2. Rys historyczny rozwoju sanktuariów Krzyża Świętego w Polsce

Transkrypt

1 PRACE GEOGRAFICZNE, zeszyt 117 Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Kraków 2007 Franciszek Mróz PIELGRZYMOWANIE I TURYSTYKA RELIGIJNA DO SANKTUARIÓW KRZYŻA ŚWIĘTEGO W POLSCE Zarys treści: W opracowaniu przedstawiono formy i wielkość ruchu pielgrzymkowego i turystycznego do sanktuariów Krzyża Świętego w Polsce. Dokonano także analizy zasięgu przestrzennego oddziaływania poszczególnych sanktuariów oraz rozkładu ruchu turystycznego i pielgrzymkowego w ciągu roku. Słowa kluczowe: turystyka religijna, pielgrzymki, sanktuarium, zasięg przestrzenny oddziaływania sanktuarium. Key words: religious tourism, pilgrimages, sanctuary, spatial range of the influence of a sanctuary. 1. Wstęp W Polsce rejestruje się obecnie około 750 ośrodków pielgrzymkowych. Wśród nich zdecydowanie dominują sanktuaria maryjne (około 70% ogółu), z tego ponad 215 posiada koronowane na prawie papieskim wizerunki Matki Bożej. Sanktuaria poświęcone Jezusowi Chrystusowi, nazywane w polskiej literaturze sanktuariami Pańskimi, stanowią ok. 15% ogólnej liczby sanktuariów. Naliczniejszą grupę sanktuariów Pańskich w Polsce stanowią sanktuaria Krzyża Świętego, w których wierni szczególnym kultem otaczają łaskami słynące obrazy Chrystusa Ukrzyżowanego, krucyfiksy oraz relikwie Drzewa Krzyża Świętego (ryc. 1., tab. 1). 2. Rys historyczny rozwoju sanktuariów Krzyża Świętego w Polsce Od pierwszych lat chrześcijaństwa w Polsce jedną z głównych cech polskiej religijności był kult Krzyża Świętego. Krzyż był bowiem znakiem zwycięstwa nowej religii nad pogaństwem, dlatego wierni stawiali krzyże przy domach, źródłach, nad brzegami rzek oraz w miejscach dawnych ośrodków kultu pogańskiego. Przejawy kultu Krzyża

2 216 PRACE GEOGRAFICZNE, ZESZYT 117 Ryc. 1. Sanktuaria Krzyża Św. w Polsce (stan na 31.XII.2006 r.) Figure 1. Sanctuaries of the Holy Cross in Poland (as on ) Źródło: opracowanie własne. Świętego odnajdujemy także w średniowiecznych modlitwach, kazaniach i praktykach dewocyjnych, a zwłaszcza w fundacjach wielu kościołów pod tym wezwaniem. Pierwsze sanktuaria Pańskie na ziemiach polskich powstały na przełomie XII i XIII w., kiedy z całej Europy wyruszały kolejne krucjaty do Ziemi Świętej. W okresie wypraw krzyżowych nastąpiło w Europie Zachodniej znaczne nasilenie kultu relikwii Męki Pańskiej, Krzyża Świętego oraz Bożego Grobu. Szczególnym nabożeństwem wierni otaczali także wizerunki Chrystusa Ukrzyżowanego. Trendy te w krótkim czasie dotarły do Polski i wywarły znaczny wpływ na polską religijność. Pod wpływem pism św. Bernarda z Clairvaux, św. Franciszka z Asyżu i św. Bonawentury, a także wizji św. Brygidy rozwijał się kult Męki Pańskiej, a za sprawą bożogrobców kult Grobu Świętego.

3 PIELGRZYMOWANIE I TURYSTYKA RELIGIJNA DO SANKTUARIÓW Z pierwszej połowy XIII w. pochodzą historyczne wzmianki o kulcie wizerunku Chrystusa Ukrzyżowanego w kościele cystersów w Mogile pod Krakowem (Kołodziejczyk 1992). W kronikach klasztornych zanotowano, że już wówczas w kościele mogilskim doznawano wielu łask i składano pierwsze wota (Jackiewicz 1999). Nabożeństwo do Krzyża Św. w Mogile wzrosło po ogromnym pożarze świątyni w 1447 r., w którym ocalał tylko krucyfiks. Wiadomość o tym niezwykłym wydarzeniu rozeszła się po Krakowie i jego okolicach, a fakt ten osobiście potwierdził ówczesny biskup krakowski kardynał Zbigniew Oleśnicki. Od 1233 r. znanym miejscem pielgrzymkowym w Państwie Krzyżackim była kaplica zakonna krzyżaków w Elblągu, w której wielkim kultem otaczane były relikwie Drzewa Krzyża Świętego (Józefczyk 1996). W 1454 r. elblążanie poddali swoje miasto polskiemu królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi. Aby nie dopuścić do powrotu Krzyżaków, zburzono ich zamek, a relikwie Drzewa Krzyża Świętego zostały przeniesione do kościoła pw. św. Mikołaja. Na początku XIV w. powstało sanktuarium relikwii Drzewa Krzyża Św. w klasztorze benedyktynów na Łysej Górze w Górach Świętokrzyskich (Derwich 1990). W literaturze przedmiotu uznawane jest ono za pierwsze narodowe sanktuarium Polski i rangę tę posiadało aż do słynnej obrony Jasnej Góry w 1655 r. Od początku XV w. pielgrzymowano do relikwii Drzewa Krzyża Św. w kościele dominikanów w Lublinie (Wojciechowski 1995). Kult w II poł. XV w. potwierdza Długosz, który często odwiedzał Lublin i na własne oczy widział relikwie (Długosz [1864]). Ważnym ośrodkiem kultu Krzyża Świętego w średniowiecznej Polsce była również katedra na Wawelu, gdzie wielkim kultem otaczany był krucyfiks Królowej Jadwigi. W okresie odnowy potrydenckiej nastąpił dynamiczny rozwój religijności masowej i niespotykany wcześniej rozwój ośrodków pielgrzymkowych na ziemiach polskich. Kwestionowanie przez protestantów rzeczywistej obecności Chrystusa pod postacią chleba i wina oraz negowanie przez nich kultu maryjnego mobilizowało wiernych do jeszcze większego nabożeństwa, pobożności i ofiarności (Borzyszkowski 2000). Jedną z charakterystycznych cech religijności potrydenckiej był rozwój kultu eucharystycznego i maryjnego oraz kultu cudownych obrazów. Kult Chrystusa Cierpiącego i Ukrzyżowanego, żywy już w średniowieczu, stał się w tym okresie jeszcze intensywniejszy. Do najbardziej popularnych wizerunków Zbawiciela należały obrazy Przemienienia Pańskiego, Jezusa Cierpiącego i Ukrzyżowanego, figury Chrystusa Frasobliwego oraz krucyfiksy. Nadal żywy był kult relikwii Drzewa Krzyża Św. Źródła historyczne wskazują, że w dramatycznych okresach wojen, głodu i różnego typu klęsk żywiołowych, które wielokrotnie przetoczyły się przez Rzeczpospolitą w XVII i XVIII w., nastąpiło nasilenie kultu Chrystusa Ukrzyżowanego. Kult ten rozwijał się zarówno w parafiach wiejskich, jak i w wielu miastach, głównie w Krakowie, Lublinie, Gdańsku, Poznaniu, Płocku i Warszawie. W sumie w okresie odnowy potrydenckiej powstała ponad połowa funkcjonujących obecnie sanktuariów Krzyża Świętego (por. ryc. 1, tab. 1). Rozwój sanktuariów na ziemiach polskich w XVIII w. został zahamowany przez kolejne rozbiory i utratę przez Polskę niepodległości w 1795 r. Funkcjonowanie ośrodków pielgrzymkowych w okresie niewoli w poszczególnych zaborach uwarunkowane było wieloma czynnikami: religijnymi, politycznymi, społecznymi i gospodarczymi.

4 218 PRACE GEOGRAFICZNE, ZESZYT 117 Tab. 1. Sanktuaria Krzyża Św. w Polsce (stan na 31. XII r.) Table 1. Sanctuaries of the Holy Cross in Poland (as on )

5 PIELGRZYMOWANIE I TURYSTYKA RELIGIJNA DO SANKTUARIÓW Tab. 1. Sanktuaria Krzyża Św. w Polsce (stan na 31. XII r.) cd. Table 1. Sanctuaries of the Holy Cross in Poland (as on ) continued Źródło: opracowanie własne.

6 220 PRACE GEOGRAFICZNE, ZESZYT 117 Najtrudniejsze warunki istniały w zaborze pruskim i rosyjskim. Prusy i Rosja z wielką zaciętością zwalczały wszelkie elementy związane z polskością i katolickim życiem religijnym. Zupełnie odmienne warunki religijne i społeczne panowały na ziemiach zaboru austriackiego za sprawą tzw. józefinizmu, tj. polityki prowadzonej przez cesarzy Austrii Marię Teresę (sprawującą władzę w latach ) i jej syna cesarza Józefa II (rządzącego w latach ), od którego wziął nazwę. Jedynym ośrodkiem pielgrzymkowym w Galicji, do którego wierni mogli bez żadnych przeszkód pielgrzymować było sanktuarium Pana Jezusa Ukrzyżowanego w Kobylance (Kumor 1981). Do upadku wielu sanktuariów w ogromnej mierze przyczyniły się również kasaty zakonów. Najważniejszymi czynnikami, dzięki którym sanktuaria Krzyża Świętego w okresie niewoli narodowej nadal funkcjonowały, była tradycja pielgrzymowania, troska o rozwój kultu i praca duszpasterska opiekujących się nimi kustoszów, identyfikacja walki narodowowyzwoleńczej z krzyżem i Męką Pańską, a zwłaszcza silna wiara polskiego społeczeństwa. Po zakończeniu II wojny światowej, w wyniku przeniesienia łaskami słynącego obrazu Pana Jezusa Ukrzyżowanego z sanktuarium w Milatynie Nowym do Krakowa, w kościele księży misjonarzy pw. św. Wincentego á Paulo na Kleparzu powstało sanktuarium Pana Jezusa Milatyńskiego (Marecki 1999). W ostatnim dwudziestoleciu Sanktuaria Krzyża Świętego powstały w Olecku, Klebarku Wielkim, Wałbrzychu i Jeleniej Górze. 3. Ruch turystyczno-pielgrzymkowy do sanktuariów Krzyża Świętego w Polsce 3.1. Sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża Świętego na Świętym Krzyżu Wśród sanktuariów Krzyża Świętego w Polsce, największy, krajowy zasięg przestrzenny oddziaływania posiada obecnie sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża Świętego na Świętym Krzyżu. Jest to centralne sanktuarium regionu świętokrzyskiego, do którego w ciągu roku przybywa około 160 tys. osób. O popularności sanktuarium na Świętym Krzyżu decyduje przede wszystkim bogaty program duszpasterski przygotowany przez opiekunów sanktuarium misjonarzy oblatów Maryi Niepokalanej, wybitne walory krajoznawcze i położenie geograficzne w centrum atrakcyjnych turystycznie Gór Świętokrzyskich. Wszystkie grupy zarejestrowane w sanktuarium są kwalifikowane przy zapisie w kartach odwiedzających do dwóch grup: wycieczkowych (turystycznych) lub pielgrzymkowych. Grupy turystyczne zdecydowanie przeważają w ogólnej liczbie rejestrowanych grup, gdyż stanowią 65-70% ogółu. Należy jednak zaznaczyć, że z każdym rokiem procentowy udział grup pielgrzymkowych jest coraz większy (dla porównania w 1999 r. grupy pielgrzymkowe stanowiły tylko 17% ogółu grup, a w 2005 r. było to już 35%) (ryc. 2). Największy ruch turystyczny i pielgrzymkowy w latach zarejestrowano w 2000 r., co wiązało się z Rokiem Wielkiego Jubileuszu i możliwością uzyskania od-

7 PIELGRZYMOWANIE I TURYSTYKA RELIGIJNA DO SANKTUARIÓW Ryc. 2. Grupy pielgrzymkowe i turystyczne przybyłe do sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża Św. na Świętym Krzyżu w latach Figure 2. Pilgrim and tourist groups who have visited the sanctuary of the Holy Cross Wood Relic on Święty Krzyż in the years Źródło: opracowanie własne na podstawie Ksiąg pielgrzymkowych oraz materiałów otrzymanych od kustosza sanktuarium O. Karola Lipińskiego OMI. pustu jubileuszowego w sanktuarium. W 2755 grupach przybyło wówczas osób najwięcej z województwa świętokrzyskiego (35,5 tys.), mazowieckiego (20,2 tys.) oraz lubelskiego (16,5 tys.). W grupach turystycznych przybyło osób, zaś w grupach pielgrzymkowych (41,4% ogółu). Dla porównania, w 2004 r. zarejestrowano w sanktuarium 706 grup pielgrzymkowych (43,7 tys. osób) oraz 1456 grup turystycznych (53,7 tys. osób). Na rozkład ruchu pielgrzymkowego w ciągu roku rzutują główne uroczystości odpustowe oraz spotkania modlitewne. Pierwsze grupy pielgrzymkowe przybywają do sanktuarium już w marcu, a więc na początku Wielkiego Postu. W marcu i kwietniu pielgrzymuje na Święty Krzyż średnio po 10 i 25 grup (ryc. 3). Wiele grup pielgrzymkowych przybywa na nabożeństwa pasyjne (droga krzyżowa, Gorzkie żale), a szczególnie na liturgię Wielkiego Piątku. Od Świąt Wielkanocnych ruch pielgrzymkowy wyraźnie wzrasta. W maju i czerwcu przybywa do sanktuarium ponad 100 grup pielgrzymkowych (w 2005 r. odpowiednio 108 i 145 grup). Ruch pielgrzymkowy wyraźnie maleje, w okresie wakacyjnym, przy czym liczba grup pielgrzymkowych zarejestrowanych w sierpniu jest niemal dwukrotnie większa od liczby grup turystycznych. Na taki stan wpływa niewątpliwie przybycie do sanktuarium świętokrzyskiego dwóch pielgrzymek pieszych podążających na Jasną Górę: z Ostrowca Świętokrzyskiego oraz z Lublina. Najwięcej pielgrzymów rejestruje się w sanktuarium we wrześniu. W niedzielę po 14 września w sanktuarium odbywają się główne uroczystości odpustowe związane ze świętem Podwyższenia Krzyża Świętego. Na Święty Krzyż przybywa wówczas ponad 20 pielgrzymek pieszych z okolicznych miejscowości i kilkadziesiąt grup głównie z diecezji sandomierskiej, kieleckiej i lubelskiej. W 2005 r., we wrześniu zarejestrowano w sanktuarium rekordową w skali miesiąca liczbę grup pielgrzymkowych 238 grup. Wśród wielu spotkań modlitewnych, które w ciągu roku odbywają się w sanktuarium na szczególną uwagę zasługują Świętokrzyskie Czuwania Modlitewne. Zostały one zapoczątkowane w 1999 r., jako przygotowanie do Roku Jubileuszowego. Odbywają się one od maja do października, w każdy trzeci piątek miesiąca i gromadzą od 200 do 1000 pielgrzymów. Należy wspomnieć także o Diecezjalnym Spotkaniu Młodych Diecezji Sandomierskiej, które odbywa się w sanktuarium od 1998 r. we wrześniu. Spotkanie to

8 222 PRACE GEOGRAFICZNE, ZESZYT 117 Ryc. 3. Zorganizowany ruch pielgrzymkowy do sanktuarium na Świętym Krzyżu w poszczególnych miesiącach 2000, 2004 i 2005 r. Figure 3. The organised pilgrimage traffic to the sanctuary on Święty Krzyż in the years 2000, 2004 and 2005, in each month Źródło: opracowanie własne na podstawie Ksiąg pielgrzymkowych. jest organizowane przez referat Duszpasterstwa Młodzieży Diecezji Sandomierskiej, a uczestniczy w nim co roku około 4 tys. młodych osób. Ponad 3 tys. pielgrzymów bierze udział w Pielgrzymkowym Rajdzie Świętokrzyskim. Jest to wspaniała forma wypoczynku połączona z modlitwą, w której uczestniczą dzieci, młodzież i dorośli. Uczestnicy wybierają jedną z kilkunastu tras o różnym stopniu trudności, zakończonych na Świętym Krzyżu. Pierwszy rajd odbył się 30 września 2000 r., jako jedna z inicjatyw Roku Jubileuszowego, a wzięło w nim udział ok. 600 osób. Liczba osób uczestniczących w rajdzie jest z każdym rokiem większa. Co roku rośnie również liczba proponowanych tras pielgrzymkowych. W 2004 r., w V Jubileuszowym Rajdzie Pielgrzymkowym do sanktuarium, wzięło udział ponad 3,5 tys. osób (głównie młodzieży), którzy wędrowali po 14. trasach pielgrzymkowych. W odróżnieniu od ruchu pielgrzymkowego ruch turystyczny na Świętym Krzyżu charakteryzuje się silniejszą sezonowością (ryc. 4). Miesiącem, w którym generalnie

9 PIELGRZYMOWANIE I TURYSTYKA RELIGIJNA DO SANKTUARIÓW Ryc. 4. Zorganizowany ruch turystyczny do sanktuarium na Świętym Krzyżu w poszczególnych miesiącach 2000, 2004 i 2005 r. Figure 4. The organised tourism to the sanctuary on Święty Krzyż in the years 2000, 2004 and 2005, in each month Źródło: opracowanie własne na podstawie Ksiąg pielgrzymkowych. rozpoczyna się ten ruch jest kwiecień. W maju i czerwcu rejestruje się w sanktuarium odpowiednio średnio grup turystycznych w ciągu dnia, choć zdarzają się dni, w których ta liczba przekracza nawet 50. Wśród grup zarejestrowanych w księgach pielgrzymkowych w maju i czerwcu zdecydowanie dominują wycieczki szkolne (ok. 75% ogółu). Ruch turystyczny znacznie maleje w lipcu i sierpniu. Związane jest to z przerwą wakacyjną, brakiem wycieczek szkolnych. W miesiącach wakacyjnych wśród grup turystycznych najwięcej jest grup kolonijnych (25%) i zakładowych (ponad 20%). Ponowny wzrost ruchu turystycznego zarejestrowano w październiku. Liczba grup odwiedzających wówczas sanktuarium jest jednak o 60% mniejsza niż w maju czy czerwcu. Z początkiem listopada ruch turystyczny na Świętym Krzyżu zamiera.

10 224 PRACE GEOGRAFICZNE, ZESZYT 117 Ryc. 5. Zorganizowany ruch turystyczny i pielgrzymkowy (łącznie) do sanktuarium na Świętym Krzyżu w 2000 r. Figure 5. The organised tourism and pilgrimage traffic (together) to the sanctuary on Święty Krzyż in 2000 Źródło: opracowanie własne na podstawie Ksiąg pielgrzymkowych. Najwięcej grup odwiedza sanktuarium z woj. mazowieckiego (dla przykładu w 2000 r. było to 517 grup 20,5% ogółu zarejestrowanych grup) oraz świętokrzyskiego i lubelskiego (odpowiednio 469 i 343 grupy). W dalszej kolejności znalazły się woj. podkarpackie (277 grup), łódzkie (222), małopolskie (201) i śląskie (185). Najmniej grup zarejestrowano z woj. lubuskiego (2 grupy), zachodniopomorskiego (16) i warmińsko- -mazurskiego (19) (ryc. 5). Sanktuarium na Świętym Krzyżu odwiedza także w ciągu roku niewielka liczba grup zagranicznych. Dla przykładu w 2000 r. zarejestrowano 22 grupy cudzoziemców najwięcej z Ukrainy (9 grup), a także grupy z Anglii, Białorusi, Hiszpanii, Kanady, Litwy, Łotwy, Macedonii, Niemiec, Norwegii, Szwajcarii, Turkmenistanu i Węgier. Od 11 czerwca 2006 r. do 3 czerwca 2007 r. w Sanktuarium obchodzono wielki jubileusz tysiąclecia życia monastycznego na Świętym Krzyżu. Z tej okazji, za zgodą Ojca Świętego Benedykta XVI, sanktuarium otrzymało na cały jubileuszowy rok przywilej odpustu zupełnego dla pielgrzymów przybywających do ośrodka zarówno indywidualnie, jak i grupowo Sanktuarium w Krakowie-Mogile Sanktuarium Krzyża Św. w Krakowie-Mogile należy do najważniejszych ośrodków kultu Chrystusa Ukrzyżowanego w Polsce, a o jego randze decyduje przede wszystkim wielowiekowa tradycja pielgrzymowania, bogata historia oraz wybitne walory architektoniczne i kulturowe opactwa cystersów. Na przełomie lat 70. i 80. XX w. nastąpiło ożywienie ruchu pielgrzymkowego do sanktuarium, a wpływ na to miała głównie działalność metropolity krakowskiego kardynała Karola Wojtyły, który wielokrotnie przewodniczył tu uroczystościom odpustowym oraz odprawiał nabożeństwa. Po raz ostatni kardynał Wojtyła przybył tu w pielgrzymce dnia 17 września 1978 r. Kilka miesięcy później, 9 czerwca 1979 r., pielgrzymował do sanktuarium już jako papież Jan Paweł II.

11 PIELGRZYMOWANIE I TURYSTYKA RELIGIJNA DO SANKTUARIÓW Od września 1977 r., w sanktuarium odbywają się nocne, pokutne czuwania modlitewne. Początkowo odbywały się one w każdy ostatni piątek miesiąca, a od października 1978 r. organizowane są w pierwszy piątek miesiąca. Należy podkreślić, że rejestrowany ruch pielgrzymkowy stanowi około 25 30% ogółu pątników pielgrzymujących do ośrodka. Opiekujący się sanktuarium cystersi rejestrują tylko grupy, które poprosiły na furcie klasztornej o przewodnika, bądź też zostały zauważone w kościele oraz grupy biorące udział w nocnych czuwaniach pierwszopiątkowych. Nie rejestruje się natomiast grup przybyłych do sanktuarium na wielki odpust oraz pielgrzymów indywidualnych. Według danych cystersów, w ostatnich latach do sanktuarium pielgrzymuje w ciągu roku ok. 150 tys. osób. Najwięcej pielgrzymów przybywa do sanktuarium podczas oktawy święta Podwyższenia Krzyża Świętego (14-21 września), w trakcie Wielkiego Tygodnia oraz w każdy pierwszy piątek miesiąca. Wiele grup pielgrzymkowych rejestruje się w ośrodku również w okresie Wielkiego Postu, zwłaszcza podczas nabożeństw pasyjnych drogi krzyżowej i Gorzkich żalów. Od świąt Wielkanocnych ruch pielgrzymkowy wyraźnie wzrasta. Najwięcej grup pielgrzymkowych w ciągu roku rejestruje się w ośrodku w maju i czerwcu, a są to głównie grupy szkolne oraz dzieci, które przyjęły I Komunię Świętą oraz we wrześniu, kiedy w sanktuarium odbywają się uroczystości odpustowe, związane ze świętem Podwyższenia Krzyża Św. Odpust ten gromadzi co roku ok. 50 tys. pielgrzymów z parafii Krakowa oraz metropolii krakowskiej. W sezonie pielgrzymkowym, w dni świąteczne przybywają do sanktuarium setki pielgrzymów indywidualnych; są to najczęściej rodziny, które w bazylice uczestniczą w niedzielnej mszy św. i nabożeństwach. W latach liczba zarejestrowanych w sanktuarium grup pielgrzymkowych wzrosła niemal pięciokrotnie. Największy wzrost grup zanotowano w latach (182%), (43%) oraz (41%). Najwięcej grup w ostatnim dziesięcioleciu zarejestrowano w 2002 r. W 398 grupach przybyło wówczas do sanktuarium ponad 22 tys. pątników (ryc. 6 i 7). Niewątpliwie miało to związek z pielgrzymką Ojca Św. Jana Pawła II do Polski i pobytem papieża w Krakowie. Ożywiony ruch pielgrzymkowy odnotowano również w ciągu następnych tygodni, już po pielgrzymce papieskiej. Były to w większości grupy oraz indywidualni Ryc. 6. Liczba pielgrzymów przybyłych do sanktuarium Krzyża Św. w Krakowie-Mogile w zorganizowanych grupach w latach (bez grup uczestniczących w czuwaniach I-piątkowych) Figure 6. Pilgrims who have visited the sanctuary of the Holy Cross (Krzyża Św.) in Kraków-Mogiła in organised groups in the years (except groups taking part in the First Friday Vigils) Źródło: opracowanie własne na podstawie Ksiąg pielgrzymkowych.

12 226 PRACE GEOGRAFICZNE, ZESZYT 117 Ryc. 7. Grupy pielgrzymkowe przybyłe do sanktuarium Krzyża Św. w Krakowie-Mogile w latach (bez grup uczestniczących w czuwaniach I-piątkowych) Figure 7. Pilgrim groups who have visited the sanctuary of the Holy Cross (Krzyża Św.) in Kraków- -Mogiła in the years (except groups taking part in the First Fridays Vigils) Źródło: opracowanie własne na podstawie Ksiąg pielgrzymkowych. Ryc. 8. Liczba pielgrzymów przybyłych do sanktuarium Krzyża Św. w Krakowie-Mogile na nocne czuwania pierwszopiątkowe w latach Figure 8. Pilgrims who have visited the sanctuary of the Holy Cross (Krzyża Św.) in Kraków-Mogiła for the First Fridays Vigils in the years Źródło: opracowanie własne na podstawie Ksiąg pielgrzymkowych. pątnicy, pielgrzymujący tzw. szlakiem papieskim do sanktuarium Miłosierdzia Bożego w Krakowie Łagiewnikach oraz sanktuarium Męki Pańskiej i Matki Bożej Kalwaryjskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej. W latach zarówno liczba zarejestrowanych grup pielgrzymkowych, jak i liczba pielgrzymów znacznie zmalała (w 2005 r. w 223 grupach zarejestrowano osób tj. dwukrotnie mniej niż w 2002 r.). Dużym udziałem pielgrzymów odznaczają się również nocne czuwania pierwszopiątkowe. Na każde czuwanie przybywa średnio grup pielgrzymkowych, przy czym najwięcej (ponad 60) w miesiącu, w którym wypadają Święta Wielkanocne. Największą liczbę grup rejestruje się głównie z diecezji krakowskiej i tarnowskiej (w 2001 r. odpowiednio 248 i 214 grup), a w dalszej kolejności z diecezji sosnowieckiej i kieleckiej. Największą liczbę pielgrzymów biorących w udział w pierwszopiątkowych, nocnych czuwaniach, zarejestrowano w 2000 i 2001 r. (odpowiednio 556 i 557 grup) (ryc. 8). Analizując mapę zasięgu oddziaływania sanktuarium w 2001 r., można stwierdzić, że zdecydowanie najwięcej grup przybyło do sanktuarium z diecezji krakowskiej (ponad 23% ogółu zarejestrowanych grup pielgrzymkowych) Objaśnienia do ryc. 8: * W kwietniu 1999 r. nocne czuwanie pierwszopiątkowe przypadło w Wielki Piątek. Uczestniczyli w nim tylko pielgrzymi indywidualni (w sumie ok. 150 osób). ** Na nocne czuwanie 1 listopada 2002 r. przybyły tylko dwie grupy ze względu na uroczystość Wszystkich Świętych.

13 PIELGRZYMOWANIE I TURYSTYKA RELIGIJNA DO SANKTUARIÓW Ryc. 9. Zorganizowany ruch pielgrzymkowy do sanktuarium Krzyża Św. w Krakowie-Mogile w 2001 r. Figure 9. The organised pilgrimage traffic to the sanctuary of the Holy Cross (Krzyża Św.) in Kraków-Mogiła in 2001 Źródło: opracowanie własne na podstawie Ksiąg pielgrzymkowych.

14 228 PRACE GEOGRAFICZNE, ZESZYT 117 i sąsiadujących z nią diecezji: katowickiej (12,9%), tarnowskiej (5,5%), bielsko-żywieckiej (5,4%) i kieleckiej (5,0%) (ryc. 9). W sumie z metropolii krakowskiej (diecezja krakowska, tarnowska, kielecka i bielsko-żywiecka) przybyło łącznie 40% ogólnej liczby pielgrzymów i ponad 46% ogółu zarejestrowanych grup pielgrzymkowych. Tak duży odsetek pątników z diecezji krakowskiej wiąże się przede wszystkim z kilkusetletnią tradycją pielgrzymowania mieszkańców Krakowa i okolicznych miejscowości do sanktuarium. Najmniejszym udziałem w ruchu pielgrzymkowym do sanktuarium odznacza się północno-zachodnia i północna część kraju. W analizowanym okresie z diecezji szczecińsko-kamieńskiej, zielonogórsko-gorzowskiej, pelplińskiej, elbląskiej, warmińskiej, włocławskiej, płockiej, łomżyńskiej i drohiczyńskiej nie zarejestrowano żadnej grupy. Jednak zasięg przestrzenny oddziaływania sanktuarium w ciągu ostatnich dziecięciu lat znacznie się powiększył. Dla porównania w 1994 r. obejmował on w zasadzie region Małopolski, Lubelszczyzny i częściowo Mazowsza i Górnego Śląska; z północnych regionów Polski zarejestrowano jedynie grupę z Ustki (diec. koszalińsko-kołobrzeska), a z zachodniej części naszego kraju tylko grupę z Wałbrzycha (diec. legnicka) Kalwaria w Pakości Najważniejszym miejscem kultu Męki Pańskiej na Kujawach i w północnej części Wielkopolski jest obecnie kalwaria w Pakości, nazywana Kujawską Jerozolimą. W sanktuarium tym przechowywane są jedne z największych relikwii Drzewa Krzyża św. w Polsce Najwięcej pątników przybywa tu podczas głównych odpustów: w niedzielę po 3 maja (dawne święto Znalezienia Krzyża Świętego) oraz w niedzielę po 14 września (święto Podwyższenia Krzyża Świętego). W uroczystościach odpustowych bierze udział od 3 do 5 tys. pielgrzymów, którzy przybywają tu pieszo z okolicznych parafii. Większą rangę posiada odpust wrześniowy, ponieważ jest on połączony z dożynkami gminnymi. Niespotykany w innych kalwariach polskich jest przebieg uroczystości podczas liturgii Triduum Sacrum. W Wielki Czwartek, od godz. 15. na Kalwarii odprawiane jest nabożeństwo Drogi Pojmania. Składa się ono z dwóch części tzw. dziennej, która trwa do godz. 18., oraz części nocnej, która rozpoczyna się o godz. 20., a kończy około godz. 23. w Ciemnicy. W Wielki Piątek, już od godz. 3. pielgrzymi uczestniczą w nabożeństwie drogi krzyżowej, które kończy się przed południem w kaplicy Grobu Bożego. We wszystkie piątki Wielkiego Postu odprawiana jest na Kalwarii droga krzyżowa. Na nabożeństwo to przybywają wierni z parafii, a także pielgrzymi z dekanatu Barcin (pieszo i autokarami). Po zakończeniu nabożeństwa w kościele odprawiana jest msza św. z kazaniem pasyjnym, po której wystawiany jest relikwiarz Drzewa Krzyża Świętego. Od 1992 r. w lipcu w sanktuarium organizowany jest Festiwal Piosenki Religijno-Ekologicznej, a co dwa lata w Wielkim Poście zjazd Trzeciego Zakonu regionu poznańskiego. W ciągu roku do sanktuarium przybywa autokarami wiele zorganizowanych grup pielgrzymkowych, głównie z archidiecezji gnieźnieńskiej, ale także z miejscowości położonych w innych regionach Polski, jak m.in. z Łodzi, Torunia, Poznania, Bydgosz-

15 PIELGRZYMOWANIE I TURYSTYKA RELIGIJNA DO SANKTUARIÓW Ryc. 10. Zorganizowany ruch pielgrzymkowy do sanktuarium Męki Pańskiej w Pakości w 2000 r. Figure 10. The organised pilgrimage traffic to the sanctuary of the Passion (Męki Pańskiej) in Pakość in 2000 Źródło: opracowanie własne na podstawie wykazu z Ksiąg pielgrzymkowych.

16 230 PRACE GEOGRAFICZNE, ZESZYT 117 czy, Kalisza i Włocławka (ryc. 10). Ze względu na fakt, że Pakość położona jest na tzw. Szlaku Piastowskim, sanktuarium odwiedza również wiele grup turystycznych. Ruch pielgrzymkowy do sanktuarium rozpoczyna się generalnie w Wielkim Poście i trwa do końca września. Ponad połowę zarejestrowanych w 2000 r. grup pielgrzymkowych stanowiły pielgrzymki emerytów i rencistów. W dalszej kolejności znalazły się grupy młodzieży szkolnej i dzieci Sanktuarium w Kcyni Od początku lat 90. XX w. ożywił się kult cudownego wizerunku Chrystusa Ukrzyżowanego w Sanktuarium Krzyża Św. w Kcyni. W dniu 28 czerwca 1990 r. prymas Polski, kard. Józef Glemp erygował przy kościele Wniebowzięcia NMP nową parafię i postawił przed nią dwa zadania: ożywić kult cudownego wizerunku Pana Jezusa i zatroszczyć się o obiekty sakralne. Najwięcej pielgrzymów przybywa do sanktuarium na uroczystości odpustowe, związane ze świętem Podwyższenia Krzyża Św. Uczestniczy w nich co roku ok. 2,5 tys. pątników z okolicznych parafii. Wśród pieszych grup pielgrzymkowych dominują grupy dzieci i młodzieży. Mniejszą rangę ma odpust obchodzony w uroczystość Matki Bożej Królowej Polski 3 maja dawne święto Znalezienia Krzyża Św. Najwięcej grup pielgrzymkowych zarejestrowano w ostatnim dziesięcioleciu w 2000 r., kiedy w sanktuarium można było uzyskać odpust jubileuszowy Roku Świętego. Sanktuarium obejmuje swym zasięgiem przede wszystkim archidiecezję gnieźnieńską (75% zarejestrowanych grup w latach ), chociaż przybywają tu również grupy z sąsiednich diecezji, głównie pielgrzymujące do sanktuariów w Gnieźnie, Bydgoszczy i Górce Klasztornej (ryc. 11) Sanktuarium w Kobylance Sanktuarium Pana Jezusa Ukrzyżowanego w Kobylance jest obecnie największym ośrodkiem kultu Krzyża Św. na terenie Polskich Karpat. W ciągu roku do ośrodka pielgrzymuje ok. 100 zorganizowanych grup pielgrzymkowych, głównie dzieci pierwszokomunijnych, maturzystów oraz grup oazowych. Najwięcej pielgrzymów (10-15 tys. osób) gromadzi trwający cztery dni odpust, związany z uroczystością Zesłania Ducha Świętego, w rocznicę przeniesienia obrazu z kaplicy do kościoła. Do Kobylanki przybywają wówczas piesze pielgrzymki z okolicznych miejscowości oraz grupy autokarowe z Nowego Sącza, Limanowej, Dębowca, Jasła, Gorlic. W ostatnich latach na główny odpust pielgrzymują także grupy ze Słowacji, głównie z placówek prowadzonych przez saletynów. Mniejszą rangę ma odpust związany ze świętem Podwyższenia Krzyża Św. Jest on obchodzony w drugą niedzielę września i połączony z dziękczynieniem rolników za otrzymane zbiory. W sumie do sanktuarium w Kobylance pielgrzymuje rocznie ok. 30 tys. pątników Sanktuarium w Pacanowie Do znanych sanktuariów Krzyża Św. w Polsce należy także sanktuarium Pana Jezusa Konającego w Pacanowie. Najwięcej pielgrzymów przybywa tu w święto Podwyższenia Krzyża Świętego, w trakcie głównego odpustu rozpoczynającego się

17 PIELGRZYMOWANIE I TURYSTYKA RELIGIJNA DO SANKTUARIÓW Ryc. 11. Zorganizowany ruch pielgrzymkowy do sanktuarium Krzyża Św. w Kcyni w 2000 r. Figure 11. The organised pilgrimage traffic to the sanctuary of the Holy Cross (Krzyża Św.) in Kcynia in Źródło: opracowanie własne na podstawie Ksiąg Pielgrzymkowych.

18 232 PRACE GEOGRAFICZNE, ZESZYT września mszą św. tzw. pasterkową o północy, w której uczestniczą już pierwsze grupy pielgrzymkowe z Kielc. W sumie odpustowej uczestniczy ok. 5-6 tys. wiernych, zaś w całym odpuście ok. 10 tys. osób. Z dekanatu Stopnica wierni pielgrzymują do sanktuarium pieszo. Uroczyście obchodzona jest także w sanktuarium liturgia Wielkiego Piątku. W ciągu roku do sanktuarium przybywa ok grup pielgrzymkowych (nie licząc grup z dekanatu i okolic), a także wiele pielgrzymek rodzinnych i pątników indywidualnych. Większość z grup zatrzymuje się w Pacanowie, w trakcie pielgrzymki do sanktuariów na Jasnej Górze, w Licheniu, Lublinie i Cmolasie Sanktuarium w Poznaniu W ostatnich latach nastąpiło ożywienie kultu Krzyża Św. w katedrze w Poznaniu. W każdy piątek rano, przy ołtarzu z cudownym krucyfiksem, odprawiana jest msza św. o Krzyżu św., a następnie rozpoczyna się całodzienna adoracja Najświętszego Sakramentu, zakończona wieczorem uroczystą mszą św. dla pielgrzymów z archidiecezji poznańskiej Sanktuarium w Elblągu Z kolei w sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża Świętego w Elblągu, od 1973 r. w każdy piątek odprawiane jest nabożeństwo ku czci Krzyża Świętego. W pierwszy piątek miesiąca w sanktuarium odprawiana jest droga krzyżowa, w drugi nabożeństwo do Miłosierdzia Bożego, zaś w kolejne nabożeństwo w obronie życia i świętości rodzin oraz w intencji diecezji elbląskiej i całego Kościoła Świętego Sanktuarium w Klebarku Wielkim Nowym sanktuarium pasyjnym na Warmii, które już odgrywa istotne znaczenie w sieci warmińskich ośrodków pielgrzymkowych, jest Archidiecezjalne Sanktuarium Krzyża Św. w Klebarku Wielkim k. Olsztyna. Zostało ono ustanowione przez ks. arcybiskupa Edmunda Piszcza w dniu 13 września 2002 r., kiedy uroczyście wprowadzono relikwie Drzewa Krzyża Św. do miejscowego kościoła. Główny odpust jest tu obchodzony w święto Podwyższenia Krzyża Św. Na uroczystości odpustowe przybywają wierni z okolicznych parafii, m. in. piesze pielgrzymki z Olsztyna i Klewek, a także pielgrzymka kawalerów, dam i kapelanów Suwerennego Rycerskiego Zakonu Szpitalników św. Jana Jerozolimskiego, zwanego Zakonem Maltańskim. W 2002 r. do sanktuarium przybyło 8 tys. pielgrzymów Sanktuarium w Lublinie Rozwój ruchu pielgrzymkowego rejestruje się od kilku lat w sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża Świętego w Lublinie, pomimo że w 1991 r. został skradziony wspaniały, srebrny relikwiarz z drogocennymi relikwiami i dotychczas go nie odnaleziono. Dominikanie przygotowują coraz bogatszy program duszpasterski. Przy sanktuarium istnieje także jeden z najważniejszych ośrodków duszpasterstwa akademickiego w Lublinie. Najwięcej pątników gromadzi się podczas odpustu w święto Podwyższenia Krzyża Świętego.

19 PIELGRZYMOWANIE I TURYSTYKA RELIGIJNA DO SANKTUARIÓW Sanktuaria w Katedrze Krakowskiej i Warszawskiej Szczególnym kultem otaczany jest cudowny krucyfiks św. Królowej Jadwigi w Katedrze na Wawelu. Każdego dnia zatrzymują się przed nim na modlitwie grupy dzieci i młodzieży szkolnej, studenci i harcerze, a także setki osób zwiedzających katedrę. Najwięcej pielgrzymów gromadzi się pod czarnym krucyfiksem podczas nabożeństwa pasyjnego, odprawianego w Wielki Piątek. Wśród mieszkańców Warszawy i archidiecezji warszawskiej wyjątkową czcią cieszy się łaskami słynący krucyfiks w archikatedrze Sanktuarium w Biezdrowie Znanym ośrodkiem pielgrzymkowym w północno-zachodniej części Wielkopolski jest sanktuarium Krzyża Św. w Biezdrowie (diec. poznańska). Najwięcej pielgrzymów gromadzi się w nim podczas dwudniowego odpustu Podwyższenia Krzyża Św. Zgodnie z wielowiekową tradycją, do sanktuarium pielgrzymują pieszo mieszkańcy okolicznych miejscowości. Od 1982 r. w sobotę odpustową gromadzą się na wspólnej modlitwie przed cudownym krucyfiksem dzieci i młodzież z całego dekanatu wronieckiego. W głównej sumie odpustowej, odprawianej w niedzielę, uczestniczy kilka tys. pątników. Ożywiony ruch pielgrzymkowy rejestruje się w sanktuarium również w okresie Wielkiego Postu oraz w każdy pierwszy piątek miesiąca Sanktuarium w Słupcy Ponad 50 zorganizowanych grup pielgrzymkowych odwiedza w ciągu roku sanktuarium Krzyża Św. w Słupcy. Wiele grup z północno-zachodniej Polski zatrzymuje się tu pielgrzymując do sanktuarium maryjnego w Licheniu. Podczas odpustu sierpniowego (w uroczystość Wniebowzięcia NMP) oraz wrześniowego (Podwyższenia Krzyża Św.), wokół zabytkowego kościółka sanktuaryjnego gromadzi się około tysiąca osób. Pielgrzymi przybywają również do sanktuarium w tradycyjnej pielgrzymce Emaus w drugi dzień Świąt Wielkiej Nocy, a także na liturgię Wielkiego Piątku oraz w uroczystość Najświętszego Serca Pana Jezusa i Przemieniania Pańskiego. W ostatnią sobotę i niedzielę września organizowane jest w sanktuarium Charyzmatyczne Spotkanie Młodych, w którym bierze udział ok. 500 osób. W sumie do sanktuarium pielgrzymuje w ciągu roku ok. 5 tys. pątników Sanktuarium we Frysztaku W sanktuarium Krzyża Świętego we Frysztaku najwięcej pielgrzymów gromadzą główne uroczystości odpustowe, które odbywają się 8 września w święto Narodzenia NMP oraz 14 września w święto Podwyższenia Krzyża Świętego. Pieszo do sanktuarium pielgrzymują wówczas mieszkańcy okolicznych miejscowości Sanktuarium w Klimkówce Ożywiony ruch pielgrzymkowy do sanktuarium Krzyża Św. w Klimkówce obserwuje się od maja do września, kiedy do kościółka z łaskami słynącym krucyfiksem obok pielgrzymów z sąsiednich miejscowości, przybywają także turyści, kuracjusze

20 234 PRACE GEOGRAFICZNE, ZESZYT 117 i wczasowicze, wypoczywający w Iwoniczu i Rymanowie Zdroju. Główny odpust obchodzony jest w sanktuarium w święto Znalezienia Krzyża Św., czyli 3 maja Sanktuarium w Olecku Sanktuarium Krzyża Św. w Olecku jest ośrodkiem pielgrzymkowym w fazie rozwoju i pomimo, że posiada rangę sanktuarium diecezjalnego, nadaną przez miejscowego biskupa, to jego zasięg oddziaływania obejmuje obecnie w zasadzie tylko dekanat olecki. Na nabożeństwa podczas odpustu Podwyższenia Krzyża Św. przybywają do sanktuarium piesze pielgrzymki z dekanatu, a także pielgrzymka autokarowa z Suwałk Sanktuaria w Braniewie, Chwalęcinie i Międzylesiu Najmniejszy ruch pielgrzymkowy w całej grupie analizowanych sanktuariów obserwuje się w trzech warmińskich sanktuariach Braniewie, Chwalęcinie i Międzylesiu. Sanktuarium w Chwalęcinie znajduje się obecnie w fazie upadku, a niewielki ruch pielgrzymkowy obserwuje się tutaj tylko podczas odpustu w święto Podwyższenia Krzyża Św. Od 1945 r. parafia w Chwalęcinie nie ma własnego proboszcza, a obsługą duszpasterską zajmuje się proboszcz z sąsiedniej miejscowości w Bażynach. Z tego też względu msze św. odprawiane są tu tylko w niedzielę i podczas świąt. W ciągu roku do sanktuarium przybywają w zasadzie tylko pielgrzymi indywidualni oraz kilka grup z Niemiec. Utrudniony jest także dojazd do sanktuarium dla osób nie posiadających własnego środka transportu, ponieważ autobusy PKS dojeżdżają do Chwalęcina tylko we wtorki i piątki, natomiast popularne w tym regionie busy nie kursują do tej miejscowości. Większy ruch pielgrzymkowy rejestruje się w sanktuarium w Międzylesiu, głównie dzięki lepszej komunikacji, gdyż kościół sanktuaryjny znajduje się w centrum wioski, przy drodze wojewódzkiej z Dobrego Miasta do Biskupca Reszelskiego. Opiekę duszpasterską sprawuje tu proboszcz parafii Orzechowo. Z kolei w sanktuarium w Braniewie rejestruje się w ciągu roku tylko kilkanaście grup pielgrzymkowych. Najwięcej pątników gromadzi się podczas wrześniowego odpustu związanego ze świętem Podwyższenia Krzyża Świętego (14 września). Na odpust ten przybywa także 50-osobowa piesza pielgrzymka z Fromborka Sanktuarium w Pietrowicach Wielkich Niewielki ruch pielgrzymkowy rejestruje się również w sanktuarium w Pietrowicach Wielkich. Najwięcej pielgrzymów przybywa do kościółka Świętego Krzyża podczas głównych odpustów związanych ze świętami: Znalezienia Krzyża Świętego (tzw. wielki odpust obchodzony w sanktuarium 4 maja) i Podwyższenia Krzyża Świętego ( mały odpust obchodzony 14 września). Warto podkreślić, że od kilkunastu lat uroczysta suma odpustowa odprawiana jest w trzech językach: polskim, czeskim i niemieckim. Na uwagę zasługuje również wyjątkowa procesja konna, odprawiana tradycyjnie w Poniedziałek Wielkanocny. Rozpoczyna się ona od kościoła parafialnego w Pietrowicach Wielkich i wiedzie do sanktuarium, gdzie odprawiane jest nabożeństwo błagalne o dobre urodzaje, po czym następuje objazd pól.

21 PIELGRZYMOWANIE I TURYSTYKA RELIGIJNA DO SANKTUARIÓW Sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża Świętego w Wałbrzychu Warto na zakończenie wspomnieć jeszcze o sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża Świętego w kościele pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Wałbrzychu-Podzamczu. Zostało ono ustanowione w dniu 17 września 2006 r., dekretem biskupa Ignacego Deca ordynariusza diecezji świdnickiej. Relikwie Drzewa Krzyża Świętego parafia otrzymała od Stolicy Apostolskiej w 2000 r. i od tego momentu są otaczane kultem przez parafian. 4. Zakończenie Sanktuaria Krzyża Świętego należą do najstarszych i najważniejszych Pańskich ośrodków pielgrzymkowych w Polsce. Ich powstanie oraz funkcjonowanie w poszczególnych okresach historycznych zależało od całego kompleksu czynników religijnych, geograficznych, historycznych, społeczno-ekonomicznych oraz kulturowych. Przeprowadzona analiza pozwoliła stwierdzić, że na rozwój ruchu turystycznego i pielgrzymkowego do badanych ośrodków decydujący wpływ mają następujące czynniki: tradycje pątnicze, walory historyczne, kulturowe i architektoniczne kościoła lub całego zespołu budowli sakralnych, program duszpasterski realizowany w sanktuarium (najwięcej pielgrzymów gromadzą główne uroczystości odpustowe, ochodzone najczęściej w święto Podwyższenia Krzyża Świętego oraz nabożeństwa pasyjne odprawiane w Wielkim Poście i Wielkim Tygodniu), położenie ośrodka w regionie turystycznym, przy szlakach turystycznych lub pielgrzymkowych, dostępność komunikacyjna, infrastruktura turystyczna w sanktuarium, działalność władz lokalnych i wojewódzkich, promująca region, w którym znajduje się sanktuarium. Literatura Borzyszkowski J., 2000, Z dziejów Kościoła katolickiego na Kaszubach i Pomorzu w XIX i XX w., Instytut Kaszubski, Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej Bernardinum, Gdańsk-Pelplin. Derwich M., 1990, Polska legenda o świętym Emeryku, Przegląd Historyczny, 81, 3-4, Długosz J., [1864], Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, t. III, Wyd. A. Przeździecki, Kraków. Jackiewicz K., 1999, Miłość bez miary. Historia Cudownego Krzyża w Bazylice Ojców Cystersów w Krakowie-Mogile, Opactwo OO. Cystersów w Mogile, Kraków. Józefczyk M., 1996, Średniowiecze Elbląga. Z problematyki społeczno-religijnej, Wyd. Diecezjalne w Pelplinie, Pelplin. Kołodziejczyk I., 1992, Mogiła opactwo cystersów. Kumor B., 1981, Austriackie władze zaborcze wobec kultu Królowej Polski i pielgrzymek na Jasną Górę ( ), Studia Claromontana, 1,

22 236 PRACE GEOGRAFICZNE, ZESZYT 117 Łęcki W., 1989, Na Szlaku Piastowskim, Wyd. Polonia, Warszawa. Mańkowska H., Zarębska H. (red.) Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, Warszawa, Marecki J. (oprac.), 1999, Modlitewnik Milatyński, Kamionka Buska (Strumiłłowa). Pasiut W., 1993, Sanktuarium Pana Jezusa Ukrzyżowanego w Kobylance, Nakładem Księży Misjonarzy Saletynów, Kobylanka. Wojciechowski L., 1995, Sanktuarium Krzyża Świętego w Lublinie. Problem genezy, [w:] H. Manikowska, H. Zarembska (red.), Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, Instytut Historii PAN, Religious tourism and pilgrimage to the Holy Cross sanctuaries in Poland Summary The paper presents the forms and size of pilgrimage and tourism to the Holy Cross sanctuaries in Poland. The spatial range of influence of individual sanctuaries and the distribution of tourism and pilgrimage during one year have been analyzed. Among shrines in Poland, the Holy Cross sanctuaries constitute the most numerous group. In those sanctuaries, there are pictures of Crucified Christ, famous for their miracles regarded as the acts of God s mercy and grace; there are crucifixes, relicts of the Holy Cross Wood. The faithful show particularly strong feelings of respect and admiration for them. In the analysed group of worship centres, the top ranked sanctuary is the Sanctuary of Relicts of the Holy Cross Wood situated in Święty Krzyż. With about 160 thousand people visiting it every year, it is also the main Sanctuary in the Świętokrzyski Region. Furthermore, among the most significant cult centres of the Crucified Christ in Poland, there are Holy Cross sanctuaries in: Kraków Mogiła, Kobylanka, Lublin, Pacanów, Pakość, as well as in the Kraków Cathedral Basilica and the Warsaw Cathedral. The lowest level of the pilgrim traffic is reported in the sanctuary of Pietrowice and in the three sanctuaries in Warmia: Braniewo, Chwalęcin, and Międzylesie. Franciszek Mróz Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniewrsytet Jagielloński Kraków