SZACOWANIE SZKÓD WYRZĄDZONYCH PRZEZ ZWIERZYNĘ W UPRAWACH ZIEMNIAKÓW W PRODUKCJI NASIENNEJ

Transkrypt

1 1 Nasiennictwo i odmianoznawstwo SZACOWANIE SZKÓD WYRZĄDZONYCH PRZEZ ZWIERZYNĘ W UPRAWACH ZIEMNIAKÓW W PRODUKCJI NASIENNEJ NEJ dr inż. Marian Flis Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Katedra Ekologii i Hodowli Zwierząt Łownych ul. Akademicka 13, Lublin, marian.flis@up.lublin.pl Wostatnich latach obserwuje się wy- -raźny, a zarazem postępujący spadek areału uprawy ziemniaków. Według danych GUS w latach ogólna powierzchnia ich uprawy w Polsce zmniejszyła się ponad 2-krotnie i w 2007 roku wynosiła 570 tys. hektarów. Spadek areału uprawy powiązany jest ze spadkiem popytu na kwalifikowany materiał nasienny ziemniaka. Niemniej jednak coraz więcej producentów ziemniaków dostrzega zalety stosowania materiału kwalifikowanego, który w decydujący sposób wpływa zarówno na wielkość plonu, jak również na jego jakość, a tym samym i opłacalność produkcji. Potwierdzeniem tego wydaje się wzrost liczby odmian w reprodukcji i obrocie nasiennym oraz ekspansja odmian zagranicznych na naszym rynku nasiennym (Chotkowski, Stypa 2008). Pomimo zmniejszenia ogólnego areału uprawy ziemniaków produkcja nasienna, wymagająca znacznie wyższych nakładów niż towarowa, stanowi jeden z najbardziej opłacalnych kierunków uprawy tej rośliny (Chotkowski 2008). Tym samym w niektórych regionach kraju uprawy ziemniaków na cele nasienne są dość powszechne. Według danych Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa w 2009 roku do oceny zgłoszono 2136 plantacji o ogólnej powierzchni prawie 5100 ha. Mimo ogólnego spadku areału upraw ziemniaków w dalszym ciągu są one narażone na presję zwierząt dziko żyjących, a zwłaszcza dzików. W niektórych rejonach wskaźnik preferencji żerowych tej rośliny jest w dalszym ciągu wysoki, a najbardziej zagrożone są uprawy w bezpośrednim sąsiedztwie lasu lub zlokalizowane na tzw. ciągach zwierzyny (Flis 2009). W przypadku powstania szkód, których sprawcami są zwierzęta łowne, odpowiedzialność za nie jest zależna od miejsca położenia uprawy oraz sprawcy szkód. Gdy szkody występują w uprawach położonych w granicach obwodów łowieckich, a ich sprawcami są dziki, jelenie, daniele lub sarny, odpowiedzialność za nie spoczywa na dzierżawcach lub ewentualnych zarządcach obwodów łowieckich. W przypadku uszkodzenia upraw leżących poza granicami obwodów lub na terenach wyłączonych z obwodu odpowiedzialność za powstałe szkody ponosi skarb państwa, jako ustawowy właściciel zwierzyny w stanie wolnym (ustawa Prawo łowieckie, Flis 2008a). W sytuacjach gdy uszkodzona uprawa nasienna położona jest w granicach obwodu łowieckiego, oszacowania wielkości zniszczeń dokonują uprawnieni przedstawiciele dzierżawcy lub zarządcy obwodu, zaś procedury szacowania są zbliżone do procedur stosowanych w uprawach standardowych (Flis 2007). Niemniej jednak ze względu na to, że w produkcji nasiennej ziemniaków występują specyficzne uwarunkowania technologii uprawy, co w sposób

2 2 Ziemniak Polski 2010 nr 1 bezpośredni wpływa na koszty produkcji, tym samym cena zbytu produktu jest z reguły wyższa, co powoduje, że w wielu wypadkach ustalenie wielkości przysługującego odszkodowania z tytułu powstałych szkód jest problematyczne. Szacowanie wstępne Postępowanie związane z formą i sposobem zgłoszenia szkody oraz ustalenia jednostki ponoszącej odpowiedzialność w przypadku upraw ziemniaków na cele nasienne jest identyczne jak w innych uprawach rolniczych (Rozp. Min. Środ. z 15 lipca 2002 r., Flis 2008b). Po zgłoszeniu przez rolnika szkody przedstawiciel dzierżawcy obwodu łowieckiego dokonuje tzw. oględzin uszkodzonej plantacji. Podczas oględzin rolnik powinien posiadać dokumenty świadczące o tym, że dana uprawa jest prowadzona na cele nasienne. Podstawą jest tu dokument świadczący o rejestracji producenta lub dystrybutora ziemniaków oraz numer rejestracyjny w rejestrze przedsiębiorców w Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Numer ten składa się z 11 cyfr, z których dwie pierwsze oznaczają kod statystyczny województwa, dwie kolejne kod statystyczny powiatu, zaś pozostałe kolejny numer wpisu w województwie. Ze względu na to, że plantacje nasienne powinny być wolne od organizmów kwarantannowych, każde pole przeznaczone do produkcji sadzeniaków podlega urzędowemu badaniu na obecność tych organizmów, tj. mątwika ziemniaczanego i zarodni grzyba Synchytrium endobioticum powodującego raka ziemniaka, jak również bakteriozy pierścieniowej ziemniaka Clavibacter michiganensis ssp. sepedonicus. Badanie to prowadzi z urzędu wojewódzki inspektor ochrony roślin i nasiennictwa, zaś poszkodowany powinien posiadać dokument o pozytywnym wyniku takiego badania, który powinien okazać szacującemu. Dodatkowo w produkcji nasiennej ziemniaków prowadzone są dwie oceny polowe stanu plantacji, mające na celu sprawdzenie warunków wytwarzania materiału nasiennego. Pierwszą z nich przeprowadza się, gdy rośliny osiągną wysokość ok. 20 cm, drugą zaś od pełni kwitnienia do dwóch tygodni po kwitnieniu (Rozp. MRiRW z 1 lutego 2007 r.). Tym samym w zależności od okresu wystąpienia szkody poszkodowany może dysponować dokumentami o przeprowadzonej ocenie polowej stanu plantacji, które powinien przedstawić szacującemu. Podczas oględzin szacujący ustala stan plantacji oraz obsady roślin i ewentualne braki wschodów z ustaleniem możliwej ich przyczyny. Elementy te wydają się niezmiernie ważne, zwłaszcza w wypadku plantacji, które w późniejszym okresie, na skutek kolejnych szkód, mogą zostać zdyskwalifikowane z przeznaczeniem do zaorania. Wielkość tych powierzchni uwzględnia się przy obliczaniu utraconego przez rolnika plonu, podczas szacowania końcowego (Flis 2007). Dodatkowo wymagania technologiczne upraw nasiennych ziemniaków, warunkujące pozytywną ocenę plantacji, dopuszczają maksymalnie 30-procentowy brak roślin na plantacji. Przy większym wskaźniku pustych miejsc plantacje podlegają dyskwalifikacji (Rozp. MRiRW z 1 lutego 2007 r.). Niezmiernie ważne podczas szacowania wstępnego jest ustalenie obsady roślin w przeliczeniu na 1 ha uprawy poprzez bezpośrednie liczenie krzaków w wybranych redlinach w reprezentatywnych miejscach plantacji (rys. 1). W produkcji nasiennej ziemniaków, w celu uzyskania wysokiego plonu sadzeniaków, stosowane jest zagęszczenie sadzenia, przy jednoczesnym zwiększeniu rozstawy redlin. W miarę zagęszczania sadzenia wzrasta zarówno plon ogólny, jak i plon frakcji sadzeniaków. Najczęściej stosowana rozstawa redlin wynosi 67,5 lub 75 cm, przy gęstości sadzenia cm, co stanowi obsadę tys. roślin na 1 ha (Jabłoński 1997, 2008). Przy znanej liczbie krzaków na określonej długości redliny i odległości redlin ustalenie obsady rzeczywistej nie nastręcza większych trudności.

3 3 Rys. 1. Szkic sytuacyjny uprawy ziemniaków z naniesionymi uszkodzeniami gniazdowymi i punktowymi oraz miejscami ustalania obsady, jak również ewentualnego pobrania prób celem ustalenia wydajności Z szacowania wstępnego powinien być sporządzony protokół zawierający wszystkie opisane informacje, łącznie ze szkicem uprawy i naniesionymi miejscami zniszczeń, wraz z pomiarem ich powierzchni i stopnia zniszczenia na poszczególnych powierzchniach. Protokół ten powinien być podpisany zarówno przez szacującego, jak i poszkodowanego. W razie zaistnienia niezgodności należy umieścić je w uwagach. Warto również pamiętać, że nieobecność prawidłowo zawiadomionego poszkodowanego nie wstrzymuje procedury oględzin, jak również późniejszego szacowania ostatecznego szkody (Flis 2008b). Szacowanie ostateczne Ostatecznemu szacowaniu podlegają straty ilościowe i jakościowe powstałe w wyniku uszkodzenia przez cztery gatunki zwierząt łownych. Czynności szacowania ostatecznego powinny być przeprowadzone najpóźniej na dzień przed planowanym terminem zbioru, o którym poszkodowany powinien zawiadomić szacującego w formie pisemnej z zachowaniem 7-dniowego terminu zgłoszenia tego faktu. W związku z tym, że oprócz opisanych wcześniej ocen polowych ziemniaków w użytkowaniu nasiennym po pozytywnej ocenie polowej, przed wykopaniem ziemniaków, przeprowadzana jest ocena laboratoryjna, podczas szacowania ostatecznego rolnik powinien dysponować dokumentem świadczącym o pozytywnym wyniku tejże próby lub chociażby dokumentem świadczącym o pobraniu prób do oceny laboratoryjnej. Podczas ostatecznego szacowania szkody szacujący określa całkowitą powierzchnię zniszczeń poprzez bezpośredni pomiar wszystkich miejsc, na których one wystąpiły, jak również procentowy stopień zniszczenia roślin na wyodrębnionych powierzchniach. Ze względu na najczęściej zróżnicowaną formę zniszczeń ich pomiaru dokonuje się, przyporządkowując ich kształt do płaskich figur geometrycznych, i przez pomiar poszczególnych boków figur z wykorzystaniem wzorów matematycznych ustala areał wyodrębnionych powierzchni. Ustalona wielkość powierzchni zniszczeń z uwzględnieniem procentowego zniszczenia roślin pozwala na ustalenie zredukowanej powierzchni szkody, czyli teoretycznie obliczonej powierzchni, na której szkoda wystąpiła w 100%. Po ustaleniu powierzchni zredukowanej szkody szacujący powinien ustalić wielkość potencjalnego plonu możliwego do uzyskania z danej plantacji nasiennej. W praktyce likwidacji szkód wyrządzonych przez

4 4 Ziemniak Polski 2010 nr 1 zwierzynę wielkość plonu jest ustalana w oparciu o bezpośrednie próby polowe wydajności. Próby te są pobierane w nieuszkodzonych miejscach plantacji, a ich liczba powinna być dostosowana do całkowitego areału uprawy oraz wielkości zniszczeń. Z reguły pobiera się od 5 do 10 prób i ustala średni plon z jednego krzaka (Flis 2007, Flis 2008a). Znając obsadę roślin na jednym hektarze uprawy, co zostało ustalone podczas szacowania wstępnego, oraz średni plon bulw z jednego krzaka, wielkość utraconego przez rolnika plonu ustala się w oparciu o zależność: P = W x O x P z gdzie: P wielkość utraconego plonu W średnia wydajność z jednego krzaka ustalona podczas prób polowych (kg) O obsada na 1 ha (liczba roślin na 1 ha z uwzględnieniem miejsc, na których wystąpił brak wschodów) P z wielkość zredukowanej powierzchni szkody (ha) Po wykonaniu prób polowych zmierzających do ustalenia wielkości utraconego przez rolnika plonu ogólnego konieczne jest sprowadzenie tej wartości do plonu netto, czyli ustalenie wielkości plonu, który stanowi element handlowy ziemniaków frakcji nasiennej. Plon netto ziemniaków to plon pomniejszony o straty podczas zbioru oraz udział frakcji nasiennej w plonie ogólnym. Straty podczas zbioru są uzależnione od zastosowanej technologii i z reguły nie przekraczają 5%. Mimo że w przypadku materiału nasiennego ziemniaków określa się wyłącznie minimalne granice wymiarowe, co oznacza, że bulwy frakcji nasiennej powinny mieć minimalną wielkość 25 mm (Rozp. MRiRW z 1 lutego 2007 r.), jednak w praktyce kalibraż sadzeniaków zawiera się w granicach mm. Dodatkowo w obliczeniach plonu netto bierze się pod uwagę korygujący współczynnik regresji (0,88), uwzględniający udział w plonie całkowitym materiału przeznaczonego na sadzeniaki (Jabłoński 1997). Tym samym wielkość plonu netto jest ustalana w oparciu o następującą zależność: gdzie: P netto = P x 0,88 x (100-S) x (100-F) P netto plon netto, stanowiący podstawę do obliczenia przysługującego odszkodowania, P plon ogólny (ustalony w wyniku prób polowych wydajności z uwzględnieniem powierzchni zredukowanej szkody), S straty podczas zbioru, F straty wynikające z wyodrębniania frakcji nasiennej stanowiącej przedmiot obrotu handlowego. Po ustaleniu plonu netto ziemniaków, który stanowi podstawę do ustalenia wielkości przysługującego odszkodowania z tytułu powstałych zniszczeń, konieczne jest ustalenie ceny sprzedaży sadzeniaków firmie nasiennej. Cena ta jest uzależniona od panującej na rynku koniunktury oraz odmiany ziemniaka, niemniej jednak cenę gwarantują rolnikowi umowy kontraktacyjne z firmami nasiennymi, które z kolei są uzależnione od jakości i stopnia kwalifikacji materiału. Jednak znaczący wpływ na cenę sadzeniaków wywiera również wielkość plonowania w danym roku. W przypadku ziemniaków współczynnik korelacji pomiędzy wielkością plonu a ich ceną ma wartość ujemną i kształtuje się na poziomie -0,66 (Rembeza 2008). Z reguły cena zbytu przez producenta waha się w granicach od 450 do 650 zł za tonę. Warto zaznaczyć, że cena uzyskiwana przez producenta ziemniaków jest z reguły o ok. 100% niższa niż późniejsza cena sprzedaży w obrocie handlowym przez firmy nasienne. Po ustaleniu ceny zbytu ziemniaków konkretnej odmiany, oraz mając do dyspozycji elementy ustalone podczas szacowania ostatecznego szkody, szacujący ustala wielkość przysługującego odszkodowania, mnożąc utracony plon (netto) przez potencjalną cenę ziemniaków nasiennych gwarantowaną przez firmę nasienną. Niemniej jednak w przypadku produkcji nasiennej należy zwrócić uwagę na to, że bulwy przed sprzedażą są sortowane, a nie spełniające wymagań wymiarowych i jakościowych dyskwalifikowane i ewentualnie mogą stanowić element obrotu handlowego w postaci tzw. towaru ubocznego, mającego również wartość handlową, lecz z reguły dużo niższą niż frakcja nasienna. Udział bulw frakcji nasiennej rośnie wraz ze wzrostem obsady roślin i przy obsadzie tys. roślin na 1 ha jest wysoki, stanowi ok. 80%, a wraz ze zmniejsza-

5 5 niem obsady roślin spada i może stanowić tylko 50-60%. Dodatkowo obliczoną kwotę odszkodowania pomniejsza się o nieponiesione koszty zbioru, transportu i magazynowania. Koszty te w wypadku produkcji nasiennej są z reguły znaczne, gdyż wynikają głównie ze znacznych strat w procesie przechowywania, które mogą się kształtować na poziomie nawet 15%. Poza tym ziemniaki przed sprzedażą podlegają kolejnemu sortowaniu i część bulw niespełniająca wymagań jakościowych i wymiarowych jest dyskwalifikowana. Ponadto w przypadku ustalenia kwoty należnego odszkodowania z tytułu zniszczeń producent nie ponosi kosztów związanych z zakupem opakowań (worków) oraz kosztów związanych z workowaniem sadzeniaków i kwoty te należy uwzględnić w wielkości przysługującego odszkodowania. Kwota obliczonego w ten sposób odszkodowania powinna być wypłacona poszkodowanemu w ciągu 30 dni od daty ostatecznego szacowania. W przypadku upraw wymagających zaorania wyceniana jest wielkość strat dla całego areału uprawy, przy czym kwotę przysługującego odszkodowania pomniejsza się w zależności od terminu, w jakim wystąpiła szkoda (tab. 1) Rozp. Min. Środ. z 15 lipca 2002 r., Flis (2008b). Na podkreślenie zasługuje również zabieg związany z technologią produkcji nasiennej, polegający na wczesnym niszczeniu naci celem zapobieżenia nadmiernemu wzrostowi bulw. Jest on zgodny z zasadami produkcji nasiennej ziemniaków i nie powinien stanowić podstawy do odmowy wypłaty odszkodowania z tytułu naruszenia zasad agrotechnicznych (Ustawa Prawo łowieckie). Tabela 1 Wysokość odszkodowania w zależności od terminu wystąpienia szkody* Termin zaistnienia szkody Odsetek obliczonej kwoty odszkodowania Do 15 kwietnia 25% Od 16 kwietnia do 20 maja 40% Od 21 maja do 10 czerwca 60% Od 11 czerwca 85% * oprac. na podstawie Rozp. Min. Środ. z dnia 15 lipca 2002 r. Literatura 1. Chotkowski J Czynniki odbudowy rynku nasiennego ziemniaka. [W:] Produkcja nasienna i przechowalnictwo ziemniaków. Pr. zbior. pod red. J. Chotkowskiego. Wyd. Wieś Jutra Warszawa: 7-16; 2. Chotkowski J., Stypa I Dobór odmian ziemniaka do uprawy. [W:] Produkcja nasienna i przechowalnictwo ziemniaków. Pr. zbior. pod red. J. Chotkowskiego. Wyd. Wieś Jutra Warszawa: 17-39; 3. Flis M Szkody w ziemniakach. Łowiec Pol. 9: 50-53; 4. Flis 2008a. Odpowiedzialność za szkody wyrządzane przez dzikie zwierzęta w uprawach ziemniaków. Ziemn. Pol. 3: 8-12; 5. Flis M. 2008b. Procedura szacowania szkód wyrządzonych przez zwierzęta w uprawach rolniczych. Biul. IHAR 248: ; 6. Flis Zmienność w czasie wielkości szkód wyrządzanych przez dzikie zwierzęta w uprawach rolniczych w warunkach obwodu łowieckiego polnego. Biul. IHAR (w druku); 7. Jabłoński K Sadzenie, pielęgnacja i ochrona ziemniaków. Fundacja Rozwój SGGW Warszawa; 8. Jabłoński K Nowe elementy w technologii produkcji ziemniaków. Ziemn. Pol. 1: ; 9. Rembeza J Ceny ziemniaków i ich zróżnicowanie. [W:] Technologia produkcji ziemniaków. Pr. zbior. pod red. J. Chotkowskiego. Wyd. Wieś Jutra Warszawa: 16-20; 10. Rozp. Min. Rol. i Rozw. Wsi z dn r. w sprawie szczegółowych wymagań w zakresie jakości handlowej ziemniaków. Dz. U Nr 194, poz. 1900; 11. Rozp. Min. Rol. i Rozw. Wsi z r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących wytwarzania i jakości materiału siewnego. Dz. U Nr 29, poz. 189; 12. Rozp. Min. Środ. z dn r. w sprawie postępowania przy szacowaniu szkód oraz wypłat odszkodowań za szkody w uprawach i płodach rolnych Dz. U Nr 126, poz. 1081; 13. Ustawa z dnia 13 października 1995 roku Prawo łowieckie Dz. U