Jakość miodów zagranicznych w odniesieniu do polskich standardów badania wstępne

Transkrypt

1 Żak Probl N Hig i wsp. Epidemiol Jakość miodów 2017, 98(3): zagranicznych w odniesieniu do polskich standardów badania wstępne 245 Jakość miodów zagranicznych w odniesieniu do polskich standardów badania wstępne Quality of foreign types of honey in comparison with Polish standards preliminary research Natalia Żak, Aleksandra Wilczyńska, Piotr Przybyłowski Katedra Towaroznawstwa i Zarządzania Jakością, Akademia Morska w Gdyni Wprowadzenie. Na pólkach sklepowych coraz częściej, oprócz miodów krajowych, można spotkać miody zagraniczne. Od polskich miodów odmianowych różnią się nieco składem chemicznym i właściwościami, natomiast jako produkty wprowadzane do obrotu w Polsce, powinny spełniać określone wymagania jakościowe. Cel. Ocena jakości miodów pochodzących z południa Europy i Meksyku. Dodatkowo sprawdzono, czy wybrane parametry jakościowe miodu spełniają wymagania określone w obowiązujących przepisach prawnych. Materiały i metody. W 14 próbkach miodów pochodzenia zagranicznego oznaczono zawartości wody, cukrów redukujących i sacharozy, a także oznaczono poziom 5-HMF, wolnych kwasów oraz przewodności elektrycznej właściwej. Dodatkowo oznaczono ogólną zawartość związków fenolowych metodą Folin-Ciocalteau, zdolność zmiatania kationorodników DPPH. Wyniki. wody w badanych próbkach miodów wahała się od 16,73±0,1 do 19,63±0,1%. W przypadku zawartości cukrów redukujących najniższym poziomem charakteryzował się miód pomarańczowy z Sycylii 69,19±0,1%, a najwyższym miody z Grecji pozyskane z dzikiej truskawki (1G) oraz tymianku (5G) na poziomie 75,31±0,2%. W badanych miodach 5-HMF wahał się w szerokim zakresie, od 0,27±0,0 do 55,68±10,6 mg/kg. Najwyższym poziomem zawartości związków fenolowych ogółem charakteryzował się miód eukaliptusowy z Hiszpanii 71,62 mg GAE/100 g, wyróżniał się on również dosyć wysoką zdolnością zmiatania wolnych rodników (70,28). Przewodność właściwa badanych miodów zagranicznych wahała się od 0,11±0,0 do 1,25±0,1 ms/cm. Wnioski. Badane miody spełniają wymagania, określone w obowiązującym Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, dotyczące zawartości wody, cukrów redukujących oraz wolnych kwasów. Odchylenia od dopuszczalnych wartości parametrów określonych w przepisach prawnych zanotowano w przypadku zawartości: 5-HMF (1 próba), sacharozy (1 próba) oraz przewodności elektrycznej właściwej (5 prób). Introduction. Increasingly more often the food stores offer not only Polish but also foreign-origin honey. They are slightly different from Polish honey in chemical composition and properties, however, as products marketed in Poland they should meet certain quality requirements. Aim. To evaluate the quality of honey coming from the south of Europe and Mexico. Additionally, to check whether the selected quality parameters of honey meet the requirements specified in the applicable legislation. Material & Method. In 14 samples of honey of foreign origin, the content of water, reducing sugars, sucrose, 5-HMF content, free acids, electrical conductivity and total phenolic content by the Folin-Ciocalteau method, scavenging ability against DPPH radicals were determined. Results. The water content of honey samples ranged from 16.73±0.1 to 19.63±0.1%. The lowest level of the content of reducing sugars was found in the orange honey of Sicily (69.19±0.1%) and the highest level of 75.31±0.2% in the wild strawberry (1G) and thyme honey (5G) from Greece. The 5-HMF ranged from 0.27±0,0 to 55.68±10.6 mg/kg in the tested honey. The highest level of total polyphenol content was found in the eucalyptus honey from Spain (71.62±0.03 mg GAE/100 g). The conductivity of the tested foreign honey ranged from 0,11±0.0 to 1,25±0.1 ms/cm. Conclusion. It has been shown that the tested honey meets the requirements set out in the Polish requirements concerning the water content, reducing sugars and free acid content. Deviations from the values of the parameters specified in the legislation were recorded in the content of 5-HMF (1 sample), the sucrose content (1 sample) and electrical conductivity (5 samples). Key words: honey, foreign honey, antioxidant activity, physicochemical properties Słowa kluczowe: naturalny miód pszczeli, miody zagraniczne, aktywność przeciwutleniająca, właściwości fizykochemiczne Probl Hig Epidemiol 2017, 98(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence mgr inż. Natalia Żak Katedra Towaroznawstwa i Zarządzania Jakością Akademia Morska w Gdyni ul. Morska 81-87, Gdynia tel , n.zak@wpit.am.gdynia.pl Wprowadzenie Miód pszczeli jest naturalną substancją słodzącą, bogatą w wiele substancji odżywczych oraz leczniczych. To skład chemiczny miodu (ponad 300 różnorodnych związków, w tym woda, kwasy organiczne, olejki eteryczne, witaminy, enzymy, związki polifenolowe, makroelementy i mikroelementy) w głównej mierze odpowiada za jego prozdrowotne właściwości. Jest on zależny od gatunku rośliny, z której pszczoły (Apis mellifera) zbierają nektar lub spadź [1-6]

2 246 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(3): Jakość miodu stanowi zespół cech fizykochemicznych oraz organoleptycznych szczegółowo określonych w aktach prawnych [5], do których zaliczana jest m.in. barwa, smak, zapach, konsystencja, zawartość wody, zawartość 5-HMF, zawartość cukrów redukujących. Czynnikami, które odgrywają istotną rolę w kreowaniu jakości miodów, są: odbieranie miodu z ula, sposób konfekcjonowania oraz przechowywania miodu. Zbyt szybkie odebranie miodu z ula może powodować wzrost wody w produkcie [7], a zbyt wysoka temperatura przechowywania miodu lub niewłaściwie prowadzona dekrystalizacja mogą powodować wzrost zawartości 5-hydroksymetylofurfuralu (5-HMF) oraz spadek aktywności enzymatycznej [8, 9]. Istnieje wiele odmian botanicznych miodów. W Polsce najczęściej spotykane są miody: wielokwiatowe, rzepakowe, lipowe, akacjowe, gryczane, spadziowe, wrzosowe. Asortyment miodów na polskim rynku jest coraz większy. Dzięki otwieraniu się rynków zagranicznych konsumenci polscy coraz częściej sięgają po miody zagraniczne, np. cytrusowe czy ziołowe (np. tymiankowy) [10, 11]. Cel Ze względu na zwiększającą się dostępność miodów pochodzenia zagranicznego na rynku polskim, celem badań była ocena jakości miodów pochodzących z południa Europy i Meksyku. Dodatkowo sprawdzono, czy wybrane parametry jakościowe miodu spełniają wymagania określone w obowiązujących przepisach prawnych [5]. Materiały i metody Materiał badawczy stanowiło 14 niestandaryzowanych próbek różnych odmian miodów (przechowywanych w pokojowej temperaturze, niepodgrzewanych) pochodzących z wybranych pasiek południa Europy oraz Meksyku, ze zbiorów w 2016 roku. Podstawę do zakwalifikowania miodów do poszczególnych rodzajów stanowiła deklaracja producenta. Miody pochodzące z Grecji (wyspa Kos) stanowiły odmiany: z dzikiej truskawki (1G), tymiankowa (2G, 5G), piniowo-sosnowa (3G), wrzosowa (4G). Natomiast grupę miodów sycylijskich tworzyły odmiany: eukaliptusowa (1S), limonkowa (2S), kasztanowa (3S), pomarańczowa (4S). Pozostałe próbki badanych miodów pochodziły z Włoch miód pomarańczowy (1I), Hiszpanii miód eukaliptusowy (1H), Francji miód lawendowy (1F) oraz Meksyku miód cytrynowy (1M) oraz wielokwiatowy (2M). Badania obejmowały oznaczanie zawartości wody, cukrów redukujących i sacharozy, a także oznaczono poziom 5-HMF, wolnych kwasów oraz przewodność elektryczną właściwą zgodnie z metodyką zawartą w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 30 lipca 2015 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie metod analiz związanych z dokonywaniem oceny miodu (Dz.U. z 2015 r., poz. 1173) [12]. Potencjał antyoksydacyjny badanych próbek oznaczono jako całkowitą zawartość polifenoli (TP) za pomocą metody Meda [13] z zastosowaniem odczynnika Folin-Ciocalteau. Roztwór miodu o stężeniu 1 g/10 ml rozpuszczono w wodzie destylowanej. Po tym 0,5 ml otrzymanego roztworu zmieszano z 2,5 ml odczynnika Folin-Cioclateau (0,2 N) i dodano 2 ml roztworu węglanu sodu (75 g/l). Po inkubacji w ciemności i temp. pokojowej przez 2 godz., zmierzono absorbancję (λ=760 nm) przy użyciu spektrofotometru UV-VIS. Wytworzono krzywą wzorcową dla kwasu galusowego w zakresie stężeń mg/l. Całkowitą zawartość związków fenolowych wyrażono jako równoważnik kwasu galusowego w mg/100 g próbki miodu (mg GAE/100 g). Aktywność przeciwutleniającą oznaczono jako siłę zmiatania wolnych rodników DPPH. W tym celu 0,75 cm 3 20% roztworów miodów mieszano z 2,25 cm 3 roztworu kationorodników DPPH w metanolu (0,1 mm) i dokładnie wytrząsano. Próbki inkubowano w temp. 25 C bez dostępu światła. Po upływie 15 min mierzono absorbancję przy długości fali 517 nm wobec metanolu, jako próby zerowej. Próbką kontrolną była mieszanina roztworu DPPH z wodą destylowaną. Wyniki obliczano jako % inhibicji wolnych rodników korzystając z zależności: AA%=[(AB-AA)/ AB] 100, gdzie AA absorbancja badanej próbki, AB absorbancja próby kontrolnej [14]. Analizy fizykochemiczne wykonywano w trzech powtórzeniach. Analiza statystyczna obejmowała obliczenie podstawowych miar (średnia, odchylenie standardowe) za pomocą programu Statistica 12 (StatSoft). Wyniki wody w badanych próbkach wahała się na poziomie od 16,73±0,1% (Hiszpania, miód eukaliptusowy 1H) do 19,63±0,1% (Sycylia, miód limonkowy 2S). Można zauważyć, iż miody pochodzące z Sycylii oraz Meksyku (bez względu na swoją odmianę) charakteryzowały się zawartością wody ok. 19%, a miody z Francji, Hiszpanii oraz Włoch na poziomie ok. 17% (tab. I). W przypadku zawartości cukrów redukujących najniższym poziomem charakteryzował się miód pomarańczowy z Sycylii (4S) 69,19±0,1%, a najwyższym miody z Grecji pozyskane z dzikiej truskawki (1G) oraz tymianku (5G) na poziomie 75,31±0,2%. Można zauważyć różnicę w zawartości fruktozy i glukozy w miodach tymiankowych z rejonu Grecji, które pochodziły z dwóch różnych pasiek oddalonych

3 Żak N i wsp. Jakość miodów zagranicznych w odniesieniu do polskich standardów badania wstępne 247 Tabela I. Parametry fizykochemiczne i aktywność przeciwutleniająca badanych naturalnych miodów pszczelich Table I. Physicochemical properties and antioxidant activity in studied natural honey bees Gatunek /Type* z dzikiej truskawki /wild strawberry (1G) wody /Water content niż 20 than 20 wrzosowego niż 23 /for heather honey no more than 23 cukrów redukujących /Reducing sugars nie mniej niż 60 than 60 sacharozy /Sucrose niż 5 than 5 dla miodów cytrusowych nie więcej niż 10 /for citrus honey no more than 10 z lawendy nie więcej niż 15 /for lavender honey no more than 15 5-HMF /Hydroxymethylfurfural [mg/kg] norma /standard niż 40 than 40 Grecja /Greece wolnych kwasów /Acidity [mval/kg] niż 50 than 50 Przewodność elektryczna właściwa /Electrical conductivity [ms/cm] niż 0,8 than 0.8 kasztanowego nie mniej niż 0,8 /for chestnut honey no less than 0.8 Ogólna zawartość związków fenolowych /Total phenolic content [mg GAE/100 g] brak normy /no standard Zdolność zmiatania wolnych rodników DPPH /Inhibition of DPPH radicals brak normy /no standard 19,33±0,1 75,31±0,2 2,17±0,1 0,96±0,3 30,23±0,0 0,85±0,0** 41,19±0,1 82,03±0,0 tymiankowy /thyme (2G) 17,53±0,1 72,23±0,1 1,82±0,1 5,47±1,8 12,23±0,0 0,43±0,0 29,46±0,1 18,97±0,0 piniowo-sosnowy /pine (3G) 17,43±0,2 70,72±0,1 4,26±0,1 8,54±0,4 12,47±0,1 1,25±0,1** 45,38±0,1 22,24±0,0 wrzosowy /heather (4G) 18,20±0,2 73,82±0,1 3,47±0,1 3,94±1,0 22,13±0,0 0,86±0,0** 15,05±0,1 43,89±0,0 tymiankowy /thyme (5G) 17,73±0,1 75,31±0,2 2,10±0,1 0,96±0,1 16,47±0,2 0,42±0,0 45,97±0,1 15,71±0,0 eukaliptusowy /eucalyptus (1S) Sycylia /Sicilia 19,30±0,1 73,74±0,2 2,54±0,1 13,54±2,0 19,24±0,0 0,21±0,0 brak danych limonkowy /lime (2S) 19,63±0,1 71,91±0,2 8,33±0,1** 55,68±10,6** 23,04±0,1 0,11±0,0 brak danych kasztanowy /chestnut (3S) 19,43±0,1 74,26±0,1 2,37±0,1 13,63±0,8 48,52±0,0 0,51±0,0*** brak danych pomarańczowy /orange (4S) 19,33±0,1 69,19±0,1 3,31±0,0 brak danych Francja /France 18,76±0,0 0,12±0,0 brak danych 24,05±0,1 10,85±0,1 73,71±0,0 11,58±0,0 lawendowy /lavender (1F) 17,03±0,2 75,04±0,2 6,3±0,0 2,04±0,1 21,47±0,1 0,25±0,0 19,24±0,1 7,32±0,0 eukaliptusowy /eucalyptus (1H) pomarańczowy /orange (1W) Hiszpania /Spain 16,73±0,1 69,87±0,1 4,43±0,0 11,54±0,1 33,50±0,1 0,91±0,0** 71,62±0,0 70,28±0,0 Włochy /Italy 17,27±0,1 70,33±0,1 2,61±0,0 0,41±0,0 14,24±0,0 0,33±0,0 45,97±0,1 0,30±0,0 Meksyk /Mexico cytrynowy /lemon (1M) 19,17±0,2 74,86±0,5 1,62±0,0 0,54±0,1 18,72±0,0 0,45±0,0 26,51±0,0 8,66±0,0 wielokwiatowy /multifloral (2M) 19,77±0,0 71,46±0,2 3,07±0,1 0,27±0,0 21,55±0,0 0,28±0,0 11,43±0,0 5,03±0,0 * wartość wg Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 29 maja 2015 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań w zakresie jakości handlowej miodu (Dz.U. z 2015 r., poz. 850) /value according to the Regulation of the Minister of Agriculture and Rural Development of 29 May 2015 amending regulation on detailed requirements for commercial quality of honey (Dz.U r., poz. 850). ** wynik ponad normę /result above norm *** wynik poniżej normy /result below norm najniższy wynik /the lowest result najwyższy wynik /the highest result

4 248 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(3): od siebie o 50 km. Drugi miód tymiankowy z rejonu Grecji (2G) charakteryzował się niższą zawartością cukrów redukujących (72,23±0,1%) aniżeli próbka 5G (75,31±0,2%). sacharozy w badanych miodach wahała się od 1,62±0,0% (Meksyk, miód cytrynowy 1M) do 8,33±0,1% (Sycylia, miód limonkowy 2S). Dosyć wysokim poziomem zawartości sacharozy charakteryzował się również miód lawendowy pochodzący z Francji (1F) 6,3±0,0% (tab. I). Zwartość 5-HMF wskazuje na temperaturę przechowywania oraz rozlewania miodów do opakowań jednostkowych. W badanych miodach wahała się na poziomie od 0,27±0,0 mg/kg (Meksyk, miód wielokwiatowy 2M) do 55,68±10,6 mg/kg (Sycylia, miód limonkowy 2S). Można zauważyć, iż spośród badanych próbek, miody pochodzące z Sycylii charakteryzowały się najwyższym poziomem zawartości 5-HMF, powyżej 10 mg/kg. W przypadku miodów pochodzących z Meksyku, Włoch oraz Grecji (1G i 5G) ilości te były śladowe, nie przekraczające 1 mg/kg (tab. I). Spośród badanych miodów zagranicznych najniższą średnią wolną kwasowością charakteryzowała się próbka 2G (Grecja, miód tymiankowy) 12,23±0,0 mval/kg, a najwyższą próbka 3S (Sycylia, miód kasztanowy) 48,52±0,1 mval/kg (tab. I). Przewodność właściwa badanych miodów zagranicznych wahała się na poziomie od 0,11±0,0 ms/cm (Sycylia, miód limonkowy 2S) do 1,25±0,1 ms/cm (Grecja, miód piniowy-sosnowy 3G). W przypadku miodu kasztanowego (Sycylia, 3S) wartość ta wynosiła 0,51±0,0 ms/cm i była poniżej normy, tj. poniżej 0,8 ms/cm [5] (tab. I). Najwyższym poziomem ogólnej zawartości związków fenolowych charakteryzował się miód eukaliptusowy (1H) 71,62±0,0 mg GAE/100 g, charakteryzował się on również dosyć wysoką zdolnością zmiatania wolnych rodników (70,28±0,0%). Najniższy poziom związków fenolowych ogółem wykazywał miód wielokwiatowy z Meksyku (2M) 11,43±0,0 mg GAE/100 g. W przypadku miodów pochodzących z Sycylii oznaczenie ogólnej zawartości związków fenolowych nie było możliwe, ze względu na mętnienie próby, co powodowało brak możliwości przeprowadzenia pomiaru absorbancji. Najwyższym poziomem zdolności do zmiatania wolnych rodników charakteryzował się miód z dzikiej truskawki z Grecji (1G) na poziomie 82,03±0,0% oraz kasztanowy z Sycylii (3S) na poziomie 73,71±0,0%, a najniższym włoski miód pomarańczowy (1I) 0,30±0,0% (tab. I). Dyskusja Badane miody spełniają wymagania określone w przepisach prawnych [5] dotyczące zawartości wody (mniejszą niż 20%), zawartości cukrów redukujących (suma glukozy i fruktozy nie była niższa niż 60%), zawartości wolnych kwasów ( niż 50 mval/kg). Według przepisów prawnych miody powinny charakteryzować się mniejszą niż 5% zawartością sacharozy [5]. W przypadku jednej próbki miodu sycylijskiego limonkowego (2S) zawartość sacharozy (8,33±0,1%) była wyższa niż wskazuje na to norma, tj. wyższa niż 5% [5]. Można zauważyć, iż spośród badanych próbek, miody pochodzące z Sycylii charakteryzowały się najwyższym poziomem zawartości 5-HMF, powyżej 10 mg/kg. W przypadku miodów pochodzących z Meksyku, Francji, Włoch, Hiszpanii oraz Grecji (próbki 1G i 5G) ilości te były śladowe, nie przekraczające 1 mg/kg, co świadczy o zapewnieniu prawidłowych warunków przechowywania miodów. W przypadku sycylijskiego miodu limonkowego (2S) zawartość ta przekraczała normę, tj. 40 mg/kg [5] i wynosiła 55,68±10,6 mg/kg. Przewodność właściwa pięciu badanych próbek nie spełnia wymagań określonych w przepisach prawnych [5]. Miody charakteryzujące się wyższą niż 0,8mS/cm przewodnością właściwą, to: miód piniowo-sosnowy (3G) 1,25±0,1 ms/cm oraz miód wrzosowy (4G) 0,86 ±0,0 ms/cm. Mimo, iż w przepisach prawnych nie ma regulacji dla poziomu przewodności właściwej miodu z dzikiej truskawki (1G 0,85±0,0 ms/cm) oraz eukaliptusa (1H 0,91±0,0 ms/cm), odnosząc się do ogólnej normy można uznać, że miody te przekraczały dopuszczalną wartość parametru określoną w przepisach prawnych [5]. W przypadku miodu kasztanowego (Sycylia, 3S) wartość ta wynosiła 0,51±0,0 ms/cm i była poniżej normy tj. poniżej 0,8 ms/cm [5]. Otrzymane wyniki analiz były zbliżone do wyników uzyskanych przez innych autorów [15-17]. Przykładowo Escriche i wsp. podają, że przewodność właściwa dla miodów lawendowych wynosi ok. 0,30 ms/cm, tymiankowych ok. 0,45 ms/cm. Wskazują oni również na znaczną rozbieżność w przypadku zawartości 5-HMF dla miodów tymiankowych o różnym pochodzeniu na poziomie od 0,93±0,3 do 58,88±0,9 mg/kg. Dla miodu lawendowego (1F) otrzymano znacznie niższą zawartość 5-HMF na poziomie 2,04±0,1 mg/kg, aniżeli wskazują badania literaturowe (4,51±0,01 do 48,19±1,6 mg/kg) [16]. Według Chakir i wsp. zawartość wody w miodach cytrusowych wynosiła 15-20,19±0,4%, w miodach eukaliptusowych wynosiła 14,96-19,63±0,6%, a w miodach tymiankowych 16,43-17,18±0,2%. Autorzy wykazali również, że w przypadku 10 rodzajów miodów parametry fizykochemiczne nie były na odpowiednim poziomie [15]. Jedynie w przypadku miodu kasztanowego uzyskano zupełnie inne wyniki, niżeli podają dane literaturowe. Bentabol Manzanares

5 Żak N i wsp. Jakość miodów zagranicznych w odniesieniu do polskich standardów badania wstępne 249 i wsp. podają, że przewodność właściwa kasztanowego wynosi 1,2±0,3 ms/cm, zawartość 5-HMF 5,91 ±3,9 mg/kg, a poziom cukrów redukujących 80,9±2,0% [17]. Wnioski 1. Badane miody spełniają wymagania określone w obowiązującym Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi dotyczące zawartości wody, cukrów redukujących oraz wolnych kwasów. 2. Przekroczenia dopuszczalnych wartości parametrów określonych w przepisach prawnych wykazano w przypadku zawartości: 5-HMF oraz sacharozy (jedna próba 2S miód limonkowy z Sycylii), przewodność właściwa 4 próby: miody z Grecji z dzikiej truskawki (1G), pioniowo-sosnowy (3G), 4G wrzosowy (4G) oraz hiszpański miód eukaliptusowy (1H). 3. W przypadku dwóch prób: miód pioniowo-sosnowy z Grecji (3G) oraz miód wrzosowy z Grecji (4G), wykazano przekroczenie dopuszczalnej wartości poziomu przewodności właściwej, a jedna próba była poniżej normy miód kasztanowy z Sycylii (3S). Mimo, iż w przepisach prawnych nie ma regulacji dla poziomu przewodności właściwej miodu z dzikiej truskawki (1G) oraz eukaliptusa (1H), odnosząc się do ogólnej normy można uznać, że miody te przekraczały dopuszczalną wartość parametru określoną w przepisach prawnych. 4. Właściwości fizykochemiczne oraz aktywność antyoksydacyjna miodów pochodzących z zagranicy mogą być uzależnione nie tylko od pochodzenia botanicznego, związanego z pochodzeniem geograficznym, ale także od warunków konfekcjonowania miodów, transportu oraz ich przechowywania. Dodatkowo powinny być brane pod uwagę inne czynniki zewnętrzne mogące wpływać na finalny skład chemiczny, m.in. warunki pogodowe czy też klimatyczne [7, 8, 18]. Źródło finansowania: Praca nie jest finansowana z żadnego źródła. Konflikt interesów: Autorzy deklarują brak konfliktu interesów. Piśmiennictwo / References 1. Blasa M, Candiracci M, Accorosi A, et al. Raw Millefiori honey is packed full of antioxidants. Food Chem 2006, 97(2): Bogdanov S. Nature and origin of the antibacterial substances in honey. LWT Food Sci Technol 1997, 30(7): Kędzia B, Hołderna-Kędzia E. Miód. Skład i właściwości biologiczne. Rzeczpospolita, Warszawa Śliwińska A, Bazylak G. Wstępna ocena jakości miodów pszczelich na podstawie wybranych parametrów fizykochemicznych i mikrobiologicznych. Bromat Chem Toksykol 2011, 44(3): Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 29 maja 2015 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań w zakresie jakości handlowej miodu (Dz.U. z 2015 r., poz. 850). 6. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/63/ UE z dnia 15 maja 2014 r. zmieniająca Dyrektywę Rady 2001/110/WE odnoszącą się do miodu (Dz.U. L 164/1 z dnia r.). 7. Majewska E. Porównanie wybranych właściwości miodów pszczelich jasnych i ciemnych. Nauka Przyr Technol 2009, 3(4): Śliwińska A, Przybylska A, Bazylak G. Wpływ zmian temperatury przechowywania na zawartość 5-hydroksymetylofurfuralu w odmianowych i wielokwiatowych miodach pszczelich. Bromat Chem Toksykol 2012, 45(3): Tosi E, Ciappini M, Ré E, Lucero H. Honey thermal treatment effect on hydroxymethylfurfural content. Food Chem 2002, 77(1): Jasicka-Misiak I, Kafarski P. Chemiczne markery miodów odmianowych. Chemik 2014, 68(4): Wilczyńska A, Newerli-Guz J, Szweda P. Influence of the addition of selected spices on sensory quality and biological activity of honey. J Food Qual 2017, 2017: Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 30 lipca 2015 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie metod analiz związanych z dokonywaniem oceny miodu (Dz.U. z 2015 r., poz. 1173). 13. Meda A, Lamien CE, Romito M, et al. Determination of the total phenolic, flavonoid and proline contents in Burkina Fasan Honey, as well as their radical scavenging activity. Food Chem 2005, 91(3): Al-Mamary M, Al-Meeri A, Al-Habori M. Antioxidant activities and total phenolics of different types of honey. Nutr Res 2002, 22(9): Chakir A, Romane A, Marcazzan GL, Ferrazzi P. Physicochemical properties of some honeys produced from different plants in Morocco. Arabian J Chem 2016, 9(suppl 2): S946-S Escriche I, Sobrino-Gregorio L, Conchado A, Juan-Borrás M. Volatile profile in the accurate labelling of monofloral honey. The case of lavender and thyme honey. Food Chem 2017, 226: Bentabol Manzanares A, Hernández García Z, Rodríguez Galdón B, et al. Physicochemical characteristics and pollen spectrum of monofloral honeys from Tenerife, Spain. Food Chem 2017, 228: Wilczyńska A. Jakość miodów w aspekcie czynników wpływających na ich właściwości przeciwutleniające. AM, Gdynia 2012.