Jakość żywności dla niemowląt i małych dzieci

Transkrypt

1 Cielecka Probl Hig E, Epidemiol Dereń K. 2011, Jakość 92(2): żywności dla niemowląt i małych dzieci 187 Jakość żywności dla niemowląt i małych dzieci Food quality for infants and young children Emilia Cielecka, Katarzyna Dereń Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, Wydział Technologii Żywności Żywność dla niemowląt i małych dzieci jest zaliczana do żywności specjalnego przeznaczenia żywieniowego. Może ona być stosowana jako uzupełnienie posiłku mlecznego lub jako posiłki samodzielne w diecie mieszanej. Za jakość żywności, w tym dla niemowląt i dzieci, całkowitą odpowiedzialność ponosi wytwórca. Ta grupa produktów o szczególnym przeznaczeniu wymaga nienagannej jakości zdrowotnej i stabilnego, odpowiadającego recepturze, składu. Używane surowce oraz stosowane technologie produkcji zapewnić muszą właściwą wartość żywieniową produktów z maksymalnym ograniczeniem substancji dodatkowych oraz zanieczyszczeń chemicznych i biologicznych do poziomu nie stwarzającego ryzyka dla zdrowia. Słowa kluczowe: żywność specjalnego przeznaczenia żywieniowego, metale ciężkie, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA), mykotoksyny The food for infants and young children is known as special-purpose food. It can be used to complement a milk-containing meal or as a separate meal in a mixed diet. The food quality, including food infants and children, is the full responsibility of the manufacturer. The group of special-purpose food products requires an impeccable quality of care, and a stable formula composition. Usage of raw produce and manufacturing technology have to ensure adequate nutritional value of products with maximum reduction of additives and chemical and biological contaminants at a level not posing a health risk. Key words: special-purpose food, heavy metals, polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs), mycotoxins Probl Hig Epidemiol 2011, 92(2): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence mgr inż. Emilia Cielecka Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, Wydział Technologii Żywności, Katedra Biotechnologii Żywności p ul. Balicka 122, Kraków emilia.cielecka@gmail.com Wstęp Żywność dla niemowląt i małych dzieci jest zaliczana do żywności specjalnego przeznaczenia żywieniowego [1]. W myśl Ustawy z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia [2] środek spożywczy specjalnego przeznaczenia żywieniowego to środek spożywczy, który ze względu na specjalny skład lub sposób przygotowania wyraźnie różni się od środków spożywczych powszechnie spożywanych i zgodnie z informacją zamieszczoną na opakowaniu jest wprowadzany do obrotu z przeznaczeniem do zaspokajania szczególnych potrzeb żywieniowych [3]. Mogą one być stosowane jako uzupełnienie posiłku mlecznego lub jako posiłki samodzielne w diecie mieszanej. Wyróżnia się preparaty do początkowego żywienia niemowląt oraz preparaty do dalszego żywienia niemowląt. Pierwsze powinny pokrywać całkowite potrzeby żywieniowe dziecka w pierwszych 4-6 miesiącach życia, a drugie stanowią podstawowy płynny składnik różnicującej się diety po czwartym miesiącu życia. Spotkać się można z wieloma podziałami żywności dla niemowląt i małych dzieci. Między innymi można wyróżnić takie grupy produktów, jak przetwory mleczne, to jest: mleko początkowe i następne, przetwory mleczno-zbożowe, w tym kaszki i kleiki, produkty bezmleczne: na bazie lub z dodatkiem warzyw, owoców lub mięsa, soki, przetwory mieszane, i herbatki instant oraz produkty dla alergików [1,4]. Inną klasyfikację podaje rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 października 2007 r. w sprawie środków specjalnego przeznaczenia żywieniowego. Zgodnie z tym rozporządzeniem wyróżniamy: preparaty do początkowego i dalszego żywienia niemowląt, środki spożywcze uzupełniające obejmujące produkty zbożowe przetworzone i inne środki spożywcze przeznaczone dla niemowląt i małych dzieci [5, 6]. Obecnie za jakość żywności, w tym dla niemowląt i dzieci, całkowitą odpowiedzialność ponosi wytwórca [1]. Ta grupa produktów o szczególnym przeznaczeniu wymaga nienagannej jakości zdrowotnej i stabilnego, odpowiadającego recepturze, składu.

2 188 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(2): Używane surowce oraz stosowane technologie produkcji zapewnić muszą właściwą wartość żywieniową produktów z maksymalnym ograniczeniem substancji dodatkowych oraz zanieczyszczeń chemicznych i biologicznych do poziomu nie stwarzającego ryzyka dla zdrowia [7]. W Polsce gotowe produkty przeznaczone dla niemowląt i małych dzieci podlegają określonym wymogom odnośnie składu, wartości odżywczej, a także przepisom dotyczącym produkcji, wprowadzenia do obrotu jak również reklamy [8]. Produkty specjalnego przeznaczenia żywieniowego nie powinny zawierać żadnych substancji w ilościach, które mogłyby zagrażać zdrowiu niemowląt i małych dzieci. Maksymalne dopuszczalne poziomy tych substancji oraz kryteria czystości mikrobiologicznej określa Rozporządzenie Ministra Zdrowia, w którym wyszczególniono maksymalne poziomy zanieczyszczeń metalami szkodliwymi dla zdrowia (ołów, kadm, rtęć, arsen, cyna), azotanami i azotynami oraz zanieczyszczeń drobnoustrojami we wszystkich grupach żywności przeznaczonej dla niemowląt i małych dzieci [9]. Rozporządzenie nakłada obowiązek na producentów oznaczania zawartości metali szkodliwych w produktach przeznaczonych dla najmłodszej grupy konsumentów. Natomiast Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1881/2006 nie podaje, poza dopuszczalnym poziomem ołowiu w produktach do początkowego żywienia niemowląt, specyficznych limitów zawartości pierwiastków szkodliwych dla zdrowia w produktach przeznaczonych dla tej grupy populacji, warunkujących ich bezpieczeństwo. W Polsce takie limity są bardziej rygorystyczne dla tej grupy produktów [10]. Realizacja wymagań względem kryteriów jakości zdrowotnej określonych w przepisach prawnych przerodziła się w konkretne działania ze strony producentów, polegające miedzy innymi na: doborze surowców z upraw i hodowli kontrolowanych o najwyższej jakości, ograniczeniu ilości zanieczyszczeń chemicznych i fizycznych (metale ciężkie, pozostałości pestycydów, azotanów i azotynów, hormonów), zaostrzenie kontroli sanitarnej na wszystkich etapach produkcji, produkcji w zakładach do tego przeznaczonych, stosowaniu kryteriów dotyczących czystości mikrobiologicznej [9]. Metale ciężkie Rozprzestrzenianie się metali ciężkich w środowisku, w skutek różnorodnej działalności człowieka, powoduje przenikanie tych pierwiastków do żywności i bezpośrednie narażenie ludzi na ich toksyczne działanie. Metale ciężkie, zaliczane do podstawowych zanieczyszczeń przemysłowych i środowiskowych, obecne w żywności nawet w ilościach śladowych stanowią zagrożenie dla zdrowia ludzi, wywołując choroby niezakaźne, charakteryzujące się odległymi skutkami działania. Narażenie płodu i niemowląt na ołów, kadm, związki metalortęciowe powoduje nieodwracalne zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym. Ołów powoduje też choroby układu krążenia, zaburzenia biosyntezy hemu i metabolizmu witaminy D, zaburzenia funkcjonowania nerek i wątroby, zaburzenia systemu immunologicznego i rozrodczego, zaburzenia metabolizmu żelaza, miedzi, cynku. Kadm jest pierwiastkiem rakotwórczym, neurotoksycznym, neurotoksycznym, powoduje zaburzenia układu kostnego, choroby sercowo-naczyniowe, uszkodzenia wątroby, zaburzenia funkcjonowania gruczołów płciowych i gospodarki mineralnej organizmu. Arsen wywiera działanie rakotwórcze, genotoksyczne, neurotoksyczne, choroby sercowo-naczyniowe, zaburzenia naczyń obwodowych, anemię, zaburzenia układu rozrodczego [11, 12]. Rtęć, a szczególnie związki metylortęciowe, kumulują się głownie w tkance mózgowej, powodując uszkodzenia centralnego układu nerwowego przede wszystkim rozwijającego się mózgu płodu, a u dorosłych zaburzenia wzroku, słuchu, mowy, porażenie mięsni kończyn, choroby sercowo-naczyniowe [13]. Wszystkie wymienione powyżej pierwiastki kumulują się w organizmie. Widoczne, kliniczne objawy chorobowe przy niskich poziomach narażenia na te pierwiastki nie występują od razu, skutki ich działania można obserwować jedynie na poziomie fizjologicznym lub biochemicznym [10]. Szczególnie niebezpieczny jest kadm i ołów dla niemowląt i małych dzieci, w których ustroju pierwiastki te są wchłaniane w większych ilościach niż w ustroju ludzi dorosłych [14]. Pierwiastki te w ustroju człowieka wykazują szkodliwe działanie na różne narządy, zaburzają także metabolizm składników mineralnych niezbędnych dla organizmu. Ulegają one biokumulacji, a procesy intoksykacyjne szczególnie w organizmach dzieci i niemowląt nie przebiegają tak jak u dorosłych [15]. Z tego powodu żywność dla niemowląt i małych dzieci powinna być wolna od zanieczyszczeń metalami ciężkimi lub zawierać je w możliwie najmniejszej ilości [14]. Maksymalne dopuszczalne poziomy zanieczyszczeń ołowiem, kadmem, rtęcią i arsenem zastały przedstawiane w tabeli I i zależą one od grupy preparatów. Produkty specjalnego przeznaczenia żywieniowego, podobnie jak inne środki spożywcze, mogą zawierać mniejsze lub większe ilości toksycznych metali ciężkich. Dowodzą tego choćby badani przeprowadzone przez Jędrzejczak i Szteke, którzy jako materiał do swoich badan wykorzystali odżywki mleczne, mleczno-zbożowe i zbożowe przeznaczone dla niemowląt i dzieci do lat 3 [14]. Autorzy badań

3 Cielecka E, Dereń K. Jakość żywności dla niemowląt i małych dzieci 189 Tabela I. Dopuszczalne poziomy zanieczyszczeń metalami ciężkimi w żywności specjalnego przeznaczenia żywieniowego przeznaczonego dla niemowląt i dzieci do lat trzech [Źródło: 16] Table I. Admissible levels of heavy metals in special-purpose food for infants and children up to 3 years of age [Source: 16] Lp. 1 Mleko płynne i produkty wg p. 2 w formie gotowej do spożycia lub odtworzonej zgodnie z instrukcją producenta 2 Produkty mleczne, mleczno-zbożowe, mleczno-zbożowo-owocowe i zastępujące je, np. sojowe Ołów (Pb) Kadm (Cd) rtęć (Hg) arsen (As) 0,02 0,005 0,003 0,05 Uwagi 0,10 0,01 0,005 0,10 w produktach mleczno-zbożowych i mleczno-zbożowoowocowych (z wyjątkiem produktów kukurydzianych) dla dzieci od 7 miesiąca życia Cd 0,02; w produktach sojowych Cd 0,02; oraz surowce: a) mleko w proszku klasy ekstra 0,10 0,01 0,005 0,10 b) koncentrat serwatki w proszku 0,10 0,01 0,01 0,20 3 Produkty zbożowe, zbożowo-owocowe 0,10 0,02 0,01 0,20 w produktach kukurydzianych Cd 0,01; oraz mąki i kasze przeznaczone do ich produkcji 4 Przetwory owocowe i mięsne 0,10 0,01 0,01 0,20 w sokach Pb 0,05; As 0,10; 5 Przetwory warzywne, warzywno-owocowe i warzywno-mięsne 0,10 0,01 0,01 0,20 w produktach zawierających: powyżej 20% marchwi, powyżej 30% (łącznie) marchwi i ziemniaków, powyżej 40% warzyw Cd 0,02; 6 Produkty bezglutenowe 0,10 0,01 0,01 0,10 w produktach ryżowych Cd 0,02; 7 Inne: a) zawierające nie więcej niż 50% s.m. 0,10 0,01 0,005 0,10 b) zawierające powyżej 50% s.m. 0,10 0,02 0,01 0,20 wnioskują, że badane produkty zawierają metale ciężkie, a w odżywkach zbożowych ich poziom jest kilkakrotnie wyższy niż dopuszczalny. Poziom ten może być spowodowane skażeniem kadmem i ołowiem surowców zbożowych stosowanych do produkcji wyżej wymienionych odżywek. Błoniarz i Zaręba [2005] przebadali natomiast pod kątem zawartości kadmu i ołowiu następujące preparaty: bezmleczne przeznaczone dla niemowląt, mlekozastępcze, posiadające charakter odżywczy. W analizowanych produktach średnia zawartość ołowiu i kadmu mieściła się w granicach normy. Dla ołowiu średnia zawartość w badanym materiale wynosił od 0,049 do 0,098, natomiast zawartość kadmu w odżywkach dla dzieci mieściła się w granicach 0,000 do 0,020, przy czym tylko w dwóch próbkach stwierdzono maksymalna dopuszczalną ilość kadmu [15]. Wojciechowska-Mazurek i inni (2008) w ramach monitoringu zanieczyszczenia żywności pierwiastkami szkodliwymi oznaczali zawartość ołowiu, kadmu, arsenu i rtęci w wyrobach przeznaczonych dla niemowląt i dzieci do lat 3 takich jak produkty mleczne, mleczno-zbożowe, mleczno-zbożowo-owocowe, zbożowe, zbożowo-owocowe, warzywne, owocowe, warzywno-owocowe, warzywno-mięsne, sojowe. Nie stwierdzili oni przekroczenia zawartości ołowiu w wyżej wymienionych produktach, a średni poziom tego pierwiastka mieścił się w granicach 0,015-0,016 mg/ kg, natomiast zawartość kadmu wahała się w zakresie od 0,003 w produktów mlecznych i mlecznozbożowych do 0,007 w produktów sojowych. Zawartość rtęci w badanych produktach była niska, w znacznej większości próbek nie przekraczała 0,01, a średnia zawartość tego pierwiastka wynosiła 0,002. W przypadku arsenu najwyższe wyniki otrzymano dla produktów zbożowych i sojowych, a średnia zawartość wahała się w granicach od 0,017 do 0,058. Zawartość metali ciężkich w żywności dla niemowląt i dla małych dzieci nie przekracza dopuszczalnych limitów, a tym samym nie stwarza zagrożenia dla zdrowia [10]. Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) Związki należące do wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych mogą przenikać do żywności z gleby, powietrza i wody, a także w wyniku niektórych procesów związanych z przetwórstwem. Do najczęściej spotykanych w żywności należą benzo-a-piren, fenantren, antracen, piren [12]. Z uwagi na toksyczność największe obawy budzi benzo-a-piren, który jest bardzo rozpowszechniony i wykazuje działanie mutagenne i teratogenne, inne węglowodory wykazują podobne działanie. Do organizmu człowieka przenikają one głównie przez drogi oddechowe i przewód pokarmowy, a w szczególnych przypadkach przez skórę [11].

4 190 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(2): W przypadku WWA nie ustalono do tej pory dawki progowej nie wywołującej szkodliwego działania. Zgodnie z opinią SCF (Scientific Committee on Food) zaleca się redukcję zawartości WWA w żywności, w której skażenie środowiska mogło spowodować wysoki poziom zanieczyszczenia. Szczególną uwagę zwrócono na produkty przeznaczone do żywienia niemowląt i małych dzieci, zwłaszcza, że dzienne pobranie WWA w przeliczeniu na kilogram masy ciała może być w ich przypadku niemal dwukrotnie większe niż u dorosłych [17]. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1881/2006 podaje najwyższe dopuszczalne poziomy benzo-apirenu w żywności dla niemowląt i małych dzieci, w preparatach do żywienia początkowego niemowląt i preparatach do dalszego żywienia w tym mleko początkowe dla niemowląt i mleko następne, a poziom ten wynosi 1,0 µg/kg sprzedawanego produktu. Wraz z benzo(a)pirenem rozporządzenie Komisji Europejskiej wymienia szereg innych kancerogennych WWA, których obecność w żywieniu powinna być poddawana stałemu monitoringowi: benzo(a)antracen, benzo(b)fluoranten, ta(c,d)piren, dibenzo(a,h)antracen, dibenzo(a,e)piren, d i b e n z o ( a, h ) p i r e n, d i b e n z o ( a, i ) p i r e n, dibenzo(a,l)piren, indeno(1,2,3-cd)piren, 5-metylochryzen. W ten sposób została stworzona europejska lista 15 WWA cechująca się odmiennym podejściem do problemu WWA niż powszechnie stosowana amerykańska lista 16 WWA. Na liście EPA (Amerykańska Agencja Ochrony Środowiska) znajdują się węglowodory najczęściej spotykane, także te nie uznawane za szczególnie kancerogenne, np. naftalen. Ustawodawstwo europejskie skupia się wyłącznie na WWA o potwierdzonej silnej kancerogenności, niezależnie od powszechności ich występowania [17]. Ciecierska i Obiedziński (2009) przebadali dostępne na rynku preparaty do początkowego i dalszego żywienia niemowląt, a więc początkowe mleko dla niemowląt i mleko następne oraz żywność dla małych dzieci, w tym obiadki i zupki. Celem ich pracy było określenie zanieczyszczenia przez WWA w tym 4 związki z grupy tak zwanych lekkich WWA wg EPA oraz 15 związków wytypowanych do badań przez Komitet Naukowy UE wybranych preparatów do początkowego i dalszego żywienia niemowląt oraz żywienia dla małych dzieci. W grupie preparatów do początkowego i dalszego żywienia niemowląt, jak żywności dla małych dzieci, zaobserwowano bardzo podobne profile jakościowe zawartości poliarenów. W większości analizowanych produktów 4 lekkie węglowodory stanowiły 100% sumarycznej zawartości WWA. Wyniki badań WWA wskazały na bardzo niski poziom zawartości badanych związków. Obecność benzo(a)pirenu wykryto jedynie w przypadku dwóch rodzajów zupek. Uwzględniając dopuszczalny maksymalny poziom benzo(a)pirenu w badanej grupie produktów (1μg/kg) jednoznacznie stwierdzono, że analizowane produkty w pełni spełniają wymogi prawa żywnościowego Unii Europejskiej [18]. Mykotoksyny Mykotoksyny to wtórne produkty przemiany materii grzybów pleśniowych, toksyczne dla człowieka, roślin i zwierząt. Toksyny te są niewrażliwe na wiele procesów technologicznych (gotowanie, smażenie, pieczenie, destylacja, fermentacja), dlatego mogą przetrwać w produktach otrzymanych z zanieczyszczonych surowców. Mykotoksyny najczęściej zanieczyszczają produkty pochodzenia roślinnego, zboża, przetwory zbożowe, warzywa, orzechy. Toksyny te wytwarzane są najczęściej przez grzyby należące do rodzajów: Aspergillus, Penicillium i Fusarium. Schorzenia wywoływane przez mykotoksyny nazywane są mikotoksykozami. Jednym z największych zagrożeń dla człowieka są grzyby wzrastające w zawilgoconych budynkach mieszkalnych. Drugim z największych zagrożeń mykotoksynami dla człowieka jest zakażona żywność. Według niektórych badań, mykotoksyny mogą być wytwarzane bezpośrednio w ustroju człowieka po spożyciu żywności zakażonej grzybami pleśniowymi. Najbardziej niebezpieczne w żywności są aflatoksyna, ochratoksyna A, patulina, fumonizyny, zearalenon i dioksyniwalenon [19]. Aflatoksyna M1 (AFM1) jest mykotoksyną o silnych właściwościach toksycznych, mutagennych i rakotwórczych dla zwierząt i człowieka. Do mleka przechodzi jako metabolit aflatoksyny B1 z pasz zakażonych pleśniami toksynotwórczymi, głównie z gatunku Aspergillus flavus i Aspergillus parasiticus. Występowanie aflatoksyny M1 w mleku surowym przeznaczonym do przetwórstwa może powodować jej przechodzenie do produktów mleczarskich. Dotyczy to także takich produktów jak mleko w proszku oraz odżywki dla dzieci [20]. Mohammad-Reza i wsp. (2007) przebadali w Teheranie m.in. mleko dla niemowląt na obecność aflatoksyny M1. Zawartość aflatoksyny M1 w tym produkcie wahała się w zakresie 1-14 ng/kg. Zawartość ta była niższa niż maksymalny limit aflatoksyny M1 w produkcie rekomendowany przez Unię Europejską i Codex Alimentarius, który wynosi od 25 ng/kg dla produktów mlecznych przeznaczonych dla niemowląt [21]. Natomiast niepokojące rezultaty adekwatnych badań na rynku indyjskim przedstawili Shipra i wsp. Stwierdzili oni obecność aflatoksyny M1 w produktach mlecznych dla niemowląt w ilości ng/l, co znacznie przekracza limit rekomendowany przez Unię Europejską i Codex Alimentarius od 50 ng/l [22].

5 Cielecka E, Dereń K. Jakość żywności dla niemowląt i małych dzieci 191 Ochratoksyna A (OTA) jest produkowana przez Penilillium verrucosum w klimacie umiarkowanym i chłodnym oraz przez niektóre gatunki Aspergillus w cieplejszych i tropikalnych obszarach świata. Wykazuje działanie neurotoksyczne i nefrokancerogenne. Patulina jest toksycznym metabolitem wtórnym niektórych gatunków grzybów, z rodzaju Aspergillus, Penicillium, jak i Byssochlamys Nicea natomiast toksyna deoksyniwalenon jest produkowana głównie przez dwa gatunki Fusarium graminearum i Fusarium culmorum. Fumonizyny są ostatnio opisanymi mykotoksynami produkowanymi przez ogromną liczbę pleśni z rodzaju Fusarium, z których najważniejszymi są F. moniliforme i F. proliferatum, jako, że na całym świecie często infekują zbiory kukurydzy. Zearalenon, nazywany też toksyną F-2, jest mykotoksyną o działaniu estrogennym. Produkowany jest przez niektóre gatunki Fusarium, głównie F. graminearum i F. culmorum, które na całym świecie często rosną na zbiorach zbóż. Obecnie na poziomie państw Unii Europejskiej nie ustanowiono limitów dla toksyn Fusarium. Na posiedzeniu ekspertów Komisji Europejskiej w sprawie rolniczych zanieczyszczeń w dniu 17 lutego 2004 r., po analizie danych o występowaniu toksyn fuzaryjnych w żywności i oszacowaniu narażenia na pobieranie tej grupy mykotoksyn przez mieszkańców UE, przyjęto propozycje maksymalnych poziomów zanieczyszczeń niektórych produktów deoksyniwalenonem, zearalenonem i fumonizynami. W przypadku przetworów zbożowych dla niemowląt i małych dzieci dla deoksyniwalenonu rekomenduje się limity od 200 μg/kg. Dla tych samych produktów dla zearalenonu rekomenduje się limit od 20 μg/kg natomiast dla fumonizyny od 150 μg/kg [23]. Podsumowanie Do prozdrowotnych aspektów żywienia dzieci oprócz prawidłowych zaleceń żywieniowych należy także produkcja zdrowotnie bezpiecznej żywności. Żywność wysokiej jakości naturalna, mało przetworzona, najlepiej pochodząca z kontrolowanych upraw i hodowli powinna stanowić podstawę w żywieniu niemowląt i małych dzieci. Poleca się także gotowe produkty żywnościowe przeznaczone dla niemowląt i małych dzieci zaliczane do środków spożywczych specjalnego żywieniowego przeznaczenia [8]. Piśmiennictwo / References 1. Kalisz S, Mitek M. Żywność dla najmłodszych. Przem Spoż 2006, 12: Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 o bezpieczeństwie żywności i żywienia. Dz.U. z 2006 r. nr 171, poz Stoś K, Kundzicz M, Wierzejska R i wsp. Środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego w prewencji chorób dietozależnych. Żyw Czł Metabol 2003, XXX (3/4): Świderski F (red). Żywność wygodna i funkcjonalna. WN-T, Warszawa 2003: Weker H. Gotowe produkty dla niemowląt w świetle nowych zaleceń żywieniowych. Żyw Czł Metabol 2007, XXXIV (1/2): Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 października 2007 r. w sprawie środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego. Dz.U. z 13 listopada Sadowska H. Dietetyczne środki spożywcze dla niemowląt i dzieci w świetle ustawodawstwa żywnościowego i potrzeb krajowych. Żyw Czł Metabol 1990, XVII (1): Weker H, Więch M. Kryteria oceny żywności bezpiecznej dla dzieci. Żyw Czł Metabol 2003, XXX (3/4): Święcicka A, Jeznach M. Ocena jakości produktów gotowych w słoikach dla niemowląt i małych dzieci w opinii matek. Żyw Czł Metabol 2003, XXX, (3/4): Wojciechowska-Mazurek M, Starska K i wsp. Monitoring zanieczyszczeń żywności pierwiastkami szkodliwymi dla zdrowia. Cz. I. Produkty zbożowe pszenne, warzywne, cukiernicze oraz produkty dla niemowląt i dzieci. Rocz PZH 2008, 59 (3): Gawęcki J, Hryniewiecki L (red). Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. PWN, Warszawa 2003: Sikorski ZE (red). Chemia żywności. Skład, przemiany i właściwości żywności. WN-T, Warszawa 2002: Zahir F, Rizwi SJ, Haq SK, et al. Los dose mercury toxicity and human health. Environ Toxicol Pharmacol 2005, 20: Jędrzejczak R, Szteke B. Występowanie kadmu i ołowiu w odżywkach mlecznych, mleczno-zbożowych i zbożowych przeznaczonych dla niemowląt i dzieci do lat 3. Roczn PZH 1991, XLII (2): Błoniarz J, Zaręba S. Zawartość ołowiu i kadmu w środkach spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego. Bromat Chem Toksykol 2005, XXXVIII (3): Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 stycznia 2003 r. w sprawie maksymalnych poziomów zanieczyszczeń chemicznych i biologicznych, które mogą znajdować się w żywności, składnikach żywności, dozwolonych substancjach dodatkowych, substancjach pomagających w przetwarzaniu albo na powierzchni żywności. Dz.U. z 4 marca 2003 r. 17. Ciemniak A, Ochwat MA. Porównanie zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w wybranych produktach przeznaczonych do żywienia niemowląt i małych dzieci. Bromat Chem Toksykol 2008, XLI:

6 192 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(2): Ciecierska M, Obiedziński M. Występowanie WWA w preparatach do początkowego i dalszego żywienia niemowląt oraz w żywności dla małych dzieci w odniesieniu do wymagań prawa żywnościowego Unii Europejskiej. Żywn Nauk Technol Jakość 2009, 1 (62): Jarzynka S, Dąbkowska M, Netsvyetayeva I i wsp. Mikotosyny niebezpieczne metabolity grzybów pleśniowych. Med Rodzin 2010, 4: Domagała J. Pozostałości aflatoksyny w krajowym mleku w proszku i odżywkach dla dzieci. Żywn Technol Jakość 1998, I(14): Mohammad-Reza O, Behrooz J, Naficeh S, et al. Presence of aflatoxin M1 in milk and products in Tehran, Iran. Food Control 2007, 18: Shipra R, Premendra DD, Subhash KK, et al. Detection of Aflatoxin M1 contamination in milk and infant milk products from Indian markets by ELISA. Food Control 2004, 15: Balas J. Mikotoksyny jako źródło zanieczyszczeń żywności pochodzenia roślinnego. Post Fitoter 2006, 2: