Geologiczno-z³o owe przes³anki wystêpowania bursztynu w Polsce i rozpoznanie geologicznych warunków jego koncentracji

Transkrypt

1 GOSPODARKA SUROWCAMI MINERALNYMI Tom Zeszyt 4/4 RYSZARD SA ACIÑSKI*, LECH AZOWSKI** Geologiczno-z³o owe przes³anki wystêpowania bursztynu w Polsce i rozpoznanie geologicznych warunków jego koncentracji Wprowadzenie Bursztyn jest specyficzn¹ polsk¹ kopalin¹ o historycznym znaczeniu kulturotwórczym. Dzieje poszukiwañ i wydobywania bursztynu na ziemiach polskich siêgaj¹ odleg³ych pradziejów. Od najdawniejszych czasów interesowano siê wystêpowaniem i mo liwoœciami wydobycia surowca bursztynowego w ró nych regionach naszego kraju. Znaleziska i dawne kopalnie bursztynu, g³ównie redeponowanego do utworów czwartorzêdowych, wystêpuj¹ na terenie Pobrze a Po³udniowoba³tyckiego, zachodniej i wschodniej czêœci Pojezierza Pomorskiego, Wysoczyzny Podlaskobia³oruskiej, wschodniej czêœci Niziny Œrodkowopolskiej. Jest to obszar po³o ony pomiêdzy deltami rzek eoceñskich sp³ywaj¹cych z lasów porastaj¹cych w paleogenie obszary l¹dowe. ród³em danych na temat rozmieszczenia wyst¹pieñ bursztynu s¹ liczne publikacje i opracowania, przede wszystkim B. Kosmowskiej-Ceranowicz (2002, 2004a, b) oraz B. Kosmowskiej-Ceranowicz i T. Pietrzak (1982). W katalogach znalezisk i dawnych kopalni bursztynu rejestruje lokalizacje ³atwo dostêpnych górniczo nagromadzeñ praktycznie na obszarze ca³ego kraju. Z danych tych wynika, e w kraju zarejestrowanych jest 744 znalezisk i miejsc wydobycia bursztynu. Jednak e, pomimo ju doœæ licznych publikacji o bursztynie i kilku opracowañ dokumentacyjnych, informacje geologiczne na temat genetycznych i geologiczno-z³o owych uwarunkowañ, które determinowa³y powstawanie z³ó bursztynu w utworach paleogeñskich, a nastêpnie ich niszczenie, transport materia³u i redepozycjê w póÿniejszych z³o ach wtórnych, s¹ ** Dr hab., prof. UW, Uniwersytet Warszawski, Wydzia³ Geologii. ** Mgr, POLGEOL, Warszawa.

2 326 fragmentaryczne i odnosz¹ siê jedynie do niektórych obszarów, np. rejonu Gdañska z³o e Wis³oujœcie (Listkowski, azowski 1975; Zalewska 1974; Tomczak i in. 1989). Rzeczywiste zasoby bursztynu i wielkoœæ jego pozyskiwania w Polsce s¹ praktycznie nieznane. Dane podawane w kolejnych wydaniach Bilansu Zasobów Kopalin i Wód Podziemnych w Polsce oraz Bilansu Gospodarki Surowcami Mineralnymi Polski i Œwiata nie zmieniaj¹ siê od kilku lat. Porównuj¹c ich wielkoœæ z informacjami nieoficjalnymi na temat iloœci bursztynu bêd¹cego w obrocie handlowym, których zweryfikowanie jest problematyczne lub niemo liwe, mo na wysnuæ wniosek, e zestawienia liczbowe podane w wymienionych Bilansach s¹ nierealne. Pozyskiwanie bursztynu z koncentracji powierzchniowych lub z ma³ych g³êbokoœci ma charakter najczêœciej niekontrolowany, a zajmuj¹ce siê t¹ dzia³alnoœci¹ osoby (zbieracze) lub nieformalne zespo³y, stosuj¹ce metody wyp³ukiwania bursztynu z niewielkich g³êbokoœci (kilku do kilkunastu m), nie ujawniaj¹ danych na temat swojej dzia³alnoœci ani iloœci pozyskiwanego bursztynu. Wp³yw maj¹ na to czynniki o charakterze prawno-w³asnoœciowym dostêpnoœci obszarów pozyskiwania, popyt na surowiec oraz unikanie obci¹ eñ finansowych zwi¹zanych z koncesjonowan¹ eksploatacj¹. 1. Stan rozpoznania obszarów z³o owych i perspektywicznych Istniej¹ce od staro ytnoœci wyj¹tkowe zainteresowanie bursztynem w obrocie handlowym sprzyja³o spontanicznemu rozwojowi kopalnictwa i jego pozyskiwaniu, g³ównie na wybrze u i pobrze u Ba³tyku oraz wielu rejonach pó³nocnowschodniej Polski. Wyst¹pienia bursztynu znane s¹ z osadów paleogeñskich i czwartorzêdowych. W osadach paleogenu bursztyn rozpoznany zosta³ g³ównie w utworach eocenu. Bursztynonoœne osady tego wieku stwierdzono w kilkunastu miejscach na ró nych g³êbokoœciach (B³aszczak 1976, 1987; B³aszczak, Krzywob³ocka-Laurow 1978; Piwocki, Olkowicz-Paprocka 1987; Jaworowski 1987; Kasiñski, Piwocki, To³kanowicz 1993; Olkowicz-Paprocka 1995; Piwocki M. 1997; Kramarska 2002, 2007; Kramarska, Zachowicz 2003). G³êbiej zalegaj¹ce nagromadzenia w utworach holoceñskich stwierdzono otworami wiertniczymi na Równinie Goleniowskiej ko³o Szczecina, Równinie S³upskiej w pobli u S³upska, Pobrze u Kaszubskim w okolicy Jastrzêbiej Góry, W³adys³awowa, Pobrze u Gdañskim w rej. Gdañska oraz Wybrze u Staropruskim ko³o Braniewa (Listkowski, azowski 1975; azowski 2004). Efektem prac dokumentacyjnych wykonanych w ostatnich latach na LubelszczyŸnie jest rozpoznanie z³o a bursztynu w Górce Lubartowskiej. Fakt ten oraz odnotowane we wczeœniejszych publikacjach wystêpowanie utworów bursztynonoœnych w rejonie jeziora Siemieñ oraz paleogeñskiej delcie Parczewa wskazuj¹ na perspektywicznoœæ tego regionu (Paw- ³owska 1962; WoŸny 1962; Kosmowska-Ceranowicz i in. 1990; Kasiñski, To³kanowicz 1999). Z katalogu znalezisk i dawnych kopalni bursztynu wynika, e najdawniejszymi Ÿród³ami bursztynu by³y Kurpie, Bory Tucholskie, Pomorze oraz wybrze e Ba³tyku (Pietrzak 2000; azowski 2007). Ten ostatni region mia³ szczególne znaczenie w czasach historycznych, jak

3 327 równie ma obecnie. W powszechnym odczuciu czêstokroæ jest on postrzegany jako jedyny obszar wystêpowania bursztynu w Polsce i, jak dot¹d, st¹d pochodzi najwiêksza jego iloœæ trafiaj¹ca do obrotu handlowego. Jednym z najstarszych sposobów pozyskiwania bursztynu by³o zbieranie go na pla ach po silnych sztormach i huraganach. Ze wzglêdów wymienionych na wstêpie dostêpne s¹ dane okreœlaj¹ce iloœæ pozyskanego w tym regionie bursztynu w dawnych latach i w ró nych miejscach, natomiast te same dane odnosz¹ce siê do czasów wspó³czesnych s¹ fragmentaryczne i nie mog¹ byæ podstaw¹ oceny zasobnoœci regionu. Szczegó³owe badania geologiczne wykonywane dotychczas ukierunkowane by³y g³ównie na rozpoznanie warunków geologiczno-z³o owych holoceñskich nagromadzeñ bursztynu w strefie Pobrze a Ba³tyku. Wykonane w ostatnich latach przez Przedsiêbiorstwo Geologiczne POLGEOL z Warszawy prace dokumentacyjne w 10 rejonach, rozmieszczonych wzd³u ca³ego wybrze a, znacznie rozszerzy³y i zweryfikowa³y zasób wiadomoœci na temat wystêpowania bursztynu w historycznych miejscach jego eksploatacji, ale ze wzglêdu na ograniczony ich zakres w stosunku do d³ugoœci ca³ego wybrze a, zw³aszcza iloœci prac wiertniczych i nie zawsze celowej ich lokalizacji, nie dokona³y prze³omu w ocenie perspektyw z³o owych dla ca³ego regionu. Wykonane badania wykaza³y wystêpowanie w utworach górnego holocenu nagromadzeñ bursztynu w postaci rozproszonych ziaren wiru i piasku bursztynowego, niekiedy w postaci koncentracji. Parametry jakoœciowe i geologiczno-górnicze kilku zlokalizowanych i zbadanych nagromadzeñ wskazuj¹, e s¹ to z³o a o zasobach od kilku do kilkuset ton, ró ni¹ce siê mi¹ szoœci¹, g³êbokoœci¹ zalegania oraz zawartoœci¹ bursztynu. Pod wzglêdem litologiczno-surowcowym z³o a te zwi¹zane s¹ ze strefowo rozprzestrzenionymi wzbogaconymi w bursztyn osadami piaszczystymi. Osady te wystêpuj¹ w otoczeniu ubogich osadów bursztynonoœnych w strefach o d³ugoœci oko³o 2 km i szerokoœci od 50 do 450 m, biegn¹cych prostopadle do brzegu morskiego. Ustalenie ich granic wymaga³oby zwiêkszenia gêstoœci opróbowania odpowiadaj¹cej rozmieszczeniu punktów rozpoznawczych (p³ytkich wierceñ) w regularnej siatce o wymiarach m. Ocena geologiczno- -gospodarcza wyników przeprowadzonych prac wskazuje, e niektóre z terenów dawnego kopalnictwa bursztynu w tym regionie s¹ bogatymi obszarami surowcowymi o przeciêtnej zasobnoœci z³ó 0,78 t/ha (vide wymienione wy ej dokumentacje). Rozpatruj¹c rozmieszczenie obszarów surowcowych w stosunku do utworów czwartorzêdowych uznaæ nale y, e znajduj¹ siê g³ównie w zasiêgu osadów i form zlodowacenia pó³nocnopolskiego. Wydaje siê, e ka dy z tych obszarów wyró nia odmienny zespó³ cech przyrodniczych wynikaj¹cy z lokalnego rozwoju budowy geologicznej i zró nicowanych genetycznie typów z³ó. Wykonane prace dokumentacyjne by³y skoncentrowane wy³¹cznie w strefie wybrze a i dlatego nie mo na dokonaæ weryfikacji starszych danych dotycz¹cych wystêpowania koncentracji bursztynu w g³êbi l¹du, na obszarze pobrze a oraz ca³ego Pomorza. Dane historyczne oraz wyrywkowe informacje pochodz¹ce od inwestorów zajmuj¹cych siê eksploatacj¹ kruszywa na tym terenie œwiadcz¹ o perspektywicznoœci tego regionu. Wed³ug bazy danych zgromadzonej w Katalogach wydanych w 1982 i 2002 r. (Kosmowska-

4 328 -Ceranowicz, red. 2002; Kosmowska-Ceranowicz, Pietrzak 1982), w Borach Tucholskich bursztyn wystêpowa³ w utworach plioceñskich, w piaszczysto-ilastych osadach brunatnowêglowych, czêsto w postaci pok³adów tak niezwykle bogatych, e eksploatacja ich by³a bardzo efektywna i op³acalna. Ju w koñcu XVIII w. istnia³y tu prymitywne kopalnie odkrywkowe przynosz¹ce znaczny dochód. W latach wydobywano tak du o bursztynu, e przy pracach tych zatrudniano oko³o 200 robotników jednorazowo. W dorzeczu Brdy i Wdy bursztyn wystêpowa³ w tak ogromnych iloœciach, e na ca³ym tym obszarze znajdowa³y siê liczne, p³ytkie (g³êb. 2 2,5 m) wyrobiska eksploatacyjne. By³y zlokalizowane czêsto w pobli u lub w miejscu eksploatacji wêgla brunatnego. Jako niezwykle bogate w bursztyn wymieniane s¹ okolice Chojnic, Czerska i Tucholi. By³ on wydobywany w nadleœnictwach i leœnictwach: Œwit, Zamrzenica, M¹kowarsko, Woziwoda, Wtelno i Stronno. Kopalnie by³y m.in. w miejscowoœciach: Brusy, Swornegacie, Mêcika³, Klonia, Rytel, Lutom, K³odnia, Œwiekatowo, Glinki, Jasiniec, Koronowo, o³êdowo oraz w okolicach Jeziora Karsiñskiego. Upadek kopalnictwa na tym terenie nast¹pi³ w zwi¹zku z rozwojem kopalnictwa bursztynu na Sambii. Wywo³a³o to spadek ceny na ten surowiec. Szkody zwi¹zane z niszczeniem drzewostanu przez systematyczne, wieloletnie rozkopywanie lasów doprowadzi³y do wydania oko³o 1860 r. zakazu wydobywania bursztynu. Mimo to do dziœ ludnoœæ miejscowa poszukuje bursztynu i znajduje go. Na Pojezierzu Kaszubskim eksploatacjê bursztynu prowadzono ju od X w. na Bursztynowej Górze. Œlady po niedawnej eksploatacji zachowa³y siê w postaci lejów o œrednicy oko³o 40 m i g³êbokoœci 15 m, a w rejonie Klukowa bursztyn wydobywano przy pomocy szybu ze znacznej g³êbokoœci 23 m. Na Pojezierzu Bytowskim na prze³omie XVIII i XIX w. w okolicy Miastka eksploatowano bursztyn metod¹ odkrywkow¹ z g³êbokoœci 4,5 6m, a w okolicach Bytowa we wsi Ugoszcz kopano szyby do g³êbokoœci a 27 m. Eksploatacjê bursztynu prowadzono tak e w pobli u Bia³ogardu, w Mo d anowie i Starkowie w okolicach S³upska, a tak e w okolicach eby, miêdzy jeziorem ebsko i Serbsko. Na obszarze pó³nocnowschodniej Polski w bursztyn szczególnie obfituje dorzecze Narwi. Wydobywano go na wydmach, piaskach nadrzecznych, bagnach i torfowiskach. W pierwszej po³owie XIX w. istnia³o wiele prywatnych i rz¹dowych miejsc wydobycia w rejonie Ostro³êki, Przasnysza, Ró ana i Pu³tuska. By³y to wyrobiska p³ytkie o g³êbokoœci do 2 m wykonywane w tzw. pasach bursztynowych o szerokoœci do 24 m zakoñczonych wachlarzowatym rozszerzaj¹cym siê kocio³kiem, w którym najwiêcej znajdowano bursztynu. W niektórych z nich wydobywano ponad 100 kg bursztynu dziennie o wielkoœci orzecha w³oskiego lub gêsiego jaja. Zdarza³y siê te du e bry³y o masie oko³o 1 kg. Drugim Ÿród³em pozyskiwania bursztynu by³y rzeki. Najbardziej bursztynodajne by³y koryta rzek Szkwy i Piasiecznicy. Przeprowadzona na tym terenie w 1985 r. po³¹czona z rozpoznaniem eksploatacja potwierdzi³a bursztynodajnoœæ tego obszaru. W okresie kilku miesiêcy metod¹ hydrauliczn¹ wydoby³o oko³o 0,5 tony bursztynu. W po³udniowej czêœci Pojezierza Mazurskiego bursztyn wystêpuje w okolicach Szczytna i Piszu. Znajdowano go tu na g³êbokoœci 1 3 m. By³y to okruchy wyj¹tkowej jakoœci o zabarwieniu niebieskim. Na Pojezierzu Mazurskim w czasie burz du e iloœci bursztynu

5 329 wyrzucane by³y na brzegi jezior Dargin, Mamry, Œwiêcajty, Wêgorzewo. Du e kawa³ki bursztynu znajdowano w trzcinach nadbrze nych i miêdzy sitowiem. Szczególn¹ obfitoœci¹ bursztynu odznacza siê Jezioro Szóstak, bowiem w dnie jeziora znajduje siê spore wzniesienie z obfitymi gniazdami bursztynu. Lubelszczyzna poza udokumentowanym z³o em w Górce Lubartowskiej, jest regionem bardzo s³abo rozpoznanym, a istniej¹ce w literaturze informacje trudno jest ze sob¹ skorelowaæ ze wzglêdu na ich fragmentarycznoœæ i znaczne odleg³oœci pomiêdzy punktami rejestrowanych wyst¹pieñ w rejonie Siemienia, Luszawy, Wygnanowa, Branicy, Leszkowic, Stê ycy i innych. Wyst¹pienia bursztynu w tym rejonie, bêd¹ce kontynuacj¹ koncentracji bursztynu w rejonie dnieprzañskim Ukrainy i dorzeczu Prypeci, zwi¹zane s¹ z zespo³ami warstw osadów deltowych górnego eocenu. Du e rozsypiskowe z³o e bursztynu Górka Lubartowska o wielkoœci zasobów 9957 ton bursztynu, zlokalizowane w pobli u Leszkowic zosta³o odkryte podczas poszukiwañ z³ó piasków budowlanych. Badania z³o a prowadzi³o Przedsiêbiorstwo Geologiczne w Warszawie w latach 1980, 1987 i W 158 otworach badawczych bursztyn stwierdzono w 103 na g³êbokoœci 10,0 24,5 m na obszarze 334 ha. Z³o e wystêpuje w zawodnionej warstwie osadów mu³kowo-piaszczystych powsta³ych w pasie po³udniowej granicy morza paleogeñskiego. Oceniaj¹c przedstawione informacje mo na stwierdziæ, e eksploatacj¹ bursztynu w przedstawionych regionach objête by³y tereny o powierzchni dochodz¹cej do kilkudziesiêciu tysiêcy km 2. Wydobywanie bursztynu odbywa³o siê tu prostymi wkopami, szybikami, wykonywanymi w strefach zazwyczaj koncesjonowanych w miejscach, które odpowiada³y przekonaniom dawnych przedsiêbiorców o wystêpowaniu z³ó bursztynu. Spowodowane t¹ eksploatacj¹ szkody œrodowiskowe i z³o owe by³y stosunkowo niewielkie w porównaniu z wspó³czesn¹ eksploatacj¹ otworow¹. Z przeprowadzonych badañ na Pobrze u Ba³tyckim wynika m.in., e obszary dawnego kopalnictwa s¹ terenami o du ej jeszcze zasobnoœci bursztynu wynosz¹cej oko³o 0,8 t/ha ( azowski 2004). 2. Przes³anki prospekcyjne Geneza, wiek, uwarunkowania paleogeograficzne, sposób wykszta³cenia oraz obecny stan zachowania form geomorfologicznych s¹ przyczyn¹ zró nicowanego rozmieszczenia w Polsce zasobów bursztynu oraz zindywidualizowania ich parametrów z³o owych. Zró nicowanie wieku osadów zawieraj¹cych bursztyn na paleogeñskie (Kramarska, Kasiñski, Sivkov 2008) oraz wczesno- i póÿnoholoceñskie wymaga okreœlenia odmiennych przes³anek poszukiwawczych. Dotychczasowe wyniki badañ pozwalaj¹ stwierdziæ, e osady bursztynonoœne znane z pó³nocnej Polski pod wzglêdem regionalnym, nale ¹ do tzw. prowincji ba³tyckiej. Koncentracje bursztynu stwierdzone wierceniami w utworach paleogeñskich ko³o Ch³apowa wystêpuj¹ w identycznej pozycji stratygraficznej, jak sambijskie utwory bursztynonoœne, lecz na znacznie wiêkszej g³êbokoœci (Piwocki i in. 1985; Jaworowski 1987; Piwocki 1997; Kramarska 2007). Z p³ycej po³o onymi utworami paleogeñskimi jest

6 330 zwi¹zany bursztyn z rejonu Mo d anowa (B³aszczak 1976, 1987; B³aszczak, Krzywob³ocka-Laurow 1978; Olkowicz-Paprocka 1995) oraz z obszaru Borów Tucholskich. W innych rejonach wybrze a i pobrze a Ba³tyku bursztyn wystêpuje g³ównie w osadach holoceñskich, zró nicowanych litologicznie i facjalnie. Natomiast bursztyn z okolic Parczewa, Luszawy, Górki Lubartowskiej wystêpuje w obrêbie prowincji dnieprowskiej, zwi¹zanej z odmiennymi litologicznie osadami eocenu (Kasiñski, To³kanowicz 1999; WoŸny E. 1966a, 1966b). Paleogeñskie z³o a bursztynu wystêpuj¹ na obszarach po³o onych w obrêbie lub s¹siedztwie delt rzek eoceñskich sp³ywaj¹cych z lasów porastaj¹cych obszary l¹dowe, które istnia³y regionalnie na tarczy ba³tyckiej i ukraiñskiej oraz wa³u metakarpackiego. By³y to delty gdañska i parczewska na obszarze Polski oraz klesowska na pó³nocnej Ukrainie. Do rejonu delty gdañskiej nale y równie Sambia (Rosja okrêg kaliningradzki) ze z³o em w miejscowoœci Jantarnyj (Kramarska, Kasiñski, Sivkov 2008). Badania nad genez¹ bursztynonoœnych osadów prowincji ba³tyckiej ujawni³y, e powstawa³y one w œrodowisku deltowym. Przyjmuje siê, e bursztyn wyp³ukiwany z erodowanych obszarów leœnych Fenoskandii gromadzi³ siê w osadach dystalnych sk³onów nasypów przyujœciowych delt. Podobne pochodzenie przypisywane jest osadom bursztynonoœnym Równiny Parczewskiej. W tym przypadku Ÿród³em bursztynu by³y eoceñskie œrodowiska leœne zlokalizowane na tarczy ukraiñskiej, rozci¹gaj¹ce siê na po³udnie od brzegów morskich i œródl¹dowych zbiorników (Katinas 1971; Kasiñski, To³kanowicz 1999). Rozpatruj¹c rozmieszczenie obszarów surowcowych w utworach czwartorzêdowych pó³nocnej Polski uznaæ nale y, e znajduj¹ siê g³ównie w zasiêgu osadów i form zlodowacenia pó³nocnopolskiego. Ka dy z poszczególnych obszarów odznacza siê zespo³em cech wynikaj¹cych z lokalnego rozwoju budowy geologicznej i zwi¹zanych z nim typów z³ó oraz lokalnego charakteru procesów geodynamicznych, zachodz¹cych u schy³ku plejstocenu i w holocenie. Prowadzone na przestrzeni ostatnich kilkudziesiêciu lat geologiczne prace poszukiwawcze wyst¹pieñ bursztynu prowadzone by³y w sposób ma³o systematyczny. Najczêœciej prezentowan¹ w projektach prac przes³ank¹ poszukiwawcz¹, uzasadniaj¹c¹ lokalizacjê i zakres prac, jest odwo³ywanie siê do informacji o miejscach dawnej eksploatacji bursztynu lub jego znaleziskach. Dla tradycyjnych miejsc pozyskiwania bursztynu, dla których istniej¹ bardziej szczegó³owe opisy geologicznych warunków wystêpowania jego koncentracji, prace rozpoznawcze koñcz¹ siê sukcesem (Jurys i in. 2008). Te same prace wykonywane w innych rejonach dawnej eksploatacji, dla których informacje geologiczne s¹ szcz¹tkowe nie zawsze koñcz¹ siê pozytywnymi wynikami. Badania wyst¹pieñ bursztynu w pasie pobrze a Ba³tyku zrealizowane przez Przedsiêbiorstwo Geologiczne POLGEOL w 8 rejonach zakoñczy³y siê dla dwóch obszarów Stegna-Sztutowo oraz Smo³dzino dokumentacjami geologicznymi z³ó bursztynu w kat. D, dla pozosta³ych obszarów s¹ to dokumentacje geologiczne wykonanych badañ i prac. W regionie pomorskim obejmuj¹cym wybrze e i pobrze e po³udniowego Ba³tyku bursztyn obecnie tworzy nagromadzenia powsta³e w wyniku zró nicowanych procesów

7 331 egzodynamicznych obejmuj¹cych pierwotn¹ akumulacjê, erozjê, transport i redepozycjê, które zachodzi³y w ró nych œrodowiskach geologicznych. Z przeprowadzonych prac wynika, e œrodowiska sedymentacyjne powstawania osadów bursztynonoœnych przyporz¹dkowane s¹ warunkom klimatycznym stanowi¹cym nadrzêdne parametry determinuj¹ce w³aœciwoœci jakoœciowo-iloœciowe obszarów surowcowych. Z punktu widzenia z³o owego istotne znaczenie ma ustalenie rodzaju i okreœlenie w³aœciwoœci osadów, wyznaczaj¹ce granicê zasiêgu dzia³ania procesów gromadzenia siê zespo³ów ziarnowych bursztynu w basenach sedymentacyjnych. Przebieg wydarzeñ geologicznych od schy³ku plejstocenu do czasów obecnych sk³ania do stwierdzenia, e o ile póÿnoholoceñskie i obecnie powstaj¹ce koncentracje bursztynu zwi¹zane s¹ ze stref¹ brzegow¹ Ba³tyku, to na prze³omie plejstocenu i holocenu istnia³y potencjalne warunki, które mog³y sprzyjaæ powstawaniu koncentracji bursztynu w g³êbi l¹du, na obszarze przymorza. Wyniki dotychczasowych badañ wskazuj¹, e w strefie brzegowej Ba³tyku zwiêkszone nagromadzenia bursztynu zwi¹zane s¹ z powtarzaj¹cymi siê i zachodz¹cymi nieregularnie krótkotrwa³ymi okresami sztormowymi. Przebieg wywo³anych przez nie incydentalnych procesów i rodzaj osadów bursztynonoœnych uzale niony jest od warunków œrodowiskowych sedymentacji. Do najwa niejszych nale y: materia³ wystêpuj¹cy w œrodowisku, skala i intensywnoœæ burz i sztormów, kszta³t oraz parametry batymetryczne basenu sedymentacyjnego i mechaniczne przerabianie w nim osadów przez falowanie i pr¹dy morskie. Powstanie œrodowisk sedymentacyjnych osadów bursztynonoœnych przyporz¹dkowane jest warunkom klimatycznym stanowi¹cym nadrzêdne parametry determinuj¹ce w³aœciwoœci jakoœciowo-iloœciowe obszarów surowcowych. Z punktu widzenia z³o owego, istotne znaczenie ma ustalenie rodzaju i okreœlenie w³aœciwoœci osadów, wyznaczaj¹ce granicê zasiêgu dzia³ania procesów gromadzenia siê zespo³ów ziarnowych bursztynu w basenach sedymentacyjnych. Przeprowadzone na podstawie tych danych prace geologiczne ujawni³y prawid³owoœci rozk³adu koncentracji bursztynu oraz pozwoli³y na odkrycie i udokumentowanie kilku z³ó o du ej zasobnoœci. Rozprzestrzenienie bursztynu w utworach holoceñskich ma œcis³y zwi¹zek przestrzenny z paleogeñskimi osadami bursztynoœnymi oraz póÿniejszymi procesami egzodynamicznymi. Wyst¹pienia osadów czwartorzêdowych z bursztynem zwi¹zane s¹ bowiem z: plejstoceñsk¹ dzia³alnoœci¹ lodowcow¹ naruszaj¹c¹ bursztynonoœne osady paleogenu z erozj¹ i akumulacj¹ lodowcow¹, fluwioglacjaln¹, limnoglacjaln¹, rozmywaniem w holocenie bursztynonoœnych osadów trzeciorzêdowych i plejstoceñskich oraz redepozycj¹ bursztynu w warunkach zamieraj¹cych przep³ywów wód powodziowych. Zgromadzone w wyniku badañ dane wskazuj¹ na obecnoœæ w osadach póÿno holoceñskich dwóch ró nych stref akumulacji bursztynu: strefy przyboju fal sztormowych oraz zatapianych podczas wysokich stanów wód równi zalewowych, z którymi zwi¹zane s¹ du e, bogate z³o a bursztynu. Zwiêkszone nagromadzenia bursztynu zwi¹zane s¹ z powtarzaj¹cymi siê i zachodz¹cymi nieregularnie krótkotrwa³ymi zjawiskami burzowymi. Przebieg

8 332 wywo³anych przez nie incydentalnych procesów i rodzaj osadów bursztynonoœnych uzale - niony jest od czynników œrodowiskowych. Do najwa niejszych nale y: materia³ wystêpuj¹cy w œrodowisku, skala i intensywnoœæ burz i sztormów, kszta³t oraz parametry batymetryczne basenu sedymentacyjnego i mechaniczne przerabiane w nim osadów. Wyniki przeprowadzonych geologicznych prac dokumentacyjnych (vide dokumentacje PG POLGEOL) wskazuj¹, i bursztyn zwi¹zany jest z siedmioma zespo³ami osadów m³odszego holocenu. S¹ to: piaski eoliczne e Q h(p) 1 powsta³e u schy³ku transgresji litorynowej, piaski morskie mm Q h(p) zwi¹zane z rozwojem morza litorynowego, mu³ki z domieszk¹ piasków f Q h 1 3 wystêpuj¹ce w strefie brzegowej, piaski pla owe Q h 3 5 wystêpuj¹ce wzd³u brzegu, piaski delt d Q h wystêpuj¹ce przy ujœciach rzek, mu³ki z domieszk¹ piasków f Q h(ma) 3 5 ze szcz¹tkami roœlin i skorupek miêczaków, piaski i mu³ki den dolinnych f Q h(p). Okruchy bursztynu stwierdzono równie w osadach: œrodkowoatlantyckich mu³kach z domieszk¹ piasku f Q h(m) 1 3 ; atlantyckich-subatlantyckich utworach dawnych koryt rzecznych przechodz¹cych w osady powodziowe i starorzeczy w miejscach roztokowego odp³ywu wód powodziowych f Q h 3 5 (ph), atlantyckich-subatlantyckich piasków morskich i mierzei mm Q h 3 5 (p), atlantyckich-subatlantyckich piasków morskich i pla owych mpl Q h 3 5 (p), piasków rzecznych tarasów zalewowych f Q h t (p), piasków morskich i eolicznych na osadach rzeczno-jeziornych m Q h(p ). Do zró nicowanego regionalnie rozk³adu tych osadów nawi¹zuj¹ koncentracje bursztynu. Zwi¹zane s¹ z powsta³ymi podczas burz w obrêbie osadów, okresowych równin miêdzyzmywowych. Bogatsze nagromadzenia bursztynu wystêpuj¹ w stosunkowo w¹skich i g³êbokich strefach systematycznie zatapianych podczas wysokich stanów wód. Charakteryzuj¹ siê rozwiniêtym systemem dendrytycznie rozga³êzionych odwadniaj¹cych kana³ów odp³ywowych, w których okruchy bursztynu deponowane by³y w przestrzeni le ¹cej miêdzy poziomem przyp³ywu i odp³ywu wód sztormowych. W rejonie Pomorza œrodkowego znaleziska bursztynu, stosunkowo nieliczne, ograniczone s¹ w zasadzie do strefy pla owej i wód przybrze nych (Sa³aciñski 2003; Sa³aciñski, Szczesiak 1999). Na podstawie badañ terenowych poczynionych w strefie brzegowej na odcinku Ustka-Rowy mo na stwierdziæ, e bursztyn znajdowany na pla y oraz wy³awiany przez zbieraczy z dna morskiego w strefie przybrze nej pochodzi z kilku niezale nych Ÿróde³: 1) z rozmywanej gliny zwa³owej zlodowacenia pomorskiego, która wystêpuje w dolnej czêœci klifu, jak równie pod utworami pla owymi; 2) z piasków fluwialnych wype³niaj¹cych ods³oniête w klifie kopalne doliny rzek o kierunkach skoœnych lub prostopad³ych do obecnego przebiegu linii brzegowej, wciête 1 Symbole wed³ug oznaczeñ z Mapy Geologicznej Polski w skali 1:

9 333 w ni ej le ¹cy poziom glin zwa³owych kontynuacjê tych dolin mo na obserwowaæ w g³êbi l¹du na zachód od jeziora Gardno; 3) z piasków nieu³awiconych ods³aniaj¹cych siê w klifie powy ej wymienionych wy ej utworów; 4) z utworów buduj¹cych dno morskie, z których jest wymywany i wyrzucany na brzeg w okresach pogodowych sprzyjaj¹cych wiêkszemu falowaniu i korzystnemu kierunkowi (ku brzegowi) pr¹dów morskich. Równoczeœnie te same warunki powoduj¹ bardziej intensywne niszczenie klifu, segregacjê w strefie pla owej materia³u mineralnego i wyp³ukiwanie bursztynu. Wszystkie te utwory zwi¹zane s¹ ze schy³kowym okresem zlodowacenia pomorskiego i holocenem (Petelski 1976, 1977, 1978). Niew¹tpliwie chronologicznie najwczeœniejsze s¹ wyst¹pienia bursztynu w glinie zwa³owej i nale y je uznaæ jako Ÿród³o dla póÿniejszego przemieszczania bursztynu i jego redepozycji w osadach m³odszych. Na wychodniach poziomu gliny zwa³owej ods³oniêtych w klifie stwierdzono wystêpowanie drobnych ziaren bursztynu skupionych w postaci smugowych lub gniazdowych koncentracji, rozproszonych w ca³ej masie gliny. Koncentracje bursztynu w piaskach fluwialnych wystêpuj¹ gniazdowo i skupiaj¹ siê w ograniczonych przestrzennie fragmentach ³awic. Powsta³y zapewne w wyniku rozmywania stropowej czêœci gliny zwa³owej na obszarze na pó³noc od obecnej linii brzegowej, a wiêc z czêœci poziomu gliny zwa³owej, która ca³kowicie zosta³a zniszczona w wyniku transgresji Ba³tyku, segregacji przez wody p³yn¹ce niesionego materia³u mineralnego i nastêpnie jego osadzenia w marginalnych strefach koryt rzecznych lub w obni eniach morfologicznych tarasów akumulacyjnych, zalewanych podczas wy szych stanów wody. Poziom piasków nieu³awiconych jest prawdopodobnie utworem akumulacji w wodach stoj¹cych. Zawiera materia³ dobrze wysegregowany i zubo ony we frakcje drobniejsze. Mo e pochodziæ z rozmycia ni ej le ¹cych glin i piasków fluwialnych oraz sedymentacji przemieszczanego materia³u w zbiornikach, do których wp³ywa³y wymienione wy ej rzeki. W wyniku ingresji morskich zbiorniki te mog³y stawaæ siê okresowo zatokami, a intensywne falowanie spowodowa³o usuniêcie najdrobniejszych frakcji osadów. Skupienia bursztynu maj¹ tutaj charakter gniazdowy. Gromadzi³ siê on zapewne w obni eniach dna razem z materia³em fitogenicznym. Bursztyn wy³awiany z dna morskiego pochodzi ze wszystkich wymienionych osadów, z tych ich czêœci, które zajmowa³y pierwotnie obszar zajêty obecnie przez morze i zosta³y zniszczone w wyniku transgresji. W przypadku obszaru przymorza analiza danych literaturowych (Mojski, Or³owski 1978; Rotnicki 1995; Rotnicki, Borówka 1995) oraz materia³ów kartograficznych (mapy geomorfologiczne, mapy utworów dennych i form dna po³udniowego Ba³tyku, mapy zasiêgów zlodowaceñ itp.) sk³ania do ni ej przedstawionych stwierdzeñ natury paleogeograficzno- -tektonicznej: 1. G³ówny ³añcuch moren czo³owych, wyznaczaj¹cy zasiêg zlodowacenia pomorskiego, utworzy³ na obszarze Pojezierza Pomorskiego pas kulminacji morfologicznych o wyso-

10 334 koœci ponad 200 m n.p.m., który do chwili obecnej stanowi wododzia³ pomiêdzy zlewni¹ Noteci i mniejszymi rzekami Pomorza, odprowadzaj¹cymi wody bezpoœrednio do Ba³tyku. Topnienie l¹dolodu i oscylacje w po³o eniu jego czo³a spowodowa³y utworzenie kilku poziomów glin zwa³owych, zarówno na obszarze l¹dowym Pomorza, jak i na obszarze stanowi¹cym obecnie po³udniow¹ czêœæ Ba³tyku. Mo na wiêc twierdziæ, e na znacznym obszarze, rozci¹gaj¹cym siê na pó³noc od obecnej linii brzegowej, glina zwa³owa zawieraj¹ca bursztyn, jak równie wystêpuj¹ce lokalnie ponad ni¹ piaski fluwialne, zosta³y zniszczone, a wystêpuj¹cy w nich bursztyn przemieszczony zosta³ do osadów morskich. 2. Wymieniony powy ej wododzia³, utworzony przez ³añcuch moren czo³owych spowodowa³, e bieg rzek odprowadzaj¹cych wody pochodz¹ce z topnienia l¹dolodu w kierunku po³udniowym by³ zatrzymany i dalszy odp³yw odbywa³ siê w kierunku zachodnim pradolin¹, która przebiega³a na pó³noc od pasa moren (Galon 1967). Nale y oczekiwaæ, e u wylotów poszczególnych dolin rzecznych do pradoliny powinny utworzyæ siê sto ki nap³ywowe, których obrze a mog¹ byæ miejscem koncentracji bursztynu. 3. Dno po³udniowego Ba³tyku na pó³noc od obecnej linii brzegowej i awicy S³upskiej obni a siê schodowo i wed³ug B. Rosy (1968) i R. Pikiesa (1979) mamy tutaj do czynienia z zachowanymi, obecnie podmorskimi, dawnymi klifami, po³o onymi na g³êbokoœci oko³o 20 i 40 m. Bardziej na pó³noc, wspó³kszta³tnie do nich, ma przebiegaæ dolina rzeczna, obecnie pogr¹ ona na g³êbokoœæ oko³o m, koñcz¹ca siê rozleg³ym sto kiem nap³ywowym, przy jej ujœciu do G³êbi Bornholmskiej. Podobne formy morfologiczne dna Ba³tyku odwzorowane s¹ w pracy K. Rotnickiego (1995). Mo na przypuszczaæ, e osady tworz¹ce sto ek, mog¹ zawieraæ skupiska bursztynu, podobnie jak piaski fluwialne obserwowane w klifie rejonu Ustki. Procesy erozji i sedymentacji, w wyniku których powsta³y wymienione formy, zwi¹zane by³yby z póÿniejsz¹ od pomorskiej faz¹ zlodowacenia. Poniewa sto ek ten jest zlokalizowany w przybli eniu na zachód od Ustki i pó³nocny-zachód od Dar³owa, mo e byæ on kolejnym Ÿród³em bursztynu wyrzucanego na brzeg w czasie sztormów na odcinku wybrze a œrodkowego. Istnienie obni enia dna morskiego o charakterze rynny pomiêdzy lini¹ brzegow¹ a awic¹ S³upsk¹ oraz schodowego obni ania siê dna morskiego w tej czêœci po³udniowego Ba³tyku odwzorowane jest równie na mapach batymetrycznych wykonanych na podstawie nowszych badañ (materia³y archiwalne Przedsiêbiorstwa Poszukiwañ i Eksploatacji Z³ó Ropy i Gazu Petrobaltic ). Prawid³owoœci wystêpowania bursztynu w utworach starszych s¹ praktycznie nierozpoznane ze wzglêdu na nieliczne odosobnione obserwacje. Stwierdzona wierceniem obecnoœæ koncentracji bursztynu w rejonie Ch³apowa na g³êbokoœci ponad 100 m mo e dostarczyæ jedynie informacji geologiczno-z³o owych o charakterze genetycznym, dokumentuj¹cych przebieg procesów z³o otwórczych. Ze wzglêdu na g³êbokoœæ wystêpowania osadów wzbogaconych w bursztyn nie maj¹ one znaczenia gospodarczego. Rozpoznanie geologiczno-z³o owych warunków wystêpowania paleogeñskich nagromadzeñ z³o owych na obszarze Borów Tucholskich i Lubelszczyzny powinno byæ skore-

11 335 lowane lub poprzedzone badaniami paleogeograficznymi i facjalnymi rozmieszczenia osadów bursztynonoœnych wraz z okreœleniem potencjalnych obszarów Ÿród³owych i kierunku transportu bursztynu do zbiorników sedymentacyjnych. W obu tych obszarach, przez analogiê do regionu Pomorza, perspektywiczne mog¹ byæ niektóre holoceñskie utwory i formy geomorfologiczne. 3. Ukierunkowanie i cel prac badawczych Z faktów i ich interpretacji wynika, e przysz³e cele badawcze powinny uwzglêdniaæ: 1) stwierdzone odmienne genetycznie typy z³ó bursztynu (paleogeñskie, póÿnoplejstoceñskie i holoceñskie), 2) zró nicowanie procesów z³o otwórczych pod wzglêdem zasiêgu i intensywnoœci, które doprowadzi³y do ich powstania w okreœlonych warunkach geologiczno-z³o owych, 3) wynikaj¹ce z powy szego zró nicowane przes³anki poszukiwawcze. Badania podstawowe powinny zmierzaæ do ustalenia w profilu osadów z wyst¹pieniami bursztynu jednostek litostratygraficznych w sposób umo liwiaj¹cy korelacjê regionaln¹. Przeœledzenie przestrzennych relacji wyró nionych zespo³ów warstw pozwoli na wykonanie pe³nej ukierunkowanej analizy geologiczno-z³o owej surowcowej bazy bursztynu, wykorzystywanej od tysi¹cleci. Pozwoli to na wskazanie obszarów perspektywicznych surowcowo w wytypowanych regionach oraz za³o eñ prospekcyjnych w stopniu umo liwiaj¹cym przygotowanie materia³ów do wniosków koncesyjnych na prace poszukiwawcze i rozpoznawcze z³ó bursztynu. Nieodzowne bêdzie w tym celu przeanalizowanie i zweryfikowanie istniej¹cych oraz pozyskanie nowych danych dokumentacyjnych w nawi¹zaniu do budowy geologicznej i rozwoju paleogeograficznego obszarów wystêpowania bursztynu, zró nicowania litologicznego i facjalnego utworów bursztynonoœnych oraz opracowanie modelu przebiegu procesów geologicznych, które doprowadzi³y do powstawania jego nagromadzeñ, pocz¹wszy od wyst¹pieñ paleogeñskich po wspó³czesne. W nastêpnej kolejnoœci powinny zostaæ opracowane zasady oceniania wartoœci gospodarczej koncentracji z³o owych bursztynu. Na podstawie dotychczasowej wiedzy na temat geologiczno-z³o owych warunków wystêpowania koncentracji bursztynu ró nych typów genetycznych i w ró nych regionach mo na stwierdziæ, e z wyj¹tkiem niektórych nagromadzeñ pla owych i w strefie przybrze - nej, jego nagromadzenia wystêpuj¹ pod nadk³adem od kilku do kilkudziesiêciu metrów. Wymaga to stosowania zarówno w badaniach podstawowych, jak i prospekcyjnych, p³ytkich wierceñ. Poniewa wi¹ e siê to z wiêkszymi nak³adami finansowymi na badania, prace te powinny zostaæ poprzedzone dok³adn¹ analiz¹ prognostyczn¹ przeprowadzon¹ na podstawie istniej¹cych materia³ów i wytypowaniem regionów najbardziej perspektywicznych. Dalsze badania terenowe i analiza uzyskanych materia³ów powinna byæ prowadzona etapowo z zachowaniem procedury obejmuj¹cej zarówno prace studialne opracowañ archiwalnych, jak i kompleksowe dokumentacje nowych materia³ów badawczych, obejmuj¹ce

12 336 analizy sk³adu mineralnego i zró nicowania ziarnowego próbek skalnych i bursztynu, analizê sedymentologiczn¹ i facjaln¹, uwarunkowania paleogeograficzne wraz z ustaleniem obszarów Ÿród³owych, kierunku transportu i miejsc sk³adowania bursztynu. Wymiernym gospodarczo wynikiem przeprowadzonych prac powinno byæ sporz¹dzenie map surowcowych w sposób dostosowany do racjonalnego wykorzystania zasobów zarówno pod wzglêdem walorów œrodowiska przyrodniczego, jak i ochrony unikatowych z³ó bursztynu, obejmuj¹cych wydzielenia perspektywicznych obszarów i rejonów z³o owych oraz okreœlenie zasad i przes³anek poszukiwawczych. Podsumowanie Podstawowe informacje na temat rozmieszczenia wyst¹pieñ bursztynu ujawniaj¹ katalogi znalezisk i dawnych kopalni bursztynu w Polsce (Kosmowska-Ceranowicz, red. 2002; Kosmowska-Ceranowicz, Pietrzak 1982) wskazuj¹ce na ³atwo dostêpne górniczo nagromadzenia w wielu regionach kraju. Pod wzglêdem gospodarczym zasoby wykazanych nagromadzeñ s¹ dyskusyjne, zaœ w p³aszczyÿnie zagadnieñ z³o owo-przyrodniczych rozpoznane s¹ wyrywkowo i dlatego obecny poziom wiedzy na ten temat wymaga prowadzenia badañ podstawowych w regionach s³abo rozpoznanych, a jednoczeœnie upowa nia do kontynuowania z³o owych prac prospekcyjnych i rozpoznawczych. Przeprowadzone na podstawie znanych dotychczas danych prace geologiczne ujawni³y prawid³owoœci rozk³adu koncentracji bursztynu (Pomorze) oraz pozwoli³y na odkrycie i udokumentowanie kilku z³ó o du ej zasobnoœci. Tym niemniej nale y stwierdziæ, e podejmowane od wielu lat próby ustalenia uwarunkowañ geologiczno-z³o owych wyst¹pieñ bursztynu w Polsce s¹ fragmentaryczne. Na rozleg³ych obszarach wielu regionów kraju znajduj¹ siê zasoby bursztynu, które nie zosta³y rozpoznane, ale których istnienia mo na siê spodziewaæ jedynie na podstawie informacji o znaleziskach i dawnych kopalniach bursztynu. Harmonijne zagospodarowanie terenów wyst¹pieñ bursztynu wymaga przede wszystkim wyznaczenia bursztynonoœnych obszarów perspektywicznych dla ochrony i racjonalnego wykorzystania unikatowych jego zasobów. Wyznaczone obszary perspektywiczne powinny byæ wydzielonymi i wy³¹cznymi terenami poszukiwañ oraz rozpoznania z³ó bursztynu. Dla póÿniejszego pozyskiwania bursztynu konieczne jest opracowanie, przetestowanie i wdro enie optymalnej metodyki tej eksploatacji przy zastosowaniu atestowanych maszyn i urz¹dzeñ górniczych. LITERATURA B³aszczak M.,1976 Charakterystyka geologiczno-z³o owa bursztynów wystêpuj¹cych w trzeciorzêdowych piaskach kwarcowych w rejonie Mo d anowa ko³o S³upska. Kwart. Geol. 20, 4, B³aszczak M.,1987 Bursztynwosadachtrzeciorzêdowych w okolicy Mo d anowa ko³o S³upska. Biul. Inst. Geol. 356,

13 337 B³aszczak M., Krzywob³ocka-Laurow R., 1978 Wstêpne wyniki badañ bursztynów z rejonu Mo - d anowa. Przegl. Geol. 26, 1, G a l o n R., 1967 Czwartorzêd Polski pó³nocnej. Czwartorzêd Polski, PWN, , Warszawa. G i e n t k a M., M a l o n A., T y m i ñ s k i M. (red.), 2007 Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce. Wyd. PIG, Warszawa. J a w o r o w s k i K., 1987 Geneza bursztynonoœnych osadów paleogenu w okolicy Ch³apowa. Biul. Inst. Geol. nr 356, s J u r y s L., K r a m a r s k a R., O l l e r M., C y l k o w s k a H., 2008 O metodyce dokumentowania i eksploatacji holoceñskich z³ó bursztynu w delcie Wis³y. Górn. Odkrywkowe 2 3, K a s i ñ s k i J., P i w o c k i M., T o ³ k a n o w i c z E., 1993 Upper Paleogene facies setting in North-East Poland and its control of amber distribution. [In:] Abstracts 2. Baltic Stratigraphic Conference, Vilnius , 39, Lith. Geol. Inst., Vilnius. K a s i ñ s k i J.R., T o ³ k a n o w i c z E., 1999 Amber in the northern Lublin Region origin and occurrence. [In:] B. Kosmowska-Ceranowicz, H. Paner [eds.]: Investigations into amber, 41 51, Muz. Archeol. w Gdañsku, Gdañsk. K a t i n a s V., 1971 Jantar i jantarienosnyje ot³o enija Ju noj Priba³tiki. Nauczn. Issl. Geol. Inst. [Yantar iyantar nosny otlo ni noy Pribaltiki. Trudy Litovskogo Nauèn.-Issl d. Inst.], 20, 1 150, Vilnius (in rus.) K o s m o w s k a -C e r a n o w i c z B. (red.), 2002 Znaleziska i dawne kopalnie bursztynu w Polsce. Od Ba³tyku przez Kurpie do Karpat. BibliotekaKurpiowskaim.StachaKonwy,2,s.158(+16mapwoj.),Warszawa. K o s m o w s k a -C e r a n o w i c z B., 2004a Holoceñskie nagromadzenia bursztynu w rejonie Gdañska. Prace Muzeum Ziemi 47, K o s m o w s k a -C e r a n o w i c z B., 2004b Amber deposits in the Pomeranian Province. Prace Muzeum Ziemi 47, s Kosmowska-Ceranowicz B., Kociszewska-Musia³ G., Musia³ T., Müller C., 1990 Bursztynonoœne osady trzeciorzêdowe okolic Parczewa. Prace Muzeum Ziemi z. 41, K o s m o w s k a -C e r a n o w i c z B., P i e t r z a k T., 1982 Znaleziska i dawne kopalnie bursztynu w Polsce katalog. Wyd. Geol., Warszawa. K r a m a r s k a R., 2002 Trzeciorzêd w strefie brzegowej miêdzy Jastrzêbi¹ Gór¹ a W³adys³awowem. Przewodnik LXXIII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Pañstwowy Instytut Geologiczny, 69 73, Gdañsk. K r a m a r s k a R., 2007 Paleogen i neogen Po³udniowego Ba³tyku i wybrze a. O z³o ach bursztynu i innych ywic kopalnych na œwiecie Seminarium 2007, Seminarium XIV, Amberif, 5 9, Gdañsk. Kramarska R., Kasiñski J.R., Sivkov V., 2008 Bursztyn paleogeñski in situ w Polsce i krajach oœciennych geologia, eksploatacja perspektywy. Górn. Odkrywkowe 2 3, K r a m a r s k a R., Z a c h o w i c z J., 2003 Holoceñskie zmiany linii brzegowej morza i nagromadzenia bursztynu na obszarze delty Wis³y. Bursztyn pogl¹dy, opinie, Materia³y z seminariów Amberif, 16 21, Gdañsk. L i s t k o w s k i W., a z o w s k i L., 1975 Wyniki badañ z³ó bursztynu w okolicach Gdañska. Przegl. Geol. 8, s a z o w s k i L., 2004 Stan poszukiwañ bursztynu w osadach holoceñskich Pobrze a Ba³tyckiego. Prace Muzeum Ziemi 47, a z o w s k i L., 2007 Uwagi o ochronie i wykorzystaniu zasobów bursztynu. Przegl. Geol. 8, s M o j s k i J.E., O r ³ o w s k i A., 1978 Plejstoceñska forma rynnowa okolic S³upska. Kwart. geol. t. 22, nr 1, Warszawa. N e y R., S m a k o w s k i T. (red.), 2007 Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i œwiata Wyd. PPS IGSMiE PAN, Kraków. P a w ³ o w s k a K., 1962 O bursztynie w osadach sarmatu na Wy ynie Lubelskiej. Przegl. Geol. 1, s. 49. O l k o w i c z -P a p r o c k a I., 1995 Z³o e bursztynu w rejonie Mo d anowa ko³o S³upska. Bursztyn ba³tycki odmiany i z³o a w Polsce Seminarium 1995, Seminarium II, Amberif, 3 32, Gdañsk. P e t e l s k i K., 1976 O budowie geologicznej gardzieñskiej moreny czo³owej w ods³oniêciach klifu pomiêdzy Dêbin¹ a Poddêbiem na pobrze u Zachodnio-pomorskim. Zesz. nauk. Wydz. Biol. i Nauk o Ziemi UG. Geogr. nr 5, Gdañsk.

14 338 P e t e l s k i K., 1977 Charakterystyka za³o eñ glacidynamicznych w sp¹gu œrodkowego poziomu glin zwa³owych w ods³oniêciach klifu w pobli u wsi Dêbina na Pomorzu Zachodnim. Zesz. nauk. Wydz. Biol. i Nauk o Ziemi UG. Geogr. nr 6, Gdañsk. P e t e l s k i K., 1978 Formy akumulacji martwego lodu w niecce koñcowej lobu gardzieñskiego. Kwart. geol. t. 22, nr 3. Warszawa. P i e t r z a k T., 2002 Wydobywanie bursztynu na Kurpiach i innych regionach Polski. (s ) [W:] Kosmowska-Ceranowicz B. (red.): Znaleziska i dawne kopalnie bursztynu w Polsce. Od Ba³tyku przez Kurpie do Karpat. Biblioteka Kurpiowska im. Stacha Konwy, 2, Warszawa. P i k i e s R., 1979 Mapa form morfologicznych po³udniowej czêœci Morza Ba³tyckiego, 1: Instytut Geologiczny, Warszawa. P i w o c k i M., 1997 Wystêpowanie bursztynu w rejonie Ch³apowa. Bursztyn ba³tycki odmiany i z³o a w Polsce. Seminarium 1995, Seminarium II, Amberif, 3 32, Gdañsk. P i w o c k i M., O l k o w i c z - P a p r o c k a I., 1987 Litostrartgrafia paleogenu, perspektywy i metodyka poszukiwañ bursztynu w pó³nocnej Polsce. Biul. Inst. Geol. nr 356, s Piwocki M., Olkowicz-Paprocka I., Kosmowska-Ceranowicz B., Grabowska I., Odrzywolska-Bieñkowa E., 1985 Stratygrafia trzeciorzêdowych osadów bursztynonoœnych okolic Ch³apowa ko³o Pucka. Prace. Muz. Ziemi 37, 61 77, Warszawa. R o s a B., 1968 Obszar po³udniowoba³tycki w okresie ostatniego zlodowacenia i w holocenie. [W:] Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Polsce. Pr. Inst. Geogr. PAN, nr 74. Wroc³aw. R o t n i c k i K. (red.), 1995 An outline of geomorphology and main problems of the Upper Quaternary of the Gardno- eba Coastal Plain, Polish Coast Past, Present and Future, Journal of costal research, Quaternary Research Institute, , Poznañ. R o t n i c k i K., B o r ó w k a R.K., 1995 Evidences of the Litorina Sea at Kluki, Gardno- eba Costal Plain, Polish Coast Past, Present and Future, Journal of costal research, Quaternary Research Institute, , Poznañ. S a ³ a c i ñ s k i R., 2003 Uwagi o neotektonicznych uwarunkowaniach holoceñskiej redepozycji bursztynu w rejonie Pomorza Œrodkowego. Geologia i geomorfologia pobrze a i po³udniowego Ba³tyku, vol. 5, , Pomorska Akademia Pedagogiczna w S³upsku. Sa³aciñski R., Szczesiak A., 1999 Wystêpowanie bursztynu w czwartorzêdowych utworach klifowych w rejonie Ustki. [W:] Materia³y LXX Zjazdu Naukowego PTG w Miêdzyzdrojach, , s Tomczak A., Krzemiñska J., Ma³achowska M., Mojki J.E., Pikies R., Zachowicz J., 1988 Pozycja geologiczna osadów busztynonoœnych w delcie Wis³y, Polska. Muzeum Ziemi 1988, s , Warszawa. W o Ÿ n y E., 1966a Fosforyty i bursztyny z Siemienia ko³o Parczewa. Przegl. Geol. nr 6, W o Ÿ n y E., 1966b. Fosforyty i bursztyny z Siemienia ko³o Parczewa. Przegl. Geol. nr 14, 6; Z a l e w s k a Z., 1974 Geneza i stratygrafia z³ó bursztynu ba³tyckiego. Biul. Inst. Geol. nr 281, Z badañ trzeciorzêdu w Polsce t. 7, s GEOLOGICZNO-Z O OWE PRZES ANKI WYSTÊPOWANIA BURSZTYNU W POLSCE I ROZPOZNANIE GEOLOGICZNYCH WARUNKÓW JEGO KONCENTRACJI S³owa kluczowe Z³o a bursztynu w Polsce, prospekcja z³o owa bursztynu Streszczenie Bursztyn jest specyficzn¹ kopalin¹, której rzeczywiste zasoby i wielkoœæ eksploatacji w Polsce pozostaj¹ w du ej czêœci niewiadomymi. Informacje na ten temat podawane w Bilansie Zasobów Kopalin i Wód Podziemnych w Polsce nie zmieniaj¹ siê od kilku lat, a porównuj¹c ich wielkoœæ z iloœci¹ bursztynu bêd¹c¹ w obrocie handlowym, z pomiêciem oficjalnego i nieoficjalnego importu, mo na wysnuæ wniosek, e dane podane

15 339 w Bilansie s¹ niepe³ne. Pozyskiwanie bursztynu z koncentracji powierzchniowych lub z ma³ych g³êbokoœci ma bardzo czêsto charakter niekontrolowany, a zajmuj¹ce siê t¹ dzia³alnoœci¹ osoby lub nieformalne zespo³y, stosuj¹ce metodê hydraulicznego wyp³ukiwania bursztynu, nie ujawniaj¹ danych na ten temat. Wp³yw maj¹ na to czynniki o charakterze prawno-w³asnoœciowym dostêpnoœci obszarów pozyskiwania, popyt na surowiec oraz unikanie obci¹ eñ finansowych zwi¹zanych z koncesjonowan¹ eksploatacj¹. Realizowane w ci¹gu ostatnich kilkudziesiêciu lat geologiczne prace poszukiwawcze wyst¹pieñ bursztynu jako wstêpn¹ przes³ankê poszukiwawcz¹ uzasadniaj¹c¹ lokalizacjê i zakres prac przyjmowa³y archiwalne informacje o miejscach dawnej eksploatacji bursztynu lub jego znaleziskach. Nastêpnie dla wytypowanych miejsc wykonywano analizê istniej¹cych danych w celu okreœlenia uwarunkowañ geologiczno-z³o owych i genetycznych, które determinowa³y powstawanie pierwotnych z³ó bursztynu w utworach paleogeñskich, a tak e charakter i zasiêg póÿniejszych procesów geologicznych, które doprowadzi³y do ich niszczenia, a nastêpnie transportu i redepozycji bursztynu w utworach plejstoceñskich i holoceñskich. Wyniki prac wskazuj¹, e rozmieszczenie ich w tych utworach jest powi¹zane z lokalizacj¹ paleogeñskich osadów bursztynonoœnych oraz póÿniejszymi procesami egzodynamicznymi: plejstoceñsk¹ dzia³alnoœci¹ lodowca naruszaj¹c¹ wczeœniejsze osady bursztynonoœne (erozja i akumulacja lodowcowa, fluwioglacjalna, limnoglacjalna), rozmywaniem w holocenie bursztynonoœnych osadów paleogeñskich i plejstoceñskich oraz osadzaniem bursztynu w warunkach zamieraj¹cych przep³ywów wód powodziowych oraz ingresji morza. W artykule omówiono, na podstawie analizy dostêpnych danych publikowanych i dokumentacyjnych uwarunkowania geologiczno-z³o owe determinuj¹ce wystêpowanie koncentracji bursztynu w ró nych regionach kraju. THE GEOLOGICAL CONDITIONS DETERMINING THE OCCURRENCE OF AMBER DEPOSITS IN POLAND; THE RECOGNITION OF GEOLOGICAL ENVIRONMENT OF AMBER ACCUMULATION Amber deposits in Poland, amber exploration Key words Abstract The real magnitude of amber reserves and output in Poland is, in part, still unknown. These values stated at Balance of Raw Material and Groundwater Resources in Poland have been unchanged for last years. If we compare the magnitude of amber deposits and the volume of it exploitation in Poland with the amount of commercially available amber (excluding imported one), we can prove easily that the data published at Balance... look incomplete. The amber mining from the superficial and the shallow accumulations is often uncontrolled. The illegal mining parties, which exploit amber placers using hydraulic mining methods do not publish any reports due to obvious reasons. Demand of jewellery market, tax rates, and concession fees, as well as complicated property laws are the major factors ruling black number of amber output. The official amber exploration works during last few dozen of years based on historical sources of ancient mining places or amber discoveries and the genetic and geological factors that usually control the formation, erosion, and redeposition of the amber into Pleistocene and Holocene formations. The occurrence of amber deposits within these formations depends of locality of primary amber-bearing Palaeogene beds as well as later erosion episodes: Pleistocene glacier activity (glacial, fluvioglacial, and limnoglacial erosion-accumulation processes), Holocene washout of primary Palaeocene and Pleistocene amber-bearing sediments together with simultaneous amber accumulation during terminal flood episodes as well as sea ingressions. In our paper we discuss geological and depositional conditions controlling the amber occurrences in Poland using extensive analysis of available data.

16