SPIS TREŚCI: PRAWO: LUDZIE: WPROWADZENIE. Wprowadzenie (Katarzyna Iwińska, Przemysław Derwich)

Transkrypt

1

2 SPIS TREŚCI: Wprowadzenie (Katarzyna Iwińska, Przemysław Derwich) PRAWO: Podstawy prawno-finansowe działalności organizacji pozarządowych (Radosław Skiba) Możliwości współpracy organizacji pozarządowych i administracji publicznej w kontekście znowelizowanej ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Artur Gluziński) Wybrane praktyczne aspekty zawierania umów (Renata Szczepanowska) Umowa o dzieło a umowa zlecenia (Renata Szczepanowska) LUDZIE: Wypracowanie strategii zarządzania zasobami ludzkimi w NGO (Agnieszka Jastrzębska, Karolina Lignar-Paczocha) Wolontariat w organizacjach pozarządowych (Beata Kotlicka) Jak motywować wolontariuszy i pracowników organizacji pozarządowych? (Karolina Lignar-Paczocha, Agnieszka Jastrzębska) WPROWADZENIE Oddajemy do Państwa rąk pierwszą z cyklu broszurę, która jest wynikiem prac w ramach projektu Profesjonalny menedżer w NGO, realizowanego dzięki dofinansowaniu Funduszu Inicjatyw Obywatelskich. Projekt ten jest odpowiedzią na ewolucję funkcji państwa, w tym coraz większy udział organizacji pozarządowych w kształtowaniu i realizacji polityk publicznych oraz rosnący w Polsce popyt na specjalistów z zakresu zarządzania organizacjami społeczeństwa obywatelskiego. Obecnie coraz większego znaczenia nabiera profesjonalizacja kadr obywatelskich (animatorów, działaczy i liderów). Z poprzednich doświadczeń i realizacji programów edukacyjnych Klubu Myśli Społecznej Inicjatywy i Collegium Civitas wynika, że bardzo duża liczba działaczy NGO potrzebuje wsparcia merytorycznego w zakresie kwestii prawnych i menedżerskich (w tym zarządzania personelem, tzw. Human Resources HR). Potrzebę edukacji liderów NGO potwierdzają również dane z badań stowarzyszenia Klon /Jawor (2008). Długofalowym celem naszych projektów edukacyjnych jest wzmocnienie instytucji społeczeństwa obywatelskiego przez profesjonalizację ich liderów, tj. kształcenie pracowników i działaczy organizacji społeczeństwa obywatelskiego. Inicjatywa organizacji holistycznego programu szkoleń oraz przygotowanie cyklu publikacji w zakresie zarządzania stanowi także odpowiedź na potrzebę władz publicznych i wspólnot lokalnych. Odczuwana jest bowiem konieczność posiadania twórczych i profesjonalnych menedżerów przygotowanych do zarządzania organizacjami realizującymi usługi publiczne. Sądzimy, że niedostatek profesjonalnie przygotowanych działaczy organizacji trzeciego sektora jest istotną barierą w tworzeniu miejsc pracy i rozwoju usług publicznych w ramach stowarzyszeń, fundacji i pozostałych organizacji społeczeństwa obywatelskiego. Koncepcja tej publikacji oparta jest na analizie wyników badań nad NGO i potrzeb uczestników i uczestniczek projektu Profesjonalny menedżer w NGO. Pierwsza część broszury dotyczy aspektów prawno-formalnych, wiąże się też z elementami księgowo- -finansowymi (zawarte są tam też praktyczne wskazówki na temat zawierania umów). Jest to zatem swoiste abecadło działacza NGO. Na drugą część broszury składają się artykuły obejmujące kwestie HR. Zarządzanie personelem oraz efektywna współpraca z wolontariuszami należą bowiem do kluczowych kompetencji liderów organizacji. W prezentowanych tu tekstach położony jest nacisk przede wszystkim na wymiar praktyczny, z pominięciem analiz akademickich. Wszystkie teksty opierają się na doświadczeniu autorek i autorów z pracy w organizacjach (zarówno w NGO, jak i sektorze publicznym i biznesowym). Mamy nadzieję, że informacje zawarte w tej publikacji będą użyteczne dla działaczy i liderów organizacji pozarządowych oraz przyczynią się do profesjonalizacji działań Państwa w trzecim sektorze. Użyteczne linki dla NGO 106 Katarzyna Iwińska i Przemysław Derwich Collegium Civitas, Klub Myśli Społecznej Inicjatywy

3

4 I. ZAGADNIENIA OGÓLNE przymusowej przynależności do zrzeszeń) nie dotyczy samorządów powoływanych przez ustawodawcę w ramach art. 17 Konstytucji. Natomiast na podstawie art. 59 ust. 1 Konstytucji RP zapewnia się wolność zrzeszania się w związkach zawodowych, organizacjach społeczno-zawodowych rolników oraz w organizacjach pracodawców. Wolność zrzeszania się nie ma jednak charakteru absolutnego. Konstytucja RP zawiera przepisy ją ograniczające (art. 31, art. 58 ust. 2, art. 13 Konstytucji RP). 1. KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Zasada pomocniczości Zasada pomocniczości (subsydiarności) zakłada takie zorganizowanie państwa, w którym kompetencje i zdolność do działania przypisane są w pierwszej kolejności partnerom społecznym. Jeśli działania tych partnerów okażą się niewystarczające, w drugiej kolejności owe kompetencje przechodzą na bardziej złożone instancje wyższe, by wreszcie jeżeli żadna instancja społeczna nie okaże się skuteczna przejść w gestię państwa. Zasada pomocniczości (subsydiarności) wymieniona została w preambule Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (RP) oraz w art. 5 ust. 2 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie 2. Zgodnie z tym przepisem, Współpraca, o której mowa w ust. 1 (pomiędzy organizacjami a administracją) odbywa się na zasadach: pomocniczości, suwerenności stron, partnerstwa, efektywności, uczciwej konkurencji i jawności Wolność zrzeszania się Wolność zrzeszania się to podstawa działania i tworzenia stowarzyszeń i innych zrzeszeń. Wolność ta została wprowadzona w art. 58 i 59 Konstytucji RP. Zgodnie z art. 58 ust. 1 Konstytucji RP, każdemu zapewnia się wolność zrzeszania się. Należy przyjąć, że art. 58 Konstytucji gwarantujący wolność zrzeszania (także w ujęciu negatywnym wolność od Zgodnie z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, mogą być ustanawiane ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw, ale tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Ingerencja w sferę praw i wolności określona w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP winna być rozumiana jako wymóg stosowania takich środków prawnych, które będą skuteczne, a więc rzeczywiście będą służyły realizacji zamierzonych przez prawodawcę celów, jak również niezbędne, w tym sensie, że chronić będą określone wartości w sposób bądź w stopniu, który nie mógłby być osiągnięty przy zastosowaniu innych środków, jak również wymóg korzystania ze środków jak najmniej uciążliwych dla podmiotów, których prawa lub wolności ulegną ograniczeniu 3. Art. 13 Konstytucji RP zakazuje tworzenia i istnienia partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa. Natomiast zgodnie z art. 58 ust. 2 Konstytucji RP, zakazane jest tworzenie i działanie organizacji, których cel lub działalność są sprzeczne z Konstytucją lub ustawą. O odmowie rejestracji lub zakazie działania takiego zrzeszenia orzeka sąd.

5 1.3. Wolność tworzenia i działania organizacji pozarządowych Wolność działania organizacji pozarządowych gwarantuje art. 12 Konstytucji, który stanowi, że Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji Ochrona praw i wolności konstytucyjnych Skarga konstytucyjna Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji RP, każdy kogo konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji. Przedmiotem skargi może być tylko normatywna podstawa ostatecznego rozstrzygnięcia, a nie kwestia konstytucyjności samego rozstrzygnięcia. Nie podlega więc ocenie przeprowadzone postępowanie sądowe lub administracyjne, które kończy się merytorycznym rozstrzygnięciem, choćby nawet stanowiło o realnym pogwałceniu konstytucyjnych praw jednostki, lecz unormowanie umożliwiające to naruszenie, czyli paradoksalnie uprawniające organ władzy do wydania tego rozstrzygnięcia 4. Szczegółowy tryb i zasady wnoszenia skargi konstytucyjnej reguluje ustawa z 1 sierpnia 1997 roku o Trybunale Konstytucyjnym 5. Zgodnie z art. 46 ust. 1 tej ustawy, skarga konstytucyjna może być wniesiona po wyczerpaniu drogi prawnej, o ile droga ta jest przewidziana, w ciągu 3 miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia. Natomiast art. 48 wprowadza zasadę, że skargę musi sporządzić adwokat lub radca prawny. W razie niemożności poniesienia kosztów pomocy prawnej, skarżący może zwrócić się do sądu rejonowego jego miejsca zamieszkania o ustanowienie dla niego adwokata lub radcy prawnego z urzędu. Do czasu rozstrzygnięcia przez sąd wniosku nie biegnie termin przewidziany na wniesienie skargi Rzecznik Praw Obywatelskich Zgodnie z art. 80 Konstytucji RP, każdy ma prawo wystąpienia, na zasadach określonych w ustawie, do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej. Kompetencje Rzecznika Praw Obywatelskich zostały określone w ustawie z 15 lipca 1987 roku o Rzeczniku Praw Obywatelskich 6. Art. 9 tej ustawy stanowi, że podjęcie czynności przez Rzecznika następuje między innymi na wniosek obywateli lub ich organizacji. Wniosek kierowany do Rzecznika jest zwolniony od opłat, nie wymaga zachowania szczególnej formy, lecz powinien zawierać oznaczenie wnioskodawcy oraz osoby, której wolności i praw sprawa dotyczy, a także określać przedmiot sprawy. Rzecznik jest uprawniony do podjęcia działań nawet w sytuacji, gdy sprawa nie została prawomocnie (ostatecznie) zakończona Definicja organizacji pozarządowej Pojęcie organizacji pozarządowej zostało zdefiniowane w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Zgodnie z art. 3 ust. 2 tej ustawy, organizacjami pozarządowymi są niebędące jednostkami sektora finansów publicznych, w rozumieniu ustawy o finansach publicznych, i niedziałające w celu osiągnięcia zysku osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, w tym fundacje i stowarzyszenia. W przepisie tym jest mowa o jednostkach organizacyjnych, co wyklucza uznanie za organizacje pozarządowe osób fizycznych oraz spółek cywilnych, które nie są traktowane jako jednostki organizacyjne. Zgodnie z art. 33 Kodeksu cywilnego 7 (k.c.) osobami prawnymi są: Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy przyznają osobowość prawną. Odrębne przepisy przyznają osobowość prawną stowarzyszeniom, związkom stowarzyszeń, fundacjom oraz spółdzielniom (por. art. 17 ust. 1 i 1a Prawa o stowarzyszeniach 8, art. 7 ust. 2 ustawy o fundacjach 9 i art Prawa spółdzielczego 10 ). Zgodnie z art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, działalność pożytku publicznego może być prowadzona także przez: 1) osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych Kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego; 2) stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego; 3) spółdzielnie socjalne (na mocy art. 3 ust. 3a nie stosuje się do nich wielu przepisów ustawy); 4) spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz kluby sportowe będące spółkami działającymi na podstawie przepisów ustawy z 18 stycznia 1996 roku o kulturze fizycznej 11, które nie działają w celu osiągnięcia zysku oraz przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich członków, udziałowców, akcjonariuszy i pracowników. Odwołanie do członków, udziałowców, akcjonariuszy wskazuje, że wymóg ten należy odnosić do wszystkich podmiotów wymienionych w art. 3 ust. 3, a nie tylko spółek sportowych. Natomiast zgodnie z art. 3 ust. 4 przepisów działu II ustawy nie stosuje się do: partii politycznych; związków zawodowych i organizacji pracodawców; samorządów zawodowych; fundacji utworzonych przez partie polityczne. W związku z treścią art. 9 ustawy o finansach publicznych 12, do sektora publicznego zalicza się między innymi: 1) uczelnie publiczne; 2) samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej; 3) państwowe i samorządowe instytucje kultury, państwowe instytucje filmowe; 4) Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i zarządzane przez nie fundusze; 5) Narodowy Fundusz Zdrowia; 6) Polską Akademię Nauk i tworzone przez nią jednostki organizacyjne; 7) inne państwowe lub samorządowe osoby prawne utworzone na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych, z wyłączeniem przedsiębiorstw, instytutów badawczych, banków i spółek prawa handlowego (np. fundacje prawa publicznego) Ogólne zasady działania osób prawnych Stowarzyszenia, związki stowarzyszeń, fundacje i spółdzielnie posiadają osobowość prawną. Zasadą jest, że organizacje otrzymują osobowość prawną z chwilą uzyskania wpisu do właściwego rejestru (art k.c.). Właściwym rejestrem dla większości organizacji jest Krajowy Rejestr Sądowy (KRS). Zasady dokonywania wpisów w rejestrze regulują przepisy kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.) 13 o postępowaniu nieprocesowym oraz ustawy z 20 sierpnia 1997 roku o Krajowym Rejestrze Sądowym 14. Rejestr jest prowadzony przez wydziały gospodarcze sądów rejonowych. Czynności w postępowaniu rejestrowym może prowadzić referendarz sądowy. Na orzeczenie referendarza sądowego przysługuje skarga do sądu rejonowego (środek odwoławczy). Skargę wnosi się w terminie tygodniowym. Rozpatruje ją sędzia jednoosobowo. Od postanowienia sądu rejonowego przysługuje apelacja do sądu okręgowego. Wpisów w rejestrze dokonuje się na wniosek złożony na specjalnym formularzu. Art. 9 ust. 3 i 4 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym przewiduje obowiązek przedłożenia wraz z wnioskiem o rejestrację statutu oraz tekstu jednolitego w razie zmiany statutu. Wpis organizacji do rejestru ma charakter konstytutywny, natomiast istnieją wątpliwości, czy taki charakter mają wpisy dotyczące zmian statutowych. Uchwała o zmianie statutu wywiera skutki prawne od chwili jej podjęcia, a nie od daty wpisania do rejestru 15. Wpisy zmian w organach (np. zarządzie) mają charakter deklaratoryjny, co oznacza, że obowiązują od chwili podjęcia uchwały, a nie dokonania wpisu. Dlatego też wymóg przedkładania nie starszego niż 3 miesięczny odpisu z KRS, stosowany przez niektórych grantodawców, nie ma uzasadnienia prawnego.

6 Rejestracja danych dotyczących sposobu reprezentacji podmiotu w Krajowym Rejestrze Sądowym należy do czynności o charakterze deklaratoryjnym. Tego rodzaju zmiana jest skuteczna od chwili podjęcia uchwały (z ograniczeniami wobec osób dokonujących czynności w dobrej wierze i w zaufaniu do rejestru stowarzyszeń). W przypadku, gdy zmiana sposobu reprezentacji nie została jeszcze ujawniona w Krajowym Rejestrze Sądowym, dla stanowczego ustalenia sposobu prawidłowej reprezentacji wystarczy, gdy osoba prawna legitymuje się w postępowaniu przed sądem uchwałą o zmianie statutu, bądź znowelizowanym, ujednoliconym tekstem statutu, albo tekstem nowo przyjętego statutu 16. Wpisów w rejestrze stowarzyszeń, fundacji i innych organizacji nie ogłasza się w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Dla każdego podmiotu wpisanego do rejestru prowadzone są akta rejestrowe, gdzie są przechowywane złożone dokumenty (np. tekst statutu). Każdy ma prawo przeglądania akt rejestrowych. Rejestracja dokonywana przez organ sądowy nie jest jedynym rozwiązaniem stosowanym w systemach prawnych państw europejskich. Stosowane są również modele, w których rejestracja dokonywana jest przez organy administracyjne (organy nadzorujące działanie stowarzyszeń), notariuszy lub podmioty od państwa niezależne, jak np. izby handlowe. W wypadku tego ostatniego rozwiązania organ dokonujący wpisu do rejestru nie bada zgodności statutu stowarzyszenia z przepisami prawa. Rejestracja jest bowiem wyłącznie techniczną czynnością poświadczającą, że określony podmiot funkcjonuje w obrocie gospodarczym, a nie że działalność jest zgodna z prawem. Zgodnie z art. 38 k.c., osoba prawna działa poprzez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie oraz opartym na niej statucie. Jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku powołanych do tego organów, sąd ustanawia dla niej kuratora (art k.c.). Działanie organu (tj. osób fizycznych pełniących stosowną funkcję np. w zarządzie) traktuje się jako działanie osoby prawnej. Czynność prawna dokonana przez osoby fizyczne wchodzące w skład organu osoby prawnej, ale z przekroczeniem jego kompetencji, nie może wywołać skutku dla tej osoby (prawnej) i jako sprzeczna z art. 38 k.c. jest nieważna. II. PRZEPISY PRAWNE DOTYCZĄCE TWORZENIA I DZIAŁANIA STOWARZYSZEŃ Tworzenie i działalność i stowarzyszeń reguluje ustawa z 7 kwietnia 1989 roku Prawo o stowarzyszeniach. 1. DEFINICJA STOWARZYSZENIA Prawo o stowarzyszeniach (art. 2 ust. 1) definiuje stowarzyszenie jako dobrowolne, samorządne, trwałe zrzeszenie o celach niezarobkowych. Dobrowolność stowarzyszenia polega na swobodzie tworzenia stowarzyszeń i swobodzie zakończenia ich działalności, dobrowolności przystąpienia do istniejącego stowarzyszenia oraz na nieograniczonej swobodzie wystąpienia ze stowarzyszenia. Prawo tworzenia i przystępowania do stowarzyszeń nie oznacza obowiązku przyjęcia danej osoby w poczet członków. Zgodnie z art. 6 ust. 2, nikogo nie wolno zmuszać do udziału w stowarzyszeniu lub ograniczać jego prawa do wystąpienia ze stowarzyszenia. Samorządność oznacza, że stowarzyszenie samodzielnie określa swoje cele, programy działania i struktury organizacyjne oraz uchwala akty wewnętrzne (art. 2 ust. 2). Obejmuje również prawo wyznaczania kryterium członkostwa. Trwałość stowarzyszenia oznacza, że istnieje ono niezależnie od konkretnego składu swoich członków (pod warunkiem, że jest ich ponad 15). Niezarobkowy cel stowarzyszenia odróżnia je od innych zrzeszeń. Oznacza on, że celem stowarzyszenia nie może być prowadzenie działalności gospodarczej i osiąganie zysków. Celem stowarzyszenia nie może być również przysporzenie korzyści majątkowych członkom stowarzyszenia. Dlatego też stowarzyszenia choć mogą prowadzić działalność gospodarczą, to dochód z tej działalności powinien służyć wyłącznie realizacji celów statutowych i nie może być dzielony pomiędzy członków. Statutowym celem stowarzyszenia nie może być prowadzenie działalności skierowanej na osiągnięcie zysku 17. Działalność statutowa i gospodarcza stowarzyszenia stanowią odrębne rodzaje działalności na gruncie prawa o stowarzyszeniach. Działalność gospodarcza o celach zarobkowych nie może być celem statutowym stowarzyszenia, może być tylko działalnością uboczną jako jedno ze źródeł dochodów służących realizacji celów statutowych KTO MOŻE ZAŁOŻYĆ I BYĆ CZŁONKIEM STOWARZYSZENIA? Członkami stowarzyszenia mogą być wyłącznie osoby fizyczne. Osoby prawne mogą być wyłącznie członkami wspierającymi. Nie jest dopuszczalne utworzenie stowarzyszenia łączącego jako członków zwyczajnych osoby fizyczne i osoby prawne Obywatele polscy Na podstawie art. 3 ust. 1, prawo tworzenia stowarzyszeń przysługuje obywatelom polskim mającym pełną zdol- -ność do czynności prawnych i niepozbawionym praw publicznych Cudzoziemcy Cudzoziemcy mający miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej mogą zrzeszać się w stowarzyszeniach, zgodnie z przepisami obowiązującymi obywateli polskich (art. 4 ust. 1). Cudzoziemcy niemający miejsca zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej mogą wstępować do stowarzyszeń, których statuty przewidują taką możliwość (art. 4 ust. 2) Artykuł 12 Traktatu Ustanawiającego Wspólnotę Europejską (TWE) 19 W zakresie zastosowania tego Traktatu, na podstawie art. 12 zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu na przynależność państwową. O ile ograniczenie [wolności zrzeszania się, o którym mowa w art. 4 ust. 2 ustawy Prawo o stowarzyszeniach] dotyczy obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej, należy zgłosić zastrzeżenia do jego zgodności z zakazem dyskryminacji wyrażonym w art. 12 TWE. W konsekwencji, prawo wspólnotowe deroguje polskie przepisy, czyniąc je nieobowiązującymi w odniesieniu do osób korzystających ze swobód traktatowych Niepełnoletni Zgodnie z art. 3 ustawy, małoletni w wieku od 16 do 18 lat, którzy mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych, mogą należeć do stowarzyszeń i korzystać z czynnego i biernego prawa wyborczego, z tym że w składzie zarządu stowarzyszenia większość muszą stanowić osoby o pełnej zdolności do czynności prawnych. Małoletni poniżej 16 lat mogą należeć do stowarzyszeń według zasad określonych w ich statutach tylko za zgodą przedstawicieli ustawowych, bez prawa udziału w głosowaniu na walnych zebraniach członków oraz bez korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego do władz stowarzyszenia. Jeżeli jednak jednostka organizacyjna stowarzyszenia zrzesza wyłącznie małoletnich, mogą oni wybierać i być wybierani do władz tej jednostki. 3. TWORZENIE STOWARZYSZENIA 3.1. Zebranie założycielskie Zgodnie z art. 9 osoby w liczbie co najmniej 15, pragnące założyć stowarzyszenie, uchwalają statut stowarzyszenia i wybierają komitet założycielski. Polskie prawo wymaga relatywnie dużej liczby osób do założenia stowarzyszenia 15 osób, co jest istotną barierą

7 utrudniającą zakładanie stowarzyszeń i realizację prawa do zrzeszania się. W Niemczech do założenia stowarzyszenia wystarczy 7 osób i prawo nie rozróżnia członkostwa osób fizycznych i osób prawnych. We Francji i Holandii do założenia stowarzyszenia wystarczą dwie osoby. W Polsce spółkę z o.o. można założyć jednoosobowo. Minimalna liczba członków spółdzielni jest różna w zależności od jej rodzaju (od 5 do 10 osób). Wysoka liczba wymaganych członków stowarzyszenia oraz możliwość zakładania fundacji nieposiadających majątku powoduje powstawanie fundacji dla realizacji przedsięwzięć, które powinny być prowadzone przez stowarzyszenia. Stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego powstają i funkcjonują na podstawie ustaw odnoszących się do poszczególnych stopni samorządu terytorialnego. Stosuje się do nich odpowiednio Prawo o stowarzyszeniach, zmniejszając jednakże liczbę członków założycieli do 3. Również do założenia związku stowarzyszeń wystarczą 3 stowarzyszenia. Przebieg zebrania założycielskiego jest dokumentowany za pomocą protokołu. W trakcie zebrania tworzona jest lista założycieli, zawierająca imiona i nazwiska, datę i miejsce urodzenia, miejsce zamieszkania oraz własnoręczne podpisy założycieli. Lista ta może być wzbogacona o inne informacje, np. numery PESEL. Podczas zebrania założycielskiego członkowie założyciele przyjmują statut stowarzyszenia oraz wybierają komitet założycielski, ponadto mogą wybrać pierwsze władze stowarzyszenia. Udział w zgromadzeniu założycielskim nie musi być osobisty i dopuszczalne jest działanie przez pełnomocników. UWAGA! Prawo o stowarzyszeniach, w odróżnieniu od prawa spółdzielczego, nie reguluje kwestii prowadzenia i aktualizowania listy członków stowarzyszenia. Wobec powyższego należy kwestie te uregulować w statucie lub innych aktach wewnętrznych stowarzyszenia. Art. 30 Prawa spółdzielczego zarząd spółdzielni prowadzi rejestr członków zawierający ich imiona i nazwiska oraz miejsce zamieszkania, ( ), zmiany tych danych, datę przyjęcia w poczet członków, datę wypowiedzenia członkostwa i jego ustania, a także inne dane przewidziane w statucie Uchwalenie statutu Wymaganą przez prawo treść statutu określają art. 10 i 11 Prawa o stowarzyszeniach. Statut dochodzi do skutku z mocy oświadczeń woli i jest umową zawartą przez zawiązujących stowarzyszenie (obecnie pogląd dominujący). Przystąpienie do stowarzyszenia obejmuje oświadczenie członka, że przystępuje do stowarzyszenia i oświadczenie stowarzyszenia, że członka przyjmuje. Przystąpienie do stowarzyszenia rodzi po obu stronach prawa i obowiązki. Konsekwencją jest dopuszczalność drogi sądowej w sporach wynikających ze stosunku członkostwa. Statut stowarzyszenia nie stanowi powszechnie obowiązującego przepisu prawa. Jest umową wiążącą członków stowarzyszenia 21. Pomimo różnych teoretycznych ujęć charakteru prawnego aktu przystąpienia/przyjęcia do stowarzyszenia, można zaakceptować pogląd, że jest to umowa prawa cywilnego, rodząca po obu stronach prawa i obowiązki, obejmująca oświadczenie woli członka, który wstępuje do stowarzyszenia oraz oświadczenie stowarzyszenia, które członka przyjmuje. Ocena ta jest aktualna nawet przy statutowym ograniczeniu przystąpienia do złożenia deklaracji członkowskiej, bowiem samo stowarzyszenie wyraziło już swoją wolę przyjęcia w statucie Wybór władz stowarzyszenia Prawo o stowarzyszeniach nie wskazuje, czy zebranie założycielskie może wybrać władze stowarzyszenia. Rozwiązanie takie jest korzystne z praktycznego punktu widzenia i akceptowane przez sąd rejestrowy w Warszawie. Prawo spółdzielcze reguluje to zagadnienie wprost, stanowiąc w art. 6, że osoby zakładające spółdzielnię uchwalają statut, składając pod nim swoje podpisy, oraz dokonują wyboru organów spółdzielni lub komisji organizacyjnej w składzie co najmniej 3 osób Wybór komitetu założycielskiego Przyjmuje się, że członkami komitetu założycielskiego mogą być wyłącznie założyciele stowarzyszenia. Prawo o stowarzyszeniach nie określa liczby osób wchodzących w skład komitetu założycielskiego. W praktyce przyjmuje się najczęściej, że składa się on z 3 osób. Głównym zadaniem komitetu założycielskiego jest doprowadzenie do rejestracji stowarzyszenia Złożenie przez komitet założycielski dokumentów do KRS (rejestracja stowarzyszenia) Zgodnie z art. 12, komitet założycielski składa do sądu rejestrowego wniosek o rejestrację wraz ze statutem, listą założycieli, zawierającą imiona i nazwiska, datę i miejsce urodzenia, miejsce zamieszkania oraz własnoręczne podpisy założycieli, protokół z wyboru komitetu założycielskiego, a także informację o adresie tymczasowej siedziby stowarzyszenia. Na podstawie art. 13 ust. 2 sąd rejestrowy doręcza organowi nadzorującemu odpis wniosku o rejestrację wraz z załącznikami. Organ ten ma prawo wypowiedzieć się w sprawie wniosku w terminie 14 dni, licząc od dnia jego doręczenia, a także przystąpić, za zgodą sądu, do postępowania jako zainteresowany. Z chwilą wpisania do Krajowego Rejestru Sądowego stowarzyszenie uzyskuje osobowość prawną i może rozpocząć działalność (art. 17). W świetle postanowień Konstytucji oraz w świetle uregulowań zawartych w ustawie Prawo o stowarzyszeniach, sąd nie jest władny oceniać, czy ustalony w statucie stowarzyszenia zakres działania będzie faktycznie realizowany. Sąd nie może też ingerować w te uregulowania statutu, które nie są sprzeczne z ustawą 23. Postępowanie w sprawach o wpis stowarzyszenia do rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej do Krajowego Rejestru Sądowego jest wolne od opłat sądowych (art. 17 ust. 4) Terenowe jednostki organizacyjne stowarzyszenia (oddziały) Problematyka osobowości prawnej oddziałów stowarzyszenia jest zagadnieniem, które w praktyce wywołuje wiele kontrowersji, ponieważ przepisy regulujące tę materię są bardzo lakoniczne. Na mocy art. 17 ust. 1a ustawy z 7 kwietnia 1989 roku Prawo o stowarzyszeniach, terenowa jednostka organizacyjna stowarzyszenia może uzyskać osobowość prawną, jeżeli statut stowarzyszenia to przewiduje. Osobowość prawna przesądza o podmiotowości prawnej danej jednostki, o jej zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych, a więc o prawie do samodzielnego występowania w obrocie prawnym, w tym w obrocie gospodarczym, do zawierania we własnym imieniu umów, a tym samym do zaciągania zobowiązań, gromadzenia środków zgodnie ze statutem, składania ofert itp. Są to te czynności, które w większości jednostki terenowe stowarzyszeń wykonują bez osobowości prawnej na podstawie pełnomocnictwa udzielonego przez zarząd główny. Uzyskanie osobowości prawnej nie oznacza pełnej samodzielności działania takiej jednostki. Jednostki te mają nadal obowiązek realizacji zadań statutowych opartych na jednolitym statucie oraz uchwałach władz naczelnych stowarzyszenia 24. Nabycie osobowości prawnej przez oddział nie oznacza nabycia przez niego pełnej samodzielności. Oddział, po wpisaniu do rejestru jako osoba prawna, zyskuje zdolność do samodzielnego działania i niezależność w sferze stosunków cywilnoprawnych, jak też praw majątkowych. Nie korzysta jednak z autonomii w zakresie działalności statutowej. Oddziały, jako jednostki organizacyjne stowarzyszenia, składają się na jednolitą i scentralizowaną organizację, w której będąc osobami prawnymi stanowią jego wewnętrzne komórki organizacyjne 25. Do rozpoznania wniosku o rejestrację regionalnej jednostki organizacyjnej stowarzyszenia, posiadającej osobowość prawną właściwy jest sąd rejestrowy siedziby tej jednostki organizacyjnej, a nie siedziby władz naczelnych ogólnopolskiego stowarzyszenia, posiadającego odrębną osobowość prawną i podlegającego osobnej rejestracji. Prawo uzyskiwania osobowości prawnej przez jednostki terenowe jest uzależnione od zapisania tego prawa w statucie stowarzyszenia. Bez takiego

8 postanowienia nabycie osobowości prawnej nie jest możliwe. Jednak o osobowości prawnej nie decyduje sam zapis statutowy, nie mogą o tym zadecydować również władze naczelne stowarzyszenia, lecz wyłącznie organ uchwałodawczy tej jednostki terenowej, która ma się stać osobą prawną. Aby nabyć osobowość prawną, jednostka terenowa powinna spełnić określone wymagania. Mianowicie organ pełniący funkcję walnego zebrania powinien: 1) podjąć uchwałę o przekształceniu się w osobę prawną; 2) wystąpić do właściwego sądu rejonowego - sądu rejestrowego o zarejestrowanie tej jednostki jako osoby prawnej. Zarząd terenowej jednostki organizacyjnej stowarzyszenia jest obowiązany, w terminie 14 dni od chwili jej powołania, zawiadomić o tym organ nadzorujący (starostę) właściwy ze względu na siedzibę tej jednostki, podając skład zarządu i adres siedziby jednostki, oraz doręczyć statut stowarzyszenia. Oddział funkcjonuje na podstawie statutu stowarzyszenia. W ustawie nie określono minimalnej liczby członków oddziału stowarzyszenia. Prezentowane są zarówno poglądy, że oddział powinien liczyć co najmniej 15 członków, jak i uznające, że nie ma w tym względzie żadnych ograniczeń prawnych (ponieważ wymóg co najmniej 15 członków dotyczy stowarzyszenia jako całości). Członków stowarzyszenia zrzeszonych w oddziale wiążą decyzje i uchwały organów stowarzyszenia Zatrudnianie pracowników i społeczna działalność członków Zgodnie z art. 2 ust. 3 Prawa o stowarzyszeniach, stowarzyszenie opiera swoją działalność na pracy społecznej członków, jednakże do prowadzenia swych spraw może zatrudniać pracowników. Sąd Apelacyjny w Warszawie uznał za dopuszczalne zatrudnianie członków zarządu stowarzyszenia. Zdaniem sądu jest to dopuszczalne, gdyż funkcjonowanie w charakterze członka zarządu często wiąże się z koniecznością poświęcenia takiej ilości czasu, która odpowiada całodziennemu zatrudnieniu i uniemożliwia podjęcie zatrudnienia u innego pracodawcy 26. Wydaje się, że założenie, iż działalność stowarzyszenia opiera się na społecznej działalności jego członków, ma pełne uzasadnienie w odniesieniu do małych organizacji, lecz utrudnia profesjonalizację działalności większych stowarzyszeń. W wypadku członków władz stowarzyszenia, a zwłaszcza członków zarządu, powstaje problem praktyczny, kto powinien reprezentować stowarzyszenie w relacjach z członkiem zarządu. Prawo o stowarzyszeniach nie reguluje tej kwestii. Należy więc umieścić stosowne zapisy w statucie. Pomocne mogą być dotyczące tej kwestii zapisy prawa spółdzielczego. Zgodnie z art Prawa spółdzielczego, stosunek pracy z członkami zarządu zatrudnianymi w spółdzielni nawiązuje rada spółdzielni Stowarzyszenie zwykłe Uproszczoną formą stowarzyszenia jest stowarzyszenie zwykłe, nieposiadające osobowości prawnej. Zgodnie z art. 40 ust.2, co najmniej 3 osoby, pragnące założyć stowarzyszenie zwykłe, uchwalają regulamin działalności, określając w szczególności jego nazwę, cel, teren i środki działania, siedzibę oraz przedstawiciela reprezentującego stowarzyszenie. O utworzeniu stowarzyszenia zwykłego jego założyciele informują na piśmie właściwy, ze względu na przyszłą siedzibę stowarzyszenia, organ nadzorujący. Art. 42 ust. 1 stanowi, że stowarzyszenie zwykłe nie może: 1) powoływać terenowych jednostek organizacyjnych; 2) łączyć się w związki stowarzyszeń; 3) zrzeszać osób prawnych; 4) prowadzić działalności gospodarczej; 5) przyjmować darowizn, spadków i zapisów oraz otrzymywać dotacji, a także korzystać z ofiarności publicznej. Stowarzyszenie zwykłe uzyskuje środki na swoją działalność ze składek członkowskich. Istotnym problemem prawnym jest ustalenie, czy stowarzyszenie zwykłe posiada zdolność prawną oraz jaki jest zakres uprawnień osoby reprezentującej to stowarzyszenie. W pojęciu»reprezentowanie«nie mieści się zaciąganie zobowiązań. Z art. 40 ust. 2 ustawy nie wynika, aby przedstawiciel reprezentujący stowarzyszenie mógł zaciągać zobowiązania ze skutkiem dla stowarzyszenia. Skoro stowarzyszenie zwykłe stanowi grupa osób, oznacza to, że zaciągać zobowiązania majątkowe mogą członkowie osobiście lub działając przez pełnomocnika na zasadach i w sposób określony w przepisach kodeksu cywilnego o pełnomocnictwie. Wówczas też za takie zobowiązanie odpowiadać będą wszyscy członkowie. Jeżeli zaś zobowiązanie powstanie w związku z oświadczeniem woli złożonym przez osobę wybraną do reprezentowania stowarzyszenia, odpowiedzialność ponosić będzie ta osoba 27. III. PRZEPISY PRAWNE DOTYCZĄCE TWORZENIA I DZIAŁANIA ZWIĄZKÓW STOWARZYSZEŃ Zgodnie z art. 22, stowarzyszenia w liczbie co najmniej 3 mogą założyć związek stowarzyszeń. Założycielami i członkami związku mogą być także inne osoby prawne, z tym że osoby prawne mające cele zarobkowe mogą być członkami wspierającymi. Do związków stowarzyszeń stosuje się odpowiednio przepisy ustawy. Forma prawna związku stowarzyszeń bywa wykorzystywana do tworzenia federacji organizacji pozarządowych. Cechą charakterystyczną takiej federacji jest to, że ma ona własną osobowość prawną (OFOP). IV. PRZEPISY PRAWNE DOTYCZĄCE TWORZENIA I DZIAŁANIA FUNDACJI Tworzenie i funkcjonowanie fundacji reguluje ustawa z 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach oraz Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 8 maja 2001 roku w sprawie ramowego zakresu sprawozdania z działalności fundacji DEFINICJA FUNDACJI 1. Ofiarowanie czegoś, zbudowanie czegoś na własny koszt do użytku społeczeństwa; ufundowanie czegoś. 2. Instytucja, której podstawą jest majątek przeznaczony przez jej założyciela na określony cel (dobroczynny, kulturalny) 29. Fundacja jest to formalnie spersonifikowany (osobowość prawna) majątek, o którego przeznaczeniu (i sposobie wykorzystania) decyduje wola fundatora 30. Fundacja może być ustanawiana wyłącznie w celu realizacji celów społecznie lub gospodarczo użytecznych (nie dla celów prywatnych) Fundacja a organizacja społeczna Zgodnie z art. 5 2 pkt 5 k.p.a., organizacjami społecznymi są organizacje zawodowe, samorządowe, spółdzielcze i inne organizacje społeczne. Na podstawie art k.p.a., organizacja społeczna może w sprawie dotyczącej innej osoby występować z żądaniem wszczęcia postępowania administracyjnego oraz dopuszczenia jej do udziału w postępowaniu, jeżeli jest to uzasadnione celami statutowymi tej organizacji i gdy

9 przemawia za tym interes społeczny. Wobec tego istotne jest ustalenie, czy fundacje są organizacjami społecznymi i mogą korzystać z uprawnień określonych w k.p.a. Z uwagi na przyjęcie przez Sąd Najwyższy, iż fundacja jest wyodrębnioną masą majątkową, przyjmowano również, że fundacje nie są organizacjami społecznymi. Zgodnie z postanowieniem Naczelnego Sądu Administracyjnego (NSA), fundacja nie jest korporacją obywateli, lecz wyodrębnioną masą majątkową ( ), fundacja nie jest organizacją społeczną i nie może również zostać uznana za organizację ekologiczną ( ) 31. Jednakże odmienne stanowisko zaprezentował NSA w orzeczeniu z 12 grudnia 2005 roku, ustalając, że fundacji przysługuje status organizacji społecznej. Ta uchwała NSA stanowi istotną zmianę orzecznictwa, które do tej pory przyjmowało, że fundacje nie są organizacjami społecznymi i nie mogą uczestniczyć jako strona w sprawach sądowych z zakresu ich działalności. NSA w siedmioosobowym składzie (przy dwóch zdaniach odrębnych) orzekł, że fundacje, jako organizacje społeczne, mogą zgłaszać swój udział, w roli uczestników, w postępowaniach przed sądami administracyjnymi. NSA przypomniał, że pojęcie organizacji społecznej jest często stosowane w prawie, ale nie są znane kryteria, na podstawie których można zakwalifikować daną organizację jako organizację społeczną FUNDATOR Fundatorem może być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna, fundator może być jeden, ale może być też kilku fundatorów, fundator może być obcokrajowcem lub osobą prawną z siedzibą w innym kraju (art. 2 ust. 1 ustawy o fundacjach). Fundatorem jest osoba (podmiot), która złożyła oświadczenie woli o ustanowieniu fundacji. Jest historycznym twórcą fundacji. Kolejni darczyńcy i sponsorzy nie są fundatorami, nawet jeżeli przekazują znaczne środki na rzecz fundacji. Wobec tego nie jest możliwe powołanie lub odwołanie kogoś z funkcji fundatora. Uprawnienia fundatora mają charakter osobisty w tym znaczeniu, że nie mogą być one przedmiotem następstwa prawnego (są niezbywalne i nie podlegają dziedziczeniu). Zasadą jest, że fundator posiada tylko takie uprawnienia, jakie wynikają ze statutu fundacji. Uprawnienia fundatora dotyczące powoływania organów fundacji nie przechodzą na jego następcę prawnego 33. Fundator nie jest uprawniony do odwołania członków organu fundacji, jeżeli jej statut nie przyznaje mu tego uprawnienia 34. Fundator ma z mocy ustawy szczególne uprawnienia, ale tylko do chwili zarejestrowania fundacji, z którą to uzyskuje ona osobowość prawną. Uprawnienia fundatora mają charakter praw osobowych, nie mają charakteru cywilnego i nie tworzą praw podmiotowych. Są one niezbywalne USTANOWIENIE FUNDACJI 3.1. Akt fundacyjny Oświadczenie woli o ustanowieniu fundacji można złożyć w formie aktu notarialnego lub w testamencie. Art. 3 ustawy o fundacjach stanowi, że oświadczenie woli o ustanowieniu fundacji powinno być złożone w formie aktu notarialnego. Zachowania tej formy nie wymaga się, jeżeli ustanowienie fundacji następuje w testamencie. W oświadczeniu woli o ustanowieniu fundacji fundator powinien wskazać cel fundacji oraz składniki majątkowe przeznaczone na jego realizację. O rodzajach testamentu mówi kodeks cywilny. Typową formą jest własnoręczne sporządzenie testamentu i opatrzenie go własnym podpisem. Art k.c. Spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcz- -nym, podpisze i opatrzy datą. Art. 950 k.c. Testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego Statut fundacji Statut fundacji ustalany jest przez fundatora (art. 5 ust. 1 ustawy o fundacjach) lub upoważnioną przez niego osobę fizyczną lub prawną (art. 6 ust. 1). Jeżeli fundator powołał fundację w testamencie i nie ustalił jej statutu, zobowiązani są do tego jego spadkobiercy (art. 6 ust. 3). Zgodnie z art. 5 ust. 1, fundator ustala statut fundacji, określający jej nazwę, siedzibę i majątek, cele, zasady, formy i zakres działalności fundacji, skład i organizację zarządu, sposób powoływania oraz obowiązki i uprawnienia tego organu i jego członków. Statut może zawierać również inne postanowienia, w szczególności dotyczące prowadzenia przez fundację działalności gospodarczej, dopuszczalności i warunków jej połączenia z inną fundacją, zmiany celu lub statutu, a także przewidywać tworzenie obok zarządu innych organów fundacji. Jedynym obligatoryjnym organem fundacji jest zarząd Kapitał potrzebny do założenia fundacji Zgodnie z art. 3 ust. 3 ustawy o fundacjach, składnikami majątkowymi przeznaczonymi na założenie fundacji mogą być pieniądze, papiery wartościowe, a także oddane fundacji na własność rzeczy ruchome i nieruchomości. Majątek wniesiony do fundacji nie może być uznany za darowiznę w rozumieniu art. 18 ust. 1 pkt 2 ustawy z 1992 roku o podatku dochodowym od osób prawnych 36. Ustawodawca nie określił minimalnego pułapu początkowego majątku fundacji, stąd też poza zakresem kognicji Sądu Rejestrowego pozostaje oczywiście ocena, czy jest to suma wystarczająca do osiągnięcia zakładanego celu fundacji. Majątek pierwotny (założycielski) fundacji w trakcie jej trwania i działania może ulegać zmianom in plus i in minus 37. W niektórych krajach Unii Europejskiej istnieje wymóg wniesienia przez fundatora minimalnego funduszu założycielskiego. W Niemczech, podobnie jak w Polsce, istnieje zapis wymagający, aby fundator określił środki finansowe wystarczające do zapewnienia stałego i długotrwałego propagowania celu fundacji. Prawnie nie została więc określona minimalna wysokość funduszu założycielskiego. Praktyka natomiast wypracowała pogląd, iż wystarczający jest kapitał w wysokości co najmniej 100 tys. euro. Ten bardzo wysoki poziom funduszu założycielskiego skutkuje relatywnie niewielką liczbą fundacji w Niemczech (ok. 15 tys.) w porównaniu np. do Holandii (160 tys.) czy też do liczby stowarzyszeń działających w Niemczech (600 tys.). Ponadto prawo niemieckie dopuszcza możliwość tworzenia fundacji bez osobowości prawnej, które są w zasadzie rodzajem darowizny z przeznaczeniem na konkretny cel. Taki fundusz może zostać przekazany w zarząd istniejącej organizacji. Nie ma żadnych wymogów odnoszących się do minimalnej wartości przekazanych środków. W Hiszpanii przepisy wskazują kwotę wystarczającą do założenia fundacji. Jest nią 30 tys. euro. Jednakże organ nadzoru może uznać, że jest to kwota niewystarczająca z uwagi na statutowe cele fundacji. W Holandii fundacja może zostać utworzona w każdym celu prawnie dozwolonym, nie ma wymogu dotyczącego minimalnego kapitału, fundacje są rejestrowane w Izbie Gospodarczej bez żadnych szczególnych formalności Rejestracja Na podstawie art. 7 ustawy, fundacja podlega obowiązkowi wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego i z tą chwilą uzyskuje osobowość prawną. O wpisaniu fundacji do Krajowego Rejestru Sądowego sąd zawiadamia ministra właściwego ze względu na zakres jego działania oraz cele fundacji, zwanego dalej właściwym ministrem, oraz właściwego ze względu na siedzibę fundacji starostę, przesyłając jednocześnie statut (ma to umożliwić sprawowanie nadzoru przez ministra i starostę). Zasadniczo procedura rejestracji jest analogiczna do rejestracji stowarzyszenia, z tą różnicą, że w toku postępowania na temat wniosku o rejestrację nie wypowiada się organ nadzoru.

10 4. ZMIANA STATUTU I CELU FUNDACJI Statut fundacji powinien wyraźnie przewidywać możliwość zmian statutu oraz tryb ich dokonywania (np. określając organ uprawniony do dokonywania zmian). Orzecznictwo sądów nie jest w tej materii spójne. Część sędziów uważa, że jeżeli statut nie zawiera postanowienia o możliwości zmiany statutu, to zmiana taka nie jest możliwa nawet wolą fundatora. Fundator nie może zmienić statutu fundacji, gdy jej statut nie upoważnia go do dokonywania takich zmian 38. Inni uważają, że fundator może zmienić statut fundacji (jeżeli nie zmienia jej celu). Inną kontrowersyjną kwestią jest możliwość zmiany celu fundacji. Część prawników uważa, że zmiana celu fundacji nie jest możliwa, nawet jeżeli statut to przewiduje (chodzi o brak możliwości zmiany zapisów zawartych w akcie założycielskim oraz kwestię zaufania publicznego do fundacji oraz do tego, że zajmuje się ona określoną problematyką). Inni dopuszczają zmianę celu fundacji albo pod warunkiem, że chodzi wyłącznie o doprecyzowanie lub rozszerzenie celu fundacji, albo w pełnym zakresie, ale pod warunkiem, że statut wyraźnie dopuszcza możliwość zmiany celu. Przykładowo można wskazać następujące orzeczenia Sądu Najwyższego w tej sprawie: Jeżeli statut fundacji dopuszcza jego zmianę, nie jest wykluczona zmiana tych postanowień, które zgodne są z oświadczeniem woli o ustanowieniu fundacji i dotyczą wymagań innych niż określone w art. 3 ust. 2 ustawy z 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach (a więc nie dotyczą celu oraz funduszu założycielskiego) 39. Ten pogląd został skrytykowany przez prawników jako sprzeczny z art. 5 ust. 1 ustawy o fundacjach, która stanowi, że statut fundacji określa warunki zmiany celu lub statutu 40. Zmiana celu fundacji, ustalonego przez fundatora i określonego w statucie, może zostać dokonana w razie, gdy statut to przewiduje i z zachowaniem przewidzianych w nim warunków LIKWIDACJA FUNDACJI Fundacja może zostać zlikwidowana tylko w wypadkach wyraźnie wskazanych w przepisach prawa. Ani fundator, ani zarząd fundacji nie może podjąć decyzji o zlikwidowaniu fundacji, jeżeli nie zachodzi żadna z przyczyn określonych w ustawach. Inaczej jest w wypadku stowarzyszenia, które może zostać w każdej chwili rozwiązane na mocy postanowienia walnego zgromadzenia członków. Przyczyny likwidacji fundacji są określone w art. 15 ustawy z 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach w sposób wyczerpujący 42. Zgodnie z art. 15 tej ustawy, w razie osiągnięcia celu, dla którego fundacja była ustanowiona lub w razie wyczerpania środków finansowych i majątku fundacji, fundacja podlega likwidacji w sposób wskazany w statucie. W innych wypadkach likwidacja fundacji może nastąpić tylko na mocy przepisu ustawy, np. na podstawie art. 42 k.c. 1, który stanowi, że jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku powołanych do tego organów, sąd ustanawia dla niej kuratora. Kurator powinien postarać się niezwłocznie o powołanie organów osoby prawnej, a w razie potrzeby o jej likwidację. W Sejmie poprzedniej kadencji trwały prace nad projektem nowej ustawy o fundacjach (projekt z dnia 26 października 2006 roku), który przewidywał szereg zmian m.in. obowiązek powołania organu kontroli wewnętrznej, minimalny majątek przeznaczony na działalność gospodarczą w wysokości co najmniej 20 tys. złotych, możliwość zakładania związków fundacji (analogicznie do związków stowarzyszeń), doprecyzowanie przepisów dotyczących likwidacji fundacji. Ustawa ta nie została jednakże uchwalona. V. PRZEPISY PRAWNE DOTYCZĄCE TWORZENIA I DZIAŁANIA SPÓŁDZIELNI SOCJALNYCH Zasady tworzenia i działalność spółdzielni socjalnych reguluje ustawa z 16 września 1982 roku Prawo spółdzielcze 43, ustawa z 27 kwietnia 2006 roku o spółdzielniach socjalnych 44 oraz Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 3 sierpnia 2007 roku w sprawie określenia wzorów zaświadczeń dołączanych do wniosku o wpis spółdzielni socjalnej do Krajowego Rejestru Sądowego DEFINICJA SPÓŁDZIELNI Zgodnie z art. 1 Prawa spółdzielczego, spółdzielnie są dobrowolnymi zrzeszeniami, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzą działalność gospodarczą. Spółdzielnie mogą również prowadzić działalność społeczną i oświatowo- -kulturalną na rzecz swoich członków (prowadzenie tej działalności jest fakultatywne). Na podstawie przytoczonych definicji można wskazać następujące cechy spółdzielni: 1. Zasada dobrowolnego i otwartego członkostwa spółdzielnie są organizacjami dobrowolnymi, otwartymi dla wszystkich osób. Członkami spółdzielni mogą być osoby fizyczne i osoby prawne. 2. Nieograniczona, zmienna liczba członków oraz zmienny fundusz udziałowy ta cecha jest konsekwencją wymienionej wcześniej zasady dobrowolności i otwartości ponieważ zmienność kapitału jest wynikiem prawa do wstępowania i występowania ze spółdzielni. 3. Zasada samorządności i demokratycznej kontroli spółdzielnie są organizacjami demokratycznymi, kontrolowanymi przez zrzeszonych w nich członków. Działając w granicach obowiązywania prawa, samodzielnie kształtują swoją strukturę organizacyjną, wyznaczają cele działania oraz dokonują wyboru władz. W spółdzielniach podstawowych członkowie mają równe prawo głosu (zasada jeden członek jeden głos). 4. Zasada pierwszeństwa osoby przed kapitałem, która jest odzwierciedlana w specyficznych zasadach dotyczących przyjmowania, występowania oraz wykluczania członków, jak również w zasadzie jedna osoba, jeden głos. 5. Zasada ekonomicznego uczestnictwa (współodpowiedzialności) członków. Członkowie uczestniczą w tworzeniu kapitału spółdzielni i przeznaczają nadwyżki na rozwój przedsiębiorstwa spółdzielni i finansowanie wybranych przez członków innych dziedzin działalności. Celem tworzenia spółdzielni jest wspólne prowadzenie działalności gospodarczej. Spółdzielnie prowadzą działalność gospodarczą o charakterze celowym, w tym sensie, że ma ona służyć zaspokojeniu potrzeb i interesów członkowskich lub szerzej danej społeczności. W postanowieniu z 20 czerwca 1996 roku Sąd Najwyższy stwierdził, iż pojęcie spółdzielni oznacza powstanie trwałego związku osób połączonych stosunkiem członkostwa i współdziałających ze sobą dla osiągnięcia oznaczonych celów 46. Współdziałanie członków, pomimo iż nie zostało wymienione przez ustawodawcę, uznawane jest powszechnie za istotną cechę spółdzielni. Ważnym przejawem współdziałania jest obowiązek wniesienia wpłat na zadeklarowany udział. Spółdzielnie są to zrzeszenia osób fizycznych i prawnych, do których stosuje się odmienne, szczególne zasady funkcjonowania niż w stosunku do innych podmiotów gospodarczych. Spółdzielczość łączy w sobie dwa zasadniczo odrębne elementy: typowej dla sektora przedsiębiorstw spółki handlowej (przedmiotem działalności spółdzielni może być prowadzenie działalności gospodarczej, przedsiębiorstwa) oraz najbardziej typowej formuły organizacji trzeciego sektora, a mianowicie stowarzyszenia (m.in. zasada jeden członek jeden głos, pozagospodarczy cel statutowy).

11 Wśród cech upodabniających spółdzielnię do stowarzyszenia można wskazać na zrzeszeniowy (członkowski) charakter obu podmiotów, z tym, że członkami stowarzyszenia mogą być w zasadzie wyłącznie osoby fizyczne, demokratyczną i samorządną formę działania (najważniejsze decyzje podejmowane są przez członków organizacji) oraz działanie w oparciu o statut. Spółdzielnie od stowarzyszeń odróżnia gospodarczy cel utworzenia i działania oraz związane z nim kwestie wnoszenia udziałów oraz podziału wypracowanej nadwyżki. Niektóre spółdzielnie działają w oparciu o założenie, że członkowie spółdzielni są równocześnie jej klientami np. spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe, spółdzielnie mieszkaniowe. Działalność gospodarcza prowadzona przez spółdzielnie służy do zaspokajania potrzeb i interesów ekonomicznych członków spółdzielni. Niekoniecznie jednak jak w wypadku spółek musi być to działalność stricte zarobkowa (np. spółdzielnie mieszkaniowe, socjalne) TRYB ZAKŁADANIA SPÓŁDZIELNI Osoby pragnące założyć spółdzielnię zobowiązane są uchwalić statut spółdzielni (i złożyć na nim swoje podpisy) oraz dokonać wyboru władz lub komisji organizacyjnej (co najmniej 3 osoby). Spółdzielnie podlegają rejestracji w KRS. Z chwilą rejestracji nabywają osobowość prawną, a jej założyciele stają się członkami spółdzielni Założyciele spółdzielni Liczba założycieli spółdzielni nie może być mniejsza od dziesięciu, jeżeli założycielami są osoby fizyczne, i trzech, jeżeli założycielami są osoby prawne (chodzi o spółdzielnię, której członkami są wyłącznie osoby prawne). W spółdzielniach produkcji rolnej i spółdzielniach socjalnych liczba założycieli osób fizycznych nie może być mniejsza niż pięć osób lub dwie organizacje (wymagana liczba założycieli jest również minimalną liczbą członków spółdzielni) Statut Spółdzielnie prowadzą działalność na podstawie przepisów prawa oraz swojego statutu (art. 2). Niezbędną treść statutu spółdzielni określa art. 5 Prawa spółdzielczego, stanowiąc jednocześnie, iż statut może zawierać także inne postanowienia. Zgodnie z komentowanym przepisem statut spółdzielni powinien określać: 1) oznaczenie nazwy z dodatkiem spółdzielnia lub spółdzielczy i podaniem jej siedziby; 2) przedmiot działalności spółdzielni oraz czas trwania, o ile założono ją na czas określony; 3) wysokość wpisowego oraz wysokość i liczbę udziałów, które członek obowiązany jest zadeklarować, terminy wnoszenia i zwrotu oraz skutki niewniesienia udziału w terminie; jeżeli statut przewiduje wnoszenie więcej niż jednego udziału, może określać ich górną granicę; 4) prawa i obowiązki członków; 5) zasady i tryb przyjmowania członków, wypowiadania członkostwa, wykreślania i wykluczania członków; 6) zasady zwoływania walnych zgromadzeń, obradowania na nich i podejmowania uchwał; 7) zasady i tryb wyboru oraz odwoływania członków organów spółdzielni; 8) zasady podziału nadwyżki bilansowej (dochodu ogólnego) oraz pokrywania strat spółdzielni. Natomiast art. 12a 1 Prawa spółdzielczego stanowi, że zmiana statutu spółdzielni wymaga uchwały walnego zgromadzenia podjętej większością 2/3 głosów, a dokonana zmiana nie wywołuje skutków prawnych przed jej wpisaniem do Krajowego Rejestru Sądowego (wpis konstytutywny) Członkowie spółdzielni Zgodnie z art. 5 1 pkt 4 i 5 Prawa spółdzielczego, statut spółdzielni powinien określać prawa i obowiązki członków oraz zasady i tryb przyjmowania członków oraz utraty członkostwa. Członkowie założyciele stają się członkami spółdzielni z chwilą jej zarejestrowania. Natomiast przystępujący do spółdzielni stają się jej członkami z chwilą ich przyjęcia. Warunkiem przyjęcia na członka jest złożenie pisemnej deklaracji i podjęcie decyzji przez właściwy organ spółdzielni wskazany w statucie. W wypadku gdy tym organem nie jest walne zgromadzenie, statut musi wskazywać organ, do którego można wnieść odwołanie (art. 17 4). Zarząd spółdzielni zobowiązany jest prowadzić rejestr członków Uprawnienia członków spółdzielni Prawo członkostwa jest prawem niemajątkowym. Prawa tego nie można przenieść na inny podmiot w drodze czynności prawnej. Nie dochodzi do jego powstania poprzez następstwo prawne. Zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 18 Prawa spółdzielczego, prawa i obowiązki wynikające z członkostwa w spółdzielni są dla wszystkich członków równe. Członek spółdzielni ma prawo do uczestniczenia w walnym zgromadzeniu, wybierania i bycia wybieranym do organów spółdzielni (bierne i czynne prawo wyborcze), zapoznawania się z wewnętrzną dokumentacją (statut, regulaminy, uchwały, protokoły), udziału w nadwyżce bilansowej, korzystania ze świadczeń spółdzielni w zakresie jej działalności statutowej Obowiązki członka Wśród obowiązków wynikających z członkostwa w spółdzielni można wyróżnić kilka grup obowiązków o odmiennym charakterze. Podstawowym obowiązkiem członka jest obowiązek współdziałania dla dobra spółdzielni (obowiązek lojalności). Treść tego obowiązku znajduje swój wyraz w aktywnym uczestnictwie w pracach organów spółdzielni. Co więcej, członek spółdzielni ma obowiązek powstrzymywania się od wszelkich działań szkodzących spółdzielni. Ponadto można wymienić obowiązki polegające na dokonaniu określonych świadczeń pieniężnych na rzecz spółdzielni. Taki charakter mają obowiązki wniesienia wpisowego, wniesienia wpłaty na udział oraz wniesienie wkładu (jeżeli statut przewiduje jego wniesienie) określone w art i 20 1 i 2 Prawa spółdzielczego Utrata członkostwa Wypowiedzenie Zgodnie z zasadą dobrowolnego i otwartego członkostwa, członek spółdzielni może z niej wystąpić za wypowiedzeniem. Termin wypowiedzenia powinien określać statut. W wypadku wystąpienia członka ze spółdzielni zwrotowi podlegają wpłaty dokonane na udziały. Wykluczenie lub wykreślenie Spółdzielnia może rozwiązać stosunek członkostwa poprzez wykluczenie lub wykreślenie członka (art. 24). Wykluczenie może nastąpić z przyczyn zawinionych przez członka (np. umyślnego naruszenia obowiązków członka), natomiast wykreślenie z przyczyn niezawinionych (choroba, umieszczenie w zakładzie karnym, utrata określonych kwalifikacji, wyjazd za granicę). Organem właściwym do podjęcia decyzji w tym przedmiocie jest, zgodnie z ustawą, rada nadzorcza lub walne zgromadzenie. Członek spółdzielni pozbawiony członkostwa (przez radę nadzorczą) ma prawo odwołania się do walnego zgromadzenia (postępowanie wewnątrzspółdzielcze) oraz zaskarżenia uchwały w ciągu 6 tygodni do sądu. Walne zgromadzenie może utrzymać bądź uchylić uchwałę, tym samym przywracając członkostwo Majątek spółdzielni Aby spółdzielnia mogła prowadzić działalność statutową (w szczególności gospodarczą), musi posiadać określoną liczbę członków oraz musi dysponować określonymi funduszami (własnym majątkiem). Majątek spółdzielni powstaje głównie z wpłat pieniężnych i innych składników majątkowych wnoszonych przez członków, dochodów z prowadzonego przez spółdzielnię przedsiębiorstwa oraz z innych źródeł. Każda spółdzielnia musi posiadać dwa fundusze (art. 78): - fundusz udziałowy; - fundusz zasobowy.

12 Fundusz udziałowy Uczestnictwo członka w spółdzielni ma charakter osobowy (członkostwo w spółdzielni jest ściśle związane z osobą członka). Łączy się z nim nierozerwalnie majątkowe uczestnictwo w spółdzielni, które znajduje swój wyraz w obowiązku zadeklarowania i objęcia co najmniej jednego udziału pieniężnego w wysokości przewidzianej przez statut spółdzielni (art. 20) 48. Statut może też przewidywać wnoszenie większej ilości udziałów, ale jednakowej dla wszystkich członków. Są to tak zwane udziały obligatoryjne, których wniesienie jest obowiązkiem członka, a jego niewykonanie może uzasadniać wykluczenie członka ze spółdzielni. Wysokość udziału zadeklarowanego jest wyrażona w kwocie pieniężnej w złotych, ma stałą wartość i jest równa dla wszystkich członków spółdzielni. Ustawa nie określa maksymalnej ani minimalnej wysokości udziałów. Zdeklarowane, a ściślej, wniesione udziały, stanowią fundusz udziałowy spółdzielni, pozostający do jej wyłącznej dyspozycji przez okres trwania członkostwa. Członek spółdzielni nie może przed ustaniem członkostwa żądać zwrotu wpłat dokonanych na udziały. Zwrot nie może nastąpić, jeżeli udziały zostały przeznaczone na pokrycie strat spółdzielni. Fundusz zasobowy Fundusz zasobowy powstaje z wpisowego, części nadwyżki bilansowej lub innych źródeł określonych w odrębnych przepisach. Wpisowe jest pewnego rodzaju opłatą z tytułu przystąpienia do spółdzielni. Statut powinien określać wysokość wpisowego, tryb oraz termin jego wnoszenia. Przyjmuje się, że wpisowe może mieć jedynie postać pieniężną. Fundusz zasobowy powstaje również z części nadwyżki bilansowej. Spółdzielnia, prowadząc działalność gospodarczą, osiąga określony wynik finansowy zysk lub stratę. Zysk spółdzielni pomniejszony o podatek dochodowy i inne odpisy nazywany jest nadwyżką bilansową (art. 75 Prawa spółdzielczego). Organem uprawnionym do podjęcia decyzji o podziale nadwyżki jest walne zgromadzenie. Na fundusz zasobowy przeznacza się także darowizny przekazane na rzecz spółdzielni. W wypadku spółdzielni socjalnych na fundusz zasobowy przeznaczane jest co najmniej 40% nadwyżki bilansowej. Fundusze rezerwowe (zapasowe) Zgodnie z art Prawa spółdzielczego, oprócz funduszu udziałowego i funduszu zasobowego można utworzyć na podstawie zapisów statutowych inne fundusze własne. Fundusze rezerwowe spółdzielni mogą powstać wyłącznie z nadwyżek bilansowych (art. 77). W wypadku spółdzielni socjalnych część nadwyżki bilansowej przeznaczana jest na fundusz inwestycyjny Organy spółdzielni Spółdzielnia, jako osoba prawna zgodnie z art. 38 k.c., działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i opartym na niej statucie. Warunkiem działania spółdzielni jest funkcjonowanie trzech niezbędnych dla niej organów (art. 35): 1. walnego zgromadzenia (zebranie grup członkowskich); 2. rady nadzorczej; 3. zarządu. Obok powyższych organów, statut spółdzielni może przewidywać tworzenie innych, tzw. organów fakultatywnych Walne zgromadzenie Walne zgromadzenie jest najwyższym organem spółdzielni. Z tego określenia nie wynika żadna konsekwencja prawna, gdyż walne zgromadzenie, jak i inne organy, musi działać w granicach kompetencji przewidzianych w statucie (i ustawie). O znaczeniu tego organu świadczy zakres spraw określonych w art. 38 Prawa spółdzielczego, zastrzeżonym wyłącznie do jego kompetencji (np. uchwalanie zmian statutu czy podejmowanie uchwał w sprawie zbycia nieruchomości). Ustawa przewiduje, że walne zgromadzenie powinno być zwoływane minimum raz w roku obrachunkowym, nie później niż 6 miesięcy po rozpoczęciu tegoż roku. Organem zwołującym walne zgromadzenie jest zarząd spółdzielni. Organ ten może z własnej inicjatywy lub na wniosek rady nadzorczej lub 1/10 członków spółdzielni zwołać nadzwyczajne walne zgromadzenie, z tym, że wnioskodawcy muszą określić, jakie sprawy mogą stanowić przedmiot obrad walnego zgromadzenia (wniosek na piśmie ze wskazaniem celu zwołania walnego). Walne zgromadzenie powinno odbyć się w ciągu 6 tygodni od wniesienia żądania. Jeżeli to nie nastąpi, prawo zwołania walnego mają rada nadzorcza, związek rewizyjny lub Krajowa Rada Spółdzielcza (art. 39 5). Prawo uczestniczenia w walnym zgromadzeniu mają wszyscy członkowie spółdzielni, a zarząd zobowiązany jest zawiadomić ich o terminie, miejscu i porządku obrad w sposób przewidziany w statucie (art. 40). Bardzo ważne jest ustalenie porządku obrad, ponieważ walne może podejmować wyłącznie uchwały w sprawach w nim wcześniej ujętych (art. 41). Możliwe jest sądowe zaskarżenie każdej uchwały walnego zgromadzenia, a prawo to przysługuje wszystkim członkom spółdzielni oraz zarządowi spółdzielni Rada nadzorcza Drugim koniecznym organem spółdzielni jest rada nadzorcza. W spółdzielni socjalnej, w której liczba członków nie przekracza 15 osób, nie wybiera się rady nadzorczej, a jej zadania wykonuje walne zgromadzenie. Prawo kontroli przysługuje każdemu członkowi. Rada nadzorcza sprawuje kontrolę i nadzór nad działalnością spółdzielni. W myśl ustawy jest to zawsze organ kolegialny, składający się co najmniej z 3 członków spółdzielni. Prawo spółdzielcze przewiduje możliwość zastąpienia rady nadzorczej organem o nazwie komisja rewizyjna i przekazania szeregu uprawnień rady walnemu zgromadzeniu. Dotyczy to małych spółdzielni, w których z tego powodu nie ma problemów organizacyjnych ze względnie częstym zwoływaniem walnego zgromadzenia Zarząd Trzecim organem spółdzielni jest jej zarząd. Zarząd kieruje działalnością spółdzielni i reprezentuje ją na zewnątrz (art Prawa spółdzielczego). Do zarządu należy podejmowanie decyzji niezastrzeżonych w ustawie lub statucie do kompetencji innych organów. Zarząd może być organem jednoosobowym (art. 49) lub wieloosobowym. O składzie zarządu rozstrzyga statut spółdzielni, ponadto statut może określać wymagania, które powinien spełniać kandydat na członka zarządu. Wyboru zarządu dokonuje rada nadzorcza albo walne zgromadzenie. Wyboru dokonuje się w sposób zindywidualizowany, tzn. właściwy statutowo organ dokonuje wyboru poszczególnych członków zarządu ze wskazaniem funkcji, jakie mają pełnić. Członek zarządu może być w każdym czasie odwołany przez organ, który dokonał jego wyboru. Odwołanie musi nastąpić w głosowaniu tajnym. Wynik głosowania przekazywany jest w formie pisemnej wraz z uzasadnieniem osobie zainteresowanej. Ustawa przewiduje też szczególny tryb odwołania członków zarządu, który ma miejsce na forum walnego zgromadzenia w przypadku, gdy dany członek zarządu w poprzednim głosowaniu nie uzyskał absolutorium ze strony walnego zgromadzenia Reprezentacja Ponieważ pierwszą z podstawowych funkcji zarządu jest reprezentowanie spółdzielni w stosunkach zewnętrznych i wewnętrznych, ustawa określa zasady takiej reprezentacji. Jest to tzw. zasada reprezentacji łącznej, tzn. że oświadczenia za spółdzielnię, aby były prawnie skuteczne, muszą być składane przez co najmniej dwóch członków spółdzielni albo jednego z członków wraz z pełnomocnikiem (art. 54) Powoływanie i odwoływanie organów spółdzielni Organy spółdzielni są wybierane w głosowaniu tajnym spośród nieograniczonej liczby kandydatów. Odwołanie członków organów także następuje w głosowaniu tajnym. Organy wybierane są na określoną kadencję. Członkami rady mogą być wyłącznie członkowie spółdzielni (art. 45). O tym, czy osoba niebędąca członkiem spółdzielni może być członkiem zarządu, decyduje statut spółdzielni.

13 Organ, który zgodnie ze statutem jest uprawniony do powołania członków zarządu, może ich odwołać. Walne zgromadzenie może odwołać tych członków zarządu, którym nie udzieliło absolutorium, nawet jeżeli nie jest organem uprawnionym do powoływania zarządu. 3. SPÓŁDZIELNIE SOCJALNE 3.1. Działalność spółdzielni socjalnej Spółdzielnie socjalne działają na podstawie ustawy z 27 kwietnia 2006 roku o spółdzielniach socjalnych i są rodzajem spółdzielni pracy. W sprawach nieuregulowanych tą ustawą stosuje się prawo spółdzielcze. Zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy o spółdzielniach socjalnych, przedmiotem działalności spółdzielni socjalnej jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa opartego na osobistej pracy członków. Ponadto spółdzielnie socjalne działają na rzecz: 1) społecznej reintegracji jej członków, przez co należy rozumieć działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu; 2) zawodowej reintegracji jej członków, przez co należy rozumieć działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy. Spółdzielnie socjalne mogą prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków oraz ich środowiska lokalnego, a także działalność pożytku publicznego Założyciele spółdzielni socjalnej Spółdzielnie socjalne mogą tworzyć osoby bezrobotne w rozumieniu przepisów ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 49, niepełnosprawni, bezdomni realizujący indywidualny program wychodzenia z bezdomności, uzależnieni od alkoholu, narkotyków po zakończeniu terapii, chorzy psychicznie, zwalniani z zakładów karnych, uchodźcy realizujący indywidualny program integracji mający pełną zdolność do czynności prawnych. Ponadto założycielami spółdzielni socjalnej mogą być: 1) inne osoby niż wcześniej wymienione, o ile liczba tych osób nie stanowi więcej niż 50% ogólnej liczby założycieli; 2) organizacje pozarządowe w rozumieniu przepisów o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie lub jednostki samorządu terytorialnego; 3) kościelne osoby prawne. Liczba założycieli spółdzielni socjalnej nie może być mniejsza niż pięć, jeżeli założycielami są osoby fizyczne, i dwa, jeżeli założycielami są osoby prawne. Spółdzielnia socjalna liczy nie mniej niż pięciu i nie więcej niż pięćdziesięciu członków. Wkład organizacji pozarządowych, kościelnych osób prawnych lub jednostek samorządu terytorialnego może polegać na przeniesieniu lub obciążeniu własności rzeczy lub innych praw, a także na dokonaniu innych świadczeń na rzecz spółdzielni socjalnej, w szczególności na wykonywaniu świadczeń przez wolontariuszy lub pracowników jednostek samorządu terytorialnego, kościelnych osób prawnych lub organizacji pozarządowych. Spółdzielnia socjalna nie uiszcza opłaty sądowej od wniosku o wpis tej spółdzielni do Krajowego Rejestru Sądowego, a także od wniosków o zmiany wpisu, oraz nie uiszcza opłaty za ogłoszenie tych wpisów w Monitorze Sądowym i Gospodarczym Członkowie spółdzielni socjalnej Aby być założycielami spółdzielni socjalnej, osoby zagrożone wykluczeniem muszą mieć pełną zdolność do czynności prawnych. Natomiast członkami spółdzielni mogą być osoby mające ograniczoną zdolność do czynności prawnych (mogą przystąpić do istniejącej spółdzielni). Zgodnie z art. 15 k.c., ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli lat trzynaście oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo. Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności uzależnienia od alkoholu lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę. Do dokonania czynności prawnej przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych konieczna jest zgoda przedstawiciela ustawowego (rodziców, kuratora). Członkostwo w spółdzielni socjalnej mogą nabyć także inne osoby niż wskazane powyżej, jeżeli ich praca na rzecz spółdzielni socjalnej wymaga szczególnych kwalifikacji, których nie posiadają pozostali członkowie tej spółdzielni (nie więcej niż 50% liczby wszystkich członków). Przekroczenie tego limitu, trwające nieprzerwanie przez okres 6 miesięcy, stanowi podstawę do postawienia spółdzielni socjalnej w stan likwidacji. W przypadku gdy założycielami spółdzielni socjalnej są organizacje pozarządowe, kościelne osoby prawne lub jednostki samorządu terytorialnego, są one zobowiązane do zatrudnienia w spółdzielni co najmniej pięciu osób spośród osób wyżej wymienionych w terminie 6 miesięcy od dnia wpisu spółdzielni socjalnej do Krajowego Rejestru Sądowego. Osoby zatrudnione po 12 miesiącach nieprzerwanego zatrudnienia w spółdzielni socjalnej, mają prawo do uzyskania członkostwa w spółdzielni socjalnej. Stosunek pracy między spółdzielnią socjalną a jej członkiem nawiązuje się co do zasady na podstawie spółdzielczej umowy o pracę. Spółdzielnia m o że z at r u dni a ć n a p o d s t a w i e um o w y z l e ce ni a lub um o w y o dzieło, jeżeli jest to uzasadnione rodzajem działalności spółdzielni. Spółdzielnia socjalna może zatrudniać pracowników niebędących członkami spółdzielni (nie więcej niż 50% liczby wszystkich członków) Uprawnienia spółdzielni socjalnych Działalność spółdzielni socjalnej może zostać wsparta ze środków budżetu państwa lub środków budżetu jednostki samorządu terytorialnego (np. art. 12 ust. 3a refundacja kosztów składek na ubezpieczenie społeczne pracowników, art. 15 dotacje, pożyczki, poręczenia). Wolontariusze mogą wykonywać świadczenia na rzecz spółdzielni socjalnej. Nadwyżka bilansowa nie może podlegać podziałowi pomiędzy członków spółdzielni socjalnej. Zgodnie z art. 3 ust. 3a ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, do spółdzielni socjalnych nie stosuje się przepisów dotyczących prowadzenia nieodpłatnej działalności pożytku publicznego, inicjatywy lokalnej, statusu organizacji pożytku publicznego oraz rad pożytku publicznego (art. 7 oraz art. 19b-41) Likwidacja spółdzielni socjalnej Zgodnie z art. 18 ustawy, spółdzielnia socjalna przechodzi w stan likwidacji: 1) z upływem czasu na jaki ją powołano; 2) wskutek zgodnych uchwał walnych zgromadzeń zapadłych większością 3/4 głosów na dwóch kolejno po sobie następujących walnych zgromadzeniach, w odstępie co najmniej 2 tygodni; 3) wobec zaprzestania używania w nazwie oznaczenia Spółdzielnia socjalna ; 4) wskutek zmniejszenia się liczby członków poniżej pięciu w przypadku osób fizycznych i dwóch w przypadku osób prawnych lub zwiększenia liczby członków powyżej pięćdziesięciu; 5) po przekroczeniu limitu osób niespełniających warunków wykluczenia ; 6) z powodów naruszenia zasad podziału nadwyżki bilansowej; 7) na skutek niezatrudnienia przez spółdzielnie założone przez organizacje pozarządowe wymaganej liczby osób spełniających warunki wykluczenia.

14 VI. ZASADY UZYSKIWANIA STATUSU ORGANIZACJI POŻYTKU PUBLICZNEGO (OPP), JEJ PRAWA I OBOWIĄZKI, ZASADY KORZYSTANIA Z PRACY WOLONTARIUSZY Zasady uzyskiwania statusu organizacji pożytku publicznego określa omawiana już wcześniej ustawa z 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. 1. DEFINICJA ORGANIZACJI POŻYTKU PUBLICZNEGO Organizacje pożytku publicznego są to organizacje pozarządowe, spełniające warunki określone w ustawie, co do których informacja o spełnieniu wymagań została wpisana do Krajowego Rejestru Sądowego. Organizacją pożytku publicznego może być tylko organizacja pozarządowa, organizacja kościelna lub wyznaniowa albo spółka akcyjna, z o.o. oraz sportowa spółka akcyjna spełniająca wymagania określone w art. 20 ustawy. Aby uzyskać status OPP, instytucja musi prowadzić działalność pożytku publicznego nieprzerwanie przez co najmniej 2 lata. Status organizacji pożytku publicznego może uzyskać organizacja pozarządowa, która spełnia łącznie następujące wymagania: 1) Prowadzi działalność pożytku publicznego na rzecz ogółu społeczności lub określonej grupy podmiotów, pod warunkiem, że grupa ta jest wyodrębniona ze względu na szczególnie trudną sytuację życiową lub materialną w stosunku do społeczeństwa (w przypadku stowarzyszeń działalność nie może być prowadzona wyłącznie na rzecz członków stowarzyszenia). 2) Prowadzi działalność gospodarczą wyłącznie jako dodatkową w stosunku do działalności pożytku publicznego. 3) Nadwyżkę przychodów nad kosztami przeznacza na działalność pożytku publicznego. 4) Ma statutowy kolegialny organ kontroli lub nadzoru, odrębny od organu zarządzającego i niepodlegający mu w zakresie wykonywania kontroli wewnętrznej lub nadzoru, przy czym członkowie organu kontroli lub nadzoru: a) nie mogą być członkami organu zarządzającego ani pozostawać z nimi w związku małżeńskim, we wspólnym pożyciu, w stosunku pokrewieństwa, powinowactwa lub podległości służbowej; b) nie byli skazani prawomocnym wyrokiem za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego lub przestępstwo skarbowe; c) mogą otrzymywać z tytułu pełnienia funkcji w takim organie zwrot uzasadnionych kosztów lub wynagrodzenie w wysokości nie wyższej niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw, ogłoszone przez prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za rok poprzedni. 5) Członkowie organu zarządzającego nie byli skazani prawomocnym wyrokiem za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego lub przestępstwo skarbowe. 6) Statut lub inne akty wewnętrzne organizacji zabraniają: a) udzielania pożyczek lub zabezpieczania zobowiązań majątkiem organizacji w stosunku do jej członków, członków organów lub pracowników oraz osób, z którymi członkowie, członkowie organów oraz pracownicy organizacji pozostają w związku małżeńskim, we wspólnym pożyciu albo w stosunku pokrewieństwa lub powinowactwa w linii prostej, pokrewieństwa lub powinowactwa w linii bocznej do drugiego stopnia albo są związani z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli, zwanych dalej osobami bliskimi ; b) przekazywania ich majątku na rzecz ich członków, członków organów lub pracowników oraz ich osób bliskich, na zasadach innych niż w stosunku do osób trzecich, w szczególności, jeżeli przekazanie to następuje bezpłatnie lub na preferencyjnych warunkach; c) wykorzystywania majątku na rzecz członków, członków organów lub pracowników oraz ich osób bliskich na zasadach innych niż w stosunku do osób trzecich, chyba że to wykorzystanie bezpośrednio wynika z celu statutowego; d) zakupu towarów lub usług od podmiotów, w których uczestniczą członkowie organizacji, członkowie jej organów lub pracownicy oraz ich osób bliskich, na zasadach innych niż w stosunku do osób trzecich lub po cenach wyższych niż rynkowe. Stowarzyszenie ubiegające się o nadanie mu statusu organizacji pożytku publicznego powinno w treści statutu zamieścić postanowienia dotyczące zakazów, o których stanowi art. 20 pkt 7 ustawy z 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie 50. Zgodnie z art. 95 ust. 1 pkt 7 ustawy z 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych 51 nie pobiera się opłat od wniosku o wpis do Krajowego Rejestru Sądowego organizacji społecznych oraz kościołów i związków wyznaniowych. 2. OBOWIĄZKI ORGANIZACJI POŻYTKU PUBLICZNEGO Organizacje pożytku publicznego są obowiązane: - sporządzać sprawozdania merytoryczne ze swojej działalności (art. 23 ust. 1); - sporządzać roczne sprawozdania finansowe; - przekazywać ministrowi właściwemu do spraw zabezpieczenia społecznego sprawozdanie finansowe i merytoryczne w terminie 15 dni od dnia zatwierdzenia rocznego sprawozdania finansowego oraz podawać je do publicznej wiadomości, w tym poprzez zamieszczenie na swojej stronie internetowej. 3. NADZÓR NAD OPP Nadzór nad działalnością pożytku publicznego organizacji pożytku publicznego sprawuje minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego. Osoby upoważnione do dokonywania kontroli są uprawnione do wstępu na teren nieruchomości (lub jej części), na którym jest prowadzona działalność organizacji pożytku publicznego, oraz żądania pisemnych lub ustnych wyjaśnień, okazania dokumentów lub innych nośników informacji, a także udostępniania danych mających związek z przedmiotem kontroli. Z przeprowadzonej kontroli sporządza się protokół, który podpisują osoby przeprowadzające kontrolę i członek organu zarządzającego uprawniony do reprezentowania kontrolowanej organizacji pożytku publicznego lub osoba przez niego upoważniona. Odmowa podpisu protokołu przez członka organu zarządzającego organizacji pożytku publicznego lub osobę przez niego upoważnioną wymaga podania przyczyny. W przypadku odmowy podpisu protokół uznaje się za podpisany w dniu odmowy. Członek organu zarządzającego uprawniony do reprezentowania kontrolowanej organizacji pożytku publicznego lub osoba przez niego upoważniona może, w terminie 14 dni od dnia podpisania protokołu, złożyć na piśmie wyjaśnienia albo zgłosić zastrzeżenia do treści protokołu. Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego, po zakończeniu postępowania kontrolnego, w terminie 14 dni, przekazuje organizacji pożytku publicznego wystąpienie pokontrolne. Minister może wystąpić do KRS o wykreślenie statusu OPP w przypadkach: - niezastosowania się organizacji do wezwania w terminie 30 dni od jego otrzymania, dotyczącego zaprzestania naruszania obowiązków, o których mowa w art. 23, w szczególności niezłożenia lub nieopublikowania w terminie sprawozdania finansowego lub merytorycznego, złożenia sprawozdań niekompletnych lub budzących wątpliwości co do prawidłowości prowadzonej przez organizację pożytku publicznego działalności;

15 - niezastosowania się organizacji do wezwania w terminie 30 dni od jego otrzymania dotyczącego zaprzestania naruszania obowiązku nadesłania do organu, który udzielił pozwolenia na przeprowadzenie zbiórki publicznej, sprawozdania z wyników zbiórki publicznej i ze sposobu zużytkowania zebranych ofiar lub nieogłoszenia w prasie, w rozumieniu przepisów prawa prasowego, o zasięgu obejmującym co najmniej obszar, na którym zbiórka została przeprowadzona, wyników zbiórki publicznej i sposobu zużytkowania zebranych datków; - niezastosowania się organizacji do wezwania w terminie 30 dni od jego otrzymania dotyczącego nadesłania informacji o rozliczeniu środków pochodzących ze zbiórki publicznej lub informacji o otrzymanych darowiznach, zgodnie z ustawą o podatku dochodowym od osób prawnych (art. 18 ust. 1f); - w przypadku powtarzającego się wykorzystywania otrzymanych dotacji niezgodnie z przeznaczeniem stwierdzonego decyzją organów administracji publicznej lub prawomocnym orzeczeniem sądu. 4. UPRAWNIENIA ORGANIZACJI POŻYTKU PUBLICZNEGO Na podstawie art. 27 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, organizacje pożytku publicznego mają prawo otrzymywać 1% podatku dochodowego od osób fizycznych. Na zasadach określonych w ustawie z 28 listopada 2003 roku o służbie zastępczej 52, w organizacjach pożytku publicznego mogą wykonywać pracę osoby skierowane do odbycia służby zastępczej. Organizacje pożytku publicznego mogą nabywać prawo użytkowania nieruchomości należących do Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego na preferencyjnych zasadach. Oznacza to, że minister właściwy do spraw Skarbu Państwa może dokonać darowizny nieruchomości z zasobu Skarbu Państwa na rzecz organizacji pożytku publicznego. W przypadku niewykorzystania nieruchomości na cel określony w umowie, a także w razie utraty przez organizację statusu organizacji pożytku publicznego, następuje odwołanie darowizny. Właściwy organ, za zgodą odpowiednio wojewody albo rady lub sejmiku, może udzielić organizacjom pożytku publicznego bonifikaty od ceny ustalonej, zgodnie z art. 68 ust. 1 pkt 2 ustawy z 21 sierpnia 1997 roku o gospodarce nieruchomościami 53 jeżeli nieruchomość będzie wykorzystywana na cel prowadzonej przez nie działalności pożytku publicznego. 5. ODPOWIEDZIALNOŚĆ CZŁONKÓW ZARZĄDU ORGANIZACJI POŻYTKU PUBLICZNEGO Zgodnie z art. 27b ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, członek organu zarządzającego, organu kontroli lub nadzoru organizacji pożytku publicznego oraz likwidator organizacji pożytku publicznego odpowiada wobec tej organizacji za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu organizacji pożytku publicznego, chyba że nie ponosi winy. Członek organu zarządzającego, organu kontroli lub nadzoru oraz likwidator organizacji pożytku publicznego powinien przy wykonywaniu obowiązków dołożyć staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności, a jeżeli swoje obowiązki wykonuje społecznie, jest obowiązany dokładać należytej staranności. Na podstawie art. 116a ustawy z 29 sierpnia 1997 roku Ordynacja podatkowa 54, za zaległości podatkowe osób prawnych (czyli również organizacji pozarządowych) odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem członkowie organów zarządzających tymi osobami. 6. WOLONTARIAT 6.1. Definicja wolontariusza W myśl ustawy z 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, wolontariuszem jest osoba, która ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje świadczenia, odpowiadające świadczeniu pracy, na zasadach określonych w ustawie Korzystający z pracy wolontariuszy Podmiotami uprawnionymi do korzystania z pomocy wolontariuszy są: 1. Organizacje pozarządowe oraz podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 (podmioty kościelne i wyznaniowe oraz stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego) w zakresie ich działalności statutowej, w szczególności w zakresie działalności pożytku publicznego. 2. Organy administracji publicznej, z wyłączeniem prowadzonej przez nie działalności gospodarczej. 3. Jednostki organizacyjne podległe organom administracji publicznej lub nadzorowane przez te organy, z wyłączeniem prowadzonej przez te jednostki działalności gospodarczej. Podmioty uprawnione do korzystania z pracy wolontariuszy nazywane są w ustawie korzystającymi. Ustawa przewiduje, że członek stowarzyszenia może również wykonywać świadczenia, jako wolontariusz, na rzecz stowarzyszenia, którego jest członkiem Zasady korzystania z pracy wolontariuszy Zakres, sposób i czas wykonywania przez wolontariusza pracy określają wspólnie korzystający i wolontariusz w porozumieniu (umowie). Jeżeli wolontariusz ma pracować dłużej niż 30 dni, to porozumienie musi być sporządzone na piśmie i powinno zawierać postanowienia o możliwości jego rozwiązania, a jeżeli krócej porozumienie musi być potwierdzone na piśmie, jeżeli wolontariusz o to poprosi. Stosunek prawny łączący korzystającego z wolontariuszem nie jest stosunkiem pracy, lecz stosunkiem cywilnoprawnym, a wykonywane przez wolontariusza świadczenie na rzecz korzystającego jest świadczeniem odpowiadającym świadczeniu pracy, a nie świadczeniem pracy. Korzystający jest zobowiązany: - zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy; - poinformować wolontariusza o ryzyku dla zdrowia i bezpieczeństwa związanym z wykonywanymi świadczeniami oraz o zasadach ochrony przez tymi zagrożeniami; - poinformować wolontariusza o przysługujących mu prawach i ciążących obowiązkach; - pokrywać koszty podróży lub diet (chyba że wolontariusz zwolni korzystającego z tego obowiązku); - zapewnić ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków (NW) w przypadku wolontariusza pracującego nie dłużej niż 30 dni. Korzystający może (a więc nie musi) pokrywać na zasadach dotyczących pracowników także inne niezbędne koszty ponoszone przez wolontariusza, związane z wykonywanymi przez niego zadaniami, jak również koszty szkoleń wolontariuszy. Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie nie przewiduje konieczności ubezpieczania wolontariusza od odpowiedzialności cywilnej (OC). Korzystający nie mają również obowiązku opłacania za wolontariuszy składek na ubezpieczenie społeczne, w tym na ubezpieczenie zdrowotne. Ustawa pozwala jednak na dobrowolne zgłoszenie wolontariusza do ubezpieczenia zdrowotnego, pod warunkiem, że wolontariusz nie jest objęty tym ubezpieczeniem z innego tytułu. Zgodnie z art. 50 ustawy, wartość świadczenia wolontariusza nie stanowi darowizny na rzecz korzystającego w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego oraz przepisów podatkowych.

16 VII. WSPÓŁPRACA Z ADMINISTRACJĄ PUBLICZNĄ (W TYM TRYB UDZIELANIA DOTACJI) 1. FORMY WSPÓŁPRACY Zgodnie z art. 5 ustawy, organy administracji publicznej współpracują z organizacjami pozarządowymi odpowied- -nio do terytorialnego zakresu ich działania oraz w zakresie odpowiadającym zadaniom tych organów. Współpraca odbywa się w szczególności w formach: 1) zlecania organizacjom pozarządowym realizacji zadań publicznych na zasadach określonych w ustawie; 2) wzajemnego informowania się o planowanych kierunkach działalności; 3) konsultowania z organizacjami pozarządowymi projektów aktów normatywnych w dziedzinach dotyczących działalności statutowej tych organizacji; 4) konsultowania projektów aktów normatywnych z radami działalności pożytku publicznego, w przypadku ich utworzenia przez właściwe jednostki samorządu terytorialnego; 5) tworzenia wspólnych zespołów o charakterze doradczym i inicjatywnym, złożonych z przedstawicieli organizacji pozarządowych oraz przedstawicieli właściwych organów administracji publicznej; 6) umowy o wykonanie inicjatywy lokalnej; 7) umów partnerstwa określonych w ustawie z 6 grudnia 2006 roku o zasadach prowadzenia polityki rozwoju. 2. PROGRAM WSPÓŁPRACY Art. 5a ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie stanowi, że organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego uchwala, po konsultacjach z organizacjami pozarządowymi, roczny program współpracy z organizacjami pozarządowymi. Jest on uchwalany do dnia 30 listopada roku poprzedzającego okres obowiązywania programu. Organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego może uchwalić wieloletni program współpracy z organizacjami pozarządowymi. Organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego, nie później niż do dnia 30 kwietnia każdego roku, jest obowiązany przedłożyć organowi stanowiącemu jednostki samorządu terytorialnego sprawozdanie z realizacji programu współpracy za rok poprzedni. Ustawa w art. 5a ust. 4 określa minimalną, niezbędną treść programu współpracy. Zgodnie z art. 5b organ administracji rządowej może, w drodze zarządzenia, przyjąć po konsultacjach z organizacjami pozarządowymi program współpracy z organizacjami pozarządowymi na okres od roku do 5 lat. 3. ZLECANIE REALIZACJI ZADAŃ PUBLICZNYCH Bardzo wiele organizacji pozarządowych realizuje projekty finansowane ze środków pochodzących z dotacji z budżetu państwa lub budżetów jednostek samorządu terytorialnego. Przepisy ustawy o działalności pożytku publicznego mówią o trybie przekazywania dotacji w związku z powierzeniem lub wsparciem realizacji zadań publicznych (w obszarach wymienionych w ustawie), wprowadzając zasadę przeprowadzania konkursu ofert. Zgodnie z art. 5 ust. 2 pkt 1, współpraca organów administracji publicznej z organizacjami może polegać na zlecaniu organizacjom realizacji zadań publicznych. Na podstawie art. 11 ust. 1 ustawy, organy administracji publicznej: - wspierają realizację zadań publicznych przez organizacje pozarządowe; - powierzają realizację zadań publicznych organizacjom pozarządowym. Wspieranie oraz powierzanie odbywa się po przeprowadzeniu otwartego konkursu ofert, chyba że przepisy odrębne przewidują inny tryb zlecania, np.: Art. 20 ustawy z 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej 55 do realizacji zadań z dziedziny przysposobienia międzynarodowego dzieci, w tym zlecania realizacji tych zadań podmiotom prowadzącym niepubliczne ośrodki adopcyjno- -opiekuńcze wyznaczone przez ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego, nie stosuje się przepisów dotyczących otwartego konkursu ofert. Art. 18 ustawy z 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych i języku regionalnym 56 dotacje na działalność na rzecz mniejszości przyznawane przez ministra mogą być udzielane z pominięciem otwartego konkursu ofert. 4. PRZYZNAWANIE I WYKORZYSTYWANIE DOTACJI 4.1. Definicja dotacji Powierzanie i wspieranie realizacji przez organizacje pozarządowe zadań publicznych związane jest z udzieleniem przez organ administracji publicznej dotacji na ten cel. Generalną podstawę do przekazania jakichkolwiek środków publicznych na rzecz podmiotów prywatnych w formie dotacji stanowią przepisy ustawy z 27 sierpnia 2009 roku o finansach publicznych. Dotacje są to podlegające szczególnym zasadom rozliczania środki z budżetu państwa, budżetu jednostek samorządu terytorialnego oraz z państwowych funduszy celowych przeznaczone na finansowanie lub dofinansowanie realizacji zadań publicznych (art. 126). Wśród dotacji celowych znajdują się środki przeznaczone na finansowanie lub dofinansowanie zadań zleconych do realizacji organizacjom pozarządowym (art. 127) Dotacje z budżetu państwa Podstawą prawną przyznawania dotacji celowych z budżetu państwa dla organizacji pozarządowych jest obecnie art. 151 ust. 1 ustawy o finansach publicznych, zgodnie z którym dysponent części budżetowej może zlecić organizacji pozarządowej realizację swoich zadań na podstawie zawartej z tą organizacją umowy, przyznając jednocześnie dotację celową na realizację tych zadań. Podstawowym trybem zlecania realizacji zadań publicznych jest otwarty konkurs ofert, określony w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Zgodnie z art. 175 ust. 1 ustawy o finansach publicznych, organ przyznający dotację sprawuje nadzór i kontrolę nad jej wykorzystaniem. Przedmiotem nadzoru i kontroli jest w szczególności zgodność wydatków z planowanym przeznaczeniem oraz wysokością wykorzystanej dotacji a stopniem realizacji zadań przewidzianych do sfinansowania dotacją z budżetu państwa. Organizacje pozarządowe, którym została udzielona dotacja, obowiązane są do prowadzenia wyodrębnionej ewidencji księgowej środków otrzymanych z dotacji oraz wydatków dokonywanych z tych środków. Po wykorzystaniu dotacji następuje jej rozliczenie Dotacje z budżetu samorządu terytorialnego Zgodnie z art. 221 ust. 1 komentowanej ustawy, z budżetu jednostki samorządu terytorialnego mogą być przyzna- -wane dla organizacji pozarządowych dotacje celowe na cele publiczne, związane z realizacją zadań tej jednostki, a także na dofinansowanie inwestycji związanych z realizacją tych zadań. Zlecenie zadania i udzielenie dotacji następuje zgodnie z przepisami ustawy z 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, a jeżeli dotyczy ono innych zadań niż określone w tej ustawie na podstawie umowy jednostki samorządu terytorialnego z beneficjentem dotacji.

17 W drugiej z wymienionych sytuacji tryb postępowania o udzielenie dotacji, sposób jej rozliczania oraz sposób kontroli wykonywania zleconego zadania określa w drodze uchwały organ stanowiący jednostkę samorządu terytorialnego, mając na uwadze zapewnienie jawności postępowania o udzielenie dotacji i jej rozliczenia Wykorzystanie dotacji niezgodnie z przeznaczeniem Dotacje z budżetu państwa W przypadku stwierdzenia na podstawie rozliczenia, że dotacja udzielona z budżetu państwa wykorzystana została w części lub całości niezgodnie z przeznaczeniem, organ ją przyznający określa w drodze decyzji wysokość kwoty podlegającej zwrotowi do budżetu państwa (art. 152). Zgodnie z art. 169 ust. 1, dotacje udzielone z budżetu państwa wykorzystane niezgodnie z przeznaczeniem lub pobrane nienależnie lub w nadmiernej wysokości, podlegają zwrotowi do budżetu państwa wraz z odsetkami w wysokości określonej jak dla zaległości podatkowych, w ciągu 15 dni od dnia stwierdzenia okoliczności uzasadniających zwrot dotacji. Zwrotowi do budżetu państwa podlega ta część dotacji, która została wykorzystana niezgodnie z przeznaczeniem, nienależnie udzielona lub pobrana w nadmiernej wysokości Dotacje samorządowe Podobnie w odniesieniu do dotacji udzielanych z budżetu jednostki samorządu terytorialnego art. 252 stanowi, że dotacje, które zostały wykorzystane niezgodnie z przeznaczeniem lub pobrane nienależnie czy w nadmiernej wysokości, podlegają zwrotowi do budżetu samorządu wraz z odsetkami w wysokości określonej jak dla zaległości podatkowych, w ciągu 15 dni od dnia stwierdzenia nieprawidłowości. Zwrotowi do budżetu jednostki samorządu terytorialnego podlega ta część dotacji, która została wykorzystana niezgodnie z przeznaczeniem, nienależnie udzielona lub pobrana w nadmiernej wysokości. W obecnie obowiązującym art. 169 ustawy o finansach publicznych nie przewidziano sankcji w postaci wykluczenia organizacji na 3 lata z możliwości otrzymania dotacji. Również art. 221 i art. 252 dotyczące dotacji udzielonych przez samorząd terytorialny nie zawierają takiej sankcji Dotacje ze środków Unii Europejskiej W przypadku gdy środki przeznaczone na realizację programów finansowanych z udziałem środków europejskich zostaną wykorzystane niezgodnie z przeznaczeniem lub wykorzystane z naruszeniem procedur albo pobrane nienależnie lub w nadmiernej wysokości, to na podstawie art. 207 ustawy podlegają zwrotowi przez beneficjenta, w terminie 14 dni od dnia doręczenia decyzji na wskazany w tej decyzji rachunek bankowy. Sankcją za naruszenie zasad właściwego wykorzystania środków europejskich jest przede wszystkim konieczność zwrotu otrzymanych środków wraz z odsetkami jak za zaległości podatkowe. Jeżeli jednak niewłaściwe wykorzystanie środków wiązało się ze sfałszowaniem dokumentów będących podstawą uzyskania płatności, niezrealizowaniem projektu z własnej winy lub popełnieniem przestępstwa, beneficjent zostaje wykluczony z możliwości ubiegania się o środki europejskie na okres 3 lat. Wykluczenie następuje także w przypadku niezwrócenia w terminie kwestionowanych kwot (art. 207 ust. 4). Rejestr podmiotów wykluczonych, dostępny dla wszystkich instytucji zarządzających, pośredniczących, wdrażających oraz dla instytucji certyfikującej, prowadzi minister finansów (art. 210). 5. TRYB ZLECANIA REALIZACJI ZADAŃ PUBLICZNYCH ORGANIZACJOM POZARZĄDOWYM (W USTAWIE O DZIAŁALNOŚCI POŻYTKU PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE) Tryb zlecania realizacji zadań publicznych reguluje ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 27 grudnia 2005 roku w sprawie wzoru oferty realizacji zadania publicznego, ramowego wzoru umowy o wykonanie zadania publicznego i wzoru sprawozdania z wykonania tego zadania Konkurs ofert Podstawowym trybem zlecania realizacji zadań publicznych organizacjom pozarządowym jest konkurs ofert. Na podstawie art. 11 ust. 2 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, wspieranie oraz powierzanie organizacji pozarządowej realizacji zadania publicznego odbywa się po przeprowadzeniu otwartego konkursu ofert. Konkurs ofert może zostać ogłoszony z wyłącznej inicjatywy organu administracji lub na wniosek organizacji pozarządowej. Zgodnie z art. 12 ust. 1, organizacja pozarządowa może z własnej inicjatywy złożyć wniosek o realizację zadania publicznego, także takiego, które jest realizowane dotychczas w inny sposób, w tym przez organy administracji publicznej. W takiej sytuacji organ administracji publicznej, w terminie nieprzekraczającym 1 miesiąca od dnia wpłynięcia wniosku: 1) rozpatruje celowość realizacji zadania publicznego przez organizacje pozarządowe, biorąc pod uwagę: a) stopień, w jakim wniosek odpowiada priorytetowym zadaniom publicznym, określonym w programie współpracy z organizacjami pozarządowymi; b) zapewnienie wysokiej jakości wykonania danego zadania; c) środki dostępne na realizację zadań publicznych; d) korzyści wynikające z realizacji zadania publicznego przez organizację pozarządową; 2) informuje o podjętym rozstrzygnięciu, a w przypadku stwierdzenia celowości realizacji zadania publicznego, informuje składającego wniosek o trybie zlecenia realizacji zadania, ewentualnie o terminie ogłoszenia otwartego konkursu ofert Ogłoszenie o konkursie Zgodnie z art. 13 ust. 2, ogłoszenie otwartego konkursu ofert powinno zawierać informacje o: 1) rodzaju zadania; 2) wysokości środków publicznych przeznaczonych na realizację tego zadania; 3) zasadach przyznawania dotacji; 4) terminach i warunkach realizacji zadania; 5) terminie składania ofert; 6) trybie i kryteriach stosowanych przy wyborze ofert oraz terminie dokonania wyboru ofert; 7) zrealizowanych przez organ administracji publicznej w roku ogłoszenia otwartego konkursu ofert i w roku poprzednim zadaniach publicznych tego samego rodzaju i związanych z nimi kosztami, ze szczególnym uwzględnieniem wysokości dotacji przekazanych organizacjom pozarządowym. Otwarty konkurs ofert ogłasza się w Biuletynie Informacji Publicznej, w siedzibie organu administracji publicznej w miejscu przeznaczonym na zamieszczanie ogłoszeń oraz na stronie internetowej organu administracji publicznej. Ogłoszenie otwartego konkursu ofert można także zamieścić w dzienniku lub tygodniku o zasięgu ogólnopolskim, regionalnym lub lokalnym, w zależności od rodzaju zadania publicznego. Termin do składania ofert nie może być krótszy niż 21 dni od dnia ukazania się ostatniego ogłoszenia. Obsługa konkursu ofert może być zlecona organizacjom pozarządowym Oferty Przepisy ustawy (art. 14) określają minimalną treść oferty. Dopuszczalne jest również złożenie wspólnej oferty przez dwie lub więcej organizacji pozarządowych. Oferta musi zawierać, między innymi: 1) szczegółowy zakres rzeczowy zadania publicznego proponowanego do realizacji; 2) termin i miejsce realizacji zadania publicznego; 3) kalkulację przewidywanych kosztów realizacji zadania publicznego; 4) informację o wcześniejszej działalności organizacji pozarządowej w zakresie, którego dotyczy zadanie publiczne; 5) informację o posiadanych zasobach rzeczowych i kadrowych zapewniających wykonanie zadania publicznego oraz o planowanej wysokości środków finansowych na realizację danego zadania pochodzących z innych źródeł; 6) deklarację o zamiarze odpłatnego lub nieodpłatnego wykonania zadania publicznego.

18 Wybór oferty i ogłoszenie wyników Organ administracji publicznej ogłaszający otwarty konkurs ofert obowiązkowo powołuje komisję konkursową w celu opiniowania złożonych ofert. W skład komisji konkursowej powołanej przez organ jednostki samorządu terytorialnego wchodzą przedstawiciele organu wykonawczego tej jednostki, a w skład komisji konkursowej powołanej przez organ administracji rządowej przedstawiciele tego organu. Ponadto w skład komisji konkursowej wchodzą osoby reprezentujące organizacje pozarządowe, z wyłączeniem osób reprezentujących organizacje pozarządowe startujące w konkursie. W pracach komisji konkursowej mogą uczestniczyć także, z głosem doradczym, osoby posiadające specjalistyczną wiedzę w dziedzinie obejmującej zakres zadań publicznych, których konkurs dotyczy. W otwartym konkursie ofert może zostać wybrana więcej niż jedna oferta. Przy ocenie złożonych ofert należy brać pod uwagę (art. 15): 1) ocenę możliwości realizacji zadania publicznego przez organizację pozarządową; 2) ocenę kalkulacji kosztów realizacji zadania publicznego, w tym w odniesieniu do zakresu rzeczowego zadania; 3) ocenę proponowanej jakości wykonania zadania i kwalifikacji osób, przy udziale których organizacja pozarządowa będzie realizować zadanie publiczne; 4) planowany przez organizację pozarządową udział środków finansowych własnych lub środków pochodzących z innych źródeł na realizację zadania publicznego; 5) planowany przez organizację pozarządową wkład rzeczowy, osobowy, w tym świadczenia wolontariuszy i pracę społeczną członków; 6) analizę i ocenę realizacji zleconych zadań publicznych w latach poprzednich, biorąc pod uwagę rzetelność i terminowość oraz sposób rozliczenia otrzymanych na ten cel środków. Po dokonaniu wyboru oferty należy podać wyniki otwartego konkursu ofert poprzez podanie w szczególności nazwy oferenta, nazwę zadania publicznego oraz wysokości przyznanych środków publicznych. Na podstawie art. 18a ust. 1, organ administracji publicznej może unieważnić otwarty konkurs ofert, jeżeli nie złożono żadnej oferty lub żadna ze złożonych ofert nie spełniała wymogów zawartych w ogłoszeniu. Informację o unieważnieniu otwartego konkursu ofert organ administracji publicznej podaje do publicznej wiadomości Umowa o realizację zadania publicznego Wynikiem wyboru oferty lub ofert w otwartym konkursie jest podpisanie umowy z oferentem (oferentami). Umowa musi zostać zawarta w formie pisemnej pod rygorem nieważności. Zawarcie umowy powinno nastąpić bez zbędnej zwłoki po rozstrzygnięciu konkursu. Na podstawie umowy organizacja zobowiązuje się do wykonania zadania publicznego w zakresie i na zasadach określonych w umowie, a organ administracji publicznej zobowiązuje się do przekazania na realizację zadania dotacji. Umowa musi zostać sporządzona z uwzględnieniem wymogów wskazanych w art. 151 ust. 3 i art. 221 ust. 3 ustawy o finansach publicznych. Umowa o wsparcie realizacji zadania publicznego lub o powierzenie realizacji zadania publicznego może być zawarta na czas realizacji zadania lub na czas określony, nie dłuższy niż 5 lat. Wydaje się, że naruszenie tej zasady i zawarcie umowy na czas nieoznaczony lub na czas określony, ale dłuższy niż 5 lat, powoduje na podstawie art. 58 k.c. nieważność takiego zapisu umowy, jako sprzecznego z ustawą Realizacja umowy Organizacja pozarządowa jest zobowiązana do wyodrębnienia w ewidencji księgowej środków otrzymanych na realizację umowy. Zadanie publiczne nie może być realizowane przez podmiot niebędący stroną umowy o wsparcie realizacji zadania publicznego lub o powierzenie realizacji zadania publicznego, z wyjątkiem sytuacji, jeżeli organizacje realizujące umowę zlecą realizację zadania innym organizacjom pozarządowym, wybranym w sposób zapewniający jawność i uczciwą konkurencję (regranting). Przepis art. 16 ustawy w obecnym kształcie budzi liczne kontrowersje, ponieważ w poprzedniej wersji dopuszczalne było realizowanie części zleconego zadania przez inne podmioty niż strona umowy, jeżeli umowa na to zezwalała. Obecnie brak jest takiego zapisu i stąd wątpliwości, czy organizacja będąca stroną umowy może nabywać od podmiotów niebędących stronami umowy usługi konieczne do zrealizowania zadania publicznego (np. usługi telekomunikacyjne do prowadzenia infolinii). Zgodnie z art. 17 ustawy, organ administracji publicznej zlecający zadanie publiczne dokonuje kontroli i oceny realizacji zadania, a w szczególności: 1) stanu realizacji zadania; 2) efektywności, rzetelności i jakości wykonania zadania; 3) prawidłowości wykorzystania środków publicznych otrzymanych na realizację zadania; 4) prowadzenia dokumentacji określonej w przepisach prawa i w postanowieniach umowy. Po zakończeniu realizacji zadania oraz po zakończeniu roku budżetowego organizacja zobowiązana jest złożyć sprawozdanie 5.4. Zlecanie realizacji zadania publicznego poza otwartym konkursem ofert Małe granty Na wniosek organizacji pozarządowej organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego może zlecić organizacji pozarządowej realizację zadania publicznego o charakterze lokalnym lub regionalnym, którego wysokość dofinansowania lub finansowania nie przekracza kwoty 10 tys. zł oraz które ma być realizowane w okresie nie dłuższym niż 90 dni z pominięciem otwartego konkursu ofert. Przyznanie takiego małego grantu może nastąpić tylko na wniosek organizacji. W ciągu 7 dni od wpłynięcia oferty organizacji organ zamieszcza ją na okres 7 dni w Biuletynie Informacji Publicznej, w swojej siedzibie w miejscu przeznaczonym na zamieszczanie ogłoszeń oraz na stronie internetowej urzędu. Każdy, w terminie 7 dni od dnia zamieszczenia oferty, może zgłosić uwagi dotyczące oferty. Po upływie terminu oraz po rozpatrzeniu uwag, organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego niezwłocznie zawiera umowę o wsparcie realizacji zadania publicznego lub o powierzenie realizacji zadania publicznego. Oferta stanowi załącznik do umowy. Łączna kwota środków finansowych przekazanych w tym trybie tej samej organizacji pozarządowej w danym roku kalendarzowym, nie może przekroczyć 20 tys. zł, a ponadto wysokość środków finansowych przyznanych w tym trybie nie może przekroczyć 20% wszystkich dotacji planowanych w roku budżetowym na realizację zadań publicznych przez organizacje pozarządowe Dotacje w wypadkach nadzwyczajnych W razie wystąpienia klęski żywiołowej, katastrofy naturalnej lub awarii technicznej, w kraju lub poza jego granicami, organ administracji publicznej, w celu zapobieżenia ich skutkom, może zlecić organizacjom pozarządowym realizację zadania publicznego z pominięciem otwartego konkursu ofert (art. 11a). Prezes Rady Ministrów, jeżeli jest to niezbędne ze względu na ochronę życia lub zdrowia ludzkiego albo ze względu na ważny interes społeczny lub ważny interes publiczny, może zlecać organizacjom pozarządowym realizację zadań publicznych z pominięciem otwartego konkursu ofert (art. 11b). Minister spraw wewnętrznych i administracji, w przypadkach dotyczących zadań z zakresu ochrony ludności i ratownictwa, może zlecić specjalistycznym stowarzyszeniom o zasięgu ogólnokrajowym (WOPR, TOPR, GOPR), jednostkom ochrony przeciwpożarowej oraz Polskiemu Czerwonemu Krzyżowi realizację zadań publicznych z pominięciem otwartego konkursu ofert (art. 11c).

19 VIII. FINANSOWANIE ORGANIZACJI, PROWA- DZENIE DZIAŁALNOŚCI ODPŁATNEJ POŻYTKU PUBLICZNEGO ORAZ DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ, OPODATKOWANIE 1. SKŁADKI CZŁONKOWSKIE Jest to specyficzne źródło finansowania działalności organizacji pozarządowych, dostępne dla stowarzyszeń zwy- -kłych i stowarzyszeń rejestrowych. Zgodnie z art. 10 ust.1 pkt 7, statut stowarzyszenia musi zawierać zapisy dotyczące zasad ustanawiania składek członkowskich. Oznacza to, że każde stowarzyszenie musi w swoim statucie określić zasady finansowania swojej działalności, również poprzez składki członkowskie. Nieopłacanie składek może zostać uznane za naruszenie przez członka stowarzyszenia jego obowiązków wobec stowarzyszenia i być powodem wykluczenia ze stowarzyszenia. Prawo nie określa ani minimalnej, ani maksymalnej wysokości składek członkowskich, pozostawiając tę kwestię wewnętrznym ustaleniom członków. Statut może przewidywać przyczyny zwolnienia członka z obowiązku opłacania składek oraz zasady zawieszania obowiązku opłacania składek, w uzasadnionych sytuacjach. Składki członkowskie nie są traktowane przez prawo podatkowe jako darowizny na rzecz stowarzyszenia i w związku z tym nie podlegają odliczeniu od dochodu przed opodatkowaniem. Zgodnie z art. 17 ust. 1 pkt 40 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, z podatku dochodowego zwolnione są dochody organizacji społecznych (stowarzyszeń) ze składek członkowskich w części, w jakiej nie są przeznaczone na działalność gospodarczą. 2. DAROWIZNY 2.1. Pojęcie darowizny Niezmiernie atrakcyjną dla fundacji i stowarzyszeń formą finansowania ich działalności są darowizny. Prawo o stowarzyszeniach w art. 33 ust. 1 wyraźnie stanowi, że majątek stowarzyszenia powstaje między innymi z darowizn. Nie ma wątpliwości, że darowizny mogą otrzymywać także fundacje. Również spółdzielnie, w tym spółdzielnie socjalne, mogą zostać obdarowane. Jednakże w wypadku spółdzielni nie ma zastosowania zwolnienie z podatku dochodowego dochodów przeznaczanych na cele statutowe. Natomiast w wypadku spółdzielni socjalnych zwolnione są darowizny przeznaczane na reintegrację społeczną i zawodową członków spółdzielni. Darowizna jest umową, która została uregulowana w art k.c. Umowa darowizny jest przykładem umowy nieodpłatnej. Jest to umowa przenosząca własność rzeczy lub praw, tak jak umowa sprzedaży. Różni się od niej właśnie nieodpłatnym charakterem. Stronami umowy są darczyńca i obdarowany. Zgodnie z art k.c., przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Darowizna wymaga przyjęcia przez obdarowanego. Ukształtowanie darowizny jako umowy oznacza właśnie, że nikogo nie można obdarować wbrew jego woli. Darowizna może polegać na: przeniesieniu określonych praw (własności, użytkowania wieczystego) na obdarowanego; zwolnieniu obdarowanego z długu. Darowizny można podzielić na pieniężne i rzeczowe. W sensie prawnym nie jest darowizną nieodpłatne świadczenie usług na rzecz obdarowanego. Nie jest darowizną społeczna praca członka organizacji (np. stowarzyszenia), jak również świadczenie pracy w ramach wolontariatu (art. 50 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie). Również majątek wniesiony do fundacji nie może być uznany za darowiznę w rozumieniu ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych Forma darowizny Do ważności darowizny ustawa wymaga, by oświadczenie darczyńcy zostało złożone w formie aktu notarialnego. W ten sposób ustawodawca chce zmusić ewentualnych darczyńców do namysłu i ochronić ich przed pochopnym podejmowaniem decyzji. W zasadzie darowizna dokonana bez zachowania formy aktu notarialnego jest nieważna. Jednakże, co ma decydujące znaczenie w praktyce, pomimo niezachowania wymaganej formy darowizna staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostanie spełnione (darowizna zostanie przekazana). Darowizna nieruchomości zawsze musi być dokonana w formie aktu notarialnego Opodatkowanie darowizn Darowizna ponieważ powoduje po stronie obdarowanego przyrost jego majątku jest opodatkowana podatkiem od spadków i darowizn (w wypadku osób fizycznych) lub podatkiem dochodowym (w wypadku osób prawnych). Jednakże darowizny na cele społeczne korzystają ze zwolnień podatkowych. Co więcej, darowizny przekazywane na określone cele społeczne uprawniają darczyńców do odliczenia kwoty darowizny od dochodu do opodatkowania, zmniejszając w ten sposób wysokość podatku Zwolnienie z podatku dochodowego Zgodnie z art. 17 ust. 1 pkt 4 ustawy z 15 lutego 1992 roku o podatku dochodowym od osób prawnych 60, wolne od podatku są dochody przeznaczone na cele statutowe związane z działalnością naukową, naukowo-techniczną, oświatową, w tym również polegającą na kształceniu studentów, kulturalną, w zakresie kultury fizycznej i sportu, ochrony środowiska, dobroczynności, ochrony zdrowia i pomocy społecznej, rehabilitacji zawodowej i społecznej inwalidów oraz kultu religijnego, a także na podstawie art. 17 ust. 1 pkt 6c tej ustawy zwolnione z podatku dochodowego są dochody organizacji pożytku publicznego w części przeznaczonej na działalność statutową. Oznacza to, że dochody organizacji pozarządowych, w tym dochody z tytułu darowizn, są zwolnione z podatku, jeżeli są przeznaczane na działalność społecznie użyteczną wymienioną w ustawie, a w przypadku organizacji pożytku publicznego, zwolnione są dochody przeznaczane na działalność statutową Podatek VAT Opodatkowaniu podlega nieodpłatne przekazanie towarów (darowizny rzeczowe), jeżeli podatnikowi przysługiwało prawo do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego (prawo do odliczenia VAT). Wynika to z art. 7 ust. 2 ustawy o podatku od towarów i usług 61. Co do zasady przekazywanie towarów na rzecz organizacji pozarządowych (np. przez firmy) jest opodatkowane, a przekazanie towarów przez organizacje pozarządowe nie jest (ponieważ nie mają one prawa do odliczenia podatku naliczonego). Podstawą opodatkowania przy nieodpłatnym przekazaniu towarów jest cena nabycia, a gdy ona nie istnieje koszt wytworzenia. Regulacja ta jest niekorzystna w wypadku przekazywania (darowizny) rzeczy, które utraciły z punktu widzenia przedsiębiorcy przydatność gospodarczą lub wartość handlową (np. używany sprzęt biurowy), ponieważ podstawą opodatkowania jest w tym wypadku pełna wartość darowanych towarów. Od 2009 roku zwolnione z VAT są te darowizny, które polegają na przekazaniu produktów żywnościowych organizacjom pożytku publicznego, z przeznaczeniem na cele charytatywne. Zwolnienie obowiązuje, o ile przekazujący wcześniej nie odzyskał VAT przy zakupie lub wytworzeniu żywności, którą chce darować. Ponadto przedsiębiorca może zaliczyć taką darowiznę do kosztów uzyskania przychodu, co pomniejszy podstawę opodatkowania o wartość kosztu wytworzenia lub ceny nabycia produktów spożywczych, które darował Ulgi z tytułu darowizn w podatku dochodowym od osób prawnych Darczyńcy mają prawo do zmniejszenia dochodu stanowiącego podstawę opodatkowania o darowizny przekazywane na cele społeczne. W wypadku firm (osób prawnych) podstawę stanowi art. 18 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. Zgodnie z art. 18 ust. 1 pkt 1 i 7 ustawy, podstawę opodatkowania stanowi dochód po odliczeniu:

20 pkt 1 darowizn przekazanych na cele określone w art. 4 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie organizacjom, ( ), prowadzącym działalność pożytku publicznego w sferze zadań publicznych określonych w tej ustawie łącznie do wysokości nieprzekraczającej 10% dochodu, ( ); pkt 7 darowizn na cele kultu religijnego łącznie do wysokości nieprzekraczającej 10% dochodu, o którym mowa w art. 7 ust. 3 albo w art. 7a ust. 1.. Firmy, przedsiębiorstwa (osoby prawne) mogą korzystać z ulgi podatkowej z tytułu darowizn przekazywanych na rzecz wszystkich organizacji pozarządowych, prowadzących działalność w sferze określonej w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (w art. 4). Początkowa propozycja Ministerstwa Finansów prowadziła do ograniczenia ulgi wyłącznie do darowizn przekazywanych na rzecz organizacji pożytku publicznego. Jednakże pod naciskiem organizacji pozarządowych ministerstwo wycofało się ze swojego pomysłu. Odliczenie nie może przekroczyć 10% dochodu firmy. Osobna ulga przysługuje z tytułu przekazania darowizny na cele kultu religijnego. Łączna kwota odliczeń z tytułów określonych w ust. 1 pkt 1 i 7 nie może przekroczyć 10% dochodu, z tym że odliczeniom nie podlegają darowizny na rzecz osób fizycznych. Prawo do skorzystania z ulgi nie przysługuje w wypadku przekazania darowizny na rzecz osoby fizycznej, stąd też często pieniądze na rzecz konkretnych osób (np. leczenie chorego dziecka) zbierane są za pośrednictwem organizacji pozarządowych. Zgodnie z przepisami, podstawą do skorzystania z odliczenia podatkowego jest dokonanie darowizny pieniężnej poprzez wpłatę na rachunek bankowy. Nie uprawniają do skorzystania z ulgi darowizny przekazane w gotówce np. podczas zbiórki publicznej. W wypadku darowizny rzeczowej podstawą odliczenia jest dokument z którego wynika wartość darowizny np. umowa darowizny, faktura zakupu itp. Ponadto przekazaniu darowizny rzeczowej musi towarzyszyć oświadczenie (pisemne) obdarowanego o przyjęciu darowizny. Firmy korzystające z odliczenia podatkowego są obowiązane wykazać w zeznaniu podatkowym kwotę przekazanej darowizny, kwotę dokonanego odliczenia oraz dane pozwalające na identyfikację obdarowanego, w szczególności nazwę, adres i numer NIP Ulgi z tytułu darowizn w podatku dochodowym od osób fizycznych Zgodnie z art. 26 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, podstawę opodatkowania stanowi dochód po obliczeniu kwot darowizn przekazanych na cele określone w art. 4 ustawy o działalności pożytku publicznego, organizacjom prowadzącym działalność pożytku publicznego w sferze zadań publicznych określonych w tej ustawie, realizującym te cele oraz na cele kultu religijnego w wysokości dokonanej darowizny, nie więcej jednak niż 6% dochodu za dany rok podatkowy. Wysokość ulgi podatkowej przysługującej obywatelom z tytułu wspierania działalności organizacji pozarządowych była wielokrotnie zmieniana. Zmieniany był również sposób jej obliczania z procentowego na kwotowy i odwrotnie. Obecnie można odliczyć od dochodu przekazane darowizny na rzecz organizacji pozarządowych, działających w sferze pożytku publicznego wyłącznie do 6% dochodu za dany rok podatkowy. Na podstawie art. 26 ust. 6a i 6b podatnicy przekazujący darowizny mają obowiązek wskazania w zeznaniu podatkowym kwoty przekazanej darowizny oraz dane identyfikujące obdarowanego. Wysokość przekazanej darowizny musi być udokumentowana dowodem wpłaty na rachunek bankowy obdarowanego, a w przypadku darowizny innej niż pieniężna dokumentem, z którego wynika wartość tej darowizny oraz oświadczeniem obdarowanego o jej przyjęciu. 2. JEDEN PROCENT Każdy będący podatnikiem podatku dochodowego od osób fizycznych może na zasadach i trybie określonym w przepisach ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych przekazać 1% podatku na rzecz wybranej przez siebie organizacji pożytku publicznego. Jest to forma wsparcia organizacji pozarządowych ze środków publicznych. Pieniądze, które przekazuje podatnik, należą do budżetu państwa, ponieważ są częścią podatku należnego państwu. Mechanizm 1% jest dla podatników obojętny z punktu widzenia korzyści podatkowych. Przekazanie tej kwoty nie wiąże się z żadną ulgą i nie wpływa na zmniejszenie obciążeń podatkowych. Jest to po prostu możliwość zadecydowania o przeznaczeniu 1% zapłaconego podatku. Nie jest to darowizna w rozumieniu przepisów prawa cywilnego, ponieważ przekazanie nie następuje na podstawie umowy i nie odbywa się kosztem majątku przekazującego. Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie w art. 27 przewiduje, iż podatnicy podatku dochodowego mogą przekazywać 1% podatku na rzecz wybranych przez siebie organizacji pożytku publicznego. Zgodnie z art. 45 ust. 5c ustawy z 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób fizycznych, urząd skarbowy na wniosek podatnika zawarty w zeznaniu podatkowym przekazuje na rzecz organizacji pożytku publicznego, wybranej z wykazu organizacji pożytku publicznego, ogłaszanego w Monitorze Polskim do końca roku podatkowego, kwotę w wysokości nieprzekraczającej 1% podatku należnego wynikającego z zeznania podatkowego. Z przepisów tych wynika więc, iż przekazanie 1% podatku może nastąpić wyłącznie na rzecz organizacji posiadających status organizacji pożytku publicznego. Ponadto organizacja taka musi znaleźć się w wykazie organizacji pożytku publicznego publikowanym w Monitorze Polskim. Przepisy nie ograniczają możliwości wydatkowania środków uzyskanych z odpisów 1% podatku. Nie są to więc środki znaczone w tym sensie, że organizacja sama decyduje, na jakie cele przeznaczy otrzymane pieniądze. Mogą one zostać wydatkowane na wynagrodzenia lub nagrody dla pracowników organizacji, na zakup niezbędnego sprzętu biurowego, sfinansowanie wymaganego przez dotującego wkładu własnego lub przeznaczone bezpośrednio na sfinansowanie działalności statutowej. Jest oczywiste, iż organizacja może przeznaczyć środki uzyskane z 1% podatku wyłącznie na działalność związaną z realizacją celów statutowych. Nie może więc finansować działań niezwiązanych z jej celami statutowymi. Kontrowersyjną kwestią jest to, czy podatnik może wskazać, na jaki konkretnie cel mają zostać przeznaczone środki z 1% podatku. Urzędy skarbowe umożliwiły podatnikom składanie w deklaracji podatkowej takiego oświadczenia. Zdaniem autora niniejszego tekstu, jest to oświadczenie pozbawione prawnego znaczenia, ponieważ 1% nie jest darowizną i brak jest podstawy prawnej do wskazywania przez podatnika szczegółowego celu, na jaki przekazane środki mają być przeznaczone. 3. ZBIÓRKI PUBLICZNE Kwestie związane z organizowaniem zbiórek publicznych regulowane są w ustawie o zbiórkach publicznych 62 oraz Rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 6 listopada 2003 roku w sprawie sposobów przeprowadzania zbiórek publicznych oraz zakresu kontroli nad tymi zbiórkami 63. Wszelkie publiczne zbieranie ofiar w gotówce lub naturze na pewien z góry określony cel wymaga uprzedniego uzyskania pozwolenia władzy. Decydujące znaczenie ma więc ustalenie, czy zbiórka ma charakter publiczny czy prywatny. Przez zbiórkę publiczną należy uznać zbiórkę skierowaną do nieokreślonego, nieograniczonego kręgu osób. Zbiórka prywatna, która nie wymaga pozwolenia, to zbiórka prowadzona wśród znajomych czy pracowników jakiejś instytucji, uczniów w szkole. Zbiórki publiczne można urządzać wyłącznie na cele społecznie użyteczne, w szczególności religijne, państwowe, oświatowe, kulturalne i charytatywne. Zbiórki publiczne, urządzane w interesie osobistym, są wzbronione. Pozwoleń na przeprowadzenie zbiórki udzielają, w drodze decyzji administracyjnej: - wójt, burmistrz (prezydent miasta) jeżeli zbiórka ma być przeprowadzona na obszarze gminy lub jego części; - starosta jeżeli zbiórka ma być przeprowadzona na obszarze powiatu lub jego części obejmującej więcej niż jedną gminę; - marszałek województwa jeżeli zbiórka ma być przeprowadzona na obszarze województwa lub jego części obejmującej więcej niż jeden powiat; - minister właściwy do spraw wewnętrznych jeżeli zbiórka ma być przeprowadzona na obszarze obejmującym