BADANIA NAUKOWE W PIELĘGNIARSTWIE

Transkrypt

1 Czarkowska-Egzamin-piele_I-Egzamin :49 Page 47 BADANIA NAUKOWE W PIELĘGNIARSTWIE Joanna Gotlib, Mariusz Panczyk 4 EFEKTY KSZTAŁCENIA W ZA KRE SIE WIE DZY AB SOL WENT: A.W2 0. de fi niu je pie lę gniar stwo ja ko na ukę o zdro wiu; A.W21. de fi niu je głów ne po ję cia me to do lo gii ja ko na uki oraz cha rak te ry zu je me to dy kę po stę po wa nia ba daw cze go; A.W2 2. zna struk tu rę pra cy na uko wej oraz kry te ria do bo ru pi śmien nic twa do ba dań; A.W2 3. zna prze pi sy praw ne do ty czą ce ochro ny praw au tor skich i za sa dy etycz ne w pie lę gniar skich ba da niach na uko wych; A.W2 4. zna pro gra my i te sty sta ty stycz ne do opra co wa nia wy ni ków ba dań; A.W2 5. de fi niu je za sa dy prak ty ki opar tej na do wo dach na uko wych w me dy cy nie (evi den ce ba sed me di ci ne) oraz w pie lę gniar stwie (evi den ce ba sed nur sing prac ti ce); A.W26. zna za sa dy przy go to wy wa nia pu bli ka cji do pie lę gniar skich cza so pism na uko wych. PYTANIE 4.1 Współcześnie charakterystyczną cechą rozwoju nauki jest postępująca specjalizacja wiedzy i zawężanie jej do różnych dziedzin i dyscyplin. Wyjaśnij, czym charakteryzuje się nauka o zdrowiu oraz wymień i scharakteryzuj elementy, które definiują pielęgniarstwo jako naukę o zdrowiu. Na uka o zdro wiu to na uka in ter dy scy pli - nar na, obej mu ją ca swo im za się giem i po - dej mu ją ca ba da nia na gra ni cy wie lu dys cy - plin i dzie dzin na uko wych. Obec nie w na - ukach o zdro wiu do mi nu ją dwa głów ne po - dej ścia. Pierw sze po dej ście to po dej ście cha rak te - ry stycz ne dla na uk pod sta wo wych, czy li ba - 47

2 Czarkowska-Egzamin-piele_I-Egzamin :49 Page 48 I WYBRANE ZAGADNIENIA Z ZAKRESU NAUK SPOŁECZNYCH da nia do ty czą ce ludz kie go cia ła i ele men tów zwią za nych za rów no ze zdro wiem, jak i z cho ro bą, w ce lu zro zu mie nia funk cjo no - wa nia ludz kie go or ga ni zmu. Ba da nia te, do - ty czą ce zdro wia i cho ro by, prze pro wa dza ne są głów nie w ta kich dys cy pli nach, jak: bio - lo gia, che mia czy fi zy ka, a tak że w róż no rod - nych dzie dzi nach in ter dy scy pli nar nych, jak na przy kład so cjo lo gia me dy cy ny czy so cjo - lo gia zdro wia i cho ro by. In ny mi dzie dzi na - mi przy czy nia ją cy mi się do po sze rze nia wie - dzy w ob sza rze na uk o zdro wiu, w któ rych pro wa dzo ne są ba da nia na uko we o cha rak - te rze pod sta wo wym, są np. bio che mia, ge ne - ty ka czy epi de mio lo gia. Dru gie po dej ście do na uk o zdro wiu jest po dej ściem cha rak te ry stycz nym dla na uk sto so wa nych, czy li dą żą ce do wy ko rzy sta nia obec ne go sta nu wie dzy z ob sza ru na uk o zdro wiu i za sto so wa nia jej w ce lu za po bie - ga nia i le cze nia cho rób oraz po lep sze nia sta - nu zdro wia jed no stek i spo łe czeństw. Ce - lem sto so wa nych na uk o zdro wiu jest nie tyl ko po sze rze nie wie dzy o zdro wiu i cho ro - bie, lecz tak że bez po śred nie po lep sze nie zdro wia i sku tecz niej sze za po bie ga nie cho - ro bom, czy li dzia ła nia pro fi lak tycz ne. Sto so - wa ne na uki o zdro wiu to m.in. in ży nie ria bio me dycz na, bio tech no lo gia, pie lę gniar - stwo, die te ty ka, far ma ko lo gia, far ma cja czy zdro wie pu blicz ne. Pie lę gniar stwo ja ko dzie dzi na na uki wy - ma ga od kry wa nia praw zdro wia i cho ro by ja - ko praw na tu ry, a tak że praw i za sad pie lę - gniar stwa oraz aspi ru je do two rze nia okre - ślo nych praw przy rod ni czych. Przed mio tem ba dań na uko wych w pie lę gniar stwie jest przede wszyst kim czło wiek i je go śro do wi - sko, dla te go też pie lę gniar stwo mo że być uzna ne za ze spół na uk w ob sza rze na uk przy - rod ni czych. Wśród tych na uk pie lę gniar stwo jest naj bliż sze me dy cy nie i sta no wi w jej ob - rę bie ze spół szcze gó ło wych dys cy plin na uko - wych na uk o zdro wiu. Pie lę gniar stwo jest za tem sto so wa ną na uką o zdro wiu. Ma ono wła sną teo rię, me to dy, przed miot, za kres ba - dań i prak ty ki za wo do wej, jed nak że do ba - dań na uko wych z za kre su pie lę gniar stwa do - pusz cza się rów nież sto so wa nie in nych me tod na uko wych, ta kich jak me to dy fe no me no lo - gicz ne i her me neu tycz ne. Zda niem wie lu ba - da czy moż li wość za sto so wa nia w ba da niach pie lę gniar skich róż no rod nych me tod i na rzę - dzi mo że sta no wić o ich si le. Pod sta wo we za sa dy pro wa dze nia ba dań na uko wych w pie lę gniar stwie za war te są w opra co wa niu Ame ri can Nur ses As so cia - tion i obej mu ją: pro mo cję zdro wia, pre wen cję pro ble mów zdro wot nych, zwią - za nych z czyn ni ka mi śro do wi sko wy mi ogra ni cza ją cy mi pro duk tyw ność jed nost - ki i ja kość jej ży cia, mi ni ma li zo wa nie ne ga tyw ne go wpły wu no wych tech no lo gii me dycz nych na zdol - no ści ada pta cyj ne lu dzi, za bez pie cze nie w spo sób sa tys fak cjo nu ją - cy po trzeb zdro wot nych osób na le żą cych do grup wy ma ga ją cych szcze gól nej tro ski, kla sy fi ka cję zja wisk na le żą cych do prak ty - ki pie lę gniar skiej, za pew nie nie, że ba da nia bę dą pro wa dzo - ne zgod nie ze stan dar da mi etycz ny mi, roz wój na rzę dzi mie rzą cych efek ty dzia łań pie lę gniar skich, roz wój me to do lo gii in ter dy scy pli nar nych, opi sa nie i oce nę al ter na tyw nych me tod udzie la nia po mo cy me dycz nej i ad mi ni - stro wa nia opie ką zdro wot ną, oce nę efek tyw no ści al ter na tyw nych me - tod kształ ce nia pie lę gniar skie go do sto so - wa nych do po trzeb prak ty ki pie lę gniar - skiej, roz po zna nie i ana li zę hi sto rycz nych i współ cze snych czyn ni ków ma ją cych wpływ na kształt za wo do we go roz wo ju pie lę gniar skie go. Prak ty ka pie lę gniar ska i ba da nia na uko we w tej dzie dzi nie są wza jem nie po wią za ne: z do świad czeń prak ty ki za wo do wej ro dzą się py ta nia da ją ce po czą tek ba da niom, a uzy - ska ne w nich wy ni ki po zwa la ją do sko na lić prak ty kę i pro wa dzić ją zgod nie z kon cep cją evi den ce ba sed nur sing prac ti ce. 48

3 Czarkowska-Egzamin-piele_I-Egzamin :49 Page 49 Joanna Gotlib, Mariusz Panczyk BADANIA NAUKOWE W PIELĘGNIARSTWIE 4 PYTANIE 4.2 Jednym ze sposobów wykonywania zawodu pielęgniarki jest udział w badaniach naukowych. Wymień i scharakteryzuj poszczególne etapy postępowania podczas realizacji pielęgniarskiego projektu badawczego. Wstęp nym eta pem po stę po wa nia pod czas re ali za cji pie lę gniar skie go pro jek tu ba daw - cze go jest okre śle nie ce lu ba dań oraz sfor mu - ło wa nie pro ble mu ba daw cze go, czy li py ta nia, na któ re po szu ku je się od po wie dzi w cza sie pro wa dze nia ba dań. Py ta nie ba daw cze po - win no do ty czyć ak tu al ne go sta nu wie dzy w da nej dzie dzi nie i po win no być sfor mu ło - wa ne w ję zy ku na uko wym. Ko lej nym eta - pem po win no być uszcze gó ło wie nie i do pre - cy zo wa nie pro ble mu ba daw cze go oraz wy - bór i uza sad nie nie hi po tez ba daw czych. Uszcze gó ło wie nie pro ble mu ba daw cze go po - win no być opar te na ana li zie ak tu al ne go pi - śmien nic twa na uko we go i usta lo ne go sta nu wie dzy w da nej dzie dzi nie, pro ble mów nad - rzęd nych, pod rzęd nych i po wią za nych z te - ma tem ba da nym. Py ta nie na uko we po win no być pro ste, jed no znacz ne i zro zu mia łe. Ko lej nym eta pem po win no być okre śle nie hi po tez, czy li twier dzeń na uko wych, któ re do star czą od po wie dzi na py ta nia wy ni ka ją - ce z pro ble mu ba daw cze go i ma ją uza sad nie - nie w obec nym sta nie wie dzy, oraz do pre cy - zo wa nie, po zaj ściu ja kich zja wisk hi po te zę moż na uznać za spraw dzo ną. Źró dła mi hi - po tez mo gą być teo re tycz ne roz wa ża nia na ana li zo wa ny te mat, do tych cza so we ba da - nia lub po mysł sa me go ba da cza. Ko lej nym eta pem po stę po wa nia jest ope - ra cjo na li za cja pro ble mów ba daw czych, czy li wy ra że nie wszyst kich ba da nych po jęć i ter - mi nów tak, aby mia ły jed no znacz ny sens em pi rycz ny, oraz by ły wy zna czo ne przez czyn no ści, ja kie na le ży wy ko nać, aby po - znać ana li zo wa ne zja wi sko. Ope ra cjo na li za - cja pro ble mów ba daw czych to rów nież wy - bór zbio ro wo ści, w któ rej bę dą pro wa dzo ne ba da nia, wy bór me tod i tech nik ba daw - czych, a tak że spo sób prze pro wa dze nia ana - li zy wy ni ków uzy ska nych da nych. Ko lej nym eta pem po stę po wa nia ba daw - cze go po win no być przy go to wa nie na rzę dzi ba daw czych, umoż li wia ją cych uzy ska nie od po wie dzi na wszyst kie sta wia ne py ta nia ba daw cze oraz do star cza ją cych jak naj bar - dziej szcze gó ło wych in for ma cji. Przy kła - dem na rzę dzia ba daw cze go mo że być np. an kie ta wła sna, an kie ta stan da ry zo wa na czy kwe stio na riusz ob ser wa cji. Przed prze pro - wa dze niem wła ści we go ba da nia na le ży wy - ko nać ba da nia pi lo ta żo we, któ re po zwo lą na we ry fi ka cję za pla no wa nych tech nik i me tod ba daw czych, a przede wszyst kim na rzę dzia ba daw cze go, po praw no ści sfor - mu ło wa nia pro ble mu ba daw cze go oraz okre śle nie ewen tu al nych pro ble mów tech - nicz no -or ga ni za cyj nych. Jed nym z naj waż niej szych eta pów po stę - po wa nia ba daw cze go jest do bór pró by ba da - nej, czy li czę ści po pu la cji, w któ rej bę dą pro - wa dzo ne ba da nia. Pró ba po win na być re pre - zen ta tyw na, czy li po win na umoż li wiać uogól nie nie wy ni ków ba dań z pró by na po - pu la cję. W nie któ rych ba da niach do pusz - czal ne jest prze pro wa dze nie ana li zy na pró - bie nie re pre zen ta tyw nej, czy li speł nia ją cej mniej ści słe kry te ria do bo ru, jed nak że ta ka ana li za unie moż li wia uogól nie nie uzy ska - nych wy ni ków na ca łą po pu la cję i da je tyl ko ogól ną per spek ty wę ba da ne go zja wi ska. Ko lej nym eta pem po stę po wa nia ba daw - cze go jest prze pro wa dze nie ba dań wła ści - wych, czy li zgro ma dze nie ma te ria łu. W za - leż no ści od za pla no wa nej me to dy ba dań mo że być to np. prze pro wa dze nie ba dań 49

4 Czarkowska-Egzamin-piele_I-Egzamin :49 Page 50 I WYBRANE ZAGADNIENIA Z ZAKRESU NAUK SPOŁECZNYCH an kie to wych lub ze bra nie wy wia dów. Na - stęp nie na le ży wstęp nie zwe ry fi ko wać uzy - ska ny w ba da niach ma te riał i pod jąć de cy - zję, czy ze bra ny ma te riał mo że być ana li zo - wa ny, oce nić sto pień je go wia ry god no ści, ewen tu al ne znie kształ ce nia i okre ślić, czy wy ma ga ne jest prze pro wa dze nie dal szych ba dań. Ko lej nym eta pem po stę po wa nia ba daw - cze go jest ko do wa nie uzy ska nych da nych, czy li ta kie prze kształ ce nie da nych w ba zie, w któ rej każ da od po wiedź ukry ta bę dzie pod ja kimś sym bo lem, i stwo rze nie ba zy da - nych za wie ra ją cych ze bra ny ma te riał. Stwo rze nie ba zy da nych jest ele men tem nie zbęd nym do roz po czę cia ko lej ne go eta pu ba dań, czy li ana li zy da nych, to zna czy ob li - cze nia pod sta wo wych miar sta ty stycz nych, te sto wa nia hi po tez i spraw dze nia, czy hi po - te zy znaj du ją po twier dze nie w wy ni kach ba - dań, oraz prze pro wa dze nia te sto wa nia sta ty - stycz ne go. Ostat nim eta pem po stę po wa nia ba daw - cze go jest pod su mo wa nie wy ni ków ba dań, czy li okre śle nie ogól nych pra wi dło wo ści, wska za nie ogra ni czeń prze pro wa dzo nych ba dań oraz okre śle nie moż li wych kie run - ków kon ty nu owa nia ba dań. PYTANIE 4.3 Zmienne to wielkości, które podczas badań są manipulowane, kontrolowane oraz mierzone i różnią się pod względem tego, jaką część mierzalnej informacji można uzyskać w trakcie ich pomiaru na określonej skali pomiarowej. Zdefiniuj pojęcie oraz wymień i scharakteryzuj skale pomiarowe. Ska la po mia ro wa to sys tem sym bo li, pod któ ry mi za ko do wa ne są da ne, np. wy ni ki po mia ru z prze pro wa dzo nych ba dań. Ska le po mia ro we kla sy fi ku je się we dług spo so bu, w ja ki moż na ze sta wiać wy ni ki kil ku po mia - rów. Wy róż nia się ska lę no mi nal ną, po rząd - ko wą, prze dzia ło wą oraz ilo ra zo wą. Zmien ne no mi nal ne umoż li wia ją tyl ko ja - ko ścio wą kla sy fi ka cję da nych, to zna czy mo - gą być one mie rzo ne wy łącz nie pod ką tem za li cze nia po szcze gól nych obiek tów, jed no - stek czy cech do jed nej z roz łącz nych ka te - go rii. Ka te go rie te jed nak ze wzglę du na swą spe cy fi kę nie mo gą mieć żad nej mia ry ilo - ścio wej i nie moż na ich upo rząd ko wać we - dług rang. Ty po wym przy kła dem zmien nej no mi nal nej jest płeć. Zmien ne po rząd ko we umoż li wia ją ran go - wa nie ele men tów, czy li usta wia nie ele men - tów, któ re mie rzy my, w okre ślo nym po rząd - ku, tak że ele ment z wyż szą ran gą ma ce chę re pre zen to wa ną przez mie rzo ną zmien ną w więk szym stop niu, jed nak nie moż - na okre ślić do kład nie w o ile więk szym stop - niu. Ty po wym przy kła dem zmien nej po - rząd ko wej mo że być np. wy kształ ce nie. Zmien ne prze dzia ło we (in ter wa ło we) to zmien ne, któ re umoż li wia ją nie tyl ko ran go - wa nie (sze re go wa nie) mie rzo nych cech, lecz tak że mie rze nie róż nic wiel ko ści mię dzy po - szcze gól ny mi ce cha mi. Ty po wym przy kła - dem zmien nej prze dzia ło wej (in ter wa ło wej) jest np. da ta uro dze nia lub tem pe ra tu ra mie - rzo na w stop niach Cel sju sza. Róż ni ce mię dzy ska la mi no mi nal ną, po - rząd ko wą i prze dzia ło wą moż na uwy pu klić na przy kła dzie zmien nej po rząd ko wej. Moż - na stwier dzić, że po miar no mi nal ny do star - cza mniej in for ma cji niż po miar po rząd ko - wy, lecz nie moż na po wie dzieć, o ile mniej, ani też jak po rów nać tę róż ni cę z róż ni cą mię dzy ska la mi po rząd ko wą i prze dzia ło wą. 50

5 Czarkowska-Egzamin-piele_I-Egzamin :49 Page 51 Joanna Gotlib, Mariusz Panczyk BADANIA NAUKOWE W PIELĘGNIARSTWIE 4 Zmien ne ilo ra zo we są po dob ne do zmien - nych prze dzia ło wych (in ter wa ło wych), lecz oprócz wszyst kich cech ska li prze dzia ło wej cha rak te ry zu je je ist nie nie punk tu ab so lut - ne go ze ra ska li. Ska le prze dzia ło we nie ma - ją tej ce chy. Ty po wy mi przy kła da mi skal ilo - ra zo wych są ska le prze strze ni i cza su. W więk szo ści ana liz wnio sko wa nia sta ty - stycz ne go nie do ko nu je się roz róż nie nia mię dzy ska la mi prze dzia ło wą i ilo ra zo wą. PYTANIE 4.4 Większość badań empirycznych można zaliczyć do jednej z poniższych kategorii: badań obserwacyjnych, korelacyjnych oraz badań eksperymentalnych. Wymień i scharakteryzuj różnice między eksperymentalnymi a obserwacyjnymi badaniami klinicznymi. Ba da nia kli nicz ne dzie li się przede wszyst kim w za leż no ści od te go, czy eks po zy cja pa cjen - tów na da ny czyn nik lub in ter wen cję za le ży od ba da czy (ba da nia eks pe ry men tal ne), czy też od sa mych pa cjen tów bądź od zbie gu oko licz no ści (ba da nia ob ser wa cyj ne). Ba da nia eks pe ry men tal ne są jed nym z ro - dza jów ba dań ilo ścio wych, a ich pro wa dze - nie po le ga na spraw dze niu okre ślo nych przez ba da cza hi po tez do ty czą cych te go, czy wy bra ne przez ba da cza zmien ne nie za leż ne, czy li ta kie zmien ne, któ ry mi ma ni pu lu je, ma ją wpływ na zmien ne nie za leż ne od ba da - cza. Ce chą cha rak te ry stycz ną ba dań eks pe - ry men tal nych jest okre śla nie hi po tez ba daw - czych na eta pie pla no wa nia ba da nia, a ich ce lem jest we ry fi ka cja hi po tez ba daw czych: ich od rzu ce nie lub przy ję cie. In ną ce chą cha - rak te ry zu ją cą ba da nia eks pe ry men tal ne jest wy od ręb nie nie w ba da niach co naj mniej dwóch grup ba da nych, np. gru py ba da nej (eks pe ry men tal nej) i gru py kon tro l nej. Gru - py po win ny róż nić się od sie bie tyl ko za sto - so wa niem w jed nej z nich, czy li w gru pie ba - da nej (eks pe ry men tal nej), od dzia ły wań zmien nej nie za leż nej na zmien ną za leż ną. Wy ni ki ba da nia ana li zu je się po rów nu jąc stan zmien nej za leż nej w gru pie ba da nej (eks pe ry men tal nej) i kon tro l nej. Ko lej ną ce - chą cha rak te ry zu ją cą ba da nia eks pe ry men - tal ne jest lo so wy do bór osób do grup ba da - nych. Każ da z osób ba da nych po win na z ta - kim sa mym praw do po do bień stwem móc zna leźć się w każ dej z grup. Naj waż niej szą ce chą cha rak te ry zu ją cą ba da nia eks pe ry - men tal ne jest to, że ba dacz ma kon tro lę nad zmien ny mi nie za leż ny mi. Po nie waż w przy pad ku wie lu ba dań nie jest moż li wy lo so wy do bór do grup ba da nej i kon tro l nej, stwo rzo no sche mat ba dań qu - asi -eks pe ry men tal nych, czy li ta kich, w któ - rych nie za sto so wa no do bo ru lo so we go. W ta kich ba da niach po rów ny wa ne gru py mo gą być do bra ne ce lo wo, jed nak na le ży wte dy zwró cić szcze gól ną uwa gę na kon tro - lę wy stę pu ją cych róż nic mię dzy gru pa mi, któ re mo gą mieć wpływ na uzy ska ne wy ni - ki ba dań. Naj więk szą za le tą ba da nia eks pe ry men - tal ne go jest uka za nie efek tu, ja ki zmien - na nie za leż na wy wie ra na zmien ną za leż ną, z wy łą cze niem wpły wu po zo sta łych zmien - nych. Ba da nia ob ser wa cyj ne dzie li się za leż nie od te go, czy w ba da niu wy stę po wa ła gru pa kon tro l na (ba da nia ob ser wa cyj ne ana li tycz - ne), czy nie (ba da nia ob ser wa cyj ne opi so we, czy li opis przy pad ku lub se rii przy pad ków). 51

6 Czarkowska-Egzamin-piele_I-Egzamin :49 Page 52 I WYBRANE ZAGADNIENIA Z ZAKRESU NAUK SPOŁECZNYCH Kry te rium po dzia łu ba dań ob ser wa cyj - nych ana li tycz nych jest punkt wyj ścia (głów - ne kry te rium, na pod sta wie któ re go wy od - ręb nio no ba da ne gru py): eks po zy cja na okre ślo ny czyn nik al bo stan kli nicz ny (np. cho ro ba). Je że li punk tem wyj ścia jest eks po zy cja (gru pa z eks po zy cją i gru pa bez eks po zy cji) i oce nia się, jak czę sto bę dzie w tych gru pach wy stę po wał okre ślo ny stan kli nicz ny, to jest to ba da nie ko hor to we, ina czej pro spek tyw - ne. Je że li punk tem wyj ścia jest stan kli nicz - ny pa cjen ta (gru pa z da nym sta nem kli - nicz nym i gru pa bez te go sta nu) i oce nia się, ja ki był w nich od se tek osób wcze śniej na ra żo nych na okre ślo ny czyn nik, to jest to ba da nie kli nicz no -kon tro l ne, ina czej re - tro spek tyw ne. Je śli jed no cze śnie oce nia się eks po zy cję i stan kli nicz ny to jest to ba da - nie prze kro jo we. PYTANIE 4.5 Według statystyk National Library of Medicine (USA) do bazy piśmiennictwa naukowego z medycyny i nauk o zdrowiu PubMed/Medline każdego roku dodawanych jest około 500 tys. nowych rekordów. Wymień i scharakteryzuj wybrane kryteria oceny wiarygodności źródeł medycznej informacji naukowej publikowanej w czasopismach medycznych oraz rodzaj najbardziej wiarygodnych publikacji naukowych. Współ cze śnie wy róż nia się trzy kry te ria słu - żą ce do oce ny wia ry god no ści źró deł me - dycz nej in for ma cji na uko wej. Pierw szym z nich jest me to do lo gicz - na oce na spo so bu prze pro wa dze nia ba dań do ko ny wa na w ska li Ja da da lub w ska li Sac - ket ta. Dru gim kry te rium oce ny wia ry god - no ści źró deł me dycz nej in for ma cji na uko - wej jest oce na cza so pi sma, w któ rym opu - bli ko wa ne zo sta ło do nie sie nie na uko we. Trze cim spo so bem oce ny wia ry god no ści źró dła me dycz nej in for ma cji na uko wej mo - że być oce na au to ra pu bli ka cji. Me to do lo gicz na oce na ba dań me dycz - nych jest bez po śred nim spo so bem oce ny wia ry god no ści źró dła me dycz nej in for ma cji na uko wej, po nie waż od no si się ona bez po - śred nio do me to do lo gii ba dań za sto so wa nej w oce nia nej pu bli ka cji. Jed ną ze skal oce nia ją cych me to do lo gicz - ną war tość ba dań me dycz nych jest ska la Sac ket ta. Jest to ska la oce ny wia ry god no ści róż nych ty pów pu bli ka cji me dycz nych, na - zy wa na rów nież pi ra mi dą wia ry god no ści Sac ket ta lub po zio ma mi Sac ket ta, któ ra zo - sta ła za pro po no wa na przez jed ne go z twór - ców kon cep cji evi den ce ba sed me di ci ne (EBM) Da vi da Sac ket ta. Naj wy żej punk to - wa ne są pu bli ka cje z ba dań wtór nych, czy li me ta ana li zy oraz prze glą dy sys te ma tycz ne, na stęp nie pier wot ne ran do mi zo wa ne ba da - nia eks pe ry men tal ne, ba da nia ob ser wa cyj ne i na koń cu opi sy przy pad ku. Dru gą, naj czę ściej sto so wa ną ska lą do oce - ny me to do lo gii ba dań sto so wa nych w pu bli - ka cjach jest ska la Ja da da, zwa na rów nież oks fordz kim sys te mem oce ny ja ko ści. Ska la Ja da da, na zwa na tak od na zwi ska ko lum bij - skie go le ka rza i na ukow ca Alek san dra Ja da - da -Be cha ra, któ ry w ro ku 1996 wraz z ze spo - łem opu bli ko wał pra cę do ty czą cą ocen sku - tecz no ści te ra pii w trak cie za śle pio nych ba dań kli nicz nych, pro po nu jąc pię cio punk - to wą ska lę oce ny ja ko ści ba da nia. Oce nia ne ba da nie mo że otrzy mać od ze ra (ni ska ja - kość) do pię ciu (naj wyż sza ja kość) punk - tów. Oce nie pod le ga ją trzy aspek ty: czy ba - da nie opi sa no ja ko ran do mi zo wa ne? czy ba - 52

7 Czarkowska-Egzamin-piele_I-Egzamin :49 Page 53 Joanna Gotlib, Mariusz Panczyk BADANIA NAUKOWE W PIELĘGNIARSTWIE 4 da nie opi sa no ja ko po dwój nie za śle pio ne? czy za miesz czo no opis wy klu czeń z ba da nia? W ar ty ku le mu si być od na le zio ny opis licz - by wy klu czeń w każ dej z grup wraz z po da - niem przy czyn. Pu bli ka cja otrzy mu je do dat - ko we punk ty, je śli opi sa no w niej spo sób ran do mi za cji lub spo sób za śle pie nia i jest on pra wi dło wy. Ska la Ja da da mo że być za - sto so wa na do oce ny ogól nej ja ko ści ba dań w okre ślo nej dzie dzi nie me dy cy ny, do usta - la nia mi ni mal ne go stan dar du pu bli ka cji włą cza nych do prze glą du sys te ma tycz ne go lub me ta ana li zy, jak rów nież do kry tycz nej oce ny po je dyn cze go do nie sie nia. W Pol sce sto so wa nie ska li Ja da da do oce - ny ja ko ści kli nicz nych ba dań eks pe ry men - tal nych jest wy ma ga ne przez Agen cję Oce - ny Tech no lo gii Me dycz nych. Dru gim kry te rium oce ny wia ry god no ści źró deł me dycz nej in for ma cji na uko wej jest oce na cza so pi sma, w któ rym opu bli ko wa ne zo sta ło do nie sie nie na uko we. Wskaź nik oce - ny cza so pi sma na uko we go im pact fac tor (IF), w tłu ma cze niu współ czyn nik od dzia - ły wa nia, to wskaź nik pre sti żu i si ły od dzia - ły wa nia cza so pi sma na uko we go, usta la ny przez wy daw nic two Thom son Reu ters na pod sta wie in dek su cy to wań pu bli ka cji na uko wych Jo ur nal Ci ta tion Re ports. Za - zwy czaj, je śli da na pu bli ka cja wno si coś istot ne go do na uki, to jest rów nież czę sto cy - to wa na przez in nych au to rów, dla te go też licz ba cy to wań da nej pu bli ka cji mo że być do brą mia rą jej war to ści. Moż na rów nież uznać, że śred nia licz ba cy to wań wszyst kich ar ty ku łów, któ re się w da nym cza so pi śmie uka za ły, jest do brą mia rą pre sti żu i si ły od - dzia ły wa nia te go cza so pi sma. Na le ży jed nak pod kre ślić, że jest to po śred nie kry te rium oce ny wia ry god no ści źró deł me dycz nej in - for ma cji na uko wej. Ko lej nym kry te rium oce ny wia ry god no ści źró deł me dycz nej in for ma cji na uko wej jest oce na au to ra pu bli ka cji za po mo cą in dek su Hir scha (h -in dex). Współ czyn nik ten okre - śla wa gę i zna cze nie wszyst kich prac na uko - wych da ne go au to ra, cha rak te ry zu je je go cał ko wi ty do ro bek, a nie tyl ko bie rze pod uwa gę jed ną po szcze gól ną pra cę. Współ - czyn nik h mo że być wy ko rzy sta ny do pro - gno zo wa nia in dy wi du al nych osią gnięć na - uko wych, gdyż jest w tym przy pad ku sku - tecz niej szy niż licz ba pu bli ka cji czy licz ba cy to wań, jed nak że jest to rów nież po śred nie kry te rium oce ny wia ry god no ści źró deł me - dycz nej in for ma cji na uko wej. PYTANIE 4.6 Jedną z zasad prawidłowo zaplanowanych badań naukowych jest przeprowadzenie ich nie tylko zgodnie z prawidłową metodologią badania, lecz także z zachowaniem zasad etycznych. Omów najważniejsze zasady etyczne w pielęgniarskich badaniach naukowych oraz wymień zasady działania instytucjonalnych organów kontrolujących prowadzenie tych badań. Za sa dy etycz ne w pie lę gniar skich ba da niach na uko wych do ty czą prze strze ga nia za sad usta no wio nych w gru pie za wo do wej pie lę - gnia rek pro wa dzą cych eks pe ry men ty na - uko we. Opi sa ne są one szcze gó ło wo w czę - ści II Ko dek su ety ki za wo do wej pie lę gniar ki i po łoż nej Rze czy po spo li tej Pol skiej z 2003 ro ku za ty tu ło wa nej Pie lę gniar ka/po łoż na a prak ty ka za wo do wa i na uka. Za sa dy etycz ne do ty czą ce pro wa dze nia pie lę gniar skich ba dań na uko wych moż - na po dzie lić na za sa dy do ty czą ce osób ba da - 53

8 Czarkowska-Egzamin-piele_I-Egzamin :49 Page 54 I WYBRANE ZAGADNIENIA Z ZAKRESU NAUK SPOŁECZNYCH nych oraz za sa dy do ty czą ce pre zen ta cji wy - ni ków i pu bli ko wa nia pie lę gniar skich ba dań na uko wych. Naj waż niej szy mi za sa da mi w pro wa dze niu ba dań pie lę gniar skich do ty czą cych udzia łu osób ba da nych są: za sa da do bro wol no ści udzia łu w ba da - niach, za sa da za cho wa nia pra wa osób ba da nych do pry wat no ści i nie krzyw dze nia ba da - nych, za sa da wy ra ża nia świa do mej zgo dy na udział w ba da niach, za sa da ano ni mo wo ści i po uf no ści. Pod sta wo wą za sa dą etycz ną w pie lę gniar - skich ba da niach na uko wych jest do bro wol - ność udzia łu w ba da niach. Żad na oso ba bio - rą ca udział w ba da niu nie mo że być do te go udzia łu w ja ki kol wiek spo sób zmu sza na lub też prze ko ny wa na po przez uzy ska nie ja kiej - kol wiek fi nan so wej czy po za fi nan so wej ko - rzy ści z udzia łu w ba da niach. Do bro wol - ność udzia łu w ba da niach do pusz cza rów - nież, że oso ba ba da na mo że w każ dej chwi li wy co fać się z ba dań. Ko lej ną za sa dą jest za sa da nie krzyw dze nia ba da nych oraz pra wo osób ba da nych do za - cho wa nia pry wat no ści. Wią że się to z za ka zem ujaw nia nia in for ma cji, któ re mo gły by mieć ne ga tyw ny wpływ na ży cie ba da nych. Na le ży rów nież zwró cić uwa gę na moż li wość spo wo - do wa nia dys kom for tu psy chicz ne go w gru pie ba da nej, wy ni ka ją cą z ujaw nie nia w cza sie ba - dań draż li wych fak tów czy po staw. Z za sa dy do bro wol no ści i nie krzyw dze nia ba da nych wy ni ka za sa da uzy ski wa nia pi sem - nej lub ust nej zgo dy na udział w ba da niu po szcze gó ło wym po in for mo wa niu w peł ni świa do mej oso by ba da nej o ce lu i prze bie gu ba dań, jak rów nież o moż li wych za gro że - niach. Cza sa mi na zy wa się ją rów nież zgo dą po in for mo wa ną. Pu bli ko wa nie wy ni ków pro wa dzo nych ba dań mo że wią zać się z ujaw nie niem fak - tów o re spon den tach, dla te go też pod sta wo - wą za sa dą zwią za ną z za bez pie cze niem in te - re sów osób ba da nych po win no być za pew - nie nie ano ni mo wo ści i po uf no ści uzy ska - nych da nych. Peł na ano ni mo wość ba da nych zo sta je za pew nio na, je że li oso by pro wa dzą - ce ba da nia i oso by, któ re za po zna ją się z wy - ni ka mi ba dań, nie ma ją moż li wo ści zi den ty - fi ko wa nia osób ba da nych. Za pew nie nie po - uf no ści na to miast wią że się z tym, że ba dacz mo że zi den ty fi ko wać oso by ba da ne, jed nak - że obie cu je nie ujaw niać tych in for ma cji. W każ dej in sty tu cji, któ ra zaj mu je się pro wa dze niem ba dań na uko wych w za kre - sie me dy cy ny, jak rów nież na uk o zdro wiu, w tym w pie lę gniar stwie: w uni wer sy te tach, in sty tu tach na uko wo -ba daw czych i w szpi - ta lach kli nicz nych, po wo łu je się ko mi sje bio etycz ne. W skład ko mi sji bio etycz nej wcho dzą za zwy czaj, po za na ukow ca mi z róż nych dzie dzin, rów nież etyk i ksiądz. Za da niem ko mi sji bio etycz nej jest oce - na pro jek tu ba daw cze go pro wa dzo ne go na lu dziach, sfor mu ło wa nie su ge stii do ty - czą cych ewen tu al nej ko niecz no ści po pra - wie nia pro jek tu, za twier dze nie stwo rzo nej przez ba da cza in for ma cji na te mat ba dań, jak rów nież wzo ru for mu la rza świa do mej zgo dy na udział w ba da niach. Za sa dy do ty czą ce do brych prak tyk w za - kre sie pre zen ta cji wy ni ków oraz pu bli ko wa - nia pie lę gniar skich ba dań na uko wych to ujaw nie nie ro li ba da cza, szcze gó ło wy opis cha rak te ru pro wa dzo nych ba dań, po da nie in for ma cji o zle ce nio daw cy ba dań, jak rów - nież de brie fing, czy li se sja po eks pe ry men - tal na z oso ba mi ba da ny mi, iden ty fi ku ją ca ich pro ble my zwią za ne z udzia łem w ba da - niach, jak rów nież ujaw nie nie praw dzi we go ce lu ba dań, je śli nie mógł być on wcze śniej przed sta wio ny. Na le ży rów nież przed sta wić ogra ni cze nia za sto so wa nych me tod i tech nik ba daw czych oraz uzy ska nych wy ni ków, za - pre zen to wać ne ga tyw ne wy ni ki ba dań, jak rów nież ujaw nić ewen tu al ne nie spo dzie wa - ne i nie za pla no wa ne in for ma cje uzy ska ne pod czas ba dań, ja ko że mo gą mieć one istot - ny wpływ na dal szy po stęp w na uce. 54

9 Czarkowska-Egzamin-piele_I-Egzamin :49 Page 55 Joanna Gotlib, Mariusz Panczyk BADANIA NAUKOWE W PIELĘGNIARSTWIE 4 PYTANIE 4.7 Nierzetelność w nauceto występki przeciwko etyce polegające na zmyślaniu, fałszowaniu lub plagiatorstwie podczas prowadzenia i recenzowania badań naukowych, prezentowania ich wyników, jak również aplikowania o środki na finansowanie badań. Wyjaśnij, czym jest oraz scharakteryzuj zjawisko plagiatorstwa. Pla giat ro zu mia ny w zna cze niu na ru sze nia ar ty ku łu 115 ust. 1 Usta wy o pra wie au tor - skim sta no wi jed no z naj cięż szych na ru szeń do brych prak tyk aka de mic kich, a jed no cze - śnie jest w świe tle pra wa pol skie go prze stęp - stwem ści ga nym z urzę du i za gro żo nym grzyw ną, ka rą ogra ni cze nia wol no ści al bo po - zba wie nia wol no ści. Każ da in sty tu cja, któ ra do wie dzia ła się o po peł nie niu te go ro dza ju prze stęp stwa, na przy kład rek tor uczel ni pań - stwo wej, ma usta wo wy obo wią zek po wia do - mić o tym pro ku ra tu rę lub po li cję. Sta no wi o tym ar ty kuł Ko dek su po stę po wa nia kar ne go. Od po wie dzial ność kar na nie wy klu - cza po no sze nia od po wie dzial no ści dys cy pli - nar nej przez na uczy cie li aka de mic kich, któ rzy do pu ści li się pla gia tu lub in ne go na ru sze nia cu dzej wła sno ści in te lek tu al nej. Po stę po wa nie dys cy pli nar ne wszczy na się w ta kim przy pad - ku z urzę du. Mo że to na stą pić w każ dym cza - sie, na wet po wie lu la tach. Wszczę cie po stę po - wa nia dys cy pli nar ne go wo bec na uczy cie la aka de mic kie go, któ re mu za rzu ca się po peł - nie nie pla gia tu, nie ule ga bo wiem przedaw - nie niu (art. 144 ust. 1 pkt 5 Usta wy Pra wo o szkol nic twie wyż szym). Prze stęp stwo, ja kim jest pla giat, na ru sza bo wiem nie tyl ko do bra oso bi ste au to rów przy własz czo nych tre ści, lecz rów nież sta no - wi szko dę pu blicz ną, po przez wpro wa dze nie w błąd opi nii pu blicz nej oraz ob ni że nie stop nia za ufa nia spo łecz ne go do na uki. W wie lu przy pad kach zda rza ją się trud no ści w roz strzy gnię ciu, czy na stą pi ło przy własz - cze nie wła sno ści in te lek tu al nej, a więc, czy na stą pił czyn, któ ry w ję zy ku ety ki na zy wa się pla gia tem. Jed ną z te go przy czyn jest to, iż po ję cie pla gia tu na le ży do ję zy ka po tocz - ne go oraz do ję zy ka ety ki, jed nak że nie jest ter mi nem praw nym. Brak praw nej de fi ni cji pla gia tu po wo du je, że po ję cie pla gia tu jest nie ostre i mo że w kon kret nych przy pad kach wy wo ły wać spo ry in ter pre ta cyj ne. Nie moż na jed nak do - pusz czać do te go, by spo ry ter mi no lo gicz ne (słow ne) unie moż li wia ły po stę po wa nia wy - ja śnia ją ce w po dej rze niach o na ru sze nia wła - sno ści in te lek tu al nej. Na le ży rów nież pa mię - tać, że ter min pla giat, nie ma ją cy war to ści ter mi nu praw ne go, po zo sta je wła ści wym, na - ce cho wa nym ujem nie, okre śle niem pew ne go ro dza ju na ru sze nia do brych prak tyk aka de - mic kich, trwa le za do mo wio nym w słow ni ku ety ki aka de mic kiej. Przy kła dem nie ja sno ści co do wy stą pie nia bądź nie wy stą pie nia pla gia tu jest po słu gi - wa nie się bez wy raź ne go od no śni ka kon - wen cjo nal ny mi for mu ła mi (de fi ni cja mi słow ni ko wy mi) lub po wta rzal ny mi (i nie za - strze żo ny mi praw nie) se kwen cja mi zna ków nie ję zy ko wych. Wąt pli wo ści w każ dym przy pad ku mo gą wy ja śniać tyl ko eks per ci w da nej dys cy pli nie. Do brze jest trzy mać się za sa dy, że zbęd ny przy pis (tj. od sy ła ją cy do tek stu nie bę dą ce go czy jąś wła sno ścią) jest co naj wy żej nie wiel ką nie do sko na ło ścią utwo ru, pod czas gdy brak przy pi su mo że być po wo dem po są dzeń au to ra o nie po sza - no wa nie wła sno ści in te lek tu al nej i za miar wpro wa dze nia w błąd czy tel ni ka. Trud no ści z oce ną mo ral ną nie ujaw nio ne - go za po ży cze nia (prze ję cia frag men tu cu - dze go utwo ru) po ja wia ją się rów nież w przy - pad kach, gdy za po ży cze nia te nie są du że. 55

10 Czarkowska-Egzamin-piele_I-Egzamin :49 Page 56 I WYBRANE ZAGADNIENIA Z ZAKRESU NAUK SPOŁECZNYCH Na le ży pod kre ślić, że ani bez względ na wiel - kość za po ży cze nia (na przy kład mie rzo - na licz bą słów), ani względ na wiel kość te go za po ży cze nia (mie rzo na pro por cją do ob ję - to ści dzie ła za wie ra ją ce go to za po ży cze nie) nie jest roz strzy ga ją ca dla stwier dze nia na ru - sze nia praw wła sno ści in te lek tu al nej oraz stop nia na gan no ści ta kie go czy nu. PYTANIE 4.8 Obecnie prowadzenie wiarygodnych badań naukowych musi być poparte rzetelną analizą ich wyników, a wnioskowanie powinno być oparte na metodach wnioskowania statystycznego. Omów rodzaje testów statystycznych oraz kryteria ich doboru do analizy wyników badań i wymień nazwy wybranych pakietów statystycznych. Ana li za wy ni ków ba dań opie ra się na ana li - zie ma te ma tycz nej z uży ciem me tod sta ty - stycz nych. Do ana li zy wy ni ków moż na wy - ko rzy stać sta ty sty kę opi so wą lub wnio sko - wa nie sta ty stycz ne. Sta ty sty ka opi so wa słu ży do syn te tycz ne - go opi su wy ni ków ba dań. Za po mo cą me tod sta ty sty ki opi so wej moż na przed sta wić roz - kła dy jed nej zmien nej, wie lu zmien nych oraz syn te tycz ne mia ry si ły za leż no ści i związ ku mię dzy zmien ny mi. Naj częst szy - mi me to da mi pre zen ta cji da nych za po mo - cą sta ty sty ki opi so wej są mia ry po ło że nia: śred nia, me dia na, mo dal na, i mia ry dys per - sji: wa rian cja, od chy le nie prze cięt ne, roz stęp kwar ty lo wy. Wnio sko wa nie sta ty stycz ne umoż li wia uogól nia nie na ca łą po pu la cję wy ni ków, któ - re zo sta ły uzy ska ne w ba da niu wy lo so wa nej pró by. Nie któ re tech ni ki wnio sko wa nia sta ty - stycz ne go po zwa la ją sza co wać pa ra me try roz - kła du jed nej zmien nej w po pu la cji, in ne słu - żą do uogól nia nia za ob ser wo wa nych w pró bie za leż no ści mię dzy zmien ny mi. Do uogól nie - nia na ca łą po pu la cję ob ser wa cji, któ re do ty - czą związ ków mię dzy po szcze gól ny mi zmien - ny mi, sto su je się te sty istot no ści sta ty stycz nej. Te sty te wy zna cza ją praw do po do bień stwo, że z po pu la cji, w któ rej ta ki zwią zek mię dzy okre ślo ny mi zmien ny mi nie za cho dzi, zo sta - nie wy lo so wa na pró ba, w któ rej za ob ser wo - wa ny zo sta nie zwią zek co naj mniej tak sil ny, jak ten, któ ry jest te sto wa ny. W te sto wa niu za leż no ści sta ty stycz nej sto su je się zwy kle po - zio my: 0,05; 0,01; 0,001. Te sty sta ty stycz ne od wo łu ją się do wie lu za ło żeń do ty czą cych cha rak te ru da nych oraz spo so bu lo so wa nia pró by, w związ ku z tym na le ży wy róż nić kil - ka kry te riów, któ re mu szą zo stać wzię te pod uwa gę pod czas wy bo ru te stu sta ty stycz - ne go. Przede wszyst kim na le ży usta lić, czy zmien ne cha rak te ry zu ją się roz kła dem nor - mal nym. Te sta mi sta ty stycz ny mi słu żą cy mi do oce ny nor mal no ści roz kła du zmien nej są np. test Koł mo go ro wa -Smir no wa, test W Sha - pi ro -Wil ka oraz test Lil lie for sa. Je że li ana li zo wa ne zmien ne ma ją roz kład nor mal ny i są mie rzo ne na ska li ilo ścio wej, wów czas sto su je się te sty pa ra me trycz ne, np. test t-stu den ta, ana li zę wa rian cji, ko re la cję r-pe ar so na oraz ana li zę re gre sji. Na to miast je że li zmien ne nie ma ją roz kła - du nor mal ne go, wów czas sto su je się te sty nie pa ra me trycz ne: te sty róż nic mię dzy gru - pa mi (pró by nie za leż ne), te sty róż nic mię - dzy zmien ny mi (pró by za leż ne) oraz te sty współ za leż no ści mię dzy zmien ny mi. W przy pad ku po rów na nia dwóch grup pod wzglę dem war to ści śred niej da nej zmien nej sto su je się zwy kle test t dla prób nie za leż nych, 56

11 Czarkowska-Egzamin-piele_I-Egzamin :49 Page 57 Joanna Gotlib, Mariusz Panczyk BADANIA NAUKOWE W PIELĘGNIARSTWIE 4 test se rii Wal da -Wol fo wit za, test U Man na - -Whit neya oraz test dla dwóch prób Koł mo - go ro wa -Smir no wa. W przy pad ku wie lu grup sto su je się test ana li zy wa rian cji (ANOVA/ MANOVA), test ran go wy Kru ska la -Wal li sa oraz test me dia ny. Do po rów na nia dwóch zmien nych mie rzo nych w tej sa mej pró bie sto su je się test t dla grup za leż nych, test zna - ków oraz test ko lej no ści par Wil co xo na. Je śli zmien ne są dy cho to micz ne, sto su je się test McNemary. W sy tu acji po rów ny wa nia wię cej niż dwóch zmien nych z tej sa mej pró by sto - su je się me to dę ANOVA dla po wta rza nych po mia rów. Al ter na tyw ny mi dla tej me to dy nie pa ra me trycz ny mi me to da mi są dwu kie - run ko wa ana li za wa rian cji Fried ma na oraz test Q Co chra na (dla zmien nych dy cho to - micz nych). Test Q Co chra na jest szcze gól nie uży tecz ny do mie rze nia zmian czę sto ści (pro - por cji) w cza sie. W ce lu okre śle nia współ za leż no ści mię dzy dwie ma zmien ny mi ob li cza się współ czyn - nik ko re la cji: r Spe ar ma na, tau Ken dal la oraz współ czyn nik gam ma. W przy pad ku gdy zmien ne są ska te go ry zo wa ne, do oce ny ich współ za leż no ści sto su je się test chi -kwa drat, współ czyn nik φ2 oraz do kład ny test Fi she - ra. Po nad to do stęp ny jest test jed no cze sny dla współ za leż no ści mię dzy wie lo ma przy - pad ka mi: współ czyn nik zgod no ści W Ken - dal la. Te sty pa ra me trycz ne ce chu je więk sza licz - ba za ło żeń do speł nie nia, więk sza moc te - stów, do kład niej szy po miar oraz lep sza in - ter pre to wal ność uzy ski wa nych wy ni ków. Nie pa ra me trycz ne te sty sta ty stycz ne ma ją na to miast mniej szą moc oraz mniej do kład - ny po miar, ale rów nież mniej szą licz bę za ło - żeń do speł nie nia. Pa kie ty sta ty stycz ne, któ re są naj czę ściej sto so wa ne do ana li zy da nych, to pa kie ty: Sta ti sti ca (Stat soft), SPSS, SAS, oraz PQStat. PYTANIE 4.9 We współczesnym zarówno krajowym, jak i światowym piśmiennictwie naukowym dominuje pogląd, że nowoczesna praktyka kliniczna lekarzy i pielęgniarek powinna być oparta na koncepcji evidence based medicine oraz evidence based nursing practice. Wyjaśnij, jak należy rozumieć prowadzenie praktyki lekarskiej i pielęgniarskiej opartej na faktach i dowodach naukowych. Me dy cy na opar ta na fak tach i do wo dach na - uko wych (evi den ce ba sed me di ci ne, EBM) oraz prak ty ka pie lę gniar ska opar ta na fak - tach i do wo dach na uko wych (evi den ce ba sed nur sing prac ti ce, EBNP) to po stę po wa nie kli - nicz ne opie ra ją ce się na naj lep szych do stęp - nych do wo dach na uko wych do ty czą cych sku tecz no ści, efek tyw no ści i bez pie czeń stwa pro wa dzo nych pro ce dur. Do wo dów ta kich do star cza ją wy ni ki wia ry god nych ba dań kli - nicz nych za rów no eks pe ry men tal nych (sku - tecz ność i bez pie czeń stwo), jak i ob ser wa cyj - nych (efek tyw ność i bez pie czeń stwo). Za ło - że niem EBM i EBNP jest sys te ma tycz ne i kon se kwent ne wy ko rzy sta nie spraw dzo - nych, wia ry god nych i ak tu al nych wy ni ków ba dań w co dzien nej prak ty ce kli nicz nej oraz eli mi no wa nie po stę po wa nia o ma łej sku tecz - no ści i nie uza sad nio nych kosz tach. Wy ko - rzy sty wa nie naj śwież szych wy ni ków ba dań na uko wych przez pra cow ni ków ochro ny zdro wia, tj. le ka rzy czy pie lę gniar ki, w ich co - 57

12 Czarkowska-Egzamin-piele_I-Egzamin :49 Page 58 I WYBRANE ZAGADNIENIA Z ZAKRESU NAUK SPOŁECZNYCH dzien nej prak ty ce kli nicz nej jest ko niecz ne do za pew nie nia efek tyw nej, bez piecz nej oraz speł nia ją cej naj wyż sze stan dar dy ja ko ści opie - ki nad pa cjen tem. Do istot nych za let ko rzy sta - nia z wy ni ków ba dań na uko wych w prak ty ce kli nicz nej za li czyć moż na rów nież re gu lar ne na by wa nie i ak tu ali zo wa nie wie dzy, świa do - mość sku tecz no ści i efek tyw no ści wła sne go dzia ła nia, roz sze rze nie per spek ty wy wi dze nia da nej sy tu acji kli nicz nej, moż li wość wpro wa - dze nia róż nych in no wa cji do opie ki nad cho - rym opar tych na wia ry god nych ba da niach na - uko wych, co po win no wpły nąć ko rzyst nie nie tyl ko na bez pie czeń stwo pa cjen ta i ze spo łu in ter dy scy pli nar ne go czy sku tecz ność wy ko - ny wa nych pro ce dur me dycz nych, lecz rów - nież na ich efek tyw ność fi nan so wą. Evi den ce ba sed me di ci new opie ra się na trzech głów nych za sa dach, we dług któ rych: de cy zje kli nicz ne po win no się po dej mo - wać na pod sta wie sys te ma tycz nych pod su - mo wań do stęp nych da nych na uko wych o naj wyż szej ja ko ści; do efek tyw ne go i sku tecz ne go ko rzy sta - nia z pi śmien nic twa ko niecz na jest do brze prze my śla na hie rar chia da nych na uko - wych, któ rą EBM pro po nu je; sa me da ne na uko we nie wy star cza ją do po dej mo wa nia de cy zji kli nicz nych, a do pod ję cia osta tecz nej de cy zji ko niecz ny jest bi lans spo dzie wa nych ko rzy ści, ewen tu al - ne go ry zy ka, uciąż li wo ści pro ce du ry me - dycz nej, jak rów nież jej kosz tów, oraz, co na le ży wy raź nie pod kre ślić, uwzględ nie nia sys te mu war to ści i pre fe ren cji pa cjen ta. Prak ty ka pie lę gniar ska opar ta na do wo dach na uko wych (evi den ce ba sed nur sing prac ti ce, EBNP) jest de fi nio wa na ja ko wy ko rzy sta nie naj lep szych do wo dów na uko wych pod czas po dej mo wa nia de cy zji do ty czą cych wy so kiej ja ko ści opie ki nad pa cjen tem. Do wo dy te po - win ny być do star cza ne przez ba da nia na uko - we pro wa dzo ne przez pie lę gniar ki. EBNP przy czy nia się rów nież do wzmac - nia nia po zy cji za wo do wej pie lę gnia rek. Obec - nie kła dzie się szcze gól ny na cisk na za an ga - żo wa nie pie lę gnia rek w ba da nia na uko we. Nie do sta tecz nie czę ste za da wa nie py tań przez prak ty ków mo gą ha mo wać roz wój EBNP. Każ de go dnia pod czas wy ko ny wa nia obo - wiąz ków za wo do wych, ta kich jak m.in. po da - wa nie le ków czy ukła da nie cho re go w okre - ślo nej po zy cji, pie lę gniar ka po win na być sty - mu lo wa na do za da wa nia py tań od no śnie do do wo dów na uko wych, któ re po twier dza - ją za sad ność wy ko ny wa nych czyn no ści. Nie - któ re pie lę gniar ki zaj mu ją się czy ta niem, ana - li zo wa niem oraz wpro wa dza niem do prak ty - ki pew nych umie jęt no ści, na to miast in ne w bez po śred ni spo sób bio rą udział w pro wa - dzo nych ba da niach. Na wet je że li pie lę gniar - ki nie bę dą oso bi ście pro wa dzi ły ba dań, mo - gą wspie rać EBNP po przez m.in.: uczest ni cze nie w kon fe ren cjach na uko - wych, pod czas któ rych pre zen to wa ne są wy ni ki ba dań na uko wych, oraz za bie ra nie gło su pod czas dys ku sji na te mat prze pro - wa dzo nych ba dań; roz wią zy wa nie pro ble mów kli nicz nych po przez de cy zje opar te na wy ni kach ry go - ry stycz nych ba dań; po ma ga nie w roz wi ja niu idei pro wa dze nia ba dań na uko wych w pie lę gniar stwie; po śred nie po ma ga nie ba da czom, np. w po zy ski wa niu od po wied niej gru py re - spon den tów; po dej mo wa nie dys ku sji na te mat istot no - ści sto so wa nia otrzy my wa nych wy ni ków ba dań. 58

13 Czarkowska-Egzamin-piele_I-Egzamin :49 Page 59 Joanna Gotlib, Mariusz Panczyk BADANIA NAUKOWE W PIELĘGNIARSTWIE 4 PYTANIE 4.10 W związku z dynamicznym rozwojem badań naukowych w pielęgniarstwie, zarówno na krajowym, jak i światowym rynku wydawniczym dostępnych jest coraz więcej pielęgniarskich czasopism naukowych. Wymień trzy rodzaje publikacji w pielęgniarskich czasopismach naukowych i przedstaw ich charakterystykę. Ar ty kuł prze glą do wy, ar ty kuł ory gi nal ny i stu dium przy pad ku to trzy ro dza je naj czę - ściej pu bli ko wa nych do nie sień w pie lę gniar - skich cza so pi smach na uko wych. Ar ty kuł prze glą do wy przed sta wia ak tu al ny stan wie dzy na wy bra ny, istot ny w da nej dzie dzi nie na uki, np. w pie lę gniar stwie, te - mat na pod sta wie prze glą du do stęp nej, naj - now szej, za rów no kra jo wej, jak i świa to wej li te ra tu ry na uko wej. Pu bli ka cja po win na być opar ta na prze glą dzie ak tu al ne go pi śmien - nic twa źró dło we go, pre zen tu ją ce go wy ni ki wia ry god nych ba dań na uko wych. Ar ty kuł prze glą do wy po wi nien uwzględ niać dys ku - syj ne, czę sto sprzecz ne po glą dy bu dzą ce kon - tro wer sje w śro do wi sku spe cja li stów z da nej dzie dzi ny i przed sta wiać da ny pro blem z róż - nych punk tów wi dze nia, uwzględ nia jąc po - dej ście za rów no teo re tycz ne, jak i prak tycz - ne do opi sy wa ne go nie roz wią za ne go do tych - czas za gad nie nia. Wa run kiem po praw nie przy go to wa ne go ar ty ku łu prze glą do we go jest do bór pu bli ka cji pre zen tu ją cych wy ni ki wia ry god nych ba dań na uko wych, oce nia - nych we dług wy bra nych kry te riów: oce ny me to do lo gicz nej ba dań (ska la Sac ket ta), oce - ny cza so pism (im pact fac tor), jak rów nież oce ny au to ra pu bli ka cji (in deks Hir scha). Ar ty kuł ory gi nal ny przed sta wia do tych - czas nie opu bli ko wa ne wy ni ki prze pro wa - dzo nych ba dań na uko wych kli nicz nych, jak rów nież spo łecz nych. Ar ty kuł ory gi nal ny mo że pre zen to wać wy ni ki ba dań za rów no pro spek tyw nych, jak i re tro spek tyw nych. Ar ty kuł ory gi nal ny, ze wzglę du na swą spe - cy fi kę, cha rak te ry zu je się szcze gól ną, ści śle okre ślo ną struk tu rą. Po wi nien za wie rać: szcze gó ło wy opis gru py ba da nej oraz kon - tro l nej, ze szcze gól nym uwzględ nie niem opi su kry te riów włą cze nia i wy łą cze nia z ba dań (ma te riał), opis spo so bu prze pro wa dze nia ba da nia, umoż li wia ją cy in nym ba da czom po wtó - rze nie ba da nia we dług ta kie go sa me go pro to ko łu, szcze gó ło wy opis spo so bu ana li zy wy ni - ków uzy ska nych ba dań, z uwzględ nia niem me tod sta ty stycz nych i uza sad nie niem ich wy bo ru (me to dy), szcze gó ło wy opis uzy ska nych wy ni ków ba dań (wy ni ki), po rów na nie uzy ska nych w ba da niach wła - snych wy ni ków z wy ni ka mi po dob nych ba dań prze pro wa dzo nych przez in nych ba da czy ze wska za niem, omó wie niem i uza sad nie niem po do bieństw i róż nic uzy ska nych wy ni ków (dys ku sja). Omó wie nie uzy ska nych wy ni ków ba dań po win no być opar te na ana li zie ak tu al ne go, do stęp ne go, kra jo we go i świa to we go pi - śmien nic twa na uko we go oraz za wie rać uza - sad nie nie, czy i w ja kim stop niu uzy ska ne wy ni ki mo gą za le żeć od za sto so wa nych me - tod ba daw czych, wska za nie czyn ni ków ogra - ni cza ją cych wy ni ki pre zen to wa nych ba dań oraz dal szych kie run ków ba dań opi sy wa ne - go za gad nie nia. Ar ty kuł ory gi nal ny po wi - nien być za koń czo ny przed sta wie niem wnio - sków, któ re po win ny sta no wić pro po zy cję roz wią za nia pro ble mu ba daw cze go po sta - wio ne go w ce lu pra cy i mieć po par cie w pre - zen to wa nych wy ni kach ba dań, nie sta no wiąc jed no cze śnie po wtó rze nia pre zen to wa nych w pra cy uogól nio nych wy ni ków ba dań. 59

14 Czarkowska-Egzamin-piele_I-Egzamin :49 Page 60 I WYBRANE ZAGADNIENIA Z ZAKRESU NAUK SPOŁECZNYCH Stu dium przy pad ku to naj krót sza for ma do nie sie nia na uko we go, za wie ra ją ca szcze - gó ło wy opis pro ce su dia gno zo wa nia, le cze - nia, re ha bi li ta cji i pie lę gno wa nia wy bra ne go pa cjen ta, ze szcze gól nym uwzględ nie niem nie ty po wych lub trud nych aspek tów dia gno - sty ki, le cze nia, re ha bi li ta cji i pie lę gno wa nia opi sy wa ne go przy pad ku. Stu dium przy pad - ku po win no rów nież za wie rać kry tycz ne omó wie nie opi sy wa ne go przy pad ku opar te na naj now szym, do stęp nym, wia ry god nym pi śmien nic twie kra jo wym i świa to wym oraz pod su mo wa nie na wią zu ją ce do prze pro wa - dzo nej ana li zy po stę po wa nia w da nych przy - pad ku w świe tle ak tu al nych wy tycz nych po - stę po wa nia. Szcze gó ło we za sa dy przy go to wy wa nia po szcze gól nych ro dza jów ar ty ku łów na uko - wych do dru ku są ści śle okre ślo ne w re gu - la mi nach wy daw ni czych pie lę gniar skich cza so pism na uko wych za war tych w każ dym nu me rze cza so pi sma, jak rów nież za zwy - czaj na stro nie in ter ne to wej wy bra ne go cza - so pi sma. Re gu la min wy daw ni czy za wie ra zwy kle m.in. in for ma cje na te mat te ma tycz - ne go ob sza ru za in te re so wań wy bra ne go cza so pi sma, ro dza jów pu bli ko wa nych do - nie sień na uko wych, okre śla wy ma ga ną struk tu rę i ob ję tość ma nu skryp tu, okre śla struk tu rę i ob ję tość stresz cze nia do nie sień, licz bę wy ma ga nych słów klu czo wych, okre - śla wy ma ga ny styl cy to wa nia pi śmien nic - twa, jak rów nież spo sób przy go to wa nia i opi sy wa nia ta bel i ry cin za war tych w ar ty - ku łach na uko wych. W re gu la mi nie wy daw - ni czym znaj du ją się rów nież szcze gó ło we za sa dy prze sy ła nia ar ty ku łów na uko wych do re dak cji cza so pism na uko wych. PIŚMIENNICTWO 1. Bab bie E.: Pod sta wy ba dań spo łecz nych. Wyd. Na uk. PWN, War sza wa Frank fort-nachmias Ch., Nachmias D.: Me to dy ba - daw cze w na ukach spo łecz nych. Zysk i S -ka, Po znań Go tlib J., Be low ska J., Pan czyk M., Dy kow ska G., Wój - cik G.: Evi den ce -ba sed me di ci ne i evi den ce -ba sed nur - sing prac ti ce prze gląd pol skie go pi śmien nic twa na uko - we go. Pro ble my Pie lę gniar stwa, 2014, 22, 2, Go tlib J., Be low ska J., Pan czyk M.: Za sto so wa nie evi - den ce -ba sed prac ti ce w wy bra nych gru pach spe cja li - stów na uk o zdro wiu prze gląd świa to we go pi śmien - nic twa. J. Publ. He alth, Nur sing and Me di cal Re - scue, 2014, 4, Ja dad A.R., Mo ore R.A., Car roll D., Jen kin son C., Rey nolds D.J., Ga va ghan D.J., McQuay H.J.: As ses - sing the qu ali ty of re ports of ran do mi zed cli ni cal trials: is blin ding ne ces sa ry? Con trol led Cli ni cal Trials, 1996, 1, 17, Ma la re wicz A.: Pie lę gniar stwo po wo ła nie? za wód? na uka? Stu dia Me dycz ne, 2008, 9, Po lit D.F. Nur sing Re se arch. Ap pra ising Evi den ce for Nur sing Prac ti ce. Wol ters Klu wer He alth, Lip pin - cott Wil liams & Wil kins Pro no vost P.: Trans la ting evi den ce in to prac ti ce: A mo del for lar ge sca le know led ge trans la tion. BMJ, 2008, 337, Rze tel ność w ba da niach na uko wych oraz po sza no - wa nie wła sno ści in te lek tu al nej. Mi ni ster stwo Na uki i Szkol nic twa Wyż sze go, War sza wa Sac kett D.L., Ro sen berg W.M.C., Mu ir Gray J.A, Brian Hay nes R., Scott Ri chard son W.: Evi den ce ba sed me di ci ne: what it is and what it isn t. BMJ 1996; 312: Smith L.N.: The ro le of nur sing and the im pact of nur sing re se arch in Eu ro pe. Pro ble my Pie lę gniar - stwa, 2007, 15, 1, Wulff H.R., Gotz sche P.C.: Ra cjo nal na dia gno za i le - cze nie. Wpro wa dze nie do me dy cy ny wia ry god nej, czy - li evi den ce -ba sed me di ci ne. Wyd. Ak tis, Łódź