Ps y c h o t h e r a p y e f f e c t i v e n e s s a n d p o s s i b i l i t y o f p e r s o n a l i t y t r a i t s c h a n g e s

Transkrypt

1 Psychoteraia 1 (144) 2008 strony: Agnieszka Białas Wiek acjentów a skuteczność sychoteraii i możliwość zmiany cech osobowości Ps y c h o t h e r a y e f f e c t i v e n e s s a n d o s s i b i l i t y o f e r s o n a l i t y t r a i t s c h a n g e s deending on atients age atedra Psychoteraii UJ C ierownik: rof. dr hab. n. med. Jacek Bomba atient age ersonality traits changes sychotheray effectiveness Autorka rzedstawia analizę ilościową zmian czynników osobowości zachodzących w trakcie rocesu sychoteraii w oarciu o takie testy, jak: 16PF Cattella, ON oraz westionariusz Objawowy. Badanie oarto na wynikach badań 100 acjentów neurotycznych leczonych w oddziale dziennym atedry Psychoteraii UJ C. Serdecznie dziękuję Panom dr. med. Jerzemu Sobańskiemu oraz dr. hab. med. rzysztofowi Rutkowskiemu z Zakładu Psychoteraii UJ C za omoc merytoryczną, korektę racy i życzliwe uwagi. Summary Aims. The comarison of ersonality traits changes and main symtoms changes in atients younger and older then 30 years during inteive, comlex, integrative sychotheray. The comarison of the 16 PF of R.B. Cattell and the ON-2006 as diagnostic and theraeutic change tools. ethods. Three self-descritive measures: the 16 PF of R.B.Cattell, the Neurotic Personality Questionnaire ON-2006 and the Symtom Checklist O were used in the study. A number of 100 atients, both sexes, aged 20 to 58, erformed sychological tests before and after sychotheray. Changes in neurotic ersonality index and global symtoms level as well as changes in ersonality traits were comared between younger and older atients and between women and men. Results. Before the treatment there were no significant differences (>0.05) between younger and older atients as to the neurotic ersonality index either in the 16 PF of R.B.Cattell (WDN) or in the ON-2006 (X-ON). Those two grous did not differ significantly as for the initial mean value of the global symtoms level. Older atients were more submissive and irrational before theray than younger ones (<0.05) and more frequently achieved significant decrease in global symtoms level after theray (<0.03). There were no differences between older and younger grous in changes of the neurotic ersonality index either in the 16 PF of R.B.Cattell or in the ON-2006 after treatment. ean value of the neurotic ersonality index in the 16 PF of R.B.Cattell was twice as high in women as in men before treatment (<0.001). Women achieved significant a decrease of the neurotic ersonality index (<0.05) more frequently. These differences robably result from the lack of the 16 PF of R.B. Cattell s standardization for sexes. There were no significant differences in the retheray value of the neurotic ersonality index of the ON-2006 and in changes of it after treatment between women and men (>0.05). Women and men differed significantly as for changes in many ersonality traits. sięga Ptr1_08.indb :36:22

2 28 Agnieszka Białas Conclusio. Change of ersonality traits in sychotheray doesn t seem to deend on atients age. A significant decrease in global symtoms level is more frequent in older atients. The ON-2006 seems to be more suitable for sychotheray effectiveness research than the 16 PF of R.B.Cattell. Wstę Cechy jako odstawowe kategorie oisu człowieka, redysonujące do reagowania w określony sosób, ojawiają się u samego zarania sychologii osobowości [1, 2]. Zmieniają się oglądy dotyczące liczby odstawowych czynników (od wielu jednostek, wyodrębnianych rzez Gordona Allorta [3], orzez 16-czynnikowy model osobowości zaroonowany rzez Raymonda B. Cattella [4], trzy wymiary wrowadzone rzez Haa J. Eysencka [5] do ięcioczynnikowego modelu osobowości [6]). Dyskutowana jest kwestia asektów osobowości, które obejmuje cecha (emocje, zachowania, myśli, wartości) oraz sosób omiaru natężenia czynników. Pojawiają się ytania, czy analiza czynnikowa ozwala dotrzeć do ukrytej struktury osobowości i czy nie gubi się w niej wyjątkowość ojedynczego człowieka [7]. Nie ulega jednak wątliwości, że teoria cech stanowi funkcjonalny sosób kategoryzacji osobowości, ozwalający na omiar różnic między ludźmi oraz na wielowymiarowe odejście do diagnozy zaburzeń osobowości, ujmowanych jako skrajne natężenia cech w określonej konfiguracji [8]. Pytanie o możliwość zmiany osobowości jest w istocie ytaniem o skuteczność i zasadność stosowania sychoteraii. Watson isał w 1928 r., że człowiekowi zmiana osobowości rzychodzi równie łatwo jak zebrze zmiana asków [9], wsółcześnie jednak zarówno raktyka kliniczna, jak i ekserymentalne oracowania odnoszą się bardziej otymistycznie do możliwości jej uzyskania oraz wskazują na celowość stosowania sychoteraii w zaburzeniach nerwicowych i osobowości. Proorcje stałości i zmienności osobowości zmieniają się w zależności od badanej sfery osobowości, użytej metody i nastawienia badacza. Samą zmianę możemy ujmować w różnych kategoriach: jako absolutną lub relatywną, ilościową lub jakościową, fenotyową lub genotyową (różne zachowania jako odmienne rzejawy tej samej właściwości osobowości), ciągłą lub nieciągłą [10]. Ponieważ nie otrafimy określić ani bezwzględnych granicznych warunków zmiany określonej cechy, ani wyjaśnić jednoznacznie czynników decydujących o jej stałości bądź zmienności, kwestia zmiany nadal ozostaje umowna. Genetycy róbują znaleźć odowiedź na ytanie, które cechy uwarunkowane są genetycznie, które środowiskowo. Zwykle określa się wływ genów i środowiska jako 1/3 do 2/3, uraszczając nieco wzajemność ich interakcji [11]. Uważa się, że za stałość osobowości odowiadają geny oraz niektóre czynniki środowiskowe, n. zamknięcie w określonych sytuacjach życiowych. Do czynników generujących zmianę zalicza się czynniki związane z uczeniem się, wglądem we własne funkcjonowanie i sytuację, oraz silny wływ zmieniającego się środowiska [12]. Do czynników tych może należeć roces sychoteraii i relacja teraeutyczna. Literatura dotycząca ewolucji cech stawia ytanie o ciągłość wystęowania tych samych czynników na różnych etaach rozwoju człowieka i o zmianę ich natężenia. W swoich badaniach Coan wskazuje na istnienie tych samych cech osobowości u dzieci, nastolatków i dorosłych [13], natomiast odowiedź na ytanie o zmianę ich natężenia w ciągu życia nie jest już tak jednoznaczna. Istnieją badania wskazujące na znaczną sójność cech i stałość osobowości oraz na wzrost stabilności cech z wiekiem [14]. Wływ genów na sięga Ptr1_08.indb :36:22

3 Wiek acjentów a skuteczność sychoteraii 29 oszczególne czynniki modelu ięcioczynnikowego badała m.in. Loehlin, orządkując je według największej odziedziczalności [15]. Były to, kolejno: otwartość na doświadczenie, ekstrawersja, neurotyczność, ugodowość i sumienność. Wydaje się, że czynniki silniej związane z genami i wykazujące większą ciągłość w ciągu całego życia będą także trudniejsze do zmiany w rocesie teraii. Niewiele było badań nad osobowością osób między 20. a 30. rokiem życia. Intuicyjnie wydaje się, że zmiana w tym okresie jest bardziej rawdoodobna niż w óźniejszym wieku, ze względu na nieustający w niej inteywny rozwój. Zaewne, w celu odróżnienia zmian o charakterze wyłącznie rozwojowym od ozostałych, badania zmiany osobowości najczęściej rowadzone są o 30. roku życia, kiedy to systematyczne zmiany strukturalne ulegają już rawdoodobnie zakończeniu [16]. Costa i ccrae [17] iszą o osobowości niezmiennej i sztywnej jak kołek o 30. roku życia, wskazując na istnienie znacznych korelacji między jej czynnikami, z kolei metaanaliza Robertsa i DelVecchio [18] wskazuje na istnienie dużej stałości osobowości doiero między 50. a 70. rokiem życia. W badaniu zmiany osobowości i rozwoju jej oszczególnych cech nie sosób ominąć kwestii łci. Badania Blocka [19] donoszą m.in., że u mężczyzn z wiekiem nastęuje sadek zainteresowań i oczucia humoru, u kobiet zaś wzrost zainteresowań, ambicji i życzliwości. Wskaźniki zmian i ciągłości, wykazujące duże zróżnicowanie omiędzy badanymi, nie wykazały jednak różnicy w ciągłości osobowości między mężczyznami a kobietami. W związku z tym uzasadnione wydaje się założenie, że naturalne różnice w tendencjach rozwojowych nie będą się rzekładać na różnice w skuteczności sychoteraii zależne od łci. Ponieważ różnice między natężeniem cech u kobiet i mężczyzn są oczywiste, różnice w możliwości zmiany oszczególnych czynników między acjentami i acjentkami także wydają się rawdoodobne. Od narzędzi służących do badania osobowości i jej zmiany oczekuje się czułości, obiektywności oraz dużego zakresu objętych nimi zjawisk. Ponieważ oinie acjenta i teraeuty dotyczące korzyści z leczenia są wyadkową oddziaływania wielu czynników, wśród których rzeczywista skuteczność teraii nie jest decydującą [20], rzetelniejsze wydaje się zastosowanie bardziej obiektywnych metod omiaru zmiany teraeutycznej, tj. kwestionariuszy objawowych i osobowości. Cele Celem racy była ocena skuteczności sychoteraii u młodszych i starszych acjentów, analiza zmiany oszczególnych cech osobowości w trakcie teraii oraz orównanie testu 16 PF Cattella z westionariuszem Osobowości Nerwicowej jako narzędzi omiarowych zmiany teraeutycznej. W racy ostawiono nastęujące ytania badawcze: Czy z wiekiem dochodzi do utrwalenia cech osobowości, rzez co uzyskanie orawy objawowej oraz zmiany osobowości u starszych acjentów jest trudniejsze w rocesie sychoteraii? Czy oszczególne czynniki osobowości różnią się odatnością na teraię? Czy kobiety i mężczyźni różnią się znacząco od względem skrajnych natężeń czynników? ateriał Analizie oddano gruę 100 acjentów (73 kobiety i 27 mężczyzn, w wieku od 20 do 58 lat), leczonych z owodu zaburzeń nerwicowych i zaburzeń osobowości na oddziale sięga Ptr1_08.indb :36:23

4 30 Agnieszka Białas dziennym Zakładu Psychoteraii rzy atedrze Psychoteraii CUJ, w latach Z badania wyłączono acjentów z odejrzeniem zmian sychoorganicznych (na odstawie testu Bender i Graham-endall) oraz osoby, które nie ukończyły leczenia. Pacjenci oddani byli teraii komleksowej, gruowej z elementami indywidualnej, rowadzonej w odejściu integracyjnym, w wymiarze 180 godzin (15 godzin teraii gruowej i 1 godzina teraii indywidualnej tygodniowo). etody ażdy z acjentów wyełnił rzed teraią i o jej zakończeniu nastęujące testy i kwestionariusze: olską adatację testu 16 PF Cattella [21], oisującego w 16 dwubiegunowych skalach czynniki osobowości; analizowano zmianę wskaźnika dezintegracji neurotycznej (WDN), odowiadającego ośrednio oziomowi dysfunkcji ( dezintegracji ) osobowości, a także zmiany w 13 sośród 16 skal testu (kształtujących wartość WDN), westionariusz Osobowości Nerwicowej [22] narzędzie złożone z 243 zmiennych (z których 240 tworzy 24 różnej długości skale), skotruowane w celu oceny dysfunkcji osobowości, związanej z wystęowaniem zaburzeń nerwicowych; analizowano zmianę wskaźnika X-ON (odowiadającego nasileniu dezintegracji osobowości) oraz zmianę w każdej z 24 skal kwestionariusza, westionariusz Objawowy O [23], służący do badania nasilenia objawów zaburzeń czynnościowych (rzeżywania, zachowania i somatyzacyjnych); analizie oddano zmiany ogólnej wartości kwestionariusza (OW), która odowiada globalnemu nasileniu objawów. Poulację acjentów odzielono na dwie gruy: A młodszą, oraz B starszą; za unkt odcięcia rzyjęto 30 lat. Wskaźniki i ich zmiany orównywano w gruie starszej względem młodszej, w gruie kobiet względem gruy mężczyzn oraz w gruach wiekowych z uwzględnieniem łci (grua starszych kobiet względem młodszych kobiet oraz starszych mężczyzn względem młodszych mężczyzn). Zmiany w zakresie ogólnej wartości kwestionariusza (OW), wskaźnika dezintegracji neurotycznej testu 16 PF Cattella (WDN) oraz wskaźnika X-ON westionariusza Osobowości Nerwicowej rozatrywano dwojako: jako osiągnięcie o teraii wartości uznawanej za wyleczenie oraz jako zmianę w stosunku do wartości wyjściowej. Względne zmiany wyników oceniano według kryteriów zaroonowanych rzez Aleksandrowicza i ws. [20]. Ocena ilościowa wielkości zmian była oarta na obliczeniach według wzoru: (wartość oczątkowa wartość końcowa) 2 / (większa z dwóch wartości x maksymalna możliwa wartość testu/kwestionariusza) gdy wartość oczątkowa była mniejsza niż wartość końcowa wynik mnożono rzez (-1). Zakres zmian wskaźników oznaczono według rzedziałów. Wartość wsółczynnika mieszcząca się w rzedziale <0,1; 1) oznaczała znaczną orawę, w rzedziale < 0,01; 0,1) niewielką orawę, w rzedziale (-0,01; 0,01) brak istotnych zmian, wynik w rzedziale < -0,01; -0,1) oznaczał niewielkie ogorszenie (-), natomiast wynik w rzedziale < -1; 0,1 > wskazywał na znaczne ogorszenie 1. 1 nawias ( oznacza rzedział otwarty, a < rzedział domknięty sięga Ptr1_08.indb :36:23

5 Wiek acjentów a skuteczność sychoteraii 31 Osiągnięcie wartości OW oniżej 200 unktów (dla kobiet) oraz oniżej 190 unktów (dla mężczyzn) w westionariuszu Objawowym o teraii określono jako wyleczenie objawowe. Wartości WDN oniżej 8 unktów oraz wartości X-ON oniżej 14 unktów określono wyleczeniem osobowościowym. W odgruach orównywano także: wyjściowe natężenie 13 sośród 16 czynników testu Cattella oraz 24 skal westionariusza Osobowości Nerwicowej częstość wystęowania skrajnych natężeń czynników (wartości oza obszarem umownej normy ) zmiany o teraii dla każdej skali (zastosowano symbole: (+) jako zmianę natężenia cechy z wartości skrajnych w kierunku rawidłowych, (-) jako zmianę natężenia cechy z wartości rawidłowych w kierunku wartości skrajnych, utrzymywanie się natężenia cechy rzed teraią i o teraii w zakresie normy oznaczono jako n, w zakresie skrajnym jako s ). Analiza statystyczna Obliczenia wykonano za omocą akietu Statistica 6.0 oraz alikacji icrosoft Office Excel Do orównania wartości wskaźników: OW, WDN, X-ON oraz natężenia cech rzed teraią, w odgruach acjentów zastosowano test t-studenta dla rób niezależnych (lub test U anna Whitneya). Do orównania częstości skrajnych natężeń czynników w odgruach oraz częstości zmian w zakresie wskaźników i skal użyto testu niezależności Chi², stosując orawkę Fishera w rzyadku oczekiwanych liczebności < 5. Dla wskaźników i czynników, których rozkłady częstości zmian o teraii istotnie różniły się między odgruami, zastosowano dwustronny test dla dwóch wskaźników struktury w celu oceny istotności różnic między oszczególnymi kategoriami wyników. Do analizy interakcji wieku i łci zastosowano dwuczynnikową analizę wariancji oraz analizę regresji logistycznej. Różnice uznano za istotne statystycznie rzy wartości < 0,05. Różnice nieistotne statystycznie ( > 0,05) oznaczono jako. Wyniki Gruę acjentów odzielono na odgruę A, do której należało 58 osób w wieku od 20 do 30 lat (średnia 25,6 2,7) oraz odgruę B, liczącą 42 osoby w wieku od 31 do 58 lat (średnia 38,5 7,1). W odgruie młodszej kobiety stanowiły 77,6% acjentów, w starszej 66,7%. Średnie wartości OW, WDN testu 16 PF Cattella oraz wskaźnika X-ON rzed teraią w gruie młodszej i starszej oraz w gruie kobiet i mężczyzn zestawiono w tabeli 1. Zmiany wskaźników OW, WDN oraz X-ON o teraii oraz częstość wyleczeń, w gruie młodszej i starszej oraz w gruie kobiet i mężczyzn zestawiono w tabelach 2, 3, 4. sięga Ptr1_08.indb :36:23

6 32 Agnieszka Białas Tabela 1. Średnie wartości: ogólnej wartości westionariusza Objawowego (OW), wskaźnika dezintegracji neurotycznej (WDN) oraz wskaźnika X-ON rzed teraią w gruie młodszej (A) i starszej (B) oraz w gruie kobiet () i mężczyzn (). Gr. A Gr. B Gr. A Gr. B Gr. A Gr. B OW 352,5 152,6 351,3 141,3 365,5 150,5 315,6 134,0 358,5 157,4 376,6 140,7 331,8 138,4 300,6 133,2 WDN 85,5 87,2 80,4 74,1 98,9 87,3 41,2 41,6 0,001 98,9 91,5 98,9 81,8 39,0 49,0 43,3 35,1 X- ON 37,6 21,2 37,0 22,0 37,4 21,9 37,3 20,5 37,2 21,7 37,8 22,5 39,1 20,1 35,6 21,6 Tabela 2. Zmiany globalnego nasilenia objawów o teraii w gruie młodszej (A) i starszej (B) oraz w gruie kobiet () i mężczyzn (). Znaczna orawa Gr. A Gr. B Gr. A Gr. B Gr. A Gr. B 37,9% 64,3% 0,01 46,6% 55,6% 37,8% 60,7% 38,5% 71,4% OW Niewielka orawa Brak istotnych zmian Niewielkie ogorszenie 46,6% 21,4% 0,01 37,0% 33,3% 46,7% 21,4% 0,03 46,2% 21,4% 12,1% 14,3% 15,1% 7,4% 13,3% 17,9% 7,7% 7,1% 3,5% 0,0% 1,4% 3,7% 2,2% 0,0% 7,7% 0,0% Znaczne ogorszenie Wyleczenie objawowe 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 46,6% 61,9% 49,3% 63,0% 42,2% 60,7% 61,5% 64,3% sięga Ptr1_08.indb :36:24

7 Wiek acjentów a skuteczność sychoteraii 33 Tabela 3. Zmiany wskaźnika dezintegracji neurotycznej testu 16 PF Cattella o teraii w gruie młodszej (A) i starszej (B) oraz w gruie kobiet i mężczyzn Znaczna orawa Gr. A Gr. B 22,4% 31,0% 31,5% 11,1% 0,04 Gr. A Gr. B Gr. A Gr. B 26,7% 39,3% 7,7% 14,3% WDN Niewielka orawa Brak istotnych zmian Niewielkie ogorszenie 36,2% 31,0% 31,5% 40,7% 35,6% 25,0% 38,5% 42,9% 27,6% 26,2% 21,9% 40,7% 24,4% 17,9% 38,5% 42,9% 10,3% 11,9% 12,3% 7,4% 8,9% 17,9% 15,4% 0,0% Znaczne ogorszenie 3,5% 0,0% 2,7% 0,0% 4,4% 0,0% 0,0% 0,0% Wyleczenie 31,0% 35,7% 28,8% 44,4% 28,9% 28,6% 38,5% 50,0% Tabela 4. Zmiany wskaźnika nasilenia dysfunkcji osobowości kwestionariusza ON-2006 o teraii w gruie młodszej (A) i starszej (B) oraz w gruie kobiet i mężczyzn Znaczna orawa Niewielka orawa Gr. A Gr. B Gr. A Gr. B Gr. A Gr. B 48,3% 50,0% 46,6% 55,6% 46,7% 46,4% 53,9% 57,1% 29,3% 33,3% 32,9% 25,9% 31,1% 35,7% 23,1% 28,6% X-ON Brak istotnych zmian Niewielkie ogorszenie Znaczne ogorszenie 12,1% 11,9% 12,3% 11,1% 13,3% 10,7% 7,7% 14,3% 8,6% 4,8% 6,9% 7,4% 6,7% 7,1% 15,4% 0,0% 1,7% 0,0% 1,4% 0,0% 2,2% 0,0% 0,0% 0,0% Wyleczenie 44,8% 45,2% 46,6% 40,7% 44,4% 50,0% 46,2% 35,7% Analiza regresji logistycznej nie wykazała istotnego łącznego wływu zmiennych łci i wieku na częstość zmian wskaźników OW, WDN, X-ON ani na częstość wyleczeń objawowych i osobowościowych o teraii ( > 0,05). Porównanie średniego nasilenia wybranych czynników testu 16 PF Cattella rzed teraią (w zakresie których wykazano istotne różnice między analizowanymi gruami) rzedstawiono w tabeli 5. Porównanie częstości skrajnego nasilenia czynników testu 16 PF Cattella (w zakresie których wykazano istotne różnice między analizowanymi gruami) zestawiono w tabeli 6. sięga Ptr1_08.indb :36:24

8 34 Agnieszka Białas Tabela 5. Średnie wartości czynników testu 16 PF Cattella (załącznik I) rzed teraią w gruie młodszej (A) i starszej (B) oraz w gruie kobiet () i mężczyzn () Czynniki osobowo ci Gr. A Gr. B C dojrza o ego 3,53 3,50 3,32 4,07 0,044 Gr. A Gr. B Gr. A Gr. B 3,36 3,25 4,15 4,00 E dominacja 4,57 3,76 0,026 4,00 4,85 0,035 4,42 3,32 0,01 5,08 4,64 I wra liwo 7,59 7,62 7,96 6,63 N racjonalizm 4,31 4,02 3,92 4,93 O oczucie winy 7,89 8,24 8,25 7,48 0,001 0,016 0,023 7,89 8,07 6,54 6,71 4,09 3,64 5,08 4,79 8,13 8,43 7,08 7,86 Q4 nai cie ergiczne 7,53 7,52 7,85 6,67 0,005 7,91 7,75 6,23 7,07 Tabela 6. Częstość skrajnego nasilenia czynników testu 16 PF Cattella (załącznik I) rzed teraią w gruie młodszej (A) i starszej (B) oraz w gruie kobiet () i mężczyzn (). E submisja 24,1% 42,9% Gr. A Gr. B 0,048 Gr. A Gr. B Gr. A Gr. B 37,0% 18,5% 28,9% 50,0% 7,7% 28,6% ekscentryzm 46,6% 28,6% 41,1% 33,3% 51,1% 25,0% 0,027 30,8% 35,7% N racjonalizm 29,3% 47,6% 43,8% 18,5% Q4 nai cie ergiczne 50,0% 45,2% 54,8% 29,6% 0,019 0,025 35,6% 57,1% 7,7% 28,6% 55,6% 53,6% 30,8% 28,6% Zestawienie zmian nasilenia czynników testu Cattella o teraii (dla których wystąiły istotne różnice w rozkładzie częstości oraw lub ogorszeń między gruami) zamieszczono w tabeli 7. Zestawienia średnich wartości oraz częstości wystęowania skrajnie wysokich wartości czynników westionariusza Osobowości Nerwicowej rzed teraią rzedstawiają tabele 8 i 9 (dla czynników, dla których zaobserwowano istotne różnice między badanymi gruami). Nie zaobserwowano różnic między gruą A a B oraz między gruą kobiet a mężczyzn w zakresie nasilenia skal: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 22, 23, 24 (załącznik II) Rozkład zmian w skalach westionariusza Osobowości Nerwicowej o teraii (dla których wystąiły istotne różnice w rozkładzie częstości ogorszeń lub wyleczeń między gruami) zestawiono w tabeli 10. sięga Ptr1_08.indb :36:25

9 Wiek acjentów a skuteczność sychoteraii 35 Tabela 7. Częstość oraw + i ogorszeń - w zakresie nasilenia czynników testu 16 PF Cattella (załącznik I) w gruie młodszej (A) i starszej (B) oraz w gruie kobiet () i mężczyzn () o teraii. Jako n oznaczono utrzymywanie się nasilenia cechy w zakresie normy, jako s w zakresie skrajnym rzed teraią i o jej zakończeniu. Podkreśleniem oznaczono frakcje, między którymi wykazano istotne różnice w dwustronnym teście dla dwóch wskaźników struktury Gr. A Gr. B + 20,7% 21,4% 24,7% 11,1% Gr. A Gr. B Gr. A Gr. B 24,4% 25,0% 7,7% 14,3% E dominacja _ 10,3% 7,1% 8,2% 11,1% 6,7% 10,7% 23,1% 0,0% n 65,5% 50,0% 54,8% 70,4% 64,4% 39,3% 69,2% 71,4% 0,038 0,041 s 3,5%** 21,4% 12,3% 7,4% 4,4% 25,0% 0,0% 14,3% + 39,7% 37,0% 39,8% 37,0% 35,6% 46,4% 23,1% 50,0% O oczucie winy _ 8,2% 3,7% 8,2% 3,7% 11,1% 3,6% 7,7% 0,0% n 29,3% 19,1% 17,8% 44,4% 22,2% 10,7% 53,9% 35,7% 0,033 s 27,6% 31,0% 34,3% 14,8% 31,1% 39,3% 15,4% 14,3% + 19,0% 14,3% 17,8% 14,8% 17,8% 17,9% 23,1% 7,1% ekscentryzm _ 12,1% 7,1% 9,6% 11,1% 13,3% 3,6% 7,7% 14,3% n 41,4% 64,3% 49,3% 55,6% 35,6% 71,4% 61,6% 50,0% 0,01 s 27,6% 14,3% 23,3% 18,5% 33,3% 7,1% 7,7% 28,6% Tabela 8. Średnie wartości czynników westionariusza Osobowości Nerwicowej (załącznik II) rzed teraią w gruie młodszej (A) i starszej (B) oraz w gruie kobiet () i mężczyzn () 9 trudno ci w relacjach interersonalnych 20 egzaltacja Gr. A Gr. B Gr.A Gr. B Gr. A Gr. B 6,98 6,36 6,40 7,59 6,51 6,21 8,62 6,64 9,00 9,02 9,42 7,89 0,006 0,049 9,42 9,43 7,54 8,21 21 irracjonalno 3,93 4,95 0,019 4,70 3,44 0,009 4,31 5,32 0,049 2,62 4,21 0,034 Analiza dwuczynnikowa nie wykazała łącznego wływu łci i wieku na nasilenie cech kwestionariusza 16 PF Cattella ani skal westionariusza Osobowości Nerwicowej ( > 0,05). W analizie regresji logistycznej wykazano istotny łączny wływ wieku i łci na częstość wystęowania skrajnie wysokich wartości w skalach E ( < 0,05), N ( < 0,01), O ( < 0,01) kwestionariusza 16 PF Cattella oraz w skalach 1 ( < 0,01), 21 ( < 0,01) i 23 ( < 0,01) westionariusza Osobowości Nerwicowej (załącznik I i II). sięga Ptr1_08.indb :36:26

10 36 Agnieszka Białas Tabela 9. Częstość skrajnego nasilenia czynników westionariusza Osobowości Nerwicowej (załącznik II) rzed teraią w gruie młodszej (A) i starszej (B) oraz w gruie kobiet i mężczyzn 1 oczucie uzale nienia od otoczenia 11 rzekonanie o niezaradno ci yciowej 21 irracjonalno Gr. A Gr. B 72,4% 88,1% 72,6% 96,3% 82,8% 83,3% 87,7% 70,4% 55,2% 73,8% 72,6% 37,0% 0,001 0,041 0,01 Gr. A Gr. B Gr. A Gr. B 66,7% 82,1% 92,3% 100% 86,7% 89,3% 69,2% 71,4% 66,7% 82,1% 15,4% 57,1% 0, rozami tywanie 81,0% 64,3% 67,1% 92,6% 0,01 75,6% 53,6% 100% 85,7% Tabela 10. Częstość oraw + i ogorszeń - w zakresie nasilenia czynników westionariusza Osobowości Nerwicowej (załącznik II) o teraii w gruie młodszej (A) i starszej (B) oraz w gruie kobiet () i mężczyzn (). Jako n oznaczono utrzymywanie się nasilenia cechy w zakresie normy, jako s utrzymywanie się wartości skrajnych rzed teraią i o jej zakończeniu. Podkreśleniem oznaczono frakcje, między którymi wykazano istotne różnice w dwustronnym teście dla dwóch wskaźników struktury 1 oczucie uzale nienia od otoczenia 6 oczucie wyobcowania 10 brak witalno ci 12 oczucie braku w ywu 19 oczucie zagro enia 21 irracjonalno Gr. A Gr. B + 29,3% 33,3% 34,3% 22,2% Gr. A Gr. B Gr. A Gr. B _ 10,3% 7,1% 12,3% 0,0% 13,3% 10,7% 0,0% 0,0% n 17,2% 4,8% 15,1% 3,7% 20,0% 7,1% 7,7% 0,0% 0,009 31,1% 39,3% 23,1% 21,4% s 43,1% 54,8% 38,4%** 74,1% 35,6% 42,9% 69,2% 78,6% + 31,0% 26,2% 24,7% 40,7% 22,2% 28,6% 61,5% 21,4% _ 5,2% 0,0% 1,4% 7,4% 2,2% 0,0% 15,4% 0,0% n 22,4% 31,0% 27,4% 22,2% 28,9% 25,0% 0,0% 42,9% s 41,4% 42,9% 46,6% 29,6% 46,7% 46,4% 23,1% 35,7% + 29,3% 40,5% 26,0% 55,6% _ 0,0% 2,4% 1,4% 0,0% 0,0% 3,6% 0,0% 0,0% n 22,4% 21,4% 24,7% 14,8% 24,4% 25,0% 15,4% 14,3% 0,049 24,4% 28,6% 46,2% 64,3% s 48,3% 35,7% 48,0% 29,6% 51,1% 42,9% 38,5% 21,4% + 39,7% 42,9% 37,0% 51,9% _ 6,9% 2,4% 5,5% 3,7% 6,7% 3,6% 7,7% 0,0% n 24,1% 23,8% 19,2% 37,0% 20,0% 17,9% 38,5% 35,7% 0,018 37,8% 35,7% 46,2% 57,1% s 29,3% 31,0% 38,4% 7,4% 35,6% 42,9% 7,7% 7,1% + 31,0% 33,3% 27,4% 44,4% _ 5,2% 2,4% 5,5% 0,0% 6,7% 3,6% 0,0% 0,0% n 17,2% 19,1% 13,7% 29,6% 13,3% 14,3% 30,8% 28,6% 0,026 26,7% 28,6% 46,2% 42,9% s 46,6% 45,2% 53,4% 25,9% 53,3% 53,6% 23,1% 28,6% + 15,5% 31,0% 26,0% 11,1% _ 5,2% 2,4% 5,5% 0,0% 6,7% 3,6% 0,0% 0,0% n 39,7% 42,9% 21,9% 63,0% 26,7% 14,3% 84,6% 42,9% 0,001 20,0% 35,7% 0,0% 21,4% sięga Ptr1_08.indb :36:27 s 39,7% 42,9% 46,6% 25,9% 46,7% 46,4% 15,4% 35,7% 0,013

11 10 brak witalno 12 oczucie braku w ywu 19 oczucie zagro enia 21 irracjonalno 22 drobiazgowo 23 rozami tywanie _ 0,0% 2,4% 1,4% 0,0% 0,0% 3,6% 0,0% 0,0% n 22,4% 21,4% 24,7% 14,8% 24,4% 25,0% 15,4% 14,3% s 48,3% 35,7% 48,0% 29,6% 51,1% 42,9% 38,5% 21,4% + 39,7% 42,9% 37,0% 51,9% 37,8% 35,7% 46,2% 57,1% _ 6,9% 2,4% 5,5% 3,7% 6,7% 3,6% 7,7% 0,0% Wiek acjentów a skuteczność sychoteraii n 24,1% 23,8% 19,2% 37,0% 20,0% 17,9% 38,5% 35,7% s 29,3% 31,0% 38,4% 7,4% 35,6% 42,9% 7,7% 7,1% + 31,0% 33,3% 27,4% 44,4% 26,7% 28,6% 46,2% 42,9% _ 5,2% 2,4% 5,5% 0,0% 6,7% 3,6% 0,0% 0,0% n 17,2% 19,1% 13,7% 29,6% 13,3% 14,3% 30,8% 28,6% s 46,6% 45,2% 53,4% 25,9% 53,3% 53,6% 23,1% 28,6% + 15,5% 31,0% 26,0% 11,1% 20,0% 35,7% 0,0% 21,4% _ 5,2% 2,4% 5,5% 0,0% 6,7% 3,6% 0,0% 0,0% n 39,7% 42,9% 21,9% 63,0% 26,7% 14,3% 84,6% 42,9% s 39,7% 42,9% 46,6% 25,9% 46,7% 46,4% 15,4% 35,7% + 29,3% 35,7% 32,9% 29,6% 33,3% 32,1% 15,4% 42,9% _ 0,0% 11,9% 5,5% 3,7% 0,0% 14,3% 0,0% 7,1% n 13,8% 9,5% 12,3% 11,1% 13,3% 10,7% 15,4% 7,1% 0,036 s 56,9% 42,9% 49,3% 55,6% 53,3% 42,9% 69,2% 42,9% + 43,1% 23,8% 37,0% 29,6% 42,2% 28,6% 46,2% 14,3% _ 6,9% 2,4% 6,9% 0,0% 8,9% 3,6% 0,0% 0,0% n 13,8% 33,3% 26,0% 11,1% 15,6% 42,9% 7,7% 14,3% 0,048 s 36,2% 40,5% 30,14% 59,26% 33,33% 25,0% 46,2% 71,4% 0,049 0,018 0,026 0,001 0, Omówienie Analiza nie wykazała różnic w odgruach utworzonych według wieku od względem oczątkowej ogólnej wartości westionariusza Objawowego (OW), wskaźnika X-ON westionariusza Osobowości Nerwicowej ani wskaźnika dezintegracji neurotycznej (WDN) testu 16 PF Cattella. Nie zaobserwowano związku między łcią acjentów a wyjściowym nasileniem objawów, natomiast średnie wartości WDN rzed teraią były onaddwukrotnie wyższe w gruie kobiet (tab.1). Zwraca uwagę fakt, iż test 16 PF Cattella nie był standaryzowany dla łci w zakresie norm nasileń oszczególnych cech [24], zatem wyciąganie wniosku o większej dezintegracji osobowości wśród kobiet wydaje się wątliwe. Po teraii znaczącą orawę w zakresie wskaźnika WDN częściej obserwowano wśród kobiet, natomiast wśród mężczyzn obserwowano trend w kierunku częstszych wyleczeń (tab. 3). Różnice te wydają się wynikać ze wsomnianej niedoskonałości narzędzia omiaru w tym względzie (u mężczyzn rzed teraią obserwowano niższe średnie nasilenie wskaźnika dezintegracji osobowości, w orównaniu z kobietami, zatem częściej osiągali oni róg wyleczenia, mimo relatywnie niewielkich zmian). Wskaźnik X-ON westionariusza Osobowości Nerwicowej (narzędzia wystandaryzowanego dla łci w zakresie norm skal) nie ujawnił różnic między kobietami a mężczyznami w nasileniu dezintegracji osobowości rzed teraią, nie wystąiły także istotne różnice w częstości uzyskiwanych oraw i wyleczeń (tab. 1, 4). Większość analiz w badaniach nad efektami sychoteraii nie otwierdza związku między łcią acjentów a wynikami leczenia [20, s ]. Po teraii znamiennie częściej uzyskiwano znaczącą orawę w zakresie OW wśród acjentów starszych (mimo zbliżonego wyjściowego nasilenia objawów w odgruach sięga Ptr1_08.indb :36:28

12 38 Agnieszka Białas wiekowych), natomiast w młodszej gruie częstsze były niewielkie orawy objawowe (tab. 2). W iśmiennictwie dotyczącym skuteczności sychoteraii ojawiają się srzeczne doniesienia na temat wływu wieku acjentów na efekty leczenia. Istnieją badania wskazujące na większą skuteczność teraii u dzieci oniżej 12. roku życia niż u adolescentów [25] oraz metaanalizy dowodzące leszych efektów sychoteraii nastolatków w wieku lat w orównaniu z młodszymi dziećmi [26]. Wiele badań neguje wływ wieku na zmianę teraeutyczną, dowodząc orównywalnej skuteczności sychoteraii u dzieci oniżej 13. roku życia i u dorosłych [27], oraz u dorosłych i acjentów geriatrycznych [28]. Wobec owyższych doniesień zaskakujący wydaje się wynik rzerowadzonej analizy i otwarte ozostaje ytanie, jakie czynniki wływają na możliwość uzyskania wyższego odsetka znaczącej orawy wśród starszych acjentów. Być może są to większe doświadczenie i mądrość życiowa oraz większa determinacja do leczenia, związana z dłuższym okresem dyskomfortu i cierienia sowodowanego istnieniem dysfunkcjonalnych cech osobowości. Hiotezy te wymagają weryfikacji w kolejnych badaniach. Zmiany wskaźników dezintegracji osobowości (X-ON, WDN) o teraii były orównywalne w odgruach wiekowych (tab. 3, 4), co także wydaje się srzeczne z hiotezą zmniejszania się odatności na zmianę osobowości wraz z wiekiem. Analiza czynników testu Cattella rzed teraią wykazała istotnie niższe natężenia w skali E (dominacji) wśród starszych acjentów (szczególnie kobiet). Częstość wartości skrajnie niskich w tej skali była rawie dwukrotnie wyższa w gruie starszej i wynosiła onad 40% (tab. 5, 6). Ponieważ orawa wystęowała odobnie często u młodszych i starszych acjentów, taki rozkład skrajnych wartości obserwowano także o teraii (tab. 7). U kobiet, zarówno rzed leczeniem, jak i o jego zakończeniu, częściej wystęowały wysokie wartości w zakresie czynnika O (oczucie winy). Częstość oraw w zakresie tego czynnika była orównywalna w odgruie kobiet i mężczyzn, natomiast wśród acjentek częstsze były ogorszenia (tab. 5, 7). Przed teraią istotnie wyższe nasilenie skali wrażliwości (I) i naięcia ergicznego (Q4) oraz niższe natężenia czynników: C (w kierunku słabszego ego) oraz N (w kierunku naiwności) obserwowano u kobiet (tab. 5). Także częstość wartości skrajnie niskich w skali naiwności racjonalizmu (N) oraz skrajnie wysokich w skali naięcia ergicznego (Q4) była wyższa w gruie acjentek (tab. 6). W zakresie czynnika (ekscentryzm) wysokie wartości szczególnie często wystęowały wśród młodszych kobiet (onad 50%), natomiast częstość oraw i ogorszeń była orównywalna u młodszych i starszych acjentek (tabela 6, 7). W analizowanych skalach westionariusza Osobowości Nerwicowej mężczyźni z badanej gruy cechowali się częstszym wystęowaniem skrajnie wysokich nasileń w skalach: 1 (oczucie uzależnienia od otoczenia) oraz 23 (rozamiętywanie) (tab. 9); taki rozkład skrajnych wartości obserwowano także o teraii (tab. 10). W odgruie mężczyzn nasilenie w skali 9 (trudności w relacjach interersonalnych) było istotnie wyższe wśród młodszych acjentów. W skali egzaltacji (20) wyższe wartości obserwowano wśród kobiet (tab. 8). Różnice między odgruami wystęowały także w zakresie irracjonalności (skala 21) wartości tej skali były znamiennie wyższe wśród starszych acjentów oraz wśród kobiet (tab. 8, 9). Wysokie wartości w skali 11 (rzekonanie o niezaradności życiowej) częściej obserwowano w odgruie acjentek (tab. 9). łodsi mężczyźni istotnie częściej od starszych uzyskiwali orawy w zakresie oczucia wyobcowania (skala 6). U mężczyzn sięga Ptr1_08.indb :36:28

13 Wiek acjentów a skuteczność sychoteraii 39 częściej niż u kobiet obserwowano orawę w skalach: 10 (brak witalności), 12 (oczucie braku wływu) oraz 19 (oczucie zagrożenia). W zakresie skali 22 (drobiazgowość) częstsze orawy, ale i ogorszenia, obserwowano wśród starszych acjentów (tab.10). Nasilenia czynników, różniące kobiety i mężczyzn z badanej gruy, wydają się zgodne z dosyć owszechnym ostrzeganiem kobiet jako bardziej egzaltowanych, uległych, naiwnych, o większej wrażliwości oraz niezaradności życiowej. Szczególnie wysokie wartości irracjonalności u osób starszych (szczególnie kobiet) wydają się trafnie charakteryzować oulację ogólną nie tylko acjentów. Wysokie oczucie winy w odgruie kobiet (mimo częstych oraw w zakresie tego czynnika, u 1/3 acjentek skrajnie wysokie wartości nadal obserwowane były o teraii) może wiązać się ze secyfiką rocesu wychowania, często kształtującego nadmierną zadaniowość i otrzebę sełniania oczekiwań otoczenia. W analizie wyników zwróciły uwagę wysokie wartości w skali trudności w relacjach interersonalnych wśród młodszych mężczyzn. łodsze acjentki cechowały się wysokim ekscentryzmem (według sychologicznych koncecji czynnik ten często wiąże się z egotyzmem). Zastanawiające jest, czy częste wystęowanie wysokich wartości tych cech jest bardziej charakterystyczne dla młodszego okolenia, czy też wysokie nasilenia tych czynników utrudniają funkcjonowanie w gruie i nawiązywanie relacji, co jest szczególnie uciążliwe dla młodszych acjentów i staje się częstą rzyczyną odejmowania teraii. W badanej gruie jedynymi cechami (sośród czynników testu Cattella i skal westionariusza Osobowości Nerwicowej), których natężenie istotnie różniło odgruę starszych acjentów od młodszych (bez względu na łeć), były irracjonalność oraz submisja. Warto jednak rzyomnieć, że w badaniach rzekrojowych dotyczących zależności osobowości od wieku, różnice między gruami wiekowymi mogą wynikać nie tylko ze secyfiki rozwoju jednostki, ale i zachodzących na rzestrzeni lat zmian obyczajowych i sołecznych [29]. Zmiany nasilenia oszczególnych czynników o teraii orównywalnie często obserwowano w obydwu odgruach wiekowych. W badanej gruie często uzyskiwano zmiany czynników związanych z ostrzeganiem rzez acjentów relacji między nimi a otaczającym środowiskiem (oczucie uzależnienia od otoczenia, wyobcowania, braku wływu, zagrożenia). Nasuwa się ytanie, na ile owe zmiany wynikały z niesecyficznych czynników teraii, oartej na oddziaływaniach gruowych (otrzymanie wsarcia, oczucie akcetacji i zrozumienia) i mają charakter rzejściowy, a na ile trwale zmieniły się konfiguracje tych cech w osobowości acjentów. Celowe wydaje się rzerowadzenie badań katamnestycznych i weryfikacja trwałości zmian. Uważa się, że ogólne metody oceny osobowości mają mniejszą wrażliwość niż narzędzia utworzone secjalnie do oceny osobowości nerwicowej i jej zmiany [30]. Przerowadzone badanie wydaje się to otwierdzać: zmiany nasileń cech częściej obserwowano w skalach westionariusza Osobowości Nerwicowej niż w zakresie czynników testu 16 PF Cattella. oże to świadczyć o większej czułości westionariusza Osobowości Nerwicowej w ocenie zmian nasileń czynników lub o leszej ilustracji cech ulegających zmianie w rocesie teraii. Wnioski Wiek acjentów w badanej gruie nie miał wływu na oziom dezintegracji osobowości i nasilenie objawów rzed teraią. Pacjenci w odgruach wiekowych różnili się zmianą sięga Ptr1_08.indb :36:28

14 40 Agnieszka Białas nielicznych czynników w wyniku teraii. orzyści osiągane rzez acjentów starszych i młodszych w zakresie zmian wskaźnika dezintegracji neurotycznej i wskaźnika X-ON westionariusza Osobowości Nerwicowej były zbliżone, natomiast znaczące zmiany objawowe były znamiennie częstsze wśród acjentów starszych. Wyjściowe nasilenie objawów i częstość wyleczeń objawowych nie wiązały się istotnie z łcią. Poziom dezintegracji osobowości mierzony wskaźnikiem dezintegracji neurotycznej testu 16 PF Cattella był onaddwukrotnie wyższy u kobiet z badanej gruy różnice te wydają się jednak wynikać z braku standaryzacji testu 16 PF Cattella z uwzględnieniem łci. Wystęują liczne różnice w częstości skrajnych nasileń oraz oraw w zakresie oszczególnych cech (skal) między gruą kobiet a gruą mężczyzn. Po teraii częściej obserwowano zmiany w skalach westionariusza Osobowości Nerwicowej niż w zakresie czynników testu 16 PF Cattella. westionariusz Osobowości Nerwicowej, jako rzeznaczony secjalnie do oceny dezintegracji osobowości, wydaje się bardziej czułym narzędziem do badania zmian oszczególnych czynników. Być może leiej oisuje cechy osobowości ulegające zmianie w rocesie teraii. Wydaje się mieć rzewagę nad testem 16 PF Cattella z owodu standaryzacji zakresu norm nasileń czynników dla łci. Piśmiennictwo 1. Stagner R. Psychology of ersonality. New York: cgraw-hill; 1937, s Gerrig RJ, Zimbardo PG. Psychologia i życie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 2006, s Allort GW, Odbert HS. Trait names: A sycho-lexical study. Psychol. onogr. 1936; 47: Cattell RB, Eber HW. Handbook for the Sixteen P. F. Test. Chamain, IL: IPAT; Eysenck HJ. Biological dimeio of ersonality. W: Pervin LA, John OP, red. Handbook of ersonality: Theory and research. New York: Guilford Press; 1990, s ccrae RR, Costa PT. A five factor theory of ersonality. W: Pervin LA, John OP, red. Handbook of ersonality: Theory and research. New York: Guilford Press; 1990, s Lykken DT. ultile factor analysis and ersonality research. J. Exer. Res. Person. 1971, 5: Wiggi JS, Pincus AL. Concetio of ersonality disorders and dimeio of ersonality. Psychol. Assessm. 1989; 1: Watson JB. The ways of behaviorism. New York: Harer; 1928, s Pervin LA. Psychologia osobowości. Gdańsk: GWP; 2005, s Dunn J, Plomin R. Searate lives: Why siblings are so different. New York: Basic Books; Baumaister RF. The crystallization of discontent in the rocess of major life change. W: Heatherton TF, Weinberger JL, red. Can ersonality change? Washington D.C.: American Psychological Association; 1994, s Coan RW. Child ersonality and develomental sychology. W: Cattell RB, red. Handbook of multivariate exerimental sychology, Chicago: Rand cnally; 1966, s Conley JJ. Longitudinal stability of ersonality traits: A multitrait-multimethod-multioccasion analysis. J. Person. Soc. Psychol. 1985; 49: sięga Ptr1_08.indb :36:29

15 Wiek acjentów a skuteczność sychoteraii Loehlin JC. Genes and environment in ersonality develoment. Newbury Park, CA: Sage; Niedźwieńska A. Zmiana osobowości. Wybrane zagadnienia. raków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego; 2005, s Costa PT, ccrae RR. Set like laster? Evidence for stability of adult ersonality. W: Heatherton TF, Weinberger JL, red. Can ersonality change? Washington D.C.: American Psychological Association; 1994, s Roberts BW, DelVecchio WF. The rank-order coistency of ersonality from childhood to old age: a quantitative review of longitudinal studies. Psychol. Bull. 2000; 126: Block J. Lives through time. Berkeley, CA: Bancroft; Aleksandrowicz JW, Sobański JA. Skuteczność sychoteraii oznawczej i sychodynamicznej. raków: omitet Redakcyjno-Wydawniczy PTP; 2004, s Nowakowska. Polska adatacja 16-czynnikowego kwestionariusza osobowościowego R.B. Cattella. Psychol. Wychowaw. 1970; 13: Aleksandrowicz JW, lasa, Sobański JA, Stolarska D. westionariusz osobowości nerwicowej ON raków: Biblioteka Psychiatrii Polskiej; Aleksandrowicz JW, Hamuda G. westionariusze objawowe w diagnozie i badaniach eidemiologicznych zaburzeń nerwicowych. Psychiatr. Pol. 1994; 28(6): Aleksandrowicz JW, Bierzyński, artyniak. Zastosowanie testu 16 PF Cattella w ocenie leczenia nerwic. Psychoter. 1985; 1(52): Weisz JR, Weiss B, Alicke D, lotz L. Effectiveness of sychotheray with children and adolescents: A meta-analysis for clinicia. J. Co. Clin. Psychol. 1987; 55: Weisz JR, Weiss B, Han SS, Granger DA, orton T. Effects of sychotheray with children and adolescents revisited: A meta-analysis of treatment outcome studies. Psychol. Bull. 1995; 117: Casey Rita J, Berman Jeffrey S. The outcome of sychotheray with children. Psychol. Bull. 1985; 98 (2): Scogin F, celreath L. Efficacy of sychosocial treatments for geriatric deression: A quantitative review. J. Co. Clin. Psychol. 1994; 62: Elder GH, Casi A. Economic stress: Develomental ersectives. J. Soc. Issues 1988; 44: Brzeziński J. etodologia badań sychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 2006, s Załącznik I Analizowane czynniki Testu 16 PF Cattella: B inteligencja, C siła ego, E dominacja, F surgencja, H odorność, I wrażliwość, ekscentryzm, N racjonalizm, O oczucie winy, Q1 koerwatyzm, Q3 kontrola emocji, Q4 naięcie ergiczne Załącznik II: Skale westionariusza Osobowości Nerwicowej: 1 oczucie uzależnienia od otoczenia, 2 astenia, 3 negatywna samoocena, 4 imulsywność, 5 trudności odejmowania decyzji, 6 oczucie wyobcowania, 7 demobilizacja, 8 skłonność do ryzyka, 9 trudności w relacjach emocjonalnych, 10 brak witalności, 11 rzekonanie o niezaradności życiowej, 12 oczucie braku wływu, 13 brak wewnątrzsterowności, 14 fantazjowanie, 15 oczucie winy, 16 trudności w relacjach interersonalnych, 17 zawiść, 18 ostawa narcystyczna, 19 oczucie sięga Ptr1_08.indb :36:29

16 42 Agnieszka Białas zagrożenia, 20 egzaltacja, 21 irracjonalność, 22 drobiazgowość, 23 rozamiętywanie, 24 oczucie rzeciążenia Adres: atedra Psychoteraii UJ C Lenartowicza 14, raków agnieszka.bialas@gmail.com sięga Ptr1_08.indb :36:29