Jak przesłuchiwać dziecko. Alicja Budzyńska. Poradnik dla profesjonalistów uczestniczących w przesłuchiwaniu małoletnich świadków

Transkrypt

1 Alicja Budzyńska Jak przesłuchiwać dziecko Poradnik dla profesjonalistów uczestniczących w przesłuchiwaniu małoletnich świadków przesluchanie_popr.indd :47:34

2 Jak przesłuchiwać Spis dziecko. treści Poradnik dla profesjonalistów uczestniczących w przesłucaniu dziecka Wprowadzenie 3 I. Psychologiczne aspekty oceny zeznań małoletnich świadków 3 1. Indywidualne cechy dziecka i jego relacje z otoczeniem 4 2. Charakter zdarzenia 7 3. Warunki postrzegania i przechowywania spostrzeżeń 8 II. Miejsce przesłuchania Wystrój i wyposażenie pokoju przesłuchań dzieci Techniczne wyposażenie pokoju przesłuchań Zalecenia ogólne dotyczące miejsca przesłuchania 12 III. Czas przesłuchania Wybór terminu i pory przesłuchania Czas trwania przesłuchania 16 IV. Osoby prowadzące i uczestniczące w przesłuchaniu Osoby prowadzące przesłuchanie Osoby obecne przy przesłuchaniu Rola biegłego psychologa w przesłuchaniu dziecka 20 V. Sposób prowadzenia przesłuchania Fazy przesłuchania Zadawanie pytań 34 VI. Dokumentowanie przesłuchania Zalecenia ogólne Protokołowanie Rejestrowanie przesłuchania za pomocą sprzętu audio Rejestrowanie przesłuchania za pomocą sprzętu audiowizualnego 44 Wybór literatury przedmiotu 46 Załączniki 48 przesluchanie_popr.indd :47:45

3 WPROWADZENIE Pozyskiwanie wiarygodnych, w miarę pełnych informacji od małoletnich świadków i ofiar przestępstw jest szczególnie trudne. Wartość uzyskanego materiału zależy bowiem nie tylko od możliwości rozwojowych, cech indywidualnych oraz środowiska rodzinnego dziecka, ale również w zdecydowanie istotniejszym stopniu niż w wypadku osób dorosłych od warunków i sposobu prowadzonej czynności procesowej z jego udziałem. Dzieci postrzegają i opisują świat w specyficzny dla siebie sposób. Nawiązanie z nimi kontaktu wymaga szczególnych umiejętności oraz odpowiednich warunków. Zatem przesłuchanie musi być stosownie zaplanowane i przygotowane. Poradnik ten zawiera praktyczne informacje adresowane do sędziów, prokuratorów i policjantów prowadzących przesłuchania małoletnich ofiar oraz świadków przestępstw, a także psychologów występujących w charakterze biegłych sądowych. Przedstawione metody i techniki pracy sprzyjają przesłuchaniu małoletnich w sposób zgodny z systemem prawnym, umożliwiający pozyskanie wartościowego materiału dowodowego, a równocześnie minimalizujący traumatyzację dziecka w procedurach prawnych. I. PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY OCENY ZEZNAŃ MAŁOLETNICH ŚWIADKÓW Z psychologicznego punktu widzenia czynniki wpływające na treść i formę zeznań świadków pogrupować można w cztery kategorie. Są to: 1) cechy indywidualne świadka, z uwzględnieniem jego możliwości intelektualnych, cech osobowościowych i relacji z otoczeniem, a w szczególności ze sprawcą oraz innymi osobami uwikłanymi w sprawę; 2) charakter zdarzenia będącego przedmiotem uruchomienia procedur prawnych; 3) warunki dokonywania i przechowywania spostrzeżeń; 4) warunki odtwarzania przez świadka spostrzeżeń, z uwzględnieniem cech osoby przeprowadzającej przesłuchanie oraz dokonującej analizy i oceny zeznań. 3 przesluchanie_popr.indd :47:45

4 Powyższe czynniki nabierają szczególnego znaczenia w przypadku małoletnich świadków. W tym rozdziale zostaną omówione trzy pierwsze kategorie wymienionych wyżej czynników, istotne dla treści i formy zeznań małoletniego świadka. Kolejne części poradnika koncentrować się będą na ostatniej kategorii czynników, związanych z miejscem, czasem, organizacją i technikami przesłuchania dziecka oraz umiejętnościami i predyspozycjami osoby prowadzącej czynność. 1. INDYWIDUALNE CECHY DZIECKA I JEGO RELACJE Z OTOCZENIEM Ocena cech przesłuchiwanego dziecka dotyczących jego możliwości intelektualnych nie powinna ograniczać się do określenia ogólnego poziomu rozwoju. Należy uwzględniać możliwości dziecka w zakresie poszczególnych funkcji intelektualnych, a w szczególności: spostrzegawczość, umiejętność syntezy i analizy materiału spostrzeganego, zdolność werbalizacji, zdolność logicznego myślenia, funkcjonowanie pamięci, zdolność koncentracji uwagi, rozumienie sytuacji i norm społecznych, wiedzę na temat problemów związanych z przedmiotem sprawy, której dotyczy przesłuchanie. Zarówno prowadzenie przesłuchania, jak i analiza zeznań małoletniego świadka powinny być dokonywane z uwzględnieniem wyżej wymienionych możliwości poznawczych dziecka, ewentualnych opóźnień i dysharmonii rozwojowych oraz stopnia ich nasilenia. Zakłócenia w funkcjonowaniu poznawczym i społecznym dziecka nie stanowią przeszkody w przyjęciu jego zeznań za wartościowe, jeżeli w czasie przesłuchania uwzględni się indywidualne możliwości. Doświadczenie wskazuje, że nawet bardzo małe dzieci lub o niższym niż przeciętny poziomie rozwoju intelektualnego, potrafią dostrzec istotne elementy zdarzenia, a następnie przedstawić je w sposób wartościowy z prawnego punktu widzenia. Informacje takie mogą stanowić istotny materiał dowodowy w prowadzonym postępowaniu. W grupie psychologicznych czynników związanych z osobą dziecka -świadka istotną rolę odgrywają jego cechy indywidualne ukształtowane 4 przesluchanie_popr.indd :47:45

5 w wyniku wcześniejszych przeżyć i doświadczeń. Wymienić wśród nich należy w szczególności: stopień pewności siebie i poczucie własnej wartości, podatność na sugestię, nastawienie na spełnianie oczekiwań innych osób, zależność emocjonalną od nich, potrzebę dodawania sobie znaczenia, absorbowanie otoczenia swoją osobą, lęk przed karą i negatywną oceną innych osób, tendencje do fantazjowania oraz identyfikacji z innymi osobami, odporność na stres i psychiczne przeciążenia, umiejętność radzenia sobie z sytuacjami trudnymi, otwartość w ujawnianiu własnych uczuć, ocen i refleksji, psychologiczne mechanizmy obronne, objawy zespołu stresu pourazowego. Psychologiczne mechanizmy obronne wymagają nieco bliższego omówienia. Są one mniej lub bardziej uświadomionymi sposobami radzenia sobie z nasilonymi negatywnymi emocjami (lękami i niepokojami, poczuciem winy, wstydu itp.), wynikającymi z traumatycznych doświadczeń. Wśród dzieci ofiar przestępstw, a także dzieci-świadków traumatycznych zdarzeń występują w formie reakcji obronnych, polegających na wypieraniu ze świadomości negatywnych wspomnień oraz na ich racjonalizacji w kierunku interpretacji w sposób społecznie akceptowany, pożądany, sprzyjający pokonaniu własnych emocjonalnych problemów. Wyniki badań wskazują, że mechanizmy obronne pojawiały się u około 80% badanych dzieci ofiar przestępstw seksualnych, przede wszystkim u małoletnich poniżej 7. roku życia i w grupie wieku lat. Badania wskazały również, że kształtowaniu się mechanizmów obronnych u ofiar przestępstw seksualnych sprzyjało współdziałanie dzieci ze sprawcą lub podporządkowanie się jego poleceniom. W grupie młodszych dzieci dominującym mechanizmem obronnym było pomijanie w postrzeganiu zagrażających elementów i na ich niepamięci, podczas gdy w grupie starszych częściej występowała racjonalizacja. Warto mieć świadomość, że psychologiczne mechanizmy obronne mogą pojawić się u dziecka bezpośrednio po zdarzeniu będącym przedmiotem prowadzonego postępowania lub też w czasie późniejszym. Nie jest wyjątkowe wypracowywanie ich przez dziecko sytuacyjnie, np. w związku z perspektywą składania zeznań po raz pierwszy lub kolejny. Pojawienie się mechanizmów obronnych może skutkować brakiem konsekwencji i stałości w składanych w różnych terminach zeznaniach. Nie ma jednoznacznego stanowiska dotyczącego wpływu mechanizmów obronnych rozpoznanych u przesłuchiwanych dzieci na ocenę wiarygodności ich wypowiedzi. Należy uznać, że zależne jest to od rodzaju mechanizmu obronnego oraz jego nasilenia i każdorazowo wymaga indywidualnej 5 przesluchanie_popr.indd :47:47

6 psychologicznej analizy, z uwzględnieniem kompleksowej wiedzy o dziecku i jego otoczeniu. Zespół Stresu Pourazowego (PTSD) jest jednostką chorobową występującą w konsekwencji przeżytego przez daną osobę silnie traumatycznego doświadczenia. Za urazowe przeżycia należy uznać: poważne zagrożenie własnego życia, zagrożenie własnej fizycznej integralności, znaczącą krzywdę doznaną przez osobę bliską, gwałtowną zmianę w najbliższym otoczeniu, utratę osoby bliskiej, domu, rodziny, bycie świadkiem zdarzeń związanych z drastyczną przemocą lub innych budzących lęk, poczucie zagrożenia, bezradności. W wypadku dzieci ofiar przestępstw lub świadków drastycznych zdarzeń objawy PTSD występują w trzech kategoriach opisanych jako: uporczywe doświadczanie traumy w snach, powtarzających się wspomnieniach, skojarzeniach (wtargnięcia); emocjonalne odcięcie się od negatywnych doświadczeń (odrętwienie), izolacja w relacjach z osobami bliskimi i dalszym otoczeniem, wycofanie się z wcześniejszych aktywności; nadreaktywność (nadpobudliwość), nadmierne pobudzenie emocjonalne skutkujące zaburzeniami snu, trudnością w koncentracji uwagi i zakłóceniem funkcji poznawczych, niekiedy z widocznym regresem w rozwoju. Diagnoza PTSD u dziecka powinna mieć znaczący wpływ na planowanie terminu przesłuchania. Wartość informacji uzyskanych od dziecka w okresie choroby może być niepełna i łatwa do zakwestionowania. Znaczącą rolę w gotowości dziecka do składania zeznań oraz otwartości jego wypowiedzi odgrywają jego relacje z bliskimi osobami. Dzieci są w sposób oczywisty zależne od rodziców i opiekunów. Od wpływu osób bliskich zależy często motywacja dziecka do składania zeznań oraz treść i forma jego wypowiedzi. Szczególnie widoczne jest to w sprawach przeciwko rodzinie, w których podejrzanym/oskarżonym jest osoba bliska dziecku, znacząca w jego otoczeniu. Często dziecko ma w stosunku do niej ambiwalentne uczucia: miłości, podziwu, nienawiści, obrzydzenia, lęku. Małoletni, którzy po trudnych doświadczeniach znajdują wsparcie w osobach bliskich oraz mają z ich strony poczucie akceptacji i zrozumienia, wypowiadają się podczas przesłuchania w sposób bardziej swobodny, otwarty i zgodny z własnymi autentycznymi śladami pamięciowymi. W przypadku małoletnich świadków podkreślić należy rolę, jaką odgrywają ich relacje ze wszystkimi osobami uwikłanymi w sprawę: sprawcą, ofiarą, innymi świadkami, zarówno w codziennym życiu, jak również w szczególnej sytuacji przestępstwa będącej przedmiotem postępowania. Na gotowość do składania wyjaśnień, ich spontaniczność oraz treść najbardziej istotny wpływ ma to, kim dla dziecka jest sprawca i jakie było jego 6 przesluchanie_popr.indd :47:47

7 zachowanie w sytuacji przedmiotowych zdarzeń, a w przypadku osoby znanej, jakie było jej zachowanie w okresie poprzedzającym krytyczne zdarzenie i w okresie późniejszym oraz jego pozycja wśród osób znaczących dla małoletniego. Pamiętać należy, że rozwój dziecka, a często również jego sytuacja opiekuńczo-wychowawcza, są procesami dynamicznymi. Możliwości poznawcze oraz cechy funkcjonowania społeczno-emocjonalnego dziecka nie tylko podlegają ustawicznym zmianom, ale też rozwijają się w nierównym tempie w różnych okresach życia. Można obserwować znaczny postęp w rozwoju w stosunkowo krótkim przedziale czasowym. Zdarzają się również przypadki jego spowolnienia lub nawet regresu. Często na tempo i charakter zmian rozwojowych mają wpływ właśnie zdarzenia będące przedmiotem procedur prawnych, które były dla dziecka traumatycznym doświadczeniem. W wyniku tych zdarzeń niejednokrotnie zmienia się sytuacja życiowa małoletniego świadka, jego relacje z otoczeniem, obraz własnej osoby. Rozwój i cechy dziecka-świadka w czasie przedmiotowych zdarzeń mogą znacznie różnić się od tych samych parametrów, charakteryzujących dziecko w czasie prowadzonych z jego udziałem czynności procesowych. 2. CHARAKTER ZDARZENIA Treść i forma zeznań świadków zależna jest od charakteru zdarzenia będącego przedmiotem podjętych procedur prawnych. Trudniejsze dla dziecka do zaobserwowania, zapamiętania i opisania są zdarzenia: niecodzienne, niejasne, których rozpoznanie i zrelacjonowanie wymaga wiadomości szczególnych, wykraczających poza wiedzę dziecka o otaczającym świecie; traumatyczne dla dziecka, związane z silnymi negatywnymi przeżyciami. Inaczej zrelacjonuje wypadek komunikacyjny ośmioletnia dziewczynka, która samochody różnicuje według ich kolorów, a inaczej nastolatek, który pasjonuje się motoryzacją i nie są mu obce zasady ruchu drogowego. Różnice między zeznaniami takich świadków dotyczyć będą w szczególności liczby podawanych szczegółów i powiązań między nimi. Odmienna w treści i formie będzie również relacja zachowań sprawcy czynów lubieżnych przedstawiona przez przedszkolaka, nierozumiejącego ich znaczenia oraz niemającego wiedzy z zakresu anatomii i fizjologii człowieka, od relacji nastolatka w okresie dojrzewania, dla którego przedmiot sprawy nie jest wprawdzie obcy, ale krępujący. W tym wypadku różnice 7 przesluchanie_popr.indd :47:47

8 mogą dotyczyć zarówno liczby i znaczenia podanych szczegółów, jak również spontaniczności wypowiedzi. Z kolei przy relacjonowaniu przez dziecko przeżyć wysoce traumatycznych, należy liczyć się z występowaniem u niego niepamięci dotyczącej tych elementów zdarzenia, którym towarzyszyły skrajnie negatywne emocje. Szczególnego znaczenia nabierają emocje w przyjmowaniu od dzieci-ofiar wyjaśnień w sprawach o charakterze seksualnym, gdzie stopień zaangażowania świadka w zdarzenia jako uczestnika budzi w nim poczucie winy, wstyd, antycypację kary i społecznego odrzucenia. Należy zatem liczyć się ze znacznie ograniczoną swobodą wypowiedzi na przedmiotowy temat oraz zniekształceniami, u podłoża których jest ochrona własnego wizerunku. W tej kategorii spraw dziecko może nie mieć gotowości do rozmowy na temat, który może być objęty wspólną ze sprawcą tajemnicą. Sprawca mógł zastosować wobec dziecka kilka strategii, aby powstrzymać je przed ujawnieniem faktu wykorzystania, np. przez używanie gróźb fizycznych (Zabiję cię, jeżeli komuś o tym powiesz. Zabiję twoją mamę), przekupstwo (gratyfikowanie uległości dziecka różnego rodzaju prezentami), manipulację (Jeżeli komuś powiesz, przestanę cię kochać. Jeżeli powiesz o tym, to stanie się coś złego tobie lub bliskiej ci osobie, np. pójdziesz do domu dziecka), a także przez obarczanie dziecka poczuciem winy i współodpowiedzialności za przebieg zdarzeń (Sam tego chciałeś). Doświadczenie seksualnego wykorzystania jest dla dziecka trudne do opisania słowami. Należy też do zdarzeń wstydliwych, niejasnych i dlatego ujawnianych z oporem, często stopniowo, wyłącznie w sprzyjających warunkach. 3. WARUNKI POSTRZEGANIA I PRZECHOWYWANIA SPOSTRZEŻEŃ Jest oczywiste, że na spostrzeganie określonych treści istotny wpływ mają warunki, w jakich są one dokonywane. Należy mieć na uwadze szeroko rozumiane warunki zewnętrzne. Ważna jest między innymi: odległość świadka od miejsca zdarzenia, perspektywa, z jakiej może on dokonywać spostrzeżeń, czas ekspozycji poszczególnych bodźców, inne zdarzenia w tle, elementy zakłócające dokonywanie spostrzeżeń (np. hałas), oświetlenie, możliwość wykorzystania przy spostrzeganiu różnych zmysłów (wzroku, słuchu, powonienia, smaku, dotyku). Przykładowo, jeżeli świadek ma opisać stół, na którym wśród innych naczyń, znajdowała się patera pełna różnorodnych owoców, to można przypuszczać, że najlepiej zapamięta ten owoc, który nie tylko widział, ale również dotykał go, wąchał i smakował. 8 przesluchanie_popr.indd :47:48

9 Zniekształcenia śladów pamięciowych w okresie dzielącym przesłuchanie od przedmiotowego zdarzenia mogą powodować: osoby z bliskiego otoczenia dziecka w sposób zamierzony lub nieświadomy, poprzez rozmowy z dzieckiem, indukowanie mu własnych treści i interpretacji zdarzeń; nowe doświadczenia dziecka, nakładające się na wcześniejsze ślady pamięciowe; inne ważne w życiu dziecka przeżycia; zmiany w otoczeniu dziecka, niejednokrotnie stanowiące konsekwencję ujawnienia przez nie problemu, uruchomienia procedur prawnych. W wypadku małoletnich świadków warto zadbać o zaplanowanie jednego przesłuchania z jego udziałem i poprowadzenie go w sposób pozwalający na uzyskanie wartościowego materiału dowodowego w sprawie. Przedstawiony niżej schemat obrazuje czynniki mające znaczenie dla treści i formy zeznań przesłuchiwanego dziecka, z uwzględnieniem różnych etapów postępowania. Wskazuje też na zasadność dołożenia wszelkich starań, aby małoletni świadkowie przesłuchiwani byli w miarę możliwości tylko raz, w stosownym czasie, w dogodnych warunkach i z Kontekst społeczny Warunki postrzegania Treści postrzegane Relacje z otoczeniem (sprawcą) t 0 Dziecko Wiedza o przedmiocie sprawy t 0 Rozwój intelektualny t 0 Cechy charakteru t 0 Świadek Wpływ otoczenia Upływ czasu Konsekwencje przedmiotowego zdarzenia. Inne ważne zdarzenia Kontekst społeczny Warunki przesłuchania Relacje z otoczeniem (sprawcą) t 1 Dziecko Wiedza o przedmiocie sprawy t 1 Rozwój intelektualny t 1 Cechy charakteru t 1 Świadek Wpływ otoczenia Upływ czasu Konsekwencje przesłuchania. Inne ważne zdarzenia Kontekst społeczny Warunki przesłuchania Relacje z otoczeniem (sprawcą) t 2 Dziecko Wiedza o przedmiocie sprawy t 2 Rozwój intelektualny t 2 Cechy charakteru t 2 Świadek treści spostrzeżone Sytuacja zdarzenia treść i forma zeznań nr 1 Sytuacja pierwszego przesłuchania treść i forma zeznań nr 2 Sytuacja kolejnego przesłuchania Rys. 1. Schemat obrazujący czynniki wpływające na treść i formę zeznań świadka oraz dynamikę ich zmian 9 przesluchanie_popr.indd :47:48

10 wykorzystaniem właściwych technik. Takie podejście pozostaje nie tylko w interesie dziecka-świadka, ale również sprzyja uzyskaniu od niego wartościowego materiału dowodowego w prowadzonym postępowaniu. Powyższe kwestie zostaną szczegółowo omówione w kolejnych rozdziałach. Przy planowaniu przesłuchania dziecka należy rozważyć: wybór miejsca przesłuchania, wybór czasu przesłuchania, wybór osoby przesłuchującej i osób uczestniczących w czynności, stosowne techniki przesłuchania i sposób prowadzenia czynności. II. MIEJSCE PRZESŁUCHANIA 1. WYSTRÓJ I WYPOSAŻENIE POKOJU PRZESŁUCHAŃ DZIECI Przesłuchanie dziecka najkorzystniej jest przeprowadzić w specjalnie zaprojektowanym i przygotowanym do tego celu pomieszczeniu. Przyjazny pokój przesłuchań powinien zapewniać małoletniemu poczucie komfortu, sprzyjać nawiązaniu kontaktu z prowadzącą czynność osobą. Powinien też sprzyjać koncentracji uwagi, mobilizowaniu pamięci, otwartości wypowiedzi. Pomieszczenie to musi równocześnie odpowiadać formalnym wymogom przesłuchania. Jego wystrój i wyposażenie powinny być starannie przemyślane. Z racji pełnionej funkcji nie może przypominać pomieszczenia świetlicowego lub pokoju zabaw. Jednocześnie musi być przytulny i sprawiający na dziecku sympatyczne wrażenie. Wskazane są jasne, stonowane barwy pokoju. Ważne jest jego neutralne usytuowanie, z bezpiecznym wejściem. Wyciszenie drzwi Pokój przesłuchań w Centrum Pomocy Dzieciom Mazowiecka w Warszawie wejściowych dla wyeliminowania odgłosów pochodzących z zewnątrz sprzyja poczuciu bezpieczeństwa i koncentracji uwagi dziecka w czasie przesłuchania. Uwzględniając zróżnicowany wiek przesłuchiwanych dzieci, pokój powinien być wyposażony w meble różnej wielkości, aby zapewniały wygodę zarówno przedszkolakom, jak i nastolatkom. Meble powinny umożliwić dziecku wygodne, stabilne siedzenie, z możliwością oparcia nóg na podłodze oraz dłoni na blacie stolika, co sprzyja poczuciu bezpieczeństwa. Niekorzystna jest nadmierna liczba 10 przesluchanie_popr.indd :47:48

11 przedmiotów rozpraszających uwagę przesłuchiwanych dzieci. Wskazane są tylko nieliczne miękkie zabawki sprzyjające przyjaznej atmosferze. Wyposażeniem standardowym jest papier oraz kredki i ołówki na blacie stolika, przy którym zajmuje miejsce dziecko. Mogą być one pomocne do zobrazowania przez świadka trudnych do zwerbalizowania treści. Wykorzystywane są również Lalki anatomiczne przez dziecko do rozładowania napięcia emocjonalnego, wynikającego z trudnej sytuacji przesłuchania i relacjonowanych treści. Wśród rekwizytów pomagających dziecku opisać trudne do zwerbalizowania treści są schematyczne rysunki postaci ludzkich (załącznik nr 2) i lalki anatomiczne, przydatne w szczególności w sprawach seksualnego molestowania. Są one pomocne przy ustalaniu, w jaki sposób dziecko rozpoznaje i nazywa części ciała człowieka z uwzględnieniem płci, a następnie określaniu ich funkcji. Mogą być również rekwizytem ułatwiającym dziecku uściślenie swojej wypowiedzi. Lalki anatomiczne powinny być jednak używane z dużą ostrożnością, przy świadomości, że mogą wprowadzać treści sugerujące i wtórnie traumatyzujące pokrzywdzone dziecko. Nie należy ich w żadnym wypadku traktować jako swoistego rodzaju testu wykrywającego problem seksualnego molestowania. 2. TECHNICZNE WYPOSAŻENIE POKOJU PRZESŁUCHAŃ DZIECI Poza wystrojem i wyposażeniem pokoju przesłuchań dzieci w sposób sprzyjający nawiązaniu z nimi kontaktu i swobodzie ich wypowiedzi, również bardzo istotne jest zainstalowanie w pomieszczeniu stosownego sprzętu technicznego. Na techniczne standardowe wyposażenie pokoju przesłuchań składają się: duże, dające dobrą widoczność lustro weneckie, kamera utrwalająca przebieg przesłuchania i przekazująca obraz do drugiego pomieszczenia, mikrofony rejestrujące dźwięk, słuchawki pozwalające na komunikację między osobą prowadzącą przesłuchanie dziecka i osobami pozostającymi poza pokojem przesłuchań, uprawnionymi do udziału w czynności procesowej. 11 przesluchanie_popr.indd :47:49

12 Kamery i mikrofony powinny być umieszczone w miejscu dyskretnym, nieabsorbującym uwagi rozmówców, co jednak w żadnym wypadku nie oznacza, że są ukrywane przed dzieckiem. Przeciwnie, osoba prowadząca czynność procesową powinna przed przystąpieniem do przesłuchania zwrócić uwagę dziecka na obecność w pokoju niecodziennych dla niego elementów technicznych, takich jak lustro weneckie, kamera i mikrofon, a następnie wyjaśnić ich rolę, pozwolić się z nimi oswoić. Załącznik nr 1 przedstawia standardy przyjaznego pokoju przesłuchań dzieci. 3. ZALECENIA OGÓLNE DOTYCZĄCE MIEJSCA PRZESŁUCHANIA Jeżeli nie ma przyjaznego pokoju, wówczas przesłuchanie należy prowadzić w pomieszczeniu na ten czas wyłączonym z innych czynności, przy wyłączonym telefonie, z dbałością o optymalne dostosowanie miejsca do wcześniej opisanych wskazówek. Nie należy przesłuchiwać dziecka w miejscu, w którym mogło doświadczyć traumatycznych przeżyć. Takie otoczenie może w nim wzbudzić silne negatywne reakcje emocjonalne (wzmożony niepokój, lęk), zakłócające procesy poznawcze, do których w szczególności należy zdolność koncentracji uwagi, mobilizacji pamięci, logicznego myślenia, werbalizacji treści przywoływanych w toku przesłuchania. Unikaj przesłuchiwania dziecka w miejscu, w którym doświadczyło ono traumatycznych przeżyć, lub takim, które może kojarzyć się z nimi. Przesłuchanie dziecka w miejscu jego zamieszkania minimalizuje traumatyczność sytuacji. Również niewskazane jest przesłuchiwanie małoletniego w jego miejscu zamieszkania. Kojarzenie miejsca zamieszkania z przeżytą traumą może prowadzić do utraty poczucia bezpieczeństwa dziecka w otoczeniu, które wcześniej stanowiło dla niego azyl, postrzegane było jako przyjazne i wiązało się z pozytywnymi doświadczeniami. W wypadku konieczności przesłuchiwania małoletnich świadków w sądzie, warto odstąpić od obowiązujących na sali rozpraw reguł, dla uzyskania wartościowego materiału dowodowego i obniżenia emocjonalnego napięcia dziecka, wynikającego z sytuacji, w jakiej się znalazło. Doświadczenie wskazuje, że dobrym rozwiązaniem jest pozwolenie dziecku na składanie zeznań w pozycji siedzącej, a w wypadku małych dzieci bez strojów urzędowych osób obecnych na sali. Warto zadbać o 12 przesluchanie_popr.indd :47:50

13 Przed rozpoczęciem przesłuchania pokaż dziecku pokój, pozwól, żeby oswoiło się z pomieszczeniem, w którym będzie prowadzona czynność. Wskaż kamerę i określ jej pomocną rolę w sposób dla dziecka przystępny. to, aby dziecka-świadka nie dzieliła od sędziego kilkumetrowa odległość, często typowa dla dużych sal rozpraw. Najkorzystniej jest posadzić dziecko w niewielkiej odległości od stołu sędziowskiego lub bezpośrednio przy nim, aby blat dawał wsparcie dla rąk, sprzyjał poczuciu bezpieczeństwa. Zdecydowanie niekorzystnym jest przesłuchiwanie nie tylko dziecka-pokrzywdzonego, ale również dziecka-świadka w obecności oskarżonych osób i konwojujących ich funkcjonariuszy. Taka sytuacja, bez względu na przedmiot sprawy, może wzbudzić w dziecku silny lęk, który niewątpliwie nie pozostanie bez wpływu na treść i formę jego wypowiedzi. III. CZAS PRZESŁUCHANIA 1. WYBÓR TERMINU I PORY PRZESŁUCHANIA Kwestia czasu w kontekście przesłuchania dziecka-świadka wiąże się z trzema aspektami: porą dnia, w jakiej odbywa się przesłuchanie; odległością czasową pomiędzy przesłuchaniem a zdarzeniem będącym jego przedmiotem; czasem trwania przesłuchania Wybór pory dnia przesłuchania dziecka-świadka Godzinę przesłuchania dzieci młodszych należy dostosować do rozkładu ich dnia, wybierając porę optymalnej aktywności. Relacjonowanie przez dziecko przeżyć, często niezrozumiałych lub traumatycznych, wymaga od niego znacznego wysiłku, mobilizacji emocjonalnej i poznawczej. Dlatego warto unikać planowania przesłuchania w porze popołudniowej, porze leżakowania lub w wypadku dziecka chorego w zbieżności z podawaniem leków. W wypadku dzieci starszych warto zadbać, aby godziny przesłuchania nie kolidowały z innymi zajęciami istotnymi lub szczególnie atrakcyjnymi dla świadka. Pominięcie powyższej zasady może obniżać gotowość małoletniego świadka do współpracy, zakłócać jego motywację do składania zeznań. 13 przesluchanie_popr.indd :47:50

14 Zaplanuj godzinę przesłuchania dziecka w porze jego optymalnej aktywności i niekolidującej z innymi ważnymi dla niego zajęciami Wybór terminu przesłuchania dziecka-świadka Należy dołożyć starań, aby wyznaczony termin przesłuchania małoletniego świadka poprzedzony był zebraniem możliwie najszerszych informacji na temat przedmiotu sprawy z innych źródeł. W trybie art. 185a i 185b k.p.k. najkorzystniejszym wydaje się zaplanowanie przesłuchania dziecka w postępowaniu karnym wyjaśniającym na etapie, kiedy jest ono prowadzone nie w sprawie, ale już przeciwko konkretnej osobie/osobom. Daje to szansę na sprecyzowanie oczekiwań wobec małoletniego, sformułowanie kierowanych do niego pytań przez wszystkie uprawnione do tego osoby (również przez obrońcę podejrzanego), a poza tym na ograniczenie udziału dziecka w postępowaniu do jednorazowego przesłuchania. W miarę możliwości przesłuchanie dziecka powinno być prowadzone w ramach postępowania wyjaśniającego przeciwko konkretnej osobie/osobom, nie zaś postępowania w sprawie. Zwiększa to szansę na to, że dziecko będzie przesłuchiwane tylko raz. Niezbędne jest również zebranie przed przesłuchaniem informacji na temat samego dziecka i jego środowiska. Może zrobić to osoba prowadząca czynność procesową. Jednak najkorzystniej jest pozostawić wykonanie tego zadania psychologowi, jeżeli został on powołany do udziału w przesłuchaniu małoletniego świadka. Wiedza o dziecku ułatwi sposób rozmowy z nim, zadawanie pytań, a także określenie oczekiwań uwzględniających możliwości rozwojowe małoletniego oraz zrozumienie jego przeżyć, postaw, motywacji do współpracy z przesłuchującą osobą. Pozwoli w sposób rozważny prowadzić czynność procesową z udziałem dziecka. Przed przystąpieniem do przesłuchania dziecka postaraj się zebrać informacje o nim i o jego otoczeniu oraz określ oczekiwania wobec niego na podstawie pochodzących z innych źródeł wiedzy o przedmiocie sprawy. Planowanie terminu przesłuchania dziecka nie może być przypadkowe. Nie ma przy tym uniwersalnej zasady, która byłaby możliwa do zastosowania we wszystkich przypadkach. Planowanie terminu czynności procesowej z udziałem dziecka musi każdorazowo odbywać się w sposób indywidualny, dostosowany do konkretnej sytuacji, przy świadomości znaczenia tej decyzji dla wartości dowodowej. 14 przesluchanie_popr.indd :47:51

15 Planując termin przesłuchania dziecka-świadka należy uwzględnić jego: wiek i możliwości rozwojowe, stan psychofizyczny (zwłaszcza kiedy jest ofiarą przemocy fizycznej, psychicznej lub seksualnej), sytuację opiekuńczo-wychowawczą. Im młodsze dziecko, tym krótszy powinien być okres dzielący przesłuchanie od przedmiotowych zdarzeń. Podobna zasada dotyczy dzieci-świadków, których rozwój intelektualny jest opóźniony lub nieharmonijny. Zawsze należy prowadzić czynności procesowe z udziałem małoletnich świadków w czasie jak najkrótszym od zdarzeń, które są przedmiotem postępowania wyjaśniającego lub sądowego. Przesłuchanie dziecka bezpośrednio po traumatycznym zdarzeniu lub w bardzo nieodległym od niego czasie może powodować niekorzystne dla samego świadka konsekwencje, a równocześnie ograniczać wartość uzyskanego od niego materiału. Może potęgować negatywne emocje wynikające z poczucia doznanej niedawno krzywdy, nasilać poczucie zagrożenia, powodować wzmożony lęk, nastawienia obronne. Taki stan emocjonalny w sposób oczywisty zakłóca funkcjonowanie procesów poznawczych dziecka, a więc ogranicza jego zdolności w zakresie koncentracji uwagi, odpamiętywania oraz relacjonowania przedmiotowych zdarzeń i problemów. Przesłuchanie, jeżeli nie występują szczególne okoliczności, nie powinno być prowadzone w okresie występowania u dziecka objawów PTSD, powodujących gorsze jego funkcjonowanie poznawcze i emocjonalne. Przemawia za tym nie tylko interes dziecka, ale również interes wymiaru sprawiedliwości. Równocześnie zbyt odległy termin przesłuchania świadka od przedmiotowego zdarzenia jest niekorzystny z uwagi na ograniczone możliwości pamięciowe dziecka, zwłaszcza w wieku przedszkolnym. Ślady pamięciowe mogą również ulegać zafałszowaniom z powodu wypracowanych przez małoletniego w konsekwencji negatywnych przeżyć psychologicznych mechanizmów obronnych, a także w wyniku celowego lub niezamierzonego wpływu otoczenia i nowych doświadczeń. Planując przesłuchanie dziecka, należy zwrócić uwagę, w jakiej pozostaje ono sytuacji wychowawczej, kto sprawuje nad nim opiekę, jaki jest stosunek osób bliskich mu do toczącego się postępowania, jakie będą konsekwencje złożonych przez dziecko zeznań dla niego samego i dla jego najbliższego otoczenia. Dziecko, które w wyniku przedmiotowego zdarzenia znalazło się w trudnych warunkach życiowych lub niekorzystnych warunkach psychologicznych, będzie miało zachwiane poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji. Jego 15 przesluchanie_popr.indd :47:51

16 Należy liczyć się z tym, że u dziecka po przeżytej traumie mogą występować objawy zespołu stresu pourazowego (PTSD), które uniemożliwiają pozyskanie wartościowego materiału dowodowego od świadka, a próba przesłuchania w tym okresie spowodować może nasilenie niepożądanych objawów. Jeżeli dziecko jest objęte opieką medyczną/terapeutyczną, to warto uzgodnić termin jego przesłuchania z lekarzem/terapeutą. motywacja do składania wyjaśnień będzie zakłócona niepokojem o konsekwencje wypowiedzi dla siebie i bliskich osób oraz o ewentualne reakcje odwetowe ze strony sprawców (zwłaszcza, kiedy mają dostęp do dziecka). Jeżeli dziecko znajduje się w bezpiecznej sytuacji opiekuńczo-wychowawczej i ma wsparcie w najbliższym otoczeniu, to łatwiej będzie mu się zmierzyć z rolą świadka, a jego motywacja do składania zeznań będzie korzystniejsza. W miarę możliwości zaplanuj czynności procesowe z udziałem dziecka, kiedy jest ono w bezpiecznej, stabilnej sytuacji opiekuńczo-wychowawczej, pozostaje w izolacji od osób, które mogą mu zagrażać lub nim manipulować. 2. CZAS TRWANIA PRZESŁUCHANIA Czas trwania przesłuchania powinien być dostosowany do możliwości rozwojowych dziecka. Im mniejsze dziecko, tym szybciej się męczy, a jego procesy poznawcze łatwiej ulegają zakłóceniu. Gorzej wówczas koncentruje uwagę i słabiej mobilizuje pamięć. Zmęczenie powodować może również zwiększoną podatność na sugestię oraz skłonność do udzielania odpowiedzi przypadkowych, nieprzemyślanych dla uniknięcia wysiłku i przyspieszenia zakończenia uciążliwej czynności. Warto więc w czasie prowadzonej czynności przesłuchania obserwować dziecko i reagować na sygnały świadczące o jego zmęczeniu. Można wówczas zmienić formę jego aktywności, prosząc np. o wykonanie relaksującego rysunku lub zarządzić przerwę. Zdolność koncentracji uwagi dzieci przedszkolnych jest krótkotrwała, na ogół ogranicza się do minut. Dzieci szkolne, których poziom rozwoju intelektualnego oraz społeczno-emocjonalnego nie jest zakłócony, przywykłe są do koncentracji uwagi w rytmie 45-minutowym. Jednak warto pamiętać, że podawane przez małoletnich świadków treści są dla nich często bardzo obciążające emocjonalnie, a tym samym w porównaniu z materiałem szkolnym bardziej wyczerpujące jest ich relacjonowanie. 16 przesluchanie_popr.indd :47:51

17 Im młodsze dziecko, tym czas trwania czynności procesowych z jego udziałem powinien być krótszy. Zdarza się, że starsze dzieci chcą jak najszybciej zakończyć składanie zeznań i wolą, żeby czynność prowadzona była bez przerwy. Przy planowaniu przesłuchania dziecka należy zadbać, aby nie czekało ono zbyt długo na podjęcie czynności z jego udziałem. Oczekiwanie na składanie zeznań jest bowiem również obciążające i powoduje zmęczenie, znużenie, a niejednokrotnie również niepokój. Badania wskazują, że przedłużające się oczekiwanie, a następnie pośpiech w przesłuchaniu mają zakłócający wpływ na treść i formę zeznań. Dostosuj czas trwania przesłuchania do możliwości rozwojowych dziecka, a przy planowaniu czynności z jego udziałem uwzględnij potrzebę przerw i konieczność podążania za indywidualnym tempem pracy małoletniego. IV. OSOBY PROWADZĄCE PRZESŁUCHANIE I UCZESTNICZĄCE W PRZESŁUCHANIU 1. OSOBY PROWADZĄCE PRZESŁUCHANIE Należy dołożyć wszelkich starań, aby ograniczyć liczbę osób uczestniczących w czynności przesłuchania dziecka. Większa liczba osób, zwłaszcza aktywnych podczas rozmowy z dzieckiem, może powodować u niego poczucie dezorientacji, zakłócić zdolność koncentracji uwagi, powodować brak zaufania, a tym samym ograniczenie gotowości do współdziałania. Aby uzyskać od dziecka możliwie dokładne i kompleksowe informacje, osoba przesłuchująca powinna dołożyć wszelkich starań, aby stworzyć sprzyjającą atmosferę akceptacji i zachować bezstronność. Osiągnięciu tego celu pomaga formułowanie zrozumiałych dla dziecka pytań, zadawanych w sposób obiektywny, a równocześnie empatyczny. Przesłuchujący musi spróbować zbudować most pomiędzy sobą i dzieckiem -świadkiem. Musi postarać się, aby przesłuchanie dziecka było wspólnym dla niego i przesłuchującego zadaniem do wykonania. Literatura przedmiotu wskazuje, że podejście osoby prowadzącej przesłuchanie dziecka-świadka powinno odznaczać się czterema ważnymi atrybutami: uwrażliwieniem na poziom rozwoju i możliwości dziecka, elastycznością, obiektywizmem, empatią. 17 przesluchanie_popr.indd :47:52

18 Uwrażliwienie na poziom rozwoju i możliwości dziecka polega na dostrzeżeniu i uwzględnieniu w kontakcie z nim jego zdolności w zakresie werbalizacji, wiedzy o otaczającym świecie i przedmiocie sprawy, pamięci, rozumowania i dojrzałości emocjonalnej. Pytania kierowane do dziecka powinny być dostosowane do jego możliwości językowych, oraz wiedzy i doświadczenia. Zasada elastyczności wskazuje, że sam wiek dziecka-świadka nie stanowi o jego możliwościach i nie warunkuje wiarygodności jego wypowiedzi. Zaleca się odstąpienie od sztywnych scenariuszy przyjętych według reguł wynikających z norm wiekowych i podążanie za przesłuchiwanym dzieckiem tempem jego pracy, sposobem myślenia i rozumienia świata, przy świadomości jego przeżyć niepozostających bez wpływu na procesy poznawcze. Zalecenie obiektywizmu przypomina o konieczności zachowania neutralnej postawy przez przesłuchującego, dbałości o unikanie tendencyjności, która może uzewnętrzniać się w sposób zamierzony lub nieświadomy w tonie głosu, mimice twarzy, postawie ciała lub pytaniach zawierających sugestię odpowiedzi, czy też ich ocenę. Zasada empatii polega na pomaganiu dziecku w pokonywaniu lęku związanego z przeżytymi wcześniej negatywnymi doświadczeniami i z sytuacją przesłuchania. Zalecane jest okazywanie małoletniemu świadkowi zrozumienia dla jego emocji i problemów, w celu złagodzenia napięcia i niepokoju, które w spo- Ustal, kto będzie osobą prowadzącą przesłuchanie dziecka, a kto będzie pełnił drugoplanową rolę. sób oczywisty utrudniają koncentrację uwagi i relacjonowanie zdarzeń. Polskie regulacje prawne pozwalają, a w szczególnych przypadkach obligują osobę prowadzącą czynność przesłuchania dziecka do powołania do udziału w niej biegłego psychologa. Warto mieć świadomość, że nie każdy biegły psycholog jest przygotowany do pracy z małoletnimi świadkami i ofiarami przestępstw, zwłaszcza dzieckiem pokrzywdzonym w szczególny sposób, jak np. przez seksualne wykorzystanie. Przy wyborze biegłego należy uwzględnić jego: wiedzę z zakresu psychologii rozwojowej i klinicznej dziecka, znajomość technik przesłuchania tej kategorii świadków, przygotowanie teoretyczne, doświadczenie i naturalne predyspozycje do nawiązywania kontaktu z małoletnimi, cechy osobowościowe, takie jak np. empatia, cierpliwość. Osoba przesłuchująca dziecko powinna charakteryzować się cierpliwością, pozwalającą na podążanie za aktywnością dziecka, na dostosowanie tempa rozmowy do jego możliwości. Nie bez znaczenia jest inwencja i kreatywność w kontakcie z dzieckiem. 18 przesluchanie_popr.indd :47:52

19 Zachowaj zasadę rozdzielności ról biegłego psychologa z innymi jego funkcjami. Nie może być biegłym osoba wcześniej znana dziecku, pełniąca funkcję terapeuty, wcześniej diagnozująca je dla innych potrzeb, ani też związana w jakikolwiek sposób z dzieckiem lub jego rodziną. Niezbędne jest także zachowanie przez przesłuchującego obiektywizmu przez wyłączenie zawodowych i osobistych uprzedzeń oraz zachowanie dystansu emocjonalnego wobec przedmiotu sprawy i wszystkich osób w niej uczestniczących. 2. OSOBY OBECNE PRZY PRZESŁUCHANIU Prowadzący powinien brać pod uwagę wpływ obecności osoby bliskiej dziecku na przebieg przesłuchania. Zdarza się również, że w czynności uczestniczą inne jeszcze obce dziecku osoby i one również mają wpływ na treść i formę jego wypowiedzi. Warto w takiej sytuacji postarać się, aby zajmowały one miejsce maksymalnie oddalone od dziecka, nie pozostawały w zasięgu jego wzroku i zachowywały się w sposób bierny, nie ujawniały swoich emocji. Optymalnym rozwiązaniem jest, gdy przebywają one w innym pomieszczeniu, z możliwością obserwowania przebiegu czynności poprzez lustro weneckie lub za pośrednictwem sprzętu audiowizualnego. Praktyka pokazuje, że najkorzystniejszym rozwiązaniem jest utrwalane za pomocą sprzętu nagrywającego przesłuchiwanie małoletniego świadka jedynie przez sędziego/prokuratora wspomaganego przez biegłego psychologa, bez obecności w pomieszczeniu innych osób, z możliwością zagwarantowania im obserwowania przebiegu czynności za pośrednictwem sprzętu audiowizualnego, ewentualnie lustra weneckiego. Osoby uprawnione do zadawania pytań świadkowi mogą je zadać za pośrednictwem psychologa, przekazując ich treść w czasie przerwy w czynności lub ewentualnie poprzez słuchawki. Za takim rozwiązaniem przemawiają następujące argumenty: 1) doświadczenie pokazuje, że dzieci Udział w czynności przesłuchania rodzica lub innej osoby bliskiej dziecku jest dla niego korzystny. często nie chcą ujawniać prawdziwych informacji w obecności bliskiej im osoby, ponieważ odczuwają wstyd z powodu doznanej krzywdy, obawiają się również reakcji bliskich lub też starają się ich chronić przed bolesnymi informacjami; 2) podczas relacjonowania traumatycznych doświadczeń małoletni odczuwają napięcie emocjonalne bliskiej im osoby i indukowane przez nią negatywne emocje, co w naturalny sposób stanowi dodatkowe obciążenie psychiczne; 19 przesluchanie_popr.indd :47:52

20 Postaraj się porozmawiać z rodzicem czy opiekunem małoletniego świadka o jego potrzebach i przeżyciach związanych z sytuacją procesową i przekonać o zakłócającym wpływie bliskiej osoby na wartość zeznań oraz na przeżycia samego przesłuchiwanego dziecka. 3) obecność osoby bliskiej, nawet zachowującej bierną postawę, może być spostrzegana jako forma wywierania presji na dziecku i stanowić podstawę do podważenia wiarygodności wypowiedzi; 4) obecność przy przesłuchaniu dziecka będzie pozostawała w sprzeczności z późniejszym występowaniem w roli świadka w sprawie. Na wstępie wyjaśnij dziecku, kim jesteś i kim są inne obecne przy przesłuchaniu osoby oraz jaka jest ich rola. Powiedz o poufności i jej granicach. Nie składaj dziecku obietnic bez pokrycia. 3. ROLA BIEGŁEGO PSYCHOLOGA W PRZESŁUCHANIU DZIECKA Ustawodawca nie przewidział udziału biegłego psychologa we wszystkich czynnościach procesowych z udziałem małoletnich świadków, poza przypadkami wynikającymi z art. 185a i 185b k.p.k. W pozostałych sytuacjach istnieje dowolność w powoływaniu biegłego psychologa lub lekarza. Małoletni, którzy nie spełniają kryteriów wymienionych w art. 185a i 185b k.p.k., mogą być przesłuchiwani z udziałem biegłego, jeżeli istnieją wątpliwości co do ich stanu psychicznego, zgodnie z treścią art k.p.k. Treść 2 art. 185a k.p.k. zakłada aktywny udział biegłego psychologa w przesłuchaniu dziecka. Chociaż biegły nie jest stroną, to posiada prawo, a równocześnie obowiązek zapoznania się z aktami sprawy oraz prawo do zadawania pytań przesłuchiwanemu. W uzgodnieniu z prokuratorem lub sędzią może pełnić wiodącą rolę w prowadzonym przesłuchaniu dziecka. Jednak warto zauważyć, że aktywność psychologa powinna przejawiać się nie tylko podczas czynności przesłuchania. Jego zadaniem powinno być również przygotowanie dziecka do składania zeznań przez stosowne do możliwości rozwojowych wyjaśnienie jego roli w postępowaniu, zadbanie o możliwie korzystną kondycję emocjonalną dziecka, sprzyjającą właściwej motywacji do współpracy i swobodzie wypowiedzi, wspieranie go w czasie prowadzonej czynności procesowej. W ocenie większości prawników, jak również psychologów zajmujących się problematyką przesłuchań małoletnich świadków, udział biegłego w czynności przesłuchania i analiza akt sprawy nie są wystarczające do psychologicznej oceny wypowiedzi. Konieczne jest również przeprowadzenie 20 przesluchanie_popr.indd :47:53

21 stosownych badań psychologicznych dziecka, niezbędnych do oceny poziomu jego rozwoju, zdolności w zakresie postrzegania, zapamiętywania i odtwarzania spostrzeżeń oraz funkcjonowania społeczno-emocjonalnego ze wskazaniem tych cech, które są istotne dla treści i formy zeznań, wyjaśnienia ewentualnych mechanizmów zniekształcających wypowiedzi (kwestie te zostały bliżej omówione w pierwszym rozdziale). Biegły psycholog nie wypowiada się na okoliczność wiarygodności zeznań małoletniego świadka. Opierając się na udziale w przesłuchaniu i badaniu psychologicznym wskazuje przesłanki, dające sądowi materiał do oceny wartości dowodowej zeznań dziecka. Przykłady pytań określających zakres opinii biegłego psychologa uczestniczącego w przesłuchaniu małoletniego świadka: Jaki jest rozwój intelektualny dziecka-świadka? Jakie są zdolności dziecka-świadka w zakresie postrzegania, zapamiętywania i odtwarzania spostrzeżeń? Jakie cechy widoczne są w funkcjonowaniu społeczno-emocjonalnym opiniowanego dziecka oraz jak one wpływają na treść i formę zeznań? Jakie są relacje i więzi dziecka z innymi osobami podejrzanym/oskarżonym, pokrzywdzoną w sprawie osobą, innymi świadkami? Czy dziecko jest skłonne do nasilonego kłamstwa, fantazjowania? Czy dziecko jest szczególnie podatne na wpływ innych osób? Psychologowie, mający dłuższe doświadczenie w pracy z małoletnimi świadkami, dostrzegają konieczność wypowiadania się w swoich opiniach na temat możliwości uczestniczenia dziecka-świadka w dalszych czynnościach procesowych i warunków, w jakich te czynności powinny się odbywać zarówno dla ochrony interesu świadka, jak również dla uzyskania od niego wartościowego materiału dowodowego. Wskazane jest w postanowieniu dopuszczającym udział biegłego psychologa postawienie pytań o następujące kwestie: możliwość udziału małoletniego świadka w ewentualnych dalszych czynnościach procesowych, miejsce i czas przeprowadzenia ewentualnej czynności, wskazanie osób obecnych przy czynnościach, obecność oskarżonego w czasie czynności z udziałem dziecka, obecność rodziców, opiekunów lub innych osób bliskich dziecku podczas przewidywanych czynności. Kwestią istotną z prawnego punktu widzenia, a równocześnie pozostającą w kompetencjach biegłego psychologa, jest ocena skutków urazu doznanego przez przesłuchiwane dziecko pokrzywdzone w sprawie w wyniku zdarzeń będących przedmiotem prowadzonego postępowania. Jest to istotne zwłaszcza w wypadku małoletnich ofiar przemocy fizycznej, psychicznej i seksualnej. 21 przesluchanie_popr.indd :47:53

22 V. SPOSÓB PROWADZENIA PRZESŁUCHANIA Po wyborze czasu i miejsca przesłuchania dziecka-świadka warto dokonać podziału zaplanowanej czynności na etapy, z których każdy pełni określoną funkcję. Wyróżnia się następujące fazy przesłuchania: faza czynności przedwstępnych, faza czynności wstępnych, faza swobodnej narracji, faza pytań szczegółowych, faza czynności końcowych. 1. FAZY PRZESŁUCHANIA 1.1. Faza czynności przedwstępnych Faza ta obejmuje czynności poprzedzające kontakt z dzieckiem. Polega na zebraniu informacji na temat małoletniego świadka jego rozwoju poznawczego, społecznego i emocjonalnego oraz o jego najbliższym otoczeniu i rodzinie. Znajomość mocnych i słabych stron dziecka umożliwia nawiązanie prawidłowego z nim kontaktu, pozwala uniknąć pytań niestosownych, zagrażających (np. pytań o szkołę, jeżeli ma problemy z nauką). Warto dowiedzieć się od opiekuna dziecka, w jakiej jest ono w danym dniu kondycji, czy zostało przygotowane do przesłuchania, czy zna cel planowanej czynności i z jakim nastawieniem do niej przystępuje. Możliwości rozwojowe i stan dziecka przed przystąpieniem do przesłuchania pomoże określić biegły psycholog, dysponujący szerokim wachlarzem technik diagnostycznych. W fazie czynności przedwstępnych należy ostatecznie ustalić, kto będzie uczestniczył w przesłuchaniu i kto będzie w nim pełnił wiodącą rolę. Warto również sprawdzić, czy pokój przesłuchań jest odpowiednio przygotowany, a w wypadku korzystania ze sprzętu audiowizualnego zadbać o skontrolowanie jego sprawności. Ważne jest również możliwie precyzyjne zaplanowanie najistotniejszych zagadnień, o które trzeba zapytać dziecko. Przed przystąpieniem do przesłuchania dziecka określ, jakie informacje chcesz od niego uzyskać, jakie kwestie mogą być rozstrzygnięte z jego udziałem. 22 przesluchanie_popr.indd :47:53

23 1.2. Faza czynności wstępnych W tej fazie następuje poznanie dziecka w bezpośrednim kontakcie, wyjaśnienie mu celu spotkania i roli przesłuchujących osób oraz budowanie relacji z małoletnim. Od początku używaj imienia dziecka. Do nastolatków zwracaj się po imieniu i nie korzystaj z formy przewidzianej dla osoby dorosłej jest ona dla małoletnich nienaturalna, krępująca, onieśmielająca. Należy przedstawić się dziecku, powiedzieć mu, kim jest osoba przesłuchująca i na czym polega jej praca w sposób odpowiedni do możliwości rozwojowych świadka. Przedszkolakom i dzieciom w wieku młodszoszkolnym można na przykład powiedzieć: Jestem sędzią. Moja praca polega na rozmowach z dziećmi o różnych sprawach, kłopotach... zdarzeniach..., Jestem policjantem/prokuratorem. Rozmawiam z różnymi dziećmi i staram się, żeby były bezpieczne. Można również zapytać dziecko, czy wie, kim jest osoba przesłuchująca i jaki jest cel rozmowy. Pozwoli to ustalić orientację dziecka w sytuacji i poznać jego nastawienie do współpracy. Przykładowo: Nazywam się AB. Czy wiesz kim jestem? Czy wiesz na czym polega moja praca? Czy wiesz dlaczego tu dzisiaj przyszłaś/przyszedłeś? Czy wiesz o czy rozmawiam z dziećmi? Pracując ze starszymi dziećmi, należy się im przedstawić i określić swoją rolę w sposób dla nich zrozumiały. Powinny one zrozumieć cel przesłuchania i oczekiwania wobec świadka. Warto zachęcić je do pytań o powyższe kwestie, a następnie udzielić na nie możliwie pełnych odpowiedzi. Sprzyja to budowaniu gotowości świadka do współpracy. Rozmowę z dzieckiem bez względu na jego wiek należy rozpocząć od tematów neutralnych, bezpiecznych dla niego, pamiętając jednak, że faza wstępna nie może być nadmiernie rozciągnięta w czasie. Młodsze dzieci można przykładowo zapytać o ulubioną zabawę, o ulubiony program telewizyjny, ulubione przysmaki. Jeżeli przedmiotem sprawy są problemy związane z funkcjonowaniem rodziny, to we wstępnej fazie należy zdecydowanie pomijać tematy z nią związane. Jeżeli wiadomo, że dziecko ma trudności w relacjach z rówieśnikami, to temat rówieśników również powinien być pominięty na tym etapie. Rozmowa na tematy neutralne służy nie tylko nawiązaniu kontaktu z dzieckiem. Ma również prowadzić do wstępnego rozpoznania jego możliwości werbalizacji oraz do obniżenia jego napięcia emocjonalnego, związanego z sytuacją przesłuchania. Pozwala także przy analizie materiału dokonać porównania sposobu relacjonowania przez świadka treści bezpiecznych dla niego i obciążających, związanych z przedmiotem sprawy. W fazie wstępnej niezbędne jest ustalenie, czy dziecko potrafi odróżniać prawdę od kłamstwa i poinformowanie go o obowiązku mówienia prawdy. 23 przesluchanie_popr.indd :47:53

24 Postaraj się, aby przywitanie dziecka było przyjazne, od tego w znacznym stopniu zależy nawiązanie kontaktu sprzyjającego otwartości wypowiedzi. Można po prostu zapytać dziecko, co znaczy mówić prawdę, a co znaczy kłamać, oraz co może się stać, gdy ktoś skłamie. W przypadku małego dziecka, jeżeli zachodzi podejrzenie, że ma ono trudności ze zdefiniowaniem prawdy i kłamstwa, można wypowiedzieć kilka zdań prawdziwych i fałszywych, za każdym razem pytając dziecko, czy zdanie jest prawdą, czy kłamstwem. Na przykład, jeżeli dziecko wcześniej wykazało się znajomością kolorów i ubrane jest w żółtą bluzkę, to możemy spróbować ocenić jego umiejętność rozpoznawania kłamstwa pytając: Jeżeli powiem, że twoja bluzka jest zielona, to czy byłaby to prawda, czy kłamstwo? W pracy z przedszkolakami przydatnym sposobem ustalania umiejętności różnicowania przez dziecko prawdy i kłamstwa oraz pouczenia go o obowiązku mówienia prawdy jest technika wykorzystująca rysunek. Możemy posłużyć się przygotowanymi wcześniej rysunkami lub wykonać je wspólnie z dzieckiem przed przystąpieniem do przesłuchania. Przykład rysunku pomagającego w rozpoznaniu umiejętności dziecka w różnicowaniu prawdy i kłamstwa przedstawia załącznik nr 3. Plansza zawiera wizerunki dwojga dzieci, z których jedno, wskazując na ten sam przedmiot, prawidłowo go rozpoznaje i mówi prawdę, a drugie podaje informację nieprawdziwą. Przesłuchiwane dziecko ma odpowiedzieć, która z narysowanych postaci udziela zgodnych z prawdą odpowiedzi, a która mówi nieprawdę. Technika rysunkowa jest bezpieczna dla dziecka. Między innymi dlatego, że nie wymaga przypisywania podawania nieprawdy osobie dorosłej. Kiedy ustalimy, że dziecko prawidłowo wskazuje postać na rysunku mówiącą prawdę prosimy, aby ono również w czasie rozmowy z przesłuchującym zachowywało się w ten sam sposób. Przesłuchując małe dzieci, można rysunek pozostawić w zasięgu ich wzroku i w miarę potrzeby przypominać o obowiązku mówienia prawdy. Dla utrwalenia w dziecku obowiązku mówienia prawdy, można poprosić je o zamalowanie na planszy postaci prawdomównego dziecka. Warto również upomnieć dziecko, że kiedy nie będzie znało odpowiedzi, to nie powinno jej zgadywać, ale przyznać się do swojej niewiedzy. Starszym dzieciom trzeba jasno przekazać informację o ciążącym na świadkach obowiązku mówienia prawdy i o konsekwencjach celowego przekazywania w toku przesłuchania informacji niezgodnych z prawdą. Należy im powiedzieć, że to, co przekażą w przesłuchaniu jest bardzo ważne, i że od treści zeznań zależeć będą decyzje sądu. W fazie wstępnej znaczną trudność sprawia poinformowanie dziecka o prawie do odmowy składania zeznań w sprawach, kiedy oskarżonym jest osoba mu najbliższa (zgodnie z art. 182 k.p.k.) oraz o prawie do uchylenia 24 przesluchanie_popr.indd :47:54