Spis treści ISSN X. Hodowla roślin rolniczych i ogrodniczych w

Transkrypt

1 HODOWLA ROŚLIN I NASIENNICTWO NR 2/2010 KWARTALNIK POLSKIEJ IZBY NASIENNEJ Spis treści Hodowla roślin rolniczych i ogrodniczych w spółkach ANR... 2 Możliwości zwiększenia produkcji i wykorzystania krajowego białka roślinnego... 7 Krajowa produkcja roślin strączkowych Możliwości wykorzystania nasion roślin strączkowych przez przemysł paszowy w Polsce RYNEK NASION ROŚLIN ROLNICZYCH Otoczkowanie nasion w praktyce bezpieczne stosowanie zaprawionych nasion Redaguje zespół: Karol Duczmal - redaktor naczelny Eugeniusz Piątek Andrzej Szymański Adres redakcji: Poznań ul. Kochanowskiego 7/603 tel/fax (61) pin.poznan@post.pl Skład i druk: PRODRUK Poznań, ul. Błażeja 3 tel. (61) Zasady zgłaszania artykułów: Artykuły prosimy nadsyłać do sekretariatu Redakcji w jednym egzemplarzu wraz z dyskietką lub pocztą ową, z podaniem imienia, nazwiska autora, dokładnego adresu i nr telefonu oraz nazwy zakładu pracy. Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych i zastrzega sobie prawo skrótów tekstów, ograniczenia liczby rysunków, tabel i wykresów w ramach opracowania redakcyjnego. Charakterystyka odmian zbóż ozimych, strączkowych, traw i motylkowatych drobnonasiennych wpisanych do Krajowego Rejestru w 2010 r Z życia PIN Za treść artykułów odpowiedzialni są autorzy. Poglądy przez nich wyrażone nie muszą być zgodne z poglądami Redakcji. Tytuł indeksowany przez AGRO - LIBREX Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Nakład 350 szt. ISSN X Zamówienia na prenumeratę prosimy kierować do biura Redakcji w formie pisemnej lub przekazu pieniężnego. Przedruk w całości lub w części dozwolony tylko za zgodą redakcji. Cena 1 numeru: 15 zł (w tym 0% VAT)

2 Barbara Andrzejczak, Mirosław Helta Zespół Nadzoru Właścicielskiego Agencji Nieruchomości Rolnych w Warszawie Hodowla roślin rolniczych i ogrodniczych w spółkach ANR W 2009 r. Agencja Nieruchomości Rolnych wykonywała prawo własności względem 15 spółek hodowlano-nasiennych roślin rolniczych i ogrodniczych oraz 21 spółek hodowli zwierząt, a także względem 21 spółek hodowli koni i stad ogierów wyszczególnionych w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 11 kwietnia 2003 r. (Dz. U. nr 80 z 2003 roku poz. 726 z późn. zmianami). Są to spółki o szczególnym znaczeniu dla gospodarki narodowej. Bezpośredni nadzór nad nimi w Biurze Prezesa ANR sprawuje Zespół Nadzoru Właścicielskiego. Biorąc pod uwagę istotne znaczenie spółek Agencji Nieruchomości Rolnych dla gospodarki narodowej (w szczególności dla rolnictwa), zmianę warunków ich funkcjonowania po zakończeniu okresu przejściowego (od 30 kwietnia 2007 r. brak możliwości wsparcia finansowego hodowli z Funduszu Postępu Biologicznego) oraz inne procesy ogólnogospodarcze, np. globalizację rynku czy wzrost konkurencji firm zagranicznych, zaistniała potrzeba przeprowadzenia restrukturyzacji poszczególnych grup spółek nadzorowanych przez ANR. Agencja opracowała i przedstawiła Ministrowi Rolnictwa i Rozwoju Wsi Program restrukturyzacji spółek hodowli roślin ANR, który został zatwierdzony w kwietniu 2009 r. Pierwszy etap restrukturyzacji przeprowadzony w 2009 r. obejmował procesy łączenia czterech grup spółek: 1. spółkę Hodowla Roślin Rolniczych Nasiona Kobierzyc przyłączono do spółki Małopolska Hodowla Roślin HBP, 2. spółki Grupy Szelejewo: Hodowla Roślin Szelejewo, Stacja Hodowli Roślin Modzurów oraz Piast Hodowla Roślin Łagiewniki przyłączono do spółki DANKO Hodowla Roślin, 3. spółkę Hodowla Roślin w Szyldaku przyłączono do Pomorsko-Mazowieckiej Hodowli Ziemniaka w Strzekęcinie w wyniku połączenia powstała spółka: Pomorsko-Mazurska Hodowla Ziemniaka, 4. spółkę Hodowla Roślin Bronisze przyłączono do PlantiCo Hodowla i Nasiennictwo Ogrodnicze Zielonki. Główne przesłanki procesów łączeniowych (koncentracji kapitału) wynikają z efektów wzrostu skali produkcji, wzrostu udziału w rynku, ograniczenia wzajemnej konkurencji, obniżenia kosztów hodowli, wzrostu skuteczności marketingowej oraz lepszego dostępu do wyników badań naukowych. Istotne jest, aby procesom łączeniowym towarzyszyły równocześnie zmiany dotychczasowego sposobu wykorzystania posiadanych zasobów i ich dopasowanie do potrzeb nowej struktury produkcyjno-ekonomicznej przedsiębiorstwa. W efekcie restrukturyzacja ma doprowadzić do dalszej koncentracji hodowli. W wyniku tego procesu z 15 spółek pozostało 8 realizujących programy hodowli roślin. Podstawowym celem działalności spółek strategicznych ANR jest prowadzenie hodowli twórczej i zachowawczej roślin uprawnych oraz właściwa realizacja programów hodowlanych. W rozwoju nowoczesnego rolnictwa coraz większą rolę odgrywa postęp biologiczny, który jest uważany za najważniejszy czynnik oddziałujący na wzrost efektywności ekonomicznej rolnictwa, zarówno z punktu widzenia ilości, jak i jakości produktów rolnych. Główną rolę w kreowaniu i upowszechnianiu w Polsce postępu biologicznego odgrywają spółki ANR, które dysponują cennym materiałem genetycznym roślin uprawnych. Stanowi on bazę tego postępu, który w postaci nowych odmian roślin jest dostępny dla krajowego rolnictwa. Spółki te dostarczają na rynek nasiona odmian, które jako wytworzone w kraju, dostosowane są do naszych warunków glebowo-klimatycznych i 2

3 są konkurencyjne cenowo względem odmian zagranicznych. W spółkach hodowli roślin rolniczych gromadzony jest najcenniejszy materiał genetyczny i tworzone są odmiany głównie: roślin zbożowych, strączkowych i motylkowych oraz traw, buraka cukrowego, buraka pastewnego i ziemniaka. Natomiast w spółkach hodowli roślin ogrodniczych gromadzony jest materiał genetyczny i tworzone są odmiany warzyw i roślin ozdobnych. Hodowlą w spółkach rolniczych objętych jest 46 gatunków (taksonów) roślin, w tym hodowlą twórczą 25 gatunków. W spółkach ogrodniczych hodowla dotyczy 40 gatunków warzyw, w tym hodowla twórcza 16 gatunków. W przypadku roślin ozdobnych prowadzona jest prawie wyłącznie hodowla zachowawcza. Własnością spółek w 2009 r. były ogółem 324 odmiany roślin rolniczych oraz 377 odmian roślin warzywnych. W ubiegłym roku do Rejestru Odmian wpisano 16 nowych odmian roślin rolniczych i 14 odmian roślin warzywnych. Obecnie w badaniach przedrejestrowych jest 119 odmian roślin rolniczych i 24 odmiany roślin warzywnych. Spółki Agencji w dalszym ciągu odgrywają dominującą rolę w hodowli roślin w Polsce. Udział odmian spółek ANR wśród odmian roślin rolniczych pochodzących z krajowej hodowli, wpisanych do Rejestru Odmian, wynosi 51,1%, zaś wśród odmian roślin warzywnych 58,9%. Udział odmian spółek ANR we wszystkich odmianach wpisanych do Rejestru Odmian wynosi 33% (rośliny rolnicze 25,8% i warzywne 41,7%). Według stanu na koniec 2009 r., za granicą zarejestrowanych było 75 odmian roślin rolniczych w 24 krajach świata i 121 odmian roślin warzywnych w 5 krajach. Są to odmiany zarejestrowane w krajowych rejestrach odmian, których sprzedaż licencji lub nasion do tych krajów miała miejsce w ostatnich pięciu latach. Łącznie w spółkach ANR, w działach roślin zatrudnionych jest 358 pracowników, w tym 190 pracowników inżynieryjno-technicznych, z tego 113 z wyższym wykształceniem. Spółki hodowli roślin rolniczych i ogrodniczych do końca 2007 r. realizowały programy hodowlane, które były zatwierdzane i częściowo dotowane przez MRiRW. Dotowano programy hodowlane tych gatunków roślin uprawnych, które mają znaczenie ze względu na reakcję ich odmian na warunki glebowo-klimatyczne, stan krajowej hodowli i jej możliwości konkurowania z firmami zagranicznymi oraz koszt importu nasion w przypadku zaprzestania hodowli krajowej. Dotacje z budżetu państwa pokrywały 50% kosztów hodowli. Obecnie ze względu na brak możliwości wsparcia finansowego hodowli z Funduszu Postępu Biologicznego oraz udzielenia pomocy finansowej przez ANR, głównymi źródłami finansowania hodowli w spółkach stały się opłaty hodowlane i licencyjne oraz opłaty od rozmnożeń własnych. Jednak polski rynek nasienny nie dostarcza wystarczających środków finansowych do pokrycia kosztów prowadzonej hodowli. Związane jest to ze znacznie niższym niż w krajach zachodnioeuropejskich poziomem upowszechnienia postępu biologicznego w polskiej praktyce rolniczej. Wynika to częściowo także z trudnej sytuacji ekonomicznej polskiego rolnictwa i będącego jej efektem małego zainteresowania producentów rolnych nabywa- Spółki zajmujące się hodowlą odmian gatunków lub grup gatunków roślin Lp. Nazwa spółki Hodowane grupy gatunków Rośliny rolnicze 1. HR DANKO Choryń zboża, trawy, strączkowe, motylkowe 2. MHR HBP Kraków 3. KHBC Kutno burak cukrowy 4. PMHZ Strzekęcin ziemniak zboża, trawy, motylkowe, buraki pastewne, kukurydza pastewna i cukrowa 5. PHR Tulce zboża, trawy, strączkowe, motylkowe Rośliny ogrodnicze 1. KHiNO POLAN Kraków warzywa, rośliny ozdobne 2. Spójnia HiNO Nochowo warzywa 3. PlantiCo Zielonki warzywa, rośliny ozdobne 3

4 niem nośników postępu biologicznego. Wystarczy podać, że np. udział kwalifikowanych nasion w zasiewach zbóż wynosi zaledwie 10%, a ziemniaków około 8%. Niskie wykorzystanie kwalifikowanego materiału siewnego przez producentów rolnych oznacza niższe zbiory i gorszą jakość produkcji, a w rezultacie mniejsze przychody finansowe oraz mniejszą konkurencyjność polskiego rolnictwa na rynku wewnętrznym i międzynarodowym. To z kolei przesądza o niskiej efektywności ekonomicznej polskich firm hodowlano-nasiennych i ogranicza możliwości tworzenia i upowszechniania postępu biologicznego w polskim rolnictwie. Wpływy z opłat hodowlanych, licencyjnych i od rozmnożeń własnych pokrywają tylko w 43,4% koszty hodowli. Pozostałe 56,6% kosztów hodowli spółki pokryły z własnych środków. O skali i wadze dokonań hodowli w strukturach Agencji Nieruchomości Rolnych świadczą m.in. wyniki prestiżowego, corocznego konkursu, zapoczątkowanego w 1992 r. na Targach Rolno-Spożywczych POLAGRA, o Złoty Medal Międzynarodowych Targów Poznańskich. Do obecnego roku włącznie Złotym Medalem MTP wyróżnione zostało 76 odmian wytworzonych w spółkach agencyjnych, w tym 35 odmian roślin rolniczych zwłaszcza zbóż i strączkowych oraz 41 odmian warzyw głównie cebulowych i korzeniowych. Rolnicze spółki oferują nasiona 324 własnych odmian 46 gatunków i form: zbóż ozimych i jarych 106 odmian, kukurydzy 8, roślin strączkowych 44 i motylkowych 18, ziemniaka 39, buraka cukrowego 12, buraka pastewnego 16, traw pastewnych 67 i trawnikowych 36 oraz innych roślin, jak np.: facelia błękitna, esparceta, amaranthus, gryka, marchew pastewna. 1. DANKO Hodowla Roślin Sp. z o.o. w ofercie ma łącznie 111 własnych odmian roślin rolniczych w 21 gatunkach. Składają się na nie: 59 odmian zbóż, 23 odmiany roślin strączkowych, 26 odmian traw pastewnych, a także odmiany lucerny mieszańcowej oraz kostrzewy owczej do użytkowania trawnikowego. Spośród licznych odmian hodowli DANKO niektóre cieszą się w ostatnim czasie szczególnym uznaniem rodzimych i zagranicznych producentów: pszenżyto ozime: GRENADO krótkie, najszerzej uprawiane w Polsce i w Europie, LEONTI- NO wysokiej plenności i dużej przydatności na cele paszowe, ALGOSO najplenniejsza odmiana w Polsce, GNIEWKO i ALEKTO o skróconej słomie; pszenżyto jare: LEGALO, DUBLET o rewelacyjnej plenności i NAGANO o podwyższonej zawartości białka; pszenica ozima: MU- SZELKA (B) jedna z najplenniejszych pszenic w kraju, bardzo krótka, BOGATKA (B) o pięknym grubym ziarnie; pszenica jara: WALUTA (A) i KATODA (A) jakościowe, BRAWURA (A) bardzo wczesna; żyto ozime: DAŃKOWSKIE DIAMENT bardzo plenne, AMILO o bardzo dobrych parametrach ziarna; owies: BRETON odmiana wczesna o niskiej zawartości łuski, GNIADY pierwsza w Polsce odmiana o brunatnej łusce, wyjątkowej wartości odżywczej, ZUCH bardzo plenny, na słabsze gleby. Wśród traw na uwagę zasługują: odmiana mieszańca międzyrodzajowego festulolium: SULINO dostarczająca wysokoproduktywnej paszy dla zwierząt; życica trwała SOLEN szeroko uprawiana; odmiany życicy trwałej: GAGAT i AKWA- MARYN charakteryzujące się wysokim plonem zielonej i suchej masy; odmiany życicy wielokwiatowej: TURTETRA i MITOS nadające się do produkcji paszy w postaci zielonek, kiszonek i siana oraz do produkcji biogazu; kostrzewa owcza: TENIS trawa gazonowa. W roślinach strączkowych: nowa odmiana wąsolistna grochu siewnego: BATUTA z przeznaczeniem na konsumpcję i paszę oraz odmiana grochu pastewnego (peluszki) HUBAL do wykorzystania na cele paszowe. Na uwagę zasługują również odmiany bobiku: OPTIMAL odmiana samokończąca oraz BOBAS; natomiast odmiany wyki siewnej INA samokończąca, KWARTA i JAGA nadają się do uprawy w poplonie ścierniskowym i są objęte programami rolno-środowiskowymi. 2. Poznańska Hodowla Roślin Sp. z o.o. w Tulcach k/poznania aktualnie w ofercie ma 69 własnych odmian, w tym m.in. 16 odmian zbóż, 21 odmian roślin strączkowych, 5 odmian motylkowatych drobnonasiennych oraz 24 odmiany traw pastewnych. Na odmiany zbóż składają się: pszenica ozima 4, jara 1; żyto ozime populacyjne 2, mieszańcowe 2; jęczmień ozimy 1, jary 4. Odmiany roślin strączkowych to: bobik 1; groch siewny 11; łubin: żółty 5, wąskolistny 2; wyka kosmata 2. Odmiany motylkowate drobnonasienne to: koniczyna biała 4; seradela 1. Natomiast na 24 odmiany traw pastewnych składają się: kostrzewa czerwona 7; kostrzewa łąkowa 3; kupkówka pospolita 5; życica trwała 6; życica mieszańcowa 3. 4

5 Niektóre spośród licznych odmian zasługują na szczególną uwagę. Ze zbóż, pszenice ozime: LE- GENDA i NARIDANA cechujące się dobrymi własnościami wypiekowymi oraz dużą mrozoodpornością. Także odmiany jęczmienia jarego: GRANAL o bardzo wysokich walorach browarnych i NAGRADOWICKI forma pastewna, wysoko plonująca i odporna na choroby. Z roślin strączkowych godne uwagi są odmiany grochu siewnego: ogólnoużytkowe KOMANDOR (wąsolistna) i SET oraz pastewne SOKOLIK (wąsolistna) i WIATO. Warte zainteresowania są też odmiany łubinu wąskolistnego odporne na pękanie strąków i osypywanie nasion SONET i KARO. Spośród traw należy zwrócić uwagę na kostrzewę czerwoną AMERA, kostrzewę łąkową WAN- DA oraz życice trwałe NAKI i MAJA. 3. Małopolska Hodowla Roślin HBP Sp. z o.o. przygotowała ofertę obejmującą obecnie 107 odmian 25 gatunków roślin rolniczych. Składają się na nią następujące odmiany: zboża pszenica ozima 8 odmian, pszenica jara 10; jęczmień jary 3; owies 5; kukurydza pastewna 6, kukurydza cukrowa 2; gryka 2; burak pastewny 16; marchew pastewna 1; trawy pastewne kostrzewa łąkowa 5; tymotka łąkowa 5; wiechlina łąkowa 4; życica wielokwiatowa 1, życica westerwoldzka 2; trawy trawnikowe kostrzewa czerwona 6, kostrzewa owcza 3; życica trwała 7; wiechlina łąkowa 2, wiechlina gajowa 1; mietlica pospolita 3; koniczyna łąkowa 10; a ponadto po jednej odmianie koniczyny krwistoczerwonej, esparcety, komonicy różkowej, gorczycy białej i sarepskiej. Ukształtowana od lat specjalność firmy to hodowla buraka pastewnego, traw pastewnych i trawnikowych oraz koniczyny łąkowej. Producenci powinni zwrócić uwagę na szczególną przydatność odmian pszenicy ozimej NATULA, KOHELIA, TURNIA, MUZA; pszenicy jarej ŁAGWA, HE- WILLA, PARABOLA; jęczmienia jarego ATI- CO; kukurydzy: ziarnowo-kiszonkowe CYRKON, ziarnowe bardzo wczesne KB 1903, kiszonkowe KB 2704; owsa dla rolnictwa południowej Polski. Ponadto w ofercie polecane są odmiany: buraka pastewnego jednokiełkowego SOLIDAR, KAC- PER, NEPTUN, KRAKUS, SYRIUSZ; buraka pastewnego wielokiełkowego URSUS POLY, ZENTAUR POLY, REKORD POLY; koniczyny łąkowej NIKE, KRYNIA, JUBILATKA, DAJA- NA, traw pastewnych: wiechlina łąkowa HARFA i TĘCZA, kostrzewa łąkowa SKRA, MEWA; tymotka łąkowa SKALA, SKAUT; życica westerwoldzka MOWESTER; traw trawnikowych: kostrzewa czerwona NIMBA, ADIO, życica trwała NIRA, NIGA i kostrzewa owcza NONI. 4. Pomorsko Mazurska Hodowla Ziemniaka Sp. z o.o. aktualnie w ofercie ma 39 odmian: 20 jadalnych i 19 skrobiowych. Odmiany jadalne to odmiany o wysokich walorach smakowych, zdrowotnościowych, plonotwórczych. Wzorcowymi w kraju pod względem smakowym są: odmiana BRYZA o żółtym miąższu, zarejestrowana w 1976 roku, wywodząca się ze Strzekęcina oraz odmiana IRGA o białym miąższu pochodząca z Szyldaka. Na szczególną uwagę zasługują również inne odmiany jadalne: wczesne OWACJA i CYPRIAN (bardzo plenne o wysokich walorach smakowych) oraz ALTESSE (odmiana sałatkowa); średnio wczesne TAJFUN (odporny na suszę), PRO- MYK, JUTRZENKA, AMETYST, CEKIN, ZE- BRA, IBIS I CYPRIAN (wszystkie o wysokim plonie i dobrym smaku) oraz średnio późne SY- RENA, SOPLICA, URSUS i ZEUS. Odmiany skrobiowe charakteryzują się wysokim technologicznym plonem skrobi. Niektóre z odmian skrobiowych przydatne są do produkcji przetworów przemysłowych, zwłaszcza chipsów i frytek. Szczególnie popularne odmiany to: PA- SAT, RUMPEL, HARPUN, IKAR, HINGA, IN- WESTOR, GLADA, SONDA, ADAM, JASIA, SKAWA, RUDAWA i ŚLĘZA. 5. Kutnowska Hodowla Buraka Cukrowego Sp. z o.o. oferuje najwyższej jakości nasiona, otoczkowane i inkrustowane, 9 odmian mieszańcowych buraka cukrowego. Odmiany te cechują się wysokim technologicznym plonem cukru, dobrą wartością przetwórczą oraz zdrowotnością. W doborze posiada 4 odmiany odporne na rizomanię, z których odmiany JANOSIK i JAGUSIA oparte są na obu komponentach rodzicielskich KHBC. Firma, oprócz działalności hodowlano-nasiennej buraka cukrowego, oferuje również usługi w zakresie otoczkowania nasion, prowadzi sprzedaż sorga pastewnego (RONA-1), prosa Gierczyckiego, a także brykietu ze słomy. Natomiast oferta nasienna firm ogrodniczych obejmuje łączne 599 własnych odmian, w tym 377 odmian warzyw (40 gatunków) do uprawy polowej i pod osłonami oraz 222 odmiany kwiatów, głównie jednorocznych polowych (15 gatunków). 1. Spójnia Hodowla i Nasiennictwo Ogrodnicze Sp. z o.o. w ofercie ma 97 własnych odmian warzyw. Największe dokonania hodowlane doty- 5

6 czą: ogórka polowego 17, szklarniowego 4, pod osłony 5; grochu łuskowego 12; marchwi 9 (w tym dwie mieszańcowe); buraka ćwikłowego 7. Ma także liczne odmiany cebuli 7 (w tym jeden mieszaniec); zielono- i żółtostrąkowej fasoli szparagowej 10; rzodkiewki 7; sałaty 5; grochu cukrowego 3. W ofercie spółka posiada własne odmiany fasoli wielokwiatowej 2; pietruszki 3; szczypiorku 2; kalarepy 1. Z licznych odmian hodowli spółki na szczególną uwagę zasługują m.in. odmiany buraka ćwikłowego o wysokiej zawartości betaniny okrągłe: NOCHOWSKI i CHROBRY oraz cylindryczny TYTUS, partenokarpiczne odmiany ogórka pod osłony przeznaczone do wczesnego kiszenia RU- BIN F1, JASPIS F1, LAZURYT F1 i AMETYST F1; bardzo plenne, idealne do zbioru mechanicznego odmiany fasoli szparagowej żółtostrąkowa UNIWERSA i zielonostrąkowa PAULINERA, bardzo wczesna. 2. Krakowska Hodowla i Nasiennictwo Ogrodnicze Polan Sp. z o.o. w ofercie ma nasiona 113 własnych odmian 21 gatunków warzyw oraz 116 własnych odmian 12 gatunków jednorocznych kwiatów. W warzywach główny przedmiot zaangażowania hodowlanego stanowią: ogórek polowy 21 odmian; fasola zwykła: szparagowa, zielono- i zółtostrąkowa oraz na suche nasiona 20; marchew 17; kapusta głowiasta biała 7. W ofercie spółki są także: cebula 6 odmian; burak ćwikłowy 4; pietruszka korzeniowa 3; czosnek 6 odmian (jako jedyny hodowca krajowy); rzodkiewka 4; papryka 6. Ma też własne odmiany: pomidora polowego 2; sałaty siewnej 5; kapusty głowiastej czerwonej 2; kapusty włoskiej 2; kalarepy 2; po 1 odmianie dyni zwyczajnej, cukinii, rzodkwi i kopru. Spółka poleca także odmiany: ogórka polowego, o wysokiej tolerancji na mączniaka rzekomego TYTUS F 1, kwaszeniakowego GROT F 1 i AN- DRUS F 1, konserwowego POLAN F1, SANDER F1, KRAK F1, KMICI F1; fasoli szparagowej o ciemnozielonym strąku, do mrożenia SYREN- KA, DELFINA, żółtostrąkowej LAURINA, TARA FURORA BASTA; marchwi dla producentów wielkotowarowych KORAL, KOMETA F1, SALSA F1 i SAMBA F ; kapusty głowiastej białej 1 o długoprzechowujących się główkach ULA F 1 i KALINA F 1; cebuli przeznaczonej do długotrwałego przechowywania POLANOWSKA, CYMES oraz nowość PETRA F1; buraka ćwikłowego o doskonałych walorach przetwórczych ASTAR F 1, POLGLOB F1, najnowszej odmiany rzodkiewki do uprawy pod osłonami, pierwszego polskiego mieszańca FRIDA F1; pietruszki korzeniowej KINGA i VISTULA. Główne zainteresowanie w hodowli kwiatów stanowią: aster chiński 48 odmian; petunia ogrodowa 16; lwia paszcza 16; pelargonia 8; aksamitka PlantiCo Hodowla i Nasiennictwo Ogrodnicze Zielonki Sp. z o.o. w ofercie nasiennej posiada obecnie ponad 800 pozycji, z czego w Rejestrze Odmian znajduje się 167 odmian własnych w 26 gatunkach warzyw i 106 odmian własnych w 14 gatunkach kwiatów. Warzywa, w których hodowlę spółka jest szczególnie zaangażowana to: cebula 15 odmian; groch łuskowy 9; fasola zwykła, szparagowa, zielono- i żółtostrąkowa i na suche nasiona 18; marchew 14; pomidor gruntowy 17; papryka do uprawy w polu i w tunelach foliowych 11. Przedmiot zainteresowania hodowlanego stanowi także: bób 2; burak ćwikłowy 3; kapusta głowiasta biała 5; koper 3; ogórek gruntowy i szklarniowy 18; pietruszka korzeniowa i naciowa 5; por 3; rzodkiewka 11; sałata polowa i pod osłony 18; szpinak 3; kalafior 2; brokuł 1; jarmuż 1. PlantiCo jako jedyna z rodzimych firm posiada odmiany selera korzeniowego 3; naciowego 1; szalotkę i cebulę siedmiolatkę. Z licznych odmian hodowli spółki na wyróżnienie zasługują odmiany: cebuli BILA (do długotrwałego przechowywania), MAJKA (wczesna), CYKLOP (nowa odmiana do przechowywania); pełna oferta grochów łuskowych dla przetwórstwa od wczesnych do późnych, posiadających genetyczną odporność na wirusy WALOR, BIZNES, KILER; marchwi wiążące małą ilość azotanów KORUND F 1 i NORTON F 1 ; ogórka gruntowego CEZAR F 1 (popularna odmiana konserwowa), HUGON F 1 (nowa i wczesna), SOPLICA F 1 (wyróżniający się kwaszeniak); papryki CARYCA F 1 (o wyjątkowo grubej ściance), MERCEDES (odporna na suszę); pomidora AWIZO F 1 (sprawdzona na przetwory), SOKAL F 1 i BATROY F 1 (dla przemysłu), MIESZKO F 1 i FRODO (nowe do kombajnowego zbioru). W hodowli kwiatów liczące się dokonania dotyczą: astra chińskiego 20 odmian; aksamitki 5; lewkonii letniej 20; lwiej paszczy 8; pelargonii 19. 6

7 Wojciech Święcicki, Magdalena Gawłowska, Czesława Nawrot Instytut Genetyki Roślin PAN w Poznaniu Możliwości zwiększenia produkcji i wykorzystania krajowego białka roślinnego Najważniejszym źródłem krajowego białka roślinnego są rośliny strączkowe. Ich udział w strukturze zasiewów, jak i wykorzystanie w pokarmie i paszach, powinno być znacznie większe. Przemawia za tym wiele argumentów. Po pierwsze, liczne zalety roślin: wiązanie azotu atmosferycznego przez bakterie korzeniowe, wysoka zawartość białka w nasionach, zróżnicowanie wymagań środowiskowych poszczególnych gatunków i kierunków użytkowania, korzystny wpływ następczy w zmianowaniu i na środowisko. Niestosowanie mineralnego nawożenia azotowego może dać kilkadziesiąt milionów złotych oszczędności w skali kraju (związanie tys. t. N ogranicza produkcję saletry amonowej o tys. t.), a 20% udziału roślin strączkowych w zmianowaniu zmniejsza o 13% zużycie energii na 1 ha. Ponadto przyjmuje się, że wyprodukowanie i dostarczenie na pole 1 t. nawozu mineralnego wymaga zużycia 1 t. oleju napędowego. Nie bez znaczenia dla ochrony środowiska jest fakt, że połowę emisji gazów cieplarnianych z rolnictwa stanowi tlenek azotu, którego wartość grzewcza jest 300 razy większa od dwutlenku węgla. Za zwiększeniem udziału roślin strączkowych w zmianowaniu i użytkowaniu przemawia także zbyt duży (ponad 70%) areał zbóż (UE - poniżej 70%, USA - 46%) oraz zapisy w Ustawie o paszach i uzależnienie przemysłu paszowego od importu śruty sojowej, co nakazuje poszukiwanie rozwiązań dla zapewnienia tzw. bezpieczeństwa białkowego kraju. Oczywiście głównym surowcem w paszach jest ziarno zbóż (rys. 1). Składniki wysokobiałkowe (soja, strączkowe, inne) stanowią 21% masy paszowej. Ogółem w krajach UE dla produkcji pasz przeznaczono około 25 mln t. białka, pochodzącego przede wszystkim z soi, rzepaku i słonecznika, w tym w ¼ z własnej produkcji. Można to nazwać nieprzestrzeganiem bezpieczeństwa białkowego albo chronicznym deficytem surowców białkowych. Niewątpliwie wskazuje to na celowość rozwoju produkcji własnych źródeł białka i przynajmniej częściowego uniezależnienia się od importu śruty sojowej. Tymczasem w Polsce rośliny strączkowe zajmują zaledwie 1% areału uprawy (w minionym dwudziestoleciu powierzchnia kwalifikowanych plantacji nasiennych spadła do około 5%!), podobnie w UE, a w krajach kontynentu amerykańskiego około 16% (łącznie z soją) (rys. 2). Około 80% światowej produkcji nasion roślin strączkowych (284 mln t.) stanowi soja (rys. 3). Należy wziąć pod uwagę, że grupa pozostałych roślin strączkowych obejmuje wiele gatunków o różnych kierunkach użytkowania, mało znanych w państwach strefy klimatu umiarkowanego, np. z rodzaju Vigna i Cajanus. W produkcji soi liderami są kraje kontynentów amerykańskich oraz Azji. I tak na ogólną powierzchnię ponad 96 mln ha najwięcej soi uprawia się w USA (30,2 mln ha), Brazylii (21,2 mln ha) Argentynie (16,4 mln ha), Indiach (9,6 mln ha), Chinach (9,1 mln ha), Paragwaju (2,6 mln ha) i Kanadzie (1,2 mln ha) (FAOSTAT 2008). Łączna powierzchnia w tych 7 państwach zajmuje ponad 93% światowej uprawy 7

8 soi. Dla porównania w tabeli 1 podano powierzchnię uprawy najważniejszych, pozostałych roślin strączkowych. 12 państw uprawiających te gatunki na powierzchni ponad 1 mln ha zajmuje około 70% światowej powierzchni, a wśród najważniejszych producentów dominują kraje spoza strefy klimatu umiarkowanego. Do najważniejszych wśród tych gatunków pod względem powierzchni uprawy w świecie zalicza się fasolę, ciecierzycę i wspięgę chińską. Duży areał zajmuje też nikla indyjska, soczewica oraz bób i bobik. Łącznie te 7 gatunków zajmuje prawie 94% obszaru roślin strączkowych uprawianych na nasiona (tab. 2). Najważniejsze obecnie w Polsce rośliny strączkowe - groch oraz łubin żółty i wąskolistny mają różne znaczenie w skali globalnej. Groch uprawiany jest na powierzchni około 6 mln ha, a łubiny 617 tys. ha (FAOSTAT 2008). Najwięcej grochu (powyżej 100 tys. ha) sieją państwa wymienione w tabeli 3. Niestety Polska nie należy do tej grupy, pomimo wieloletniej tradycji uprawy. Łubiny w skali światowej nie są najważniejszymi roślinami strączkowymi, ale bezdyskusyjnym liderem w ich uprawie i produkcji jest Australia (69% światowego obszaru). W pozostałych krajach uprawia się łubiny na powierzchni od kilku do kilkudziesięciu tysięcy hektarów, np. Białoruś - 36 tys. ha, Polska - 31 tys. ha, Niemcy - 20 tys. ha, Maroko - 21 tys. ha. Dążenie do wzrostu obszaru uprawy roślin strączkowych powinno uwzględniać nie tylko zalety tej grupy roślin, ale także kierunki i zakres użytkowania. Rycina 4 pokazuje, że w świecie dominuje użytkowanie na pokarm. Jedynie w państwach europejskich i Australii nasiona roślin strączkowych są wykorzystywane głównie jako wysokobiałkowy składnik pasz treściwych. Potwierdzają to dane o rocznym spożyciu nasion na osobę, wskazując jednocześnie na konieczność wyraźnego wzbogacenia diety europejczyka białkiem pochodzenia roślinnego (ryc. 5). Jednak wskutek odmiennych warunków środowiska, a także kultury i tradycji w poszczególnych krajach użytkowane są nasiona różnych gatunków. Na ogół w UE głównym gatunkiem paszowym jest groch, natomiast dieta człowieka jest bardziej zróżnicowana (rys. 6). Wprawdzie spożywany jest przede wszystkim groch i fasole, ale także soczewica, ciecierzyca i bób. Największa różnorodność gatunków występuje w diecie w Hiszpanii i Włoszech, natomiast w Polsce i Wielkiej Brytanii dominuje groch. W wykorzystaniu nasion roślin strączkowych na paszę występuje mniejsze zróżnicowanie gatunków. Głównym gatunkiem paszowym w Belgii, ale także w Austrii i Holandii jest groch, uzupełniany bobikiem we Włoszech i Hiszpanii. Tymczasem w Polsce i Wielkiej Brytanii na paszę wykorzystywane są nasiona innych gatunków, najprawdopodobniej łubinu. W kraju pierwszym krokiem do zwiększenia (powrotu do właściwej?) powierzchni jest wprowadzenie przez MRiRW od 2010 r. dopłat bezpośrednich (60 euro/1 ha). Mają one poprawić opłacalność uprawy tej grupy roślin w porównaniu do innych, szczególnie zbóż, a w konsekwencji zapewnić firmom paszowym dostępność dużych partii surowca. Ulepszenia wymaga także kilka obszarów tak, aby rośliny strączkowe były chętnie siane przez rolnika, a nasiona spożywane przez człowieka i wykorzystywane w paszach. Wiele zależy od sytuacji na rynkach surowców. Jednak dane w tabeli 4 pokazują, że koszty 1 kg białka w paszy z krajowych źródeł mogą być konkurencyjne w porównaniu do importowanej śruty sojowej. Do najważniejszych zagadnień, którym należy poświęcić badania naukowe, należy zwiększenie stabilności i jakości plonu roślin wysokobiałkowych, opracowanie agrotechniki zwiększającej opłacalność uprawy oraz receptur paszowych wykorzystujących krajowe źródła białka roślinnego zapewniających producentom lepsze efekty ekonomiczne, a konsumentom lepsze jakościowo mięso, a także ekonomicznych uwarunkowań rozwoju produkcji, infrastruktury rynku, systemu obrotu i opłacalności wykorzystania roślin strączkowych na cele paszowe. Zintensyfikowane muszą być badania z zakresu genetyki roślin strączkowych, pomimo bardzo dynamicznego postępu w hodowli nowych odmian (rys. 7). Poważna wada roślin strączkowych - niestabilne plony nasion, mogą być wypadkową małej odporności na suszę i choroby, zaburzeń w rozwoju organów generatywnych (aborcja kwiatów), a także tendencji do wylegania niektórych gatunków. Poprawić należy także jakość nasion - zwiększyć zawartość białka przy zachowaniu wysokiej plenności i zmniejszyć zawartość substancji antyżywieniowych oraz opracować nowoczesne metody niezbędne dla skrócenia procesu hodowli. Przygotowane przez specjalistów z uniwersytetów przyrodniczych, instytutów PAN i resortowych założenia wieloletniego programu badawczego, dyskutowane w wielu gremiach, m.in. na posiedzeniach Komisji Sejmu, konferencjach naukowych i w prasie rolniczej, złożono w MRiRW. 8

9 Tab. 1. Strączkowe jadalne (bez soi) w Świecie - powierzchnia uprawy i plon nasion (fasola, bób, groch, łubiny, wyki, wspięga chińska, bambara beans) (FAOSTAT 2009 r.) Kraj Powierzchnia (mln ha) Plon (q/ha) Świat ,7 Anglia ,9 Argentyna ,8 Australia ,5 Bangladesz 224 8,8 Brazylia ,5 Burundi 279 8,6 Chiny ,7 Egipt ,6 Francja ,1 Hiszpania 259 8,8 Indie ,7 Indonezja ,3 Iran 869 5,8 Kanada ,9 Kenia ,9 Kongo (Dem.Rep.) 379 7,7 Korea L ,6 Niemcy 85 32,5 Malawi 620 6,0 Meksyk ,7 Maroko 404 5,6 Mozambik 305 5,0 Niger ,0 Nigeria ,7 Pakistan ,7 Polska ,5 Rosja ,5 Rwanda 428 7,3 Syria ,5 Tanzania ,7 Tajlandia 223 8,6 Turcja ,8 Uganda ,8 Wietnam 338 7,5 9

10 Tab. 2. Uprawa roślin strączkowych na suche nasiona - Świat (FAOSTAT r.) Gatunek Powierzchnia mln ha Plon q/ha Soja ,5 Ogółem pozostałe ,4 w tym: Fasola ,8 Bób ,3 Groch ,8 Łubiny ,5 Wyki ,9 Ciecierzyca ,8 Soczewica ,9 Wspięga chińska (Vigna unguiculata, cow pea) ,8 Nikla indyjska (Cajanus cajan, pigeon pea) ,6 Bambara beans (Vigna subterranea, ground nut) 118 7,0 Tab. 3. Powierzchnia uprawy grochu (FAOSTAT 2009 r.) KRAJ Powierzchnia (mln ha) Plon (q/ha) ŚWIAT ,8 Australia ,5 Chiny ,1 Etiopia ,6 Francja ,3 Hiszpania 164 8,8 Indie ,6 Kanada ,7 Pakistan 106 6,0 Rosja ,5 Ukraina ,0 USA ,9 10

11 Tab. 4. Koszty 1kg białka (zł) w mieszance paszowej dla trzody chlewnej Mieszanka paszowa ze śrutą sojową Mieszanka paszowa z udziałem grochu Skład mieszanki paszowej Udział w paszy (%) Cena 1kg białka (zł) Skład mieszanki paszowej Udział w paszy (%) Cena 1kg białka (zł) Śruta sojowa (45% białka) 15 2,44 Groch (22% białka) 15 4,36 Śruta rzepakowa (35% białka) 10 1,77 Zboże (11% białka) 83 4,54 Zboże (11% białka) 73 4,54 Cena 1kg białka w paszy (zł) 4,13 Cena 1kg białka w paszy (zł) 4,14 Przyjęte ceny skupu: śruta sojowa 1100 zł/t, groch 960 zł/t, śruta rzepakowa 620 zł/t, zboże 500 zł/t Rys. 1. Surowce dla pasz w krajach UE ogółem 211 mln t (FAOSTAT 2007 r.) 11

12 Rys. 2. Udział roślin strączkowych w strukturze zasiewów (0% oznacza w rzeczywistości udział poniżej 1%) (FAOSTAT 2009 r.) Rys. 3. Produkcja soi i roślin strączkowych (mln t): Świat: soja 222 mln t (78%), strączkowe - 62 mln t (22%) (FAOSTAT 2009 r.) 12

13 Rys. 4. Użytkowanie roślin strączkowych (FAOSTAT 2007 r.) Rys. 5. Roczne spożycie nasion roślin strączkowych (kg/osoba) (FAOSTAT 2009 r.) 13

14 Rys. 6. Wykorzystanie nasion roślin strączkowych (PAsza, POkarm) w niektórych krajach UE w mln t. (FAOSTAT 2007 r.) Rys.7. Dynamika postępu w plonach nasion grochu jadalnego i pastewnego oraz bobiku (średni plon z odmian wg COBORU) 14

15 Czesław Bachorz Poznańska Hodowla Roślin sp. z o.o. w Tulcach Krajowa produkcja roślin strączkowych Znaczenie roślin strączkowych w gospodarce rolniczej ostatnio poważnie się zmniejszyło. Ich udział w areale uprawy spadł do 10%, przy jednoczesnym zwiększeniu udziału zbóż do 75%. Grozi to załamaniem produktywnej gospodarki rolnej w kraju, ze względu na dużą ilość gleb lekkich. Stąd stoi przed nami potrzeba odbudowy ich produkcji, a jednocześnie stworzenie krajowej bazy produkcji białka na potrzeby paszowe. W krajach europejskich, o wyższym poziomie rolnictwa, zajmują one 2-3%, a w krajach kontynentu amerykańskiego od 15 do 25% (łącznie z soją). Udział tej grupy roślin w strukturze zasiewów na świecie jest odwrotnie proporcjonalny do zbóż: w Polsce ok %, w UE 50%, a w Kanadzie i USA tylko 35%. Duży udział gleb lekkich w Polsce, łącznie z właściwością roślin strączkowych wiązania azotu atmosferycznego i ulepszania jakości gleby wskazują, że ich udział zarówno w strukturze zasiewów, jak i wykorzystania powinno być znacznie większe niż obecnie. Należałoby je znajdować na co czwartym lub piątym polu, a udział w diecie człowieka lub paszy dla zwierząt, powinien być naturalną konsekwencją wykorzystania tego ziemiopłodu. Korzyści z roślin strączkowych, tylko jako przedplonu, szacowano w 2006 r. w wysokości EUR/ha, dzięki zwiększeniu plonu zbóż o 5,1 dt.ha -1 i oszczędzając kg.ha -1 azotu. Warto dodać, że jeszcze 20 lat temu rośliny strączkowe zajmowały w Polsce ponad 300 tys. ha i ich udział w strukturze zasiewów przekraczał 2%. Skutki zmniejszonego obsiewu nasionami roślin strączkowych można już zaobserwować w rolnictwie: dopływ materii organicznej po tych kilku latach zmniejszył się o ok. 60%. Wprowadzanie importowanego białka sojowego spowodowało wyparcie ich z uprawy i zastąpienie w znacznym stopniu zbożami, co staje się niebezpieczne dla przyszłości krajowego rolnictwa, gospodarującego w dużym stopniu na glebach lekkich i grożąc ich degradacją. GUS podaje, że w 2009 r. udział roślin strączkowych stanowił zaledwie 1,16%, tj. 134 tys. hektarów (rys.1). Powodem tak znacznego ograniczenia upraw strączkowych była nieopłacalność ich uprawy w stosunku do zbóż. Zasadniczy wpływ na to miały przede wszystkim niekorzystne relacje kursowe walut, a w ostatnich latach panujące w kraju susze. Zniechęciło to rolników do uprawy roślin strączkowych, co spowodowało niedobór nasion na rynku. Taki stan produkcji nie spełniał oczekiwań dynamicznie rozwijającego się przemysłu paszowego, który życzył sobie większych, jed- 15

16 Tab. 1. Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasion strączkowych w latach (wg PIORiN) Grupa roślin Rośliny rolnicze razem w tym: Powierzchnia (w ha) zakwalifikowanych plantacji nasiennych w kraju, w poszczególnych latach , , , , , , , , , , , ,2 strączkowe , , , , , , , , , , , ,2 Tab. 2. Sprzedaż elitarnego i kwalifikowanego materiału siewnego roślin strączkowych w latach (t) Sprzedaż w kraju Sprzedaż w PHR 2007* 2008* 2009* 2010* Razem 1 353, , ,7 1 bd 328,00 90,00 96,00 219,30 Groch siewny Elitarny 270,45 316,64 328,40 bd 41,00 24,80 54,80 130,30 Kwalifikat 1 082,89 831, ,31 bd 287,00 65,20 41,20 891,00 Razem 756, , ,90 bd 154,00 74,00 158,00 298,20 Łubin wąskolistny Elitarny 158,39 201,10 257,80 bd 62,70 40,00 109,20 151,80 Kwalifikat 598,39 841, ,10 bd 91,30 30,00 48,80 146,50 Razem 638,89 757,09 859,60 bd 217,00 202,00 119,00 556,40 Łubin żółty Elitarny 91,68 229,31 94,80 bd 15,15 85,90 52,20 212,60 Kwalifikat 547,21 527,78 765,30 bd 201,85 116,10 66,80 343,80 Ogółem 2 749, , ,21 bd 699,00 366,00 373, ,90 * Okres od 1 lipca danego roku do 30 czerwca roku następnego Rys. 2. Powierzchnie upraw roślin strączkowych w kraju: Duże Średnie Niskie Małe 16

17 norodnych i w umiarkowanych cenach partii surowca wysokobiałkowego. Niedobór surowca był główną przyczyną, że w ostatnich latach przemysł paszowy zmuszony był poszukiwać surowca poza granicami kraju poprzez uruchomienie importu znacznych ilości śruty sojowej, a w przypadku jej niedoboru śruty słonecznikowej. Zaniechanie upraw roślin strączkowych wpłynęło na zmniejszenie popytu na materiał kwalifikowany. Potwierdza to analiza plantacji nasiennych na przestrzeni lat , gdzie można zaobserwować wyraźny spadek powierzchni zakwalifikowanych upraw trwający aż do 2006 r. W 2007 r. zauważa się lekkie ożywienie (tab. 1). Potwierdzeniem tych zachowań rynku jest sprzedaż elitarnego i kwalifikowanego materiału roślin strączkowych w tym okresie (tab. 2). W 2010 r. zauważa się zarówno w kraju jak i w PHR wyraźny wzrost sprzedaży (brak danych sprzedaży w odniesieniu do kraju*). W niektórych odmianach popyt zdecydowanie przewyższał podaż. Wyraźny wzrost zainteresowania zakupem elitarnego i kwalifikowanego materiału siewnego w 2010 r. ma swoje podłoże w działaniach Ministerstwa Rolnictwa, które to poprzez wprowadzanie dopłat w wysokości 60 euro/ha pobudziło popyt na te rośliny. W założeniach rządowych dopłaty obszarowe miały na celu zwiększenie popytu na wysokobiałkowe rośliny strączkowe, które docelowo mają po części zastąpić na rynku krajowym modyfikowaną śrutę sojową jako surowiec w przemyśle paszowym i jednocześnie poprawić strukturę gleby. Krajowy rynek upraw roślin strączkowych skoncentrowany jest na terenach Wielkopolski, Mazowsza, Lubelszczyzny i Podlasia (Rys. 2). W zależności od kierunków przeznaczenia roślin strączkowych rynek upraw ulega drobnym modyfikacjom, co prezentują tabele 3, 4, 5 i 6. Mazowieckie 860 Opolskie 514 Podkarpackie 374 Podlaskie 96 Pomorskie Śląskie 224 Świętokrzyskie Warmińsko-Mazurskie 871 Wielkopolskie Zachodniopomorskie 275 Tab. 4. Powierzchnia strączkowych pastewnych na nasiona (z mieszankami zbożowo-strączkowymi) (ha) Polska Dolnośląskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Tab. 3. Powierzchnia strączkowych jadalnych konsumpcyjnych (ha) Polska Dolnośląskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie 192 Łódzkie 397 Małopolskie Tab. 5. Powierzchnia łubinu gorzkiego na nasiona (ha) Polska Dolnośląskie 40 Kujawsko-Pomorskie 124 Lubelskie 56 Lubuskie 44 Łódzkie

18 Małopolskie 125 Mazowieckie Opolskie 4 Podkarpackie 65 Podlaskie 174 Pomorskie 561 Śląskie 41 Świętokrzyskie 161 Warmińsko-Mazurskie 50 Wielkopolskie 529 Zachodniopomorskie 173 Tab. 6. Powierzchnia strączkowych pastewnych na zielonkę (ha) Polska Dolnośląskie 362 Kujawsko-Pomorskie 646 Lubelskie Lubuskie 365 Łódzkie 468 Małopolskie 173 Mazowieckie Opolskie 175 Podkarpackie 227 Podlaskie 490 Pomorskie 638 Śląskie 132 Świętokrzyskie 769 Warmińsko-Mazurskie 758 Wielkopolskie 764 Zachodniopomorskie 132 W produkcji nasiennej roślin strączkowych na rynku krajowym niepodważalnym liderem jest Poznańska Hodowla Roślin sp. z o.o. Wg danych PIORiN za 2009 r. w powierzchni zakwalifikowanych polowo plantacji roślin strączkowych w Polsce udział Poznańskiej Hodowli Roślin stanowi ogółem 44,56%, a w łubinie żółtym 83,33%. (tab. 7). Na ten udział w gatunku groch siewny znaczący wpływ miały odmiany Pomorska i Wiato, w gatunku łubin wąskolistny odmiany Sonet i Karo, a w łubinie żółtym odmiana Mister (tab. 8). Potencjał produkcyjny i szeroki zestaw gatunków i odmian Poznańskiej Hodowli Roślin może znakomicie służyć celowi, jakim jest produkcja wysokobiałkowych roślin strączkowych dla przemysłu paszowego. Rekomenduje ona następujące Tab. 7. Pozycja rynkowa PHR w kraju (udział w rynku hodowców w%) (wg danych PIORiN za 2009 r.) Rośliny strączkowe Hodowca lub pełnomocnik Ogółem Powierzchnia zakwalifikowanych polowo plantacji w Polsce wg PIORIN w tym: Groch siewny Łubin wąskolistny Łubin żółty ha % ha % ha % ha % Polska w tym: 5 743,54 100, ,46 100, ,52 100, ,53 100,00 PHR 2 559,77 44,56 479,30 26,49 656,73 40, ,74 83,33 Smolice 1 850,23 36,08 612,65 33,86 952,79 59,20 284,79 16,67 Szelejewo 483,42 9,43 483,42 26,72 Strzelce 34,13 0,67 34,13 1,89 KWS Lochow 67,46 1,32 67,46 3,73 INNE 132,50 2,58 132,50 7,32 18

19 Tab. 8. Plantacje roślin strączkowych (zakwalifikowane polowo w 2009 r.) Odmiana Oceniono ogółem Zakwalifikowano Szacunkowy zbiór plantacji [ha] plantacji [ha] [dct] bobik , , ,90 groch siewny , , ,71 Bohun Cysterski 2 14, , Eureka ,00 Fidelia 12 33, ,38 989,68 Klif Pomorska , , ,60 Roch 8 113, , ,00 Sokolik 2 14, ,44 423,20 Wiato 17 77, , ,45 Łubin wąskolistny , , ,48 Karo , , ,36 Sonet , , ,20 Łubin żółty , , ,94 Dukat 6 65, , ,00 Juno 1 4,30 1 4,30 77,40 Mister , , ,72 Talar Taper 3 13, , Razem 1 181, , , , ,58 Tab. 9. Charakterystyka oferowanych odmian roślin strączkowych Groch siewny jadalny i ogólnoużytkowy - większe wymagania glebowe BOHUN, CYSTERSKI, Groch siewny pastewny (peluszka) - na gleby lekkie, EUREKA, GWAREK, SOKOLIK, WIATO, - na gleby lekkie, wąsolistny POMORSKA, - mniejsze wymagania glebowe ROCH, KLIF, Łubin wąskolistny: - samokończący SONET - tradycyjny KADRYL - tradycyjny gorzki KARO Łubin żółty: - samokończący TAPER, - tradycyjny JUNO, MISTER, DUKAT, TALAR 19

20 Tab. 10. Wydajność białka a plon wybranych roślin Gatunek Plon (t/ha) Białko% w s.m. Zbiór białka (kg/ha) 1,5 535,5 Łubin żółty 2, ,0 2,5 892,5 1,5 433,5 Łubin wąskolistny 2, ,0 2,5 722,5 1,5 446,2 Łubin biały 2, ,0 2,5 743,5 3,0 280,5 Żyto zwyczajne 4, ,0 6,0 476,5 2,0 374,0 Groch siewny 3, ,0 4,0 748,0 2,0 493,0 Bobik 3, ,5 4,0 986,0 4,0 442,0 Pszenica zwyczajna 6, ,0 8,0 884,0 odmiany na różne typy gleby (tab. 9). Plony białka dla podstawowych gatunków w zależności od plonu nasion przedstawiono w tabeli 10. Do tej pory rośliny strączkowe dla firm nasiennych stanowiły produkt niszowy, którym interesowała się jedynie wąska grupa rolników w określonych rejonach kraju. Nowe perspektywy rozwoju tego segmentu rynku są wyzwaniem i szansą dla firm nasiennych, dlatego dołożą one wszelkich starań, żeby tym wyzwaniom sprostać, zapewniając odpowiednią ilość kwalifikowanego materiału siewnego. Za nim zostaną podjęte w tym kierunku intensywne działania zainteresowane strony powinny wcześniej udzielić sobie odpowiedzi na następujące pytania: 1. W jakim stopniu przemysł paszowy zaangażuje się i będzie zainteresowany zakupem tego surowca? 2. Jakie minimalne ilości w skali roku powinny zostać wyprodukowane żeby stanowić zabezpieczenie zachowania ciągłości produkcji pasz? 3. Jakie gatunki i odmiany będą ewentualnie brane pod uwagę w skupie? 4. Jaka powinna być cena progowa sprzedaży zakupu, która usatysfakcjonuje obie strony i będzie konkurencyjna w stosunku do skupowanej obecnie śruty sojowej? 5. Jak logistycznie obsłużyć rynek? Oczekujemy od zainteresowanych ich opinii i uwag. 20

21 Zbigniew Bryś Izba Zbożowo-Paszowa w Warszawie Możliwości wykorzystania nasion roślin strączkowych przez przemysł paszowy w Polsce Polski przemysł paszowy ogółem, w tym kapitał krajowy oraz zagraniczny, według różnych szacunków wskazuje na różne wielkości produkcji. W niniejszej informacji zakłada się produkcję ok. 11 mil. ton pasz w skali roku. W podanej wielkości produkcja na poszczególne grupy zwierząt szacunkowo stanowi: - drób ok. 5 mln ton - trzoda chlewna ok. 5 mln ton - bydło ok. 1 mln ton Przyjmując założenie, że w Polsce spasa się około 15 mln ton zbóż należy stwierdzić, że żywienie zwierząt jest organizowane w ramach własnych gospodarstw wykorzystujących dostępne surowce na rynku, jako uzupełnienie zmierzające do efektów ekonomicznych zakładanych przez ich producentów. Trudno określić efekty ekonomiczne takiego zagospodarowania zbóż, ale na pewno jest ono mniej efektywne niż stosowanie w żywieniu pasz przemysłowych o dobrze zbilansowanych dawkach pokarmowych. Polski przemysł paszowy oraz producenci zwierząt produkujący w ramach własnego gospodarstwa zużywają ok. 2 mln ton śruty sojowej w skali roku. Powierzchnia zasiewów strączkowych na ziarno pastewne wg rocznika statystycznego GUS wynosiła: Tab. 1. Rok Powierzchnia w tys. ha Polski przemysł paszowy zawsze wykorzystywał nasiona roślin strączkowych w bilansowaniu dawek pokarmowych pod warunkiem, że takie nasiona były dostępne na rynku i to w ilościach przemysłowych. Podstawowe nasiona, wykorzystywane przez przemysł paszowy to: - bobik - groch - łubin słodki W zdecydowanej przewadze przemysł paszowy wykorzystywał bobik w zależności od ofert i jego dostępności na rynku. Był on również w znacznych ilościach eksportowany. Decyzja o wykorzystywaniu jakiegokolwiek surowca, jako możliwego składnika w recepturze pasz, była zależna od efektywności ekonomicznej tego składnika, a także od walorów jakościowych decydujących o zdrowotności zwierząt. Cena pasz, efekty żywieniowe, zdrowotność zwierząt zawsze decydowały i decydują o powodzeniu rynkowym producenta pasz. Efekty te zawsze decydowały o doborze surowców w bilansowaniu dawek pokarmowych dla danego gatunku zwierząt. Nasiona roślin strączkowych w żywieniu zwierząt nie są konkurencyjne w stosunku do śruty sojowej. Zawierają one mniej białka, natomiast więcej substancji ograniczających ich udział w recepturze pasz. Nasiona roślin strączkowych można stosować tylko w ograniczonym zakresie. Śruta sojowa zawiera ok % białka, zaś bobik ok %. Śruta sojowa zawiera doskonały układ aminokwasowy i nie wykazuje udziału składników antyżywieniowych, jak np. bobik. Jak zaznaczono wcześniej, funkcjonujący w Polsce przemysł paszowy nie widzi przeszkód w stosowaniu nasion roślin strączkowych, ale wykorzystanie produkowanych odmian jest możliwe tylko w ograniczonej ilości. Gatunek nasion Tab. 2. tolerowany % udziału w paszy Brojler Nioska Trzoda Bydło Bobik 2,5 8,0 7,5 2,5 7,5 5 Groch 2,5 15,0 2,5 7,5 10,0 15 Podane wielkości procentowego udziału są uzależnione także od wieku żywionego gatunku. W bilansowaniu dawki istotne znaczenie mają również 21

22 relacje cen surowców białkowych dostępnych na rynku. Podane wyżej udziały są przyjmowane według poziomu cen na dzień 30 czerwca 2010 r., tj.: Rodzaj surowca białkowego Gwarancją zakupu nasion roślin strączkowych przy wyżej podanych cenach surowców białkowych (tab. 3) byłyby następujące ceny tychże roślin:. Zróżnicowanie cen w poszczególnych gatunkach jest uzależnione od wieku zwierzęcia i stosowanych surowców. Podane ceny optymalizują wartości ekonomiczne w produkcji pasz. Reasumując i przyjmując w/w wysokość produkcji pasz w Polsce należałoby stwierdzić, iż przemysł paszowy posiada możliwość zagospodarowania następujących wielkości nasion roślin strączkowych w skali jednego roku (tab. 5). Gatunek nasion Tab. 3. Tab. 5. Cena w pln za tonę Śruta sojowa Śruta rzepakowa Śruta słonecznikowa Gatunek nasion Tab. 4. Optymalne ceny zakupu nasion roślin strączkowych w PLN Drób Trzoda chlewna Bydło Bobik Groch Wielkości możliwe do zagospodarowania w produkcji pasz w tonach Drób Trzoda chlewna Bydło Bobik Groch Podane wielkości w tabeli 5 są wartościami szacunkowymi i oczywiście nie możemy sumować tych dwu gatunków nasion. Przedłożona analiza wskazuje na to, że przemysł paszowy posiada możliwości zagospodarowania w produkcji pasz w skali roku: - bobiku ok ton lub Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 2/2010) - grochu ok ton W niniejszej analizie punktem wyjścia są aktualne ceny śruty sojowej, słonecznikowej oraz rzepakowej. Spadek cen tych surowców do produkcji pasz zmieni radykalnie akceptowalne poziomy cen nasion roślin strączkowych i ich konkurencyjność. Ceny surowców białkowych do produkcji pasz podlegają spekulacjom rynkowym, na które przemysł paszowy nie ma zbyt wielkiego wpływu. Problem ten też winien być uwzględniony w rządowym programie wsparcia. Przedłożona analiza wskazuje na możliwość zmniejszenia w dłuższej perspektywie czasu zużycia importowanych surowców białkowych. W przypadku tym nie możemy przyjmować, iż wprowadzanie nasion roślin strączkowy zastąpi w stosunku 1:1 śrutę sojową, gdyż zbilansowanie dawek pokarmowych dla zwierząt nie da oczekiwanego efektu. Należy przyjąć, iż w przypadku zagospodarowania w/w ilości nasion roślin strączkowych można zmniejszyć import śruty sojowej o ok ton. Aby zaktywizować produkcję roślin strączkowych a także zachęcić przemysł paszowy w Polsce do ich stosowania należałoby: 1. utworzyć odrębną strategię wspierania produkcji nasion roślin strączkowych z rodzimego, krajowego rynku, która uwzględniałaby zmienność cen importowanych surowców białkowych, 2. szkolić producentów informując, że nasiona białkowe są szczególnie wrażliwe na przechowywanie; ze względu na wysoką zawartość białka wymagają po zbiorze szybkiego dosuszania w technologii uniemożliwiającej degradację białka przy wysokich temperaturach; nasiona te również są bardzo podatne na porażenia grzybowe (mykotoksyny) w przypadku przechowywania ich w wysokiej wilgotności, 3. przeprowadzić w dłuższym okresie czasu badania efektów w żywieniu zwierząt stosując alternatywnie różne poziomy udziału bobiku i groch w paszach, 4. wspierać przemysł paszowy, m.in. poprzez dopływ środków finansowych na uzbrojenie techniczne zmierzające do efektywniejszego zagospodarowania nasion bobiku i grochu; takie możliwości technologiczne są, ale urządzenia techniczne są energochłonne i drogie (wymaga to odrębnego opracowania). 5. wesprzeć naukę w celu modyfikacji genetycznej nasion roślin strączkowych, powodujące eliminację lub ograniczenie składników antyżywieniowych w tych nasionach. 22