Geometria Różniczkowa I

Transkrypt

1 Geometria Różniczkowa I wykład drugi Powierzchnie zanurzone, o których rozmawialiśmy na poprzednim wykładzie są bardzo istotną klasą przykładów rozmaitości różniczkowych. Pod koniec dzisiejszego wykładu okaże się, że przykłady te są nie tylko bardzo istotne, ale także bardzo ogólne. Na razie zajmijmy się jednak definiowaniem bardziej abstrakcyjnego pojęcia rozmaitości nie odwołującego się do zanurzenia wprzestrzeń R n. Definicja 1. Rozmaitością M wymiaru n nazywamy przestrzeń topologiczną Hausdorffa taką, żekażdypunktp MmaotoczenieotwarteOhomeomorficznezpewnymotwartymzbiorem przestrzeni R n. Przypominamy, że w tym kontekście homeomorfizm oznacza ciągłą bijekcję, której odwrotność też jest ciągła. Powyższa definicja wyraża taką intuicję, że rozmaitość jest to zbiór, który lokalniewyglądajakkawałek R n,natomiastniewspominaostrukturzeróżniczkowej.niemawięc sensu jakiekolwiek różniczkowanie funkcji określonej na rozmaitości w powyższym sensie, można za to mówić o odwzorowaniach ciągłych. Żeby podkreślić fakt braku struktury różniczkowej o takich rozmaitościach mówi się często dodając przymiotnik topologiczne. Przypominamy również, że przestrzeń Hausdorffa jest to taka przestrzeń topologiczna w której każde dwa punkty mają rozłączne otoczenia. Większość przestrzeni topologicznych, z którymi spotyka się fizyk ma tę własność. Podanie przykładu przestrzeni, która nie jest przestrzenią Hausdorffa wymaga namysłu. Ja mam w zanadrzu następujący przykład: punktami przestrzeni są krzywe(niektóre dosyć proste) na rysunku. Te krzywe, które znajdują się w centralnej części asymptotycznie dążądoprostychx=1ix= 1. Otoczeniaskładająsięzsąsiadującychkrzywych.Wtensposóbprostex=1ix= 1niemają rozłącznych otoczeń. Przykład jest opisany w sposób nie bardzo precyzyjny, nie koncentrujemy się jednak na kwestiach hausdorffowości lub niehausdorffowości. SamastrukturatopologicznaihomeomorfizmyzR n niewystarczadonaszychcelów.my chcielibyśmy zajmować się analizą na rozmaitościach, w szczególności chcielibyśmy coś różniczkować. W tym celu potrzebujemy bogatszej struktury. Zaobserwujmy najpierw, że pojęcie 1

2 2 wymiarumasens,ponieważniemahomeomorfizmówzr n do R m dlam n(bezdowodu). Odwzorowanieϕ:M O R n będącehomeomorfizmem(występującymwdefinicjirozmaitości) nazywamy lokalną mapą na rozmaitości M, lub lokalnym układem współrzędnych. Kolekcję lokalnych map o tej własności, że każdy punkt rozmaitości należy do dziedziny przynajmniej jednej mapy nazywamy atlasem na rozmaitości M. W przypadku, kiedy dwie mapy mają dziedziny o niepustym przecięciu możemy mówić o odwzorowaniu zmiany współrzędnych: O U ψ ϕ R n ψ ϕ 1 R n Odwzorowanieψ ϕ 1 : R n R n madobrzenamznanedziedzinęiprzeciwdziedzinę.w szczególności potrafimy sprawdzać różniczkowalność takich odwzorowań. Mówimy, że atlas jestklasyc k,jeśliwszystkieodwzorowaniazmianywspółrzędnychsąklasyc k.możnamówić takżeoatlasiegładkim(c )orazanalitycznym(c ω ). Definicja2.RozmaitościąróżniczkowąklasyC k nazywamyrozmaitośćwrazzatlasemklasy C k.mówimytakżeorozmaitościachgładkich,tznklasyc orazanalitycznych,tznc ω. W trakcie naszego wykładu rozważać będziemy właściwie jedynie rozmaitości gładkie. Przy okazjiwartozaobserwować,żejeślinarozmaitościistniejestrukturac 1,toistniejetakżestruktura gładka. Dzięki temu powierzchnie zanurzone o których mówiliśmy na poprzednim wykładzie są także rozmaitościami gładkimi, choć domagaliśmy się zawsze, aby wszystkie odwzorowania byłyklasyc 1.Wszczególnościwystępującywdefinicjipowierzchnizanurzonejukładwspółrzędnych w otoczeniu punktu, taki, że przynależność do powierzchni oznacza znikanie ostatnich współrzędnych dostarcza lokalnej mapy- należy wziąć pierwsze nieznikające k współrzędnych. Formalnie oznacza to, że składamy układ współrzędnych Φ z rzutem na podprzestrzeń w R k R n zachowującklasęróżniczkowalności. Przykład1.WprzestrzeniX= C 2 \{(0,0)}wprowadzamyrelacjęrównoważności (z,w) (z,w ) ρ C : z=ρz w=ρw. RozważamyzbiórM=X/ klasabstrakcjiwzględempowyższejrelacji.jesttownaturalny sposób przestrzeń topologiczna- wyposażona jest w topologię ilorazową. Zbiór O M jest otwartywtedyitylkowtedy,gdyπ 1 (O)jestotwartywX.Symbolemπoznaczamykanoniczną projekcję π: X M na przestrzeń ilorazową. Wprowadźmy teraz w M strukturę rozmaitości gładkiej: Wyróżniamy dwa zbiory otwarte O, U M: O={[z,1]: z C}, U={[1,w]: w C}. Zauważmy,że[0,1]={(0,w)},[1,0]={(z,0)}oraz[1,0] U,[0,1] O,ponadtoU = M\{[0,1]}iO=M\{[1,0]}.Mamywięc M=O U.

3 Otwartośćobuzbiorówtakżeniepodlegadyskusji.PotrzebujemyterazodwzorowaniawR n ze stosownym n. Definiujemy zatem ϕ:o R 2, ϕ([z,1])=(r(z),i(z)) ψ:u R 2, ϕ([1,w])=(r(w), I(w)). Obrazyobydwumaptocałaprzestrzeń R 2,ϕ,ψsąhomeomorfizmami.Sprawdźmyterazczy zadają strukturę rozmaitości różniczkowej. Dla ułatwienia rachunków oznaczamy z=x+iy ϕ([z,1])=(x,y) w=a+bi ψ([1,w])=(a, b). PrzecięcieO Uskładasięzklasabstrakcjipartakich,żeżadnawspółrzędnaniejestrówna zero. Możemy w każdej takiej klasie znaleźć reprezentantów obu typów(z, 1) i(1, w). Warunek równoważności[z,1]=[1,w]oznacza,że z= 1 1, czyli x+iy= w a+ib = a ib a b a 2 +b 2= a 2 +b 2 i a 2 +b 2. Odwzorowanie zamiany współrzędnych, które parze(a, b) przypisuje parę(x, y) jest postaci ϕ ψ 1 R 2 a b \{(0,0} (a,b) ( a 2 +b 2, \{(0,0} a 2 +b 2) R2 3 R 2 \{(0,0)} ϕ O U φ ψ ψ 1 R 2 \{(0,0)} Widać, że odwzorowanie zamiany współrzędnych jest odwzorowaniem gładkim. Jest to inwersja względem okręgu jednostkowego Jak Państwo sądzą, którą z dobrze znanych dwuwymiarowych powierzchni właśnie opisaliśmy? Odgadnąć to można przyglądając się wzorom dotyczącym zamiany zmiennych. Wzory te

4 4 wyglądają zupełnie tak samo jak wzory związane z zamianą zmiennych stereograficznych na sferzes 2 związanychzbiegunamipółnocnymipołudniowym.istotnie,weźmys 2 ={(x,y,z) R 3 : x 2 +y 2 +z 2 =1}izapiszmywspółrzędnestereograficznewzględemobubiegunów: X= x 1 z Y= y 1 z A= x 1+z B= y 1+z (x,y,z) (X,Y) (A,B) A B X= Y= A 2 +B 2 A 2 +B 2. Spodziewamysięwięc,żenaszarozmaitośćMtosferaS 2.BezpośrednieodwzorowanieF : M R 3,któregoobrazemjestS 2 możnazdefiniowaćnastępująco: ( 2x 2y y 2 ) F([x+iy,1])= 1+x 2 +y 2,, F([0,1]=(0,0,1). 1+x 2 +y 2,1 x2 1+x 2 +y 2 Należałobyoczywiściesprawdzić,czyjesttoodwzorowanieklasyprzynajmniejC 1,odwracalne poobcięciudoobrazuiczyjegoodwrotnośćjesttakżeklasyc 1.Rachunkitejednakpominiemy.StandardoworozmaitośćMoznaczanajest CP 1 inazywanazespolonąprzestrzenią projektywnąwymiaru(zespolonego)1.startujączc n+1 konstruujemywidentycznysposób CP n.właśniepokazaliśmy,że CP 1 jestdyfeomorficznazs 2.Pozostałezespoloneprzestrzenie przestrzenie projektywne nie mają takich prostych reprezentacji. Można także konstruować rzeczywisteprzestrzenieprojektywne RP n dzieląc R n+1 bezzeraprzezstosownąrelacjęrównoważności.nietrudnostwierdzić,że RP 1 S 1. Inne przykłady znanych(lub nie) dwuwymiarowych powierzchni tworzyć można wprowadzijącstosownerelacjerównoważnościwr 2 : Przykład 2. Pierwsza relacja to: (x,y) (x,y ) y=y,x x Z Jestoczywiste,że R 2 / jestdyfeomorficznezwalcem.każdaklasarównoważnościmareprezentantawpasku[0,1[ R,prostex=0ix=1utożsamiamy.

5 5 Przykład 3. Druga relacja(dla wygody zmniejszymy trochę rozmiar w pionie) jest relacją w R ] 1,1[ (x,y) (x,y ) x x=k Z, y =( 1) k y. Znowu obserwujemy, że każda klasa równoważności ma reprezentanta w pasku[0, 1[ ] 1, 1[ orazżeodcinkix=0ix=1utożsamiamyzmieniającjednakichorientację.wynikiemjest wstęga Moebiusa. DoopisaniawstęgiMoebiusapotrzebnesądwiemapy:zdziedzinąU={[(x,y)]:x/ Z} orazo={[(x,y)]:x ]k 1 2,k+1 2 [}: U O O DlakażdejklasyleżącejwUistniejereprezentant(α,y)taki,żeα ]0,1[.Definiujemyodwzorowanie ϕ:u R 2, ϕ([α,y])=(α,y). DlakażdejklasyleżącejwOistniejereprezentant(β,y)taki,żeβ ] 1 2,2 3 [.Definiujemyodwzorowanie ψ:o R 2, ϕ([β,y])=(β,y). Przyjrzyjmy się jeszcze zamianie współrzędnych. Zbiór O U składa się z dwóch składowych spójnychaib A B WobszarzeAzamianazmiennychmapostaćψ ϕ 1 (α,y) (1+α, y),zaśwobszarzeb zamiana ta jest identycznością.

6 6 Przykład4.OstatniegoprzykładudostarczanastępującarelacjawR 2 : (x,y) (x,y ) x x=k Z, y ( 1) k y Z. Obserwujemy, że każda klasa równoważności ma reprezentanta w kwadracie[0, 1[ [0, 1[, przy czym brzegi kwadratu są utożsamione jak na rysunku PowstałarozmaitośćnosinazwębutelkiKleina.Niedasięonazanurzyćwprzestrzeń R 3, potrzebujemydotegowymiaru4.wprzestrzeni R 3 możemyjązwizualizowaćjedyniedopuszczając samoprzecięcie: Mając dwie rozmaitości różniczkowe M i N możemy wypowiadać się o różniczkowalności odwzorowań między nimi. Definicja3.Mówimy,żeodwzorowanief:M NjestklasyC k jeślidlakażdejparylokalnych map(o,ϕ)nami(u,ψ)nanodwzorowanieϕ 1 f ψ:r m R n jestklasyc k.rozmaitości MiNmusząbyćklasyprzynajmniejC k. Łatwo stwierdzić, że różniczkowalność wystarczy sprawdzać w wybranych mapach dbając aby ichdziedzinypokrywałymizbiórf(m) N. Na sam koniec zanotujmy twierdzenie Twierdzenie 1(Whitney). Każda parazwarta różniczkowalna i spójna powierzchnia wymiaru nmożezostaćzanurzonawprzestrzeni R 2n+1. Powyższe twierdzenie pokazuje, że szczególne przykłady powierzchni zanurzonych są w istocie bardzo ogólne.