Karta z kalendarza 30. rocznica zbrodni lubińskiej

Transkrypt

1 rocznica Barbara Techmańska Karta z kalendarza 30. rocznica zbrodni lubińskiej 31 sierpnia 1982 r. w Lubinie, stolicy Zagłębia Miedziowego, w wyniku użycia przez oddziały ZOMO ostrej amunicji zginęło trzech uczestników demonstracji, zorganizowanej dla uczczenia drugiej rocznicy podpisania porozumień sierpniowych. Mimo że było to jedno z najtragiczniejszych wydarzeń stanu wojennego, pamięć o nim była pielęgnowana przez lokalną społeczność i zagłębiowską Solidarność. Waga tych wydarzeń wzrosła w 2007 r., kiedy to lubińskie władze postanowiły w szczególny sposób uczcić 25. rocznicę zbrodni. W obchodach wzięli wówczas udział zarówno premier, jak i prezydent RP. Lubin na kilka dni stał się centralnym miastem Polski. Wtedy też wrócono do przeszłości sprzed ćwierćwiecza i zastanawiano się, dlaczego właśnie w Lubinie władza komunistyczna najmocniej zademonstrowała siłę. Solidarność tego tragicznego sierpnia wezwała swoich sympatyków z całego kraju do zorganizowania pokojowych demonstracji, które odbyły się w wielu polskich miastach. Na ten apel pozytywnie odpowiedziało także Zagłębie Miedziowe. Idea Solidarności była tu od początku żywa. Pracownicy KGHM od lipca 1980 r. uczestniczyli w akcji strajkowej. Kiedy natomiast doszło do zarejestrowania niezależnego związku, wielu miejscowych zgłosiło do niego swój akces. Ogłoszenie stanu wojennego spotkało się w regionie z negatywnym przyjęciem, stanęły prawie wszystkie zakłady kombinatu. Szybko też rozwinęło się solidarnościowe podziemie. Powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, podlegający Regionalnemu Komitetowi we Wrocławiu. Kolportowano prawie wszystkie podziemne tytuły. Legnickie zostało uznane za jeden z terenów najbardziej zarażonych zgubną ideą solidarności. Możliwe, że właśnie dlatego stolicę polskiej miedzi wybrano na miejsce przykładnego i pokazowego stłumienia oporu. Nie było wątpliwości, że Lubin, jak i pozostałe miasta Zagłębia pozytywnie odpowiedzą na apel MKK NSZZ Solidarność : Spotykamy się pod hasłami: SOLIDARNOŚĆ WALCZY, UWOLNIĆ LECHA WAŁĘSĘ, WOL- NOŚĆ DLA UWIĘZIONYCH I INTERNOWA- NYCH, ZNIEŚĆ STAN WOJENNY. Pamiętajmy, nie dajmy się sprowokować. Złóżmy z kwiatów krzyż, odśpiewajmy hymn i Rotę, podnosząc do góry ręce ze znakiem zwycięstwa, po czym rozejdźmy się w spokoju do domów. Jeszcze przed spodziewanym terminem demonstracji podejmowano działania profilaktyczne, które miały zmniejszyć rangę obchodów. Aresztowano, internowano lub ostrzegano potencjalnych chętnych do wzięcia w nich udziału lub zorganizowania manifestacji. Lokalne władze nie spodziewały się też, że liczba demonstrantów będzie tak duża. Przygotowany w Lubinie w przeddzień zapowiedzianych manifestacji 57

2 Plan zabezpieczenia ładu i porządku publicznego zakładał użycie 218 funkcjonariuszy, w tym 71 mundurowych, 20 operacyjnych, 6 ze Służby Ruchu Drogowego, 34 członków ORMO oraz 33 żołnierzy ROMO. Za całość zabezpieczenia prewencyjnego odpowiadał porucznik Jan Maj. Demonstracja rozpoczęła się na pl. Wolności o godz. 15. Okazało się, że zaplanowane siły nie były w stanie poradzić sobie z rozpędzeniem 5-tysięcznego tłumu. Z drugiej strony, gdyby pozwolono na pokojowy przemarsz, ułożenie krzyża z kwiatów, odśpiewanie patriotycznych i religijnych pieśni i nie zaatakowano demonstracji, istniała szansa na spokojne rozejście się zgromadzonych. Atak służb bezpieczeństwa nastąpił, kiedy manifestacja się kończyła. Milicja użyła najpierw gazów łzawiących, a kiedy to nie poskutkowało, zdecydowano się wezwać na pomoc dwa plutony ZOMO z pobliskiej Legnicy. Również one za pomocą gazów łzawiących i polewaczek próbowały rozproszyć manifestantów. Najprawdopodobniej też wówczas po raz pierwszy użyto broni, ale w charakterze ostrzegawczym. Nie odniosło to zamierzonego efektu i, znowu z Legnicy, przybyła grupa ZOMO, uzbrojona w pistolety maszynowe KBK-AK i RAK oraz w środki chemiczne, co zaogniło atmosferę. Demonstranci odrzucali petardy, rzucali w kierunku zomowców kamieniami. Ci odpowiedzieli ogniem. Od ostrej amunicji śmierć ponieśli Mieczysław Poźniak (25 l.) i Andrzej Trajkowski (31 l.). Po kolejnym użyciu broni rannych zostało kilka innych osób, w tym, jak się później okazało, śmiertelnie Michał Adamowicz (28 l.). Starcia uliczne trwały do godz. 23. Przez kolejne dwa dni odbywały się jeszcze bitwy uliczne, ale ani 1, ani 2 września nie użyto ostrej amunicji. Ograniczono się do represji w postaci aresztowań uczestników (przez 3 dni w Lubinie aresztowano ponad 300 osób). W tym czasie do manifestacji doszło także w Głogowie, Polkowicach, Legnicy, Chocianowie, Chojnowie, Jaworze, Złotoryi, nigdzie jednak nie skończyły się one tak tragicznie. Władza starała się, aby prawdziwe informacje o wydarzeniach lubińskich nie dotarły do społeczeństwa. Ale 8 października w Radiu Wolna Europa została wyemitowana audycja zatytułowana O krwawym tłumieniu manifestacji w Lubinie. Powstała w oparciu o zdjęty z Polityki artykuł Markiewicza Co wydarzyło się w Lubinie. Autor zadawał w nim kłam propagandzie o użyciu broni przez funkcjonariuszy bezpieczeństwa w obronie własnej i w sytuacji zagrożenia życia, prezentując relacje świadków, którzy m.in. mieli rany postrzałowe pleców. Także dochodzenie w sprawie wydarzeń lubińskich prowadzono w specyficzny sposób: robiono wszystko, aby nie udało się znaleźć winnych. Sprawa lubińska nie była w tym względzie odosobniona: wszczynane przez komunistyczne władze śledztwa służyły nie odnalezieniu i ukaraniu sprawców zbrodni, lecz ich ukryciu. Zacierano ślady, świadków zmuszano do milczenia lub składania fałszywych zeznań, morderców uczono, jak mają się zachować w śledztwie, starano się dowieść rzekomej winy ofiary. Tam, gdzie nie udało się ukryć udziału funkcjonariuszy SB lub MO, sprawy umarzano, posiłkując się formułką o działaniu w obronie koniecznej ( Chociaż miejscowi prokuratorzy podjęli starania o zgromadzenie materiału dowodowego, prosząc o pomoc w zbieraniu np. łusek, to władze partyjne już kilka godzin po tragicznych wydarzeniach zadbały o zlikwidowanie śladów po kulach, nakazując tynkowanie i malowanie uszkodzonych budynków. Zabrana zomowcom broń została im wkrótce zwrócona (podobno na osobistą prośbę gen. Kiszczaka), a jej powtórne zarekwirowanie po kilku tygodniach użytkowania nie miało już żadnego znaczenia. Trudno było po kilkakrotnym przestrzeleniu stwierdzić, z którego karabinu padły śmiertelne strzały. Chcąc całkowicie pozbyć się dowodów zbrodni, KBKS-y użyte podczas wydarzeń lubińskich wyeksportowano do Algierii. Prowadzący śledztwo prokurator Miłan Senk mimo postawienia początkowo zarzutu nieuzasadnionego użycia broni na wyraźne polecenie Naczelnej Prokuratury Wojskowej 8 kwietnia 1983 r. umorzył dochodzenie, uznawszy, że nieustalona grupa funkcjonariuszy działała w obronie koniecznej. Warto jednak zaznaczyć, że w pierwszym prokuratorskim wniosku znalazło się stwierdzenie, że użycie broni przez milicję było całkowicie nieuzasadnione, a dowodzącym akcją miał być 58

3 postawiony zarzut niedopełnienia obowiązków. Ostateczne wnioski były całkowicie inne. Trudno także nie wspomnieć, że jeszcze przed zakończeniem śledztwa gen. Kiszczak z trybuny sejmowej ogłosił, że w Lubinie milicja użyła broni w sytuacji zagrożenia życia i wyższej konieczności. Ponowne śledztwo podjęto już w innej rzeczywistości politycznej w 1991 r. Wcześniej wydarzenia lubińskie znalazły się w grupie spraw, których wyjaśnieniem zajęła się komisja Rokity. Zbadała ona łącznie 122 przypadki zgonów, co do których stwierdzono lub podejrzewano sprawstwo funkcjonariuszy MSW. W 88 przypadkach, w tym w sprawie lubińskiej, uznano, że prokuratura powinna wznowić śledztwo ze względu na podejrzenie dokonania zbrodni przez funkcjonariuszy państwa komunistycznego bądź też ze względu na zaniedbania we wcześniejszych śledztwach. Wspomnienia świadków tamtych wydarzeń jednoznacznie wskazywały na bezzasadne użycie broni: Trzy milicyjne nyski urządziły rajd w kierunku grupy ludzi, ulicą po trawnikach i skwerkach. Podjechawszy bliżej, zaczęli ostrzeliwać ją z granatów i ostrej amunicji. Widziałem, jak puszczono serię, to piach podskakiwał. Niektórzy ludzie kładli się, inni znów uciekali. Nyski wracały do rynku, by po chwili ponownie ruszyć z nagonką. Rajdy te powtarzały się kilkakrotnie. Jeździli jak kowboje, strzelając za uciekającymi ludźmi. ( ) obserwowałem, jak milicjanci strzelają, popisując się przed sobą nawzajem. Zobaczyłem, jak jeden zomowiec wyszedł z grupy i strzelał, celując do wybranych przez siebie celów. Strzelał w kierunku otworu okiennego, znajdującego się w murze obronnym. Sprawdziłem, że z tego miejsca wyraźnie widać było mostek dla pieszych na Baczynie. A tam przecież został śmiertelnie postrzelony Adamowicz. Inna relacja: Zauważyłam, że jadą dwie milicyjne nyski. Cofnęłam się pod kiosk Ruchu. Z pierwszej nyski stojący w drzwiach otyły milicjant strzelił do mnie, mierząc z krótkiej broni z odległości około 6 metrów. Poczułam ból w nodze W 1992 r. do Sądu Wojewódzkiego we Wrocławiu trafił akt oskarżenia przeciwko siedmiu funkcjonariuszom MO, z których tylko trzech zostało później skazanych: zastępca komendanta wojewódzkiego MO w Legnicy Bogdan Garus, zastępca komendanta powiatowego milicji w Lubinie Jan Maj oraz dowódca plutonu ZOMO Tadeusz Jarecki. Wszystkich oskarżono o spowodowanie śmierci trzech uczestników lubińskiej manifestacji. W czerwcu 2003 r. dwaj pierwsi zostali skazani na kary 2,5 roku, a trzeci na 5 lat więzienia. W wyniku ustawy amnestyjnej kary skrócono o połowę. We wrześniu 2004 r. wrocławski sąd apelacyjny uchylił wyrok w stosunku do Jana Maja i przekazał sprawę do ponownego rozpatrzenia, a wobec Jareckiego utrzymał decyzje Sądu Wojewódzkiego we Wrocławiu. Zmieniono natomiast orzeczenie dotyczące Bogdana Garusa, uznając, że jako dowódca sił milicyjnych zatwierdził plan działań zastraszających manifestantów. Wymierzono mu karę 2,5 roku więzienia. Natomiast Jana Maja wrocławski sąd okręgowy skazał 17 lipca 2007 r. na 7 lat więzienia, zmniejszając na mocy amnestii z 1989 r. karę do 3,5 roku. 6 listopada 2009 r. Sąd Najwyższy oddalił kasację Jana Maja. Teoretycznie więc nastąpiło sądowe rozliczenie zbrodni lubińskiej, ale faktycznie skazano tylko trzy osoby kierujące zbrodnią za sprawstwo kierownicze. Nie udało się natomiast osądzić funkcjonariuszy biorących bezpośrednio udział w akcji, chociaż znane są ich nazwiska. Nikomu z nich nie udowodniono bowiem otwarcia ognia do manifestantów. Niestety, to trzeba otwarcie powiedzieć oni nie ponieśli żadnych konsekwencji swoich czynów (Jak zabijano w obronie koniecznej, z ). Mieszkańcy Lubina i okolic starali się mimo strachu i zagrożenia pamiętać o czczeniu kolejnych rocznic tragedii. Dopiero jednak po 1989 r., po transformacji politycznej, stało się możliwe nadanie obchodom właściwej oprawy. Pierwszym osiągnięciem lubińskich działaczy było powołanie Towarzystwa Pamięci Ofiar Lubina 82. Proces rejestracji rozpoczął się w 1989 r. Urząd Wojewódzki nie chciał zaakceptować zapisu statutu, że terenem działalności organizacji będzie teren województwa legnickiego, domagając się ograniczenia go tylko do obszaru Lubina. Po zmianie ustawy o stowarzyszeniach i przekazaniu kwestii rejestracji Sądowi Wojewódzkiemu łatwiej było przeforsować w Komitecie Założycielskim niewygodnych działaczy, a dodatkowo udało 59

4 się wprowadzić zapis o zasięgu ogólnopolskim Towarzystwa. Miało to uzasadnienie, ponieważ chciano pokazać, że zbrodnia nie miała charakteru lokalnego. Towarzystwo zarejestrowano 26 czerwca 1989 r. Na czele Zarządu Głównego stanął Stanisław Śnieg. Funkcję wiceprzewodniczącego powierzono Januszowi Skowrońskiemu, a w zarządzie znaleźli się także: Edward Wertka, Stanisław Rusek, Edward Woltański, Stefan Nawrot. Zakreślono też główne cele działalności: postawienie pomnika upamiętniającego wydarzenia z 31 sierpnia 1982 r. oraz zebranie dokumentacji fonicznej, wizualnej i każdej możliwej dotyczącej wydarzeń z przełomu sierpnia i września 1982 r. Towarzystwo chciało także w miarę możliwości wspomagać rodziny zamordowanych oraz opiekować się w sposób szczególny grobami zabitych podczas demonstracji. Towarzystwo postanowiło zorganizować ob chody rocznicowe w 1989 r. Od tego czasu wyjątkowy charakter miały zawsze okrągłe rocznice zbrodni. W 10. odsłonięto Pomnik Ofiar Lubina. Pomnik składa się z 11 głazów. Na każdym z nich wyryta jest litera. Wszystkie tworzą wyraz solidarność. Trzy głazy wspierają krzyż, na którego płaszczyźnie zastygły ślady butów oraz opon samochodów. Projektantem pomnika jest Zbigniew Frąckiewicz. Natomiast w miejscach, w których zginęli Michał Adamowicz, Mieczysław Poźniak i Andrzej Trajkowski, znajdują się głazy z nazwiskami ofiar oraz napisami Polegli 31 sierpnia 1982 roku i Po tym jednym czynie osądźcie ich wszystkich oraz Milczą a jednak wołają. W uroczystości uczestniczyli ksiądz kardynał Henryk Gulbinowicz i biskup diecezji legnickiej Tadeusz Rybak, a także przedstawiciele sceny politycznej: Andrzej Zakrzewski, Jan Maria Rokita, marszałek senatu August Chełkowski. Nie zabrakło też delegacji NSZZ Solidarność z różnych regionów Polski. Pod odsłoniętym pomnikiem Jan Maria Rokita złożył zobowiązanie, że rząd uczyni wszystko, aby winni lubińskiej zbrodni zostali ukarani. W 20. rocznicę po złożeniu wiązanek kwiatów na grobach zamordowanych przy wspomnianym pomniku odbyła się msza polowa koncelebrowana pod przewodnictwem biskupa Rybaka. W uroczystościach wzięli udział przedstawiciele władz NSZZ Solidarność, w tym Marian Krzaklewski. Momentem szczególnym była 25. rocznica Zbrodni Lubińskiej. Obchody zorganizowało Centrum Kultury Muza, ale było to wspólne przedsięwzięcie KGHM, Urzędu Miasta w Lubinie, Solidarności Zagłębia Miedziowego oraz kurii biskupiej w Legnicy. Już w przeddzień 30 sierpnia odbyła się konferencja naukowa Lubin i Zbrodnia Lubińska 82, zaprezentowano dwie wystawy: Ofiary stanu wojennego oraz Solidarność Walcząca. Uczestnikiem konferencji był premier Jarosław Kaczyński, który stwierdził, że konferencja ma przypomnieć zbrodnię to właściwe słowo. Jedną z najbardziej drastycznych zbrodni stanu wojennego. Jej przypomnienie jest zwykłym obowiązkiem, ale robimy to dzisiaj. ( ) Uczestniczymy w odbudowaniu polskiej pamięci, niezafałszowanej, gdzie wszystko nazywa się po imieniu. To bardzo istotne. To odbudowa polskiej wspólnoty i polskich wartości. Uroczystość 31 sierpnia 2007 r. rozpoczęła msza św. w kościele pod wezwaniem św. Maksymiliana Marii Kolbego koncelebrowana przez prymasa Józefa Glempa, z udziałem biskupa legnickiego Stefana Cichego. Udział w niej wzięli prezydent RP Lech Kaczyński, delegacje NSZZ Solidarność z całego kraju (w pobliskiej Legnicy odbywał się wówczas krajowy zjazd Solidarności ). Homilię wygłosił ksiądz kardynał Henryk Gulbinowicz. Sprzed kościoła procesja z udziałem prezydenta wyruszyła pod Pomnik Ofiar Lubina 82, gdzie zaplanowano oficjalną część uroczystości. Tam Prezydent RP w swoim przemówieniu mówił o odwadze mieszkańców Lubina w okresie stanu wojennego, która okazała się niezbędna. Gdyby nie było tak, że w 60-tysięcznym Lubinie co czwarty człowiek wyszedł na ulice a liczę z dziećmi i osobami starszymi gdyby władza komunistyczna nie napotkała na silny, ale zdecydowany opór, kto wie, czy dzisiaj moglibyśmy spotkać się tutaj na tym placu. Kto wie, czy w nieco zmodernizowanej postaci komunizm by nie trwał (Prezydent RP na uroczystościach 25-lecia zbrodni lubińskiej, www. wiadomości.onet.pl/ ,11,1,1 z ). Kilkadziesiąt osób, w tym rodziny poległych, otrzymało od prezydenta odznaczenia państwowe. Wydarzenia lubińskie uhonorował też Sejmik 60

5 Województwa Dolnośląskiego. Na wniosek Solidarności Zagłębia Miedziowego radni przyznali odznaczenia Honorowego Obywatela Dolnego Śląska trójce poległych podczas demonstracji w 1982 r. Na koniec uczestniczące w obchodach rocznicowych delegacje złożyły kwiaty pod pomnikiem ofiar wydarzeń lubińskich. W obchodach 25. rocznicy zbrodni lubińskiej wzięli udział także liderzy opozycji kubańskiej, którzy podpisali w Lubinie Porozumienie na Rzecz Demokracji na Kubie. Również w 2007 r. ukazała się książka ze zdjęciami Krzysztofa Raczkowiaka, dokumentującymi tamte wydarzenia. Wśród nich jest najsłynniejsze zdjęcie z 31 sierpnia 1982 r., na którym grupa biegnących mężczyzn niesie śmiertelnie rannego Michała Adamowicza. Rok wcześniej fotografie były prezentowane na wielkich planszach w centrum miasta. Ciekawym pomysłem na obchody rocznicy wydarzeń lubińskich była inicjatywa lubińskiego Centrum Kultury Muza. Od kilku lat na przełomie sierpnia i września Lubin rozbrzmiewa muzyką. Do stolicy polskiej miedzi przyjeżdżają znane zespoły i muzycy. 25. rocznica miała szczególną oprawę. Wystąpiły gwiazdy polskiej estrady. Muniek Staszczyk wrócił wówczas we wspomnieniach do okresu stanu wojennego: Pamiętam dokładnie, co się wtedy działo, więc takie rocznice są dla mnie OK. Czuję z nimi żywy związek. Wokalista przyznał, że gdyby nie było lat osiemdziesiątych, nie powstałby zespół T.Love. Znienawidzona komuna była pożywką dla artystów. Zaczynałeś pisać teksty, bo byłeś wkurzony, a z drugiej strony bezsilny. Dlatego kibicowaliśmy Solidarności. Na scenie pojawili się Krzysztof Grabarz Grabowski, Budka Suflera, Dżem, Renata Przemyk czy Lech Janerka. Wystąpił też irlandzki rockman Bob Geldorf. Impreza nosiła tytuł Muzyka z oblężonego miasta, w 2007 r. dodano hasło Dumni z rodziców. Odwołano się do wspomnień tych, którzy w 1982 r. byli małymi dziećmi i nie zdawali sobie sprawy z tego, co robią ich rodzice. Dziś dopiero są w pełni świadomi tego, ile Polska i region zawdzięczają ich ojcom, matkom. W 25. rocznicę lubińskiego sierpnia pod pomnikiem Pamięci Ofiar Lubina 82 spotkały się dzieci członków Solidarności działających w okresie stanu wojennego w podziemiu. Mówiły o tym, co utkwiło w pamięci kilkulatków z tamtego czasu. Córka przewodniczącego komisji wydziałowej NSZZ Solidarność w kopalni ZG Polkowice wspominała chowanie ulotek, milicyjne rewizje w domu czy powrót ojca z więzienia. Dziś z dumą pokazuje swojemu synowi zdjęcie jego dziadka w Encyklopedii Solidarności. Pomysł uczczenia wydarzeń lubińskich muzyką ma na celu zakorzenienie pamięci o tamtych dniach w świadomości młodzieży. Muzyka przemawia do niej łatwiej niż uroczyste akademie, sesje, spotkania. A piątkowy wieczór 31 sierpnia 2007 r. był pod względem oprawy muzycznej szczególny. Koncerty odbyły się pod wspólnym tytułem To popołudnie, ten wieczór. Rozpoczęła je grupa Anawa. Piosenki nieżyjącego już Marka Grechuty śpiewali aktorzy wrocławskich teatrów. Wystąpił też Dżem. To nie był przypadek. Zespół miał zagrać w Lubinie 31 sierpnia 1982 r. Koncert wówczas odwołano. Dodatkowo Strachy na Lachy zagrały piosenki Kaczmarskiego, a znani polscy wokaliści wykonali Zakazane piosenki. Koncerty odbyły się na lubińskich błoniach i na lotnisku. W sumie obejrzało je kilkanaście tysięcy osób. Odtąd każdego roku na przełomie sierpnia i września Lubin rozbrzmiewa muzyką także historyczną, czym przyciąga zainteresowanych, nie tylko z obszaru Zagłębia, ale faktycznie całego Dolnego Śląska. W 2008 r. ze względu na ogromne zainteresowanie pierwszą imprezą zaproszono powtórnie Renatę Przemyk, Krzysztofa Grabarza oraz Lao Che. Zaprezentowały się także lubińskie zespoły. W drugi dzień można było usłyszeć brzmienia folkowe. W kolejnych latach rozbrzmiewająca muzyka miała przypominać rocznicę Zbrodni Lubińskiej. W 2012 r. z okazji 30. rocznicy zbrodni lubińskiej na festiwalu Muzyka z oblężonego miasta wystąpią m.in. Stanisław Sojka, Ania Dąbrowska oraz zespół Raz Dwa Trzy. 25. rocznicę zbrodni lubińskiej uczcili także działacze i kibice miejscowego klubu Zagłębie Lubin. Akurat 31 sierpnia 2007 r. odbył się mecz piłkarski Zagłębia Lubin i Legii Warszawa. Nad trybuną zajmowaną przez kibiców Zagłębia powiewała specjalnie na ten mecz uszyta ogromna flaga 61

6 ze słynnym zdjęciem Krzysztofa Raczkowiaka. Czterech biegnących mężczyzn podtrzymujących śmiertelnie postrzelonego Michała Adamowicza zobaczyli wszyscy. Na przeciwległej trybunie rozwieszono flagę Solidarności. Każdy, kto siedział na widowni, a także telewidzowie oglądający transmisję z meczu mogli zobaczyć i dowiedzieć się, co się stało 25 lat wcześniej w Lubinie. W trakcie obchodów dochodziło też do sytuacji paradoksalnych. Dwóch zomowców, którzy brali udział w pacyfikacji Lubina, rozpoznało się na zdjęciu powieszonym na lubińskim bloku. Zażądali odszkodowania za naruszenie dóbr osobistych. W lokalnym radiu pojawił się od razu komentarz To szczyt bezczelności! 25 lat po tragicznych wydarzeniach w Lubinie na Dolnym Śląsku, podczas których zomowcy zabili trzech manifestantów, dwóch oprawców rozpoznało się na zdjęciach z tamtego okresu i żądają odszkodowania. Autor fotografii Krzysztof Raczkowiak omal nie zapłacił za jej zrobienie życiem, gdyż jeden z funkcjonariuszy strzelił w jego kierunku. Na szczęście nie trafił. Raczkowiak nie przestał fotografować zomowców. Każdy, kto chce uzyskać szczegółową wiedzę na temat wydarzeń lubińskich, odwołując się do bezpośrednich materiałów źródłowych, ma taką szansę dzięki publikacji Pawła Piotrowskiego i Marka Zawadki Zbrodnia lubińska Wydany został II tom (składający się z 4 części): Dochodzenie do prawdy. W przygotowaniu są jeszcze tom I Zbrodnia oraz III Walka o sprawiedliwość. Mocną stroną publikacji jest też to, że zamieszczono w niej informacje dotychczas szerzej nieznane, udostępnione tylko stronom procesu sądowego. Oprócz dramatycznych zeznań uczestników i świadków tamtych wydarzeń znajdują się w niej cyniczne stwierdzenia tych z drugiej strony barykady: milicjantów, zomowców cały czas lansujących tezę o konieczności użycia broni ze względu na zagrożenie życia i zdrowia funkcjonariuszy bezpieczeństwa. Jak powiedział Paweł Piotrowski: Ocena prawna [wydarzeń lubińskich] została już zakończona. Nie można dzisiaj liczyć na ujawnienie sprawców tej tragedii. Należy natomiast i nawet trzeba podejmować działania zmierzające do wprowadzenia tych tragicznych wydarzeń do ogólnonarodowej świadomości historycznej, bo z całą pewnością na to w pełni zasługują. Obchody kolejnych rocznic zbrodni pomagają w pielęgnowaniu pamięci o tragicznych lubińskich wydarzeniach. Wprowadzeniu do ogólnonarodowej świadomości służą też wspomniane wydawnictwa, zwłaszcza przedruki zdjęć Krzysztofa Raczkowiaka, bo wizualna wersja wspomnień bardziej działa na emocje. Na podstawie najsłynniejszego zdjęcia powstał obraz, przechowywany obecnie w Muzeum Narodowym w Krakowie. Zbrodnia znalazła także odzwierciedlenie w poezji i muzyce. W pierwszym przypadku jest to cykl wierszy Klary Dąbrowskiej, w drugim m.in. piosenka Jesień w pasiece Jana Krzysztofa Kelusa. Wybrana bibliografia A okazało się, że Lubin. 31 sierpnia 2 września. Pacyfikacja miasta, Warszawa Ł. Kamiński, Drogi do wolności Zagłębia Miedziowego, Legnica S. Śnieg, Alarm dla miasta Lubina, Lubin Zbrodnia lubińska Dokumenty, t. II, Dochodzenie do prawdy, cz. 1, Bezpieczne przekraczanie progu sierpniowego, Lubin 2008; cz. 3, W drodze do raportu; Lubin 2008, cz. 4, Materiały Komisji Nadzwyczajnej do Zbadania Działalności Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, wstęp, wybór i opracowanie, P. Piotrowski, M. Zawadka, Lubin Wrocław Artykuły prasowe z Polskiej Miedzi i Konkretów 63