ВАМПИРИТЕ BO МАКЕДОНСКИГЕ ВЕРУВАЊА И ПРЕДАНИЈА

Transkrypt

1 ВАМПИРИТЕ BO МАКЕДОНСКИГЕ ВЕРУВАЊА И ПРЕДАНИЈА ИНСТИТУТ ЗА ФОЛКЛОР,МАРКО ЦЕПЕНКОВ" - СКОПЈЕ МАКЕДОНСКО НАРОДНО ТВОРЕШТВО НАРОДНИ ВЕРУВАЊА И ПРЕДАНИЈА - КНИГА 2

2 INSTITUT DE FOLKLORE MARKO CEPENKOV" - SKOPJE LE FOLKLORE MACEDONIEN CROYANCES ET LEGENDES POPULAIRES LIVRE 2 LES VAMPIRES DANS LES CROYANCES ET LEGENDES MACEDONIENNES PREPARATION PAR LEPOSAVA SPIROVSKA TANAS VRAZINOVSKI SKOPJE

3 ИНСТИТУТ ЗА ФОЛКЛОР МАРКО ЦЕПЕНКОВ" - СКОПЈЕ МАКЕДОНСКО НАРОДНО ТВОРЕШТВО НАРОДНИ ВЕРУВАЊА И ПРЕДАНИЈА КНИГА 2 ВАМПИРИТЕ ВО МАКЕДОНСКИТЕ ВЕРУВАЊА И ПРЕДАНИЈА ПОДГОТВИЛЕ ЛЕПОСАВА СПИРОВСКА ТАНАС ВРАЖИНОВСКИ СКОПЈЕ

4 Ракописот e примен за печатење од Научниот совет на Институтот за фолклор Марко Цепенков" во Скопје на седницата од 14.XII 1987 година врз основа на рецензиите на д-р Галаба Паликрушева, професор во пензија п д-р Томе Саздов, редовен професор на Филолошкиот факултет на Универзитетот Кирил и Методиј" во Скопје.

5 ЛИКОТ HA ВАМПИРОТ BO МАКЕДОНСКИТЕ ВЕРУВАЊА И ВО МИТСКИТЕ ПРЕДАНИЈА Ликот на вампирот во македонските верувања и во усната проза воопшто e еден од најнепрочуените демонски суштества, како од етнолошка, така и од фолклористичка страна, иако располагаме со богат материјал од XIX век и со материјал собран во наша современост. Материјалот собран во последниве години сведочи за живоста на овој лик и дозволува споредбени студии од кои можат да ce проследат верувањата на нашиот народ во еден период од околу еден век и промените што настанувале во тој период, во прв ред во однос на верувањата во вистинитоста на постоењето, односно непостоењето на овој лик. Во тој контекст можеме да ги бараме основните промени што настанувале во верувањата и во митските преданија за вампири. Исто така преку нив можат да ce согледаат сличностите, односно разликите помеѓу верувањата на нашиот народ и верувањата на другите словенски и балкански народи, како и начинот на создавање на митските преданија за вампири кај соодветните народи и нивните заемни проникнувања. Најверојатно првите записи за вампири му припаѓаат на познатиот македонски собирач на усното творештво Марко К. Цепенков, и повеќето од нив ce однесуваат на верувањата во Прилеп и Крушево. Меѓутоа, верувањата во вампири несомнено биле раширени во сите краишта на Македонија. Марко Цепенков дел од своите материјали ги објавувал во познатото софиско издание Зборник за народни умотворби и книжнина, a во 1972 година неговото целокупно собирачко дело e објавено од Институтот за фолклор од Скопје; верувањата и митските преданија за вампири ce објавени во деветтата книга под наслов Народни верувања, Детски игри". 1 Тоа ce верувања и преданија, создадени врз основа на доживувањата на одделни луѓе, коишто доаѓале во контакт со вампирите. Важноста на овие верувања и преданија за проучувањето на македонската демонологија e очигледна. Нивната вредност ce зголемува со мајсторските описи и анализи на собирачот, на непријат- I. Марко К. Ц e il e н к o н, Наролии верунања, Дсмскм шрп, Редакшpa.ie Кмри.1 Пенуш.шски. Лепосана Спиронска, Скоије. 1972, I S

6 ните доживувања на луѓето кои ce сретнале со вампири и сл. 2 Тоа од друга страна влијае и врз уметничкото, односно естетското обликување на овие творби. И ако направиме споредба меѓу материјалите на Марко Цепенков и оние собрани во наше време, ќе забележиме дека во тематски, содржински и естетски поглед не постојат скоро никакви посебности. Во Македонија во меѓувоениот период работеле ред етнолози и фолклористи кои, меѓудругото, забележале и верувања и преданија за вампири. Тука мислиме, главно, на некои српски истражувачи коишто работеле на територијата на денешна СР Македонија, така што на нив им ги должиме и првите научни согледувања во однос на верувањата за постоењето и дејствувањето на вампирите. 3 Поопширни податоци во таа смисла дава Тихомир Гориевиќ во својата книга Вештица и вила y нашем народном веровању и предању - Вампир и друга 6nha y нашем народном веровању и предању", објавена во Белград во 1953 година. Нашата наука, како етнолошката, така и фолклористичката, на ликот на вампирот и на преданијата за него нема посветено речиси никакво внимание. Во последно време македонски преданија за вампирите ce објавени во Бугарија и тие потекнуваат од територијата на Пиринска МакедонијаЛ * Според народното верување, во текот на животот душата и телото на човекот чинат неразделна целина, иако постојат верувања за само привремено напуштање на душата на телото. Ce верува дека душата може привремено да го напушти телото и тогаш постои опасност во него да ce вселат лоши духови. Сонот исто така ce толкува како привремено отсуство на душата. Вечниот сон, односно конечното напуштање на душата, народот го смета за синоним на смртта. Co постелено распаѓање телото исчезнува, додека душата, која претставува% негов невидлив и нематеријален дел, која e вечна и бесмртна, само ја менува својата состојба. По телесната смрт душата заминува во некој непознат свет наречен друг свет", оној свет". За човек којшто умира ce вели: Ce разделува од душата", ја испушта душата". Душата на мртвиот ce 2. К и р п л П e н y ш л и e к и, Кон етнографските магерија.ш na Марко К. Цепенков, Марко Цепенков, цит. лело, На пример: M м л. С. Ф и л п п o в и h, Дебарски Дримкол, Скоп.ие, 1939: А т а н а с и ј е Петрови( 1, Скопска Црна Гора, Српски етнографски зборник, VII, Обичаји народа српскога, I, Београл, 1907, ; Ст. Т a н o в п h, Cpnck'ii етнографскн зборник, кн. L и XL, Београл. За. Т и х o м и р Р. Т) o р Î) e в и h, Вампир и лруга 6nha y нашем наролном веровању и прелању, Београл 1953, Сборник за народни умотворенин н народопис, Народна проза от Благоевгралски окрт>г (нови заппси) LVIII, Л. Даскалова, Д. Добрева, И. Коцева, E. Мицева, Соф ш, 1985,

7 смета за дух или сенка, која своето седингге го има во гробот, но која понекогаш го напушта за да ги посети местата, каде што живеела пред тоа, за да види што прават и какви потреби имаат блиските. Душите на мртвите, посетувајќи ги своите блиски, вршат лоши односно добри дела. Според тоа, можеме да издвоиме добри и лоши души. Добрите души обично ce душите на претците. Тие, доколку ce во можност, прават добро на своите потомци. Потомците со душите на своите претци редовно одржуваат врски. Оттука и бројните помени што ce даваат за душите на умрените, бидејќи ce верува дека времето додека душата ce смести на оној век" може да биде долго, a на тој пат владее жед и глад. Co нечистите" души ситуацијата e сосема друга. Тие не носат ништо друго, туку само зло. Нечисти души стануваат луѓе коишто вршеле големи зла за време на својот живот, но, исто така, нечисти души можат да станат и луѓе што го изгубиле животот со насилна смрт или во околности кои не зависат од соодветната душа. Душите на овие умрени ce озлобени и ce враќаат назад со намера да им наштетат на луѓето. На шестата недела ce вика non за да ја отпее душата. Ако во моментот на отпејувањето душата e во гробот тогаш не постои опасност да стане вампир или гробник, a ако не ce наоѓа во гробот таа за секогаш ce претвора во вампир или гробник. Според некои верувања, секој човек e потенцијален кандидат да стане вампир или гробник, но како што истакнавме лошите, злонамерните, злобните и грешните луѓе ce оние што најмногу стануваат такви суштества. Поради тешките греови, во многу случаи таквите луѓе земјата не ги прима и тогаш тие стануваат вампири или гробници. Познат мотив во фолклорот на многу народи, a кај нас меѓудругото сврзан со името на Марко Крале, кој поради предавство ја проколнал својата сестра да не ја прима земјата. Клетвата на Марко ce исполнила и земјата девет пати го исфрлила нејзиното тело. 5 Предавството, според народот, ce смета за еден од најголемите греови. ; Верувањата во вампири, несомнено, ce вкоренети од дамнешните времиња. Во верувањата на словенските народи вампирот ce јавува во два вида: 1. Како дух на умрениот човек. Таквиот вампир e невидлив; 2. Како жив труп, односно како труп оживеан од сопствениот дух. 5а Верувањата во вампири ce познати кај сите сло^енски народи како што покажуваат и заедничките имиња за овие замислени суштества. Кај Македонците познати ce различни називи на овие демони: во Гевгелиско - вампирин, во Охрид - вопер, гробник, во Преспа - вопир и сл. Поимот гробник, според 5. РаСкажал Ристо Барбаровски, ролен во с.^абиле. Архив на Институтот за фолклор (понатаму АИФ) во Скопје. Магнетофонска лента (понатаму м. л.) бр а. Kazimierz Moszyiiski, Kultura ludowa Slowian, Kultura duchowa, M, Warszawa, 1967,654. 7

8 некои верувања, e друг тип на демонско суштество, но сепак слично на вампирот. Според тоа, имаме два вида на демонски суштества од овој тип: вампири и гробници. Македонското име вампир, според Кажимјеж Мошињски, преминало кај Србите и Хрватите. " Името вампир ce проширува низ цела Европа од Словените. 6 Според Александар Брикнер, кој e поконкретен, класичниот поим и облик на вампирот во почетокот на XVII век, некаде на Балканот, од Македонија преку басната за вампири ce проширал по Европа. 7 Кај словенските народи постојат разни имиња во однос на ова демонско суштество. Кај Великорусите и Украинците тоа замислено суштество ce нарекува упир или вапир, вепир, вампир. Кај Белорусите вупор, кај Чесите упир или влходлак. Кај Полјаците вампир или упјур, од рускиот упир. Кај Србите постои името вампир, додека кај динарските Срби вообичаено име за ова суштество било вукодлак. Во Тимок и некои делови во Црна Гора ce вика тенац. Кај Бугарите вампир, вапир. 7а Верувањата во вампири ce споменуваат во Несторовата хроника од XI век, a во Душановиот законик, според членот 20, e предвидена казна за тие што ги ископувале и ги спалувале труповите на умрените луѓе, поради уништување. 8 Колку што ни e познато, засега во Македонија не постојат записи за верувања сврзани со појавата на уништување на вампири, како што тоа e случај кај другите словенски народи. Како прилог на погорното сакаме да го посочиме и мислењето на Џон Лоен дека вампирот e изум на Словените, како што ѓаволот e изум на христијанската религија. 9 Посебно внимание во словенските верувања за вампириим ce посветувало на превентивните мерки за да ce спречи настанувањето на вампирите. Словенските народи знаеле и употребувале разни мерки што ce преземале за умрениот, за кого ce мислело дека може да стане вампир, да не ce сповампири. Применуваните начини биле едноставни, a во некои случаи ce среќаваме и со палење на мртвото тело. Многу често, ако тоа било изводливо, едновремено ce користеле неколку методи; значи, ce комбинирале разни начини. Сметаме за потребно да истакнеме неколку такви методи, како на пример: трупот ce носел на мочуриште и таму ce фрлал или ce погребувал на раскрсници, гробот ce посипувал со камења; трупот ce обрнувал со лицето надолу, во неговиот ковчег ce фрлал мак и ставал внатре срп или коса; под јазикот му ce поставувало камче или паричка, на плеќите му ce врзувале прстите на двете раце до себе, 56 На истото место, На истото место, Aleksader Brukner, Mitologia slowiaiiska i polska, Warszawa, 1985, 2X3. 7a. Ha iictoto место, : Kazimier? Moszyiiski, цит. дело, ; Слоболан 3 e ч e в и h, Митска ônha српскпх прелања, Београл, 1981, С л o 6 o д a н 3 e ч e в и h, цит. дело, John Cuthbert Lawson, Modern Greek Folklore and Ancient Greek Religion, New York, 1946, 376. H

9 му ce подсечувале петите, или му ce пресекувале под колената мускулите (за да не може умрениот да оди), a честопати ce случувало * на мртовецот да му ја отсечат главата и да му ја стават на ноѕете, или на стомакот во околината на папокот; со колец му ги пробивале срцето или главата. Во некои места тоа го правеле со клинци, пробивајќи ги длабоко во челото. 10 Кај нас во Македонија, во некои места, како на пример, во Скопска Црна Гора, еден од домашните на мртовецот му заковувал клинец во петата. Во собата каде што лежел мртовецот, на земјата или на подот под него исто така заковувале клинец. Исто така со покривка ce покривало ce што e од стакло во собата: огледалата a во поново време телевизорот и радиото." Според македонските верувања во вампири, постојат разни причини што влијаат врз човекот да стане вампир. Во прв ред, тие ce поврзани со начинот на живот на човекот ce додека бил жив, тоа значи ce елементи зависни, пред ce, од самиот човек, и, второ, елементи што не зависат од човекот, односно од мртовецот. Поради тоа, вампир можело да ce стане своеволно и на недоброволен начин. Во првата група спаѓаат големите грешници, кои за време на својот живот воделе грешен живот или влегувале во разни контакти со вампири. Втората група ce мртовците кои преку некои елементи независни од нив станувале вампири, на пример: биле прескочени од животно додека ce наоѓале во својата куќа, пред да бидат погребани. Оттука ноќно време мртовците ce чуваат од нивните најблиски. Второ, преку мртвиот луѓето си подавале разни предмети; трето, тагата по своите најблиски, обично кон жената и децата; четврто, мртвиот не ги исполнил своите животни обврски, тоа значи дека не оставил потомство. Тоа ce основните причини за појавата на вампири, но покрај нив постојат и ред други кои ce cpeќазаат само во определени средини, на пример: луѓе со лоши очи", или пак во минатото во даденото село немало камбани да бијат, na затоа мртовците станувале вампири. Поради овие причини, вампирите ги напуштале своите пребивалишта и од оној свет" доаѓале во светот на живите. Тука очигледна e опозицијата оној свет/овој свет. * Преданијата за вампири ce создадени врз основа на лични доживувања" на луѓето. Од другите жанрови на усната проза тие ce разликуваат со својата тенденција за веродостојност на релацијата раскажувач - слушател. Во светот на раскажувачите и слуша- 10. Kazimierz Moszyriski иит. дело, I 1. За овие информации п благолариме на колешката Звезла Новевска, технички сорабопшк во Инстптутот за фолклор во Скопје. 9

10 телите по правило тие живеат на автентична подлога, иако во центарот на нивното интересирање ce наоѓа рационално непроверлива појава, која бара од своја страна верување. Овие преданија по својата суштина претставуваат литературна илустрација на народните верувања, кои, пак, како резултат на настанатите преобразби и културолошките процеси трпат промени, a некои дури и ; исчезнуваат; тоа ce разбира, ce менува и нивното литературно пренесување. 12 При проучувањето на митските преданија воопшто, важно e прашањето на нивната класификација. Сметаме.дека ова прашање e едно од најсложените и фолклористиката барем засега нема дадено некој поприфатлив одговор. Во право e полската исјтражувачка на митските преданија Дорота СимониДес кога нацласува дека тематиката на овие раскажувања e толку разновидна што ce лишува од секакви обиди на класификацијата и системапфација. Тоа ce раскази за духови коишто страшат, раскази за разни знаци, што претскажуваат смрт, раскази за суштества коишто ce покажуваат на јасно определени места и во одредено време и сл. Голем дел од овие раскажувања ce скоро класични фолклорни текстови, кои веќе со години му припаѓаат на историскиот репертоар на митските преданија. Тие ce однесуваат на оние сфери на животот за кои во нашата современост ce интересира парапсихологијата. Го отсликуваат нашиот контакт со суштества од другиот свет. 11 Без рглед на тешкотиите што ги предизвикува ќласификацијата на овив раскажувања вр светската фолклористика постојат такви обиди.' Некои ce од меѓународен карактер, a некои од национален. НајкомгСлекена *класифика*џија на преданијата воопшто e предложена на будимпештанскиот состанок на таканаречената Sa- ;. genkomission од 1963 година. Третата група, според оваа класифи- ) кација, ги опфаќа преданијата за натприродни суштества и сили, односно митски преданија, a во точката в) преданијата за нечисти" места и вампири. На конгресот на антрополозите и етно лозите одржан во Москва во 1965 година, третата група, во споредба со другите групи, не претрпела никакви промени. 14 Митските преданија за вампири во денешно време ce најмногу ( распространети и најпопуларни во споредба со другите демони, на пример: со преданијата за самовили, змевови или ѓаволи. Инте-' ресно e прашањето на што ce должи овој факт? Меѓу разни истражувачи на митските преданија за вампири, постои мислење дека тие ce раскажуваат во такви размери поради тоа што луѓето тежнеат да доживеат нешто таинствено, ирационално, нешто што би им дозволило барем за момент да излезат надвор од ра>1ките на 12. Dorota Simonides, Podanie wierzeniowe w ustnych przekazach wspôlczesnych dzieci, Co wies to inna piesii, Studia folklorvstyczne, Wroclaw, Warszawa, Krakôw, Gdansk, 1975, Ha HCIOTO место, Wiktor Gusiew, Estetvka folkloru, Wroclaw, Warszawa, Krakôw, Gdansk, 1974,

11 својата егзистенција, на сопствените можности. Желбата на човекот да ce сретне со трансцедентални појави, како што ce демоните, a особено вампирите кои доаѓаат на овој наш свет од друг свет, непознат на човекот, треба да им донесе на луѓето специфични доживувања, кои - како што покажува стварноста - на човекот му ce потребни. Потребата од силни доживувања ce смета за објективно својство на човечката психика. 15 За распространетоста на верувањата и на митските преданија за вампири во Македонија сведочи доста обемниот број на вакви творби што ce наоѓаат во Архнвот на Институтот за фолклор во Скопје, собрани во последниве години, преку собирачката акција организирана од страна на Институтот за фолклор, со цел прибирање на постојниот фолклорен материјал во денешна состојба. Исто така за тоа сведочи и последното наше истражување водено во e. Јабланица, Струшко, посветено на митските преданија. Тујка, само во едно село собравме над 50 преданија за вампири, што e доста голе.ма бројка. Би го спомнале и тоа дека тука ce сретнавме со прекрасни раскажувачи на такви преданија. Овие раскажувачи ce од различен пол и од различна возраст, но преовладуваат жените, почнувајќи од шко^лска возраст, до стари луѓе. Тоа сведочи за живоста на верувањата и митските преданија за вампири. Тие го сочинуваат основниот фонд на раскажуваната проза во ова село, исклучувајќи ги приказните. Врз основа на собраниот материјал веднаш можеме да забележиме a тоа го потврдува и материјалот од наширв зјзорник, дека ce помалку ce среќаваат самостојни верувања. Во наше време тие добиваат форма на митски преданија преку развивање на соодветна фабула, но основниот мотив e некогашното верување. Ce разбира, дека и од дарбата на раскажувачот тие добиваат и естетсколитературна вредност. При раскажувањето на митските преданија'за вампири имаме еден карактеристичен премин на преданието во меморат,. Тоа e познат начин на раскажување кога дадениот раскажувач, сакајќи да му даде на раскажаното поавтентичен и пооригинален тек, настанот го раскажува во прво лице. Тоа значи дека тој e учесник во настанот, односно на средбата со вампирот и целиот случај ce врти околу неговата личност. Во врска со тоа имаме два вида на раскажувања на творби: меморати и фабулати, односно преданија. Тоа значи дека имаме обратен пат на создавање на усни тв^рби - од предание во меморат. Познато e дека за да добиеме едно предание ce потребни неколку стадиуми на премин на еден настан во предание. Во прво време добиваме меморат, настан раскажан во прво лице^ потоа со времето и со прифаќањето од други раскажувачи меморатот преминува во хроникат, или исчезнува, a тоа по истиот пат во фабулат и како краен резултат добиваме предание. 15. Dorota Simonides. цит. прилог. 8 I!

12 Како меморатите, така и митските преданија за вампири ce однесуваат на верувањата за причините на настанувањето на вампирите, дејството што го вршат и начините за ослободување од нив, односно нивното прогонување, уништување и како краен ефект нивното убивање. Некои од овие творби содржат само по еден од овие елементи или по неколку од нив. Но, има и такви кои почнуваат со самото верување за настанување на вампирите со главен акцент на нивното дејствување и како завршеток на преданието, ослободувањето, односно убивањето на вампирот. Има и такви во кои ги нема споменативе елементи и главната поента ce става на чинот на самото убивање на вампирите. Тука главното место го има вампирџијата. Во тие преданија ce објаснува кој може да биде вампирџија и натаму ce зборува за подготовките околу убивањето на вампирот. Во нив ce среќаваме со драмски елементи како што ce: местото каде ce убива в^ампирот; селаните како посматрачи и вампирџијата како главен актер. Тука би сакале да нагласиме едно предание забележано во Јабланица кое содржи низа драмски елементи кои сочинуваат едно прекрасно сценарио. Преданието ни го раскажа раскажувачката Трифуница Домазетоска. Сценариото e претставено на следниов начин: Еден млад човек ce обложил со своите другари дека ноќно време ќе оди во црклта и на гробиштата. Отишол во црквата, запалил свеќа и премицал на гробиштата. Тука забележал многу народ, a и тој почнал да ce шета од гроб до гроб и да ce поздравува со сите. Потоа видел многу луѓе фатени на оро na и тој ce фатил. Целата атмосфера e прикажана природно како тоа да ce случува на Велигден за врем на играње оро. Ce разбира, јунакот тука e во една несвесна положба, која не му дава можност да оцени каде ce наоѓа и со какви луѓе разговара. Ете како раскажувачката го прикажува овој случај: Тие си играле, ама> тие си играле покроце, варти наоколу, ама покроце. He могале да скокает тие зошто умрени луѓе без коски, тие дуови. И овие ќе ce фатат, ама на дно орото имала една старица со карпиште на глаа, скутничишче и ојт и онаќе скривашија ојт, одвај мардат старицава. Играет и таа ама одвај. И тој ce фатил напред на орото, напред на орото: играет, скокает тој, чоек жив со коски, скокат, играт и одат, другиве ce влечат, ce влечат по него, ce влечат, ама старицава му прогоорила из одзади. Рекла: - Аман, ве мола, кроце играјте орото, оти сме ние без коски! И така тој му дошло во паметот, рексхгѓ: Мајката - рекол јас не сум бил во живите, јас сум бил во умрените!" 16 Откако ги слушнал зборовите на старицата ce освестил и сфатил каде ce наоѓа. Бргу избегал и кога пристигнал дома од страв ce разболел и умрел. Ова мошне интересно предание e единствено по 16. Раскажала Трифуница Домазетоска. ролена во 1911 год. во e. Јаоланица, CipyiiiKO. Снимил Танас Вражиновски п Кшпштоф Вроцлавскн, на 11.IX 1980 гол., во e. Јабланица. АИФ, м.л

13 својага содржина од целокупниот фонд на митски преданија за ваммири. Исто така тоа e и единствено предание во кое ce зборува I за жив човек кој ce нашол во светот на умрените. 17 Во овој труд главно ќе го користиме материјалот што ce наоѓа во Архивот на Институтот за фолклор, снимен на магнетофонски il ленти. * Условите по кои луѓето можат да станат вампир ce мошне разновидни. Раширено e верувањето дека секој човек без оглед на полот e можен кандидат да стане вампир, ако преку нив, додека лежат во куќата како мртовци, ce подаде нешто, или ги прескочи некое домашно животно (куче, мачка или кокошка). Оттука e и обичајот да ce чува мртовецот додека лежи во куќата. Од оваа причина e и верувањето дека луѓе што умреде сами во куќата можеле полесно да станат вампир. Така, во. гфеданието од e. Чемерско (Квадаречко) Пречувување на мртовец." (1) ce вели: Секој мртовец треба да ce чува. Зошто да ce вампироса кога може така да си биде? Секој млад било стар го пазат од мачка, од кокошка, од такви работи да не го прерипа нешто". Во преданијата Вампирката Вајда (бр. 18) од e. Мајдан (Мариовско) и Вампирот Гашчарче, e. Сетина (Леринско) причината за повампирувањето e иста како во бр. 1. Истоветен текст за ова верување имаме и во записот под бр.. За вампирите и дивите бишки во e. Бохула". Понатаму во истодчз предание ce вели: Вампиросуеле, нашите - каурите" На почетокот беше речено дека верувањето во вампири било карактеристично за словенските народи и ова сочувано верување кај нашиот народ убаво го илустрира тоа. Исто така човек можел да ce повампири ако обичаите при погребот не ce извршени со придружните обреди. Тоа може да ce однесува на пример на опејувањето на умрените. Така, во преданието За свампирувањето на Божана" бр. 34 од e. Гуѓаково (Мариово) ce вели дека умрела не пеана од non и дека тоа било причина по умирањето да стане вампирка. Мажот и бил толку скржав што без non си ја закопал". Од овој пропуст понатаму ce развива цела трагедија. Божана имала ќерка и жените постојано и кажувале дека мајка и e повампирена. Девојчето од тоа толку ce исплашило што потоа заболело и умрело. Овде треба да ги одбележиме и преданијата што ce однесу аат на луѓето отидени на печалба и што умреле далеку од своите и по долги години повампирени ce враќале во своите домови во нивниот првобитен облик. Во преданието Вампир престорен во човек дојде од Романија, под бр. 55 ce вели: И покрај тоа што дома му н$правија закони односно ги обавиле сите погребни обреди што ce пра- 17. Т a и a e В р a ж и н o в e к и, Кшиштоф В р o ц л a в e к п, Оној п ОИОЈ снеч во некои современи макелонски п полски митски преланија, Маке^онски фолклор", XIX, 37, Скопје,

14 веле кога човек умирал во туѓина, тој ce вратил дома по три години како вампир." Причини за повампирување може да биде и неисполнета желба. Во преданието Сута - вампир" бр. 41 од e. Бегниште (Кавадаречко) кога била трудна побарала млеко да меси кора од комшијата Глигор што држел кози. Тој заборавил да и даде млеко и наскоро таа умрела. Во меѓувреме почнале козите на Глигор да умираат. Сута му ce јавила на сон и му рекла: Глигор, ти мене не ми донесе млеко, ама којсите ќе ти ги затрам". Понатаму за да ce ослободи од повампирената Сута викнал вампирџија кој го ослободил од вампирот. Забележаните верувања за повампирувањето на луѓето: ако умре во некрстени денови (Ст. TaHoenh 36, X, 520); мртовец што бил закопан на место кадешто порано паднала ѕвезда (М. Филипо- BHh, 36, IX, 520) не ги сретнавме во материјалите од Архивот на Институтот за фолклор. Многу присутно во преданијата за вампири e и верувањето дека човек станувал вампир ако умрел од насилна смрт. Така, во време на војни тие причини биле чести и тогаш ce појавувале многу вампири, најчесто во близина на местата каде што биле убиени. Тоа го среќаваме во Кажување за вампири" бр. 13 од e. Бесвина (Леринско), Вампирот Глигор-Мустафа" бр. 14, од Грниково (Кавадаречко), За вампиро во Макоо" бр. 16, од e. Крушевица (Мариово), Вампир Памуш" бр. e. Конопиште и Вампирот од e. Бапчор" бр. 49. За жените ce верувало дека почесто ce повампируваат гледачки и бајачки (АИФ л. бр e. Алданци), зашто за нив ce мислело дека за време дури биле живи биле во врска со некои нечисти сили". Исто така, и леунките што по народното верување до 40 дена ce нечисти" и ако умрат во тоа време можеле да ce повампират. Така во преданијата Сута вампир" бр. 41 од e. Бегниште и За свампирувањето на Божана" бр. 34 e. Гуѓаково ce раскажува за леунки што ce повампириле. Вампир можел да стане исто така и ерген ( Вампир - човек" бр. 57, e. Никодин, Вампир во e. Боула бр. 44, (Неготино). Треба да го одбележиме и единствениот пример што го сретнавме во архивските материјали, кажувањето за попот што ce повампирил, без да ce напомене причината за неговото повампирување ( Попот од Вишини што стана в'пир" бр. 38, e. Церишница (Костурско). * Дотука беше кажано за некои од причините што придонесувале умрениот човек или жена да станат вампири како и за тоа кои луѓе почесто станувале вампири. Понатаму ќе стане збор за верувањата во каков ce облик можел да ce појави вампирот. Тој можел да ce појави во вид на човек. Во тој облик ce појавувал обично вампир што живеел долги години и ce уковчил" (Вампир од Романија што ce гловил касап, бр. 53, e. Попадија - укостил 14

15 ce, na ce човек сторил, Вампир престорен во човек дојден од Бугарија" бр. 36 e. Сакулица). Преданијата во врска со појавата на вампирот во облик на човек ce однесуваат скоро на сите повампирени луѓе во туѓина. Тие оттаму доаѓаат во своето место или земја по две (бр. 53), по 3 (бр. 55), na дури и по 20 години (бр. 54). Вампирите ce враќаат во својот дом и продолжуваат да живеат со своите жени. Некои од нив им ce доверуваат дека ce вампири во човечки облик (бр. 49, бр. 53). Вампирите во облик на човек ја работат својата поранешна професија - земјоделие (бр. 49 и бр. 53) или работат како касапи (бр. 51, бр. 52, бр. 54). Тие ce однесуваат како живи луѓе: одат на работа; спијат со своите жени и од тие врски ce раѓаат деца - вампирчиња. Но покрај сето тоа постоеле начини вампирот во облик на човек да биде препознаен. Во тој облик тој немал сенка. Така, во преданието Петре вампиро во Солун", (бр. 51 од Маково, Мариово) жена му забележала дека сенка нема чоеко да сене" и ноќе бил студен". Општо за сите вампири што работеле како касапи било тоа дека при колењето на стока од неа не течело крв и дека вампирите - касапи не употребувале баланѕа" - не го тргале месото на кантар. По тоа и станувале сомнителни на другите луѓе. Во саботите не оделе на дуќан, бидејќи тој ден e мртовечки и тогаш морале да ce вратат во својот гроб. Иако имал изглед на човек, вампирот бил по народното верување всушност мешина полна со крв и ce хранел со крв. Интересен e описот во преданието Коле вампирот" бр. 29 од Сетина (Леринско): очите црвени, ноктите црвени алски, лицето угу крв с'то црвено, мршата цела црвена". Вампирот со изглед на човек можел да ce претвори во куче и пак во човек. Во преданијето бр. 55, бр. 56 и бр. 57 начинот на претворањето e следниот: по неколку години човекот умрен во туѓина како печалбар ce враќа дома како вампир во човечки облик. Тој e обично женет. Оди на нива, жената му носи ручек, неа ја пресретнува куче, и ја скинува кошулата и кога на мажот и му раскажува за тоа што и ce случило, таа го загледува конецот од кошулата во неговите заби по што познава дека мажот и e вампир. Кога доаѓа дома таа му соопштува на свекорот или домашните дека мажот и e вампир и тие ce договараат како да го уништет. Вампирот можел да ce појави и како маче ( Двете сестри и вопоерот" бр. 43 од Галичник). Од вампирот можело да ce слуша само глас ( Кажување за вампири" бр. 13 e. Бесвина, Леринско). Пакостите што им ги чинел вампирот како нечиста, непријателска сила непосредно на живите луѓе ce мошне разновидни. Од страв човек на кого му ce појавил вампир може да полуди ( Вампирска приказна" бр. 12, e. Калањево). Вампирот давел луѓе (бр. 36), деца (бр. 24). Овде да го додадеме преданието за попот што ce повампирил (бр. 38) откако во селото почнале да умираат многу деца. Во преданието бр. 45 кога на таткото вампирот му го грабнал детето, тој ce впуштил во борба со него и двајцата останале мртви 15

16 во меѓусебното давење. Две сестри (бр. 43) сакале да ce ослободат од вампирот потпалувајќи го, откако го полиле со газије, но во еден момент тој ги грабнал обете и тие изгореле заедно со него. Вампирот на една свадба ги испил двата младоженци и утредента ги нашле мртви. (Повампирениот Најдо, бр. 54, e. Крушевица, Мариово). Покрај овие несреќи што ги чинел непосредно на луѓето во директен контакт, според народното верување кај нас, вампирот постојано ги вознемирувал луѓето во нивните домови. Ноќе тој тропал (бр. 19, бр. 30, бр. 32, бр. 49) кутнувал греди (бр. 29), фрлал керамиди врз луѓето (бр. 40), јадел квас no куќите или го поганел (бр. 25, бр. 31), пуза жешка расфрлал во куќата" (бр. 26) итн. Co овие наброени примери секако не ce исцрпени сите штети што вампирот, според народните верувања, можел да ги прави на луѓето. Штетите што ги чинеле вампирите спрема домашните животни и добитокот заземаат видно место во преданијата за вампири. Нивниот непријателски однос каков што бил спрема луѓето e речиси истоветен и спрема добитокот. Вампирот разбркувал кокошки (бр. 27); испуштал волови (бр. 29); истерувал овци од трлото (бр. 16, бр. 41), давел кокошки (бр. 35), давел, пиел овци, кози (бр. 5, бр. 23); пиел волови (бр. 48). Тој им ce качувал на грбот и така им ја пиел крвта, бидејќи тоа му биле единствената храна и така тие (говедата) пцовисувале (бр. 41, бр. 48). Мерките што човекот ги преземал за заштита од вампирот ги сметал за многу важни и ги вршел непосредно пред погребувањето или веднаш по него. На почетокот беа споменати некои од тие заштитки мерки (чување на мртовец да не го пречекори некое животно, да не ce подаде нешто преку него). Но како посигурно средство за заштита од повампирување било оштетување на телото на умрениот. Кај нашиот народ тоа ce чинело само на мртовец кога постоело сомневање дека тој можел да стане вампир, a тоа била неговата отсченост. Во тој случај ги боцкаат мртовците со игла, најчесто во папокот (бр. 41, бр. 48). Ова верување може да ce најде присутно и денес во една видоизменета форма. Во преданието Вампирката Ацена од e. Бистрица" (бр. 19) информаторот вели дека денеска од употребата инекции нема вампири. Ако и покрај сите мерки преземени за заштита од повампирување умрениот станува вампир, човекот не престанувал да ce бори против него. Средствата со кои ce борел човекот против вампирот имаат извесна постапност. Тие ce движат од неговото истерување од куќата каде правел пакости до неговото пренесување, односно протерување во друго село ако пакостите не биле сврзани со големи штети. Но ако штетите биле големи тогаш ce пристапувало кон неговото конечно уништување, односно убивање. Како прв чекор за протерување на вампирот e кадењето со темјан. Во основа на оваа постапка лежи верувањето дека сите 16

17 нечисти сили бегаат од миризбата на тамјанот. ( Коле Вампирот" бр. 29, Сетина - Леринско). Почетна постапка за ослободување од вампир e и викање на non да пее молитва" (Вампир Памуш Петар бр. 16, e. Конопиште). Ако тоа не успеало што бил чест случај ce викал владика. Така во Вампирот Гашчаро" 5р. 30, Сетина - Леринско, информаторот вели: ВладИКЅ Да донесиш од Лерин тогај, беше големо нешчо". Друг начин за заштита од вампир и неговото уништување, според народното верување, e оградување со трње или капинови I ранки, бидејќи доволно e да ce боцне за да биде уништен. Така, во преданието бр. 56 кога Настанале трње околу куќата ц кога поминал располутил ce - пифтииште паднал", во преданието бр. 29 граделе со трње", во бр. 12 на јорганите капинови гранки ќе ставиш, он e крв, ќе ce одере и ќе ce истури". Машко дете ако стави нож под глава кога спие може да го уплаши и да го истера вампирот (бр. 20). Вампирот бегал од огин. Затоа жената во чија куќа ce појавил запалила 'рженици" за да го истера (бр. 36). Вампирот можел да ce уплаши од куче и да биде уништен од него. Во преданието бр. 10, бр. 11, бр. 13, кучиња го разбркале", a во преданието бр. 23, го изеле кучиња". Голема опасност за вачпирите биле посебно кучиња - четворооки (со бемки над очите), предание бр. 30 и бр. 40. Исто така вампирот можел да биде уништен од волкот. В'ците ги јадат вампирите" ce вели во преданието бр. 4 и бр. 33. Ако гробот на умрениот бил пропаднат или распукнат, според народното верување, тоа било*доказ дека умрениот станал вампир (бр. 30, л. бр. 1725). При такви случаи во саботите, бидејќи тогаш вампирите останувале во своите гробови, луѓето вршеле разни обиди за да ги уништат. Обично во дупката на гробот турале врела вода да го попарат вампирот или пуштале кучиња да го растргнат. При откопување на еден гроб во преданието за Вампирот Иле Чакрески" бр. 23 од e. Бистрица, го нашле умрениот Иле ќако прави опинци. Во кажувањето Ваперот Трајан" бр. 24 од Долно Крушје кој живеел во коренот на една бука при откопувањето и него го нашле како прави опинци. Во преданијата што ce однесуваат на вампирите во човечки облик коијпродолжуваат да живеат со своите жени, што беа споменувани и порано, ослободувањето, односно нивното уништување изгледа релативно едноставно. Во овие случаи бидејќи по разни начини e установено дека ce работи за вампири, a тие ce во непосредна близина со луѓето како и да не постои тешкотија за нивното уништување. Тоа ce вршело кога легнувале да спијат (бр. 55); со оградување на куќата со трње за да ce набоде на нив при враќањето од работа (бр. 56), или го убивале дома со пушка (бр. 57). Убивањето го вршеле неговите домашни во самата куќа. Но, тоа можело Да ce стори и од надворешно лице, кому му ce довериле домашните. 2 Вампнрите во македонските верувања и преданија I 7 à

18 Гостинот при поздравувањето држи клинец во раката со кој го боцнува вампирот и на тој начин го уништува (бр. 54). Во касапницата каде што работи како касап, «ампирот го забележувале другите касапи и со боцнување со нож го уништувале (бр. 52, бр. 53). Чест начин за ослободување од вампи РИ било и нивното преиссување, односно препраќање во друго село. Tu«* о<» правело на тој начин што вампирот од страна на домашните ce канел да оди na гости, (бр. 27), на пазар (бр. 26) или на свадба (бр. 31, бр. 32, бр. 33). Чинот на канењето за одење на свадба e истоветен со канењето при вистинската свадба. За таа цел ce месела погача, ce земало шише ракија или карта вино, ce ce ставало во една нова торба и еден од домашните го канел вампирот да тргне со нив. Познати ce верувањата дека вампирот не можел да мине преку река и дека сакал многу да игра, na на овој начин луѓето ce надевале тој да остане таму каде ќе го пренесат и на тој начин да ce ослободат од него. Ако сите досега спомнати обиди за ослободување од вампирот не успеале тогаш луѓето ce обрнувале за помош до вампирџиите. Овде треба да ce одбележат некои верувања во врска со вампирите. Вампирџија станувал човек што бил роден од умрен маж со сведине^а крв што би ишол кај жена си", како сликовито ce кажува во Кажувањето за вампири и вампирции" бр. 6 e. Полчи ита (Мариовско). Истото го среќаваме и во преданијето бр. 24 и бр. 49. Ва.мпирџијата можел да ги види вампирите и да ги отепа. Така, во преданието Вамперот Трајан" бр. 24, Долно Крушје, ce вели: Ваперовиот син го убил татко си". Вампирџијата ставал тревка под јазикот за да го види вампирот (бр. 4, бр. 44). Вампирџиите биле најчесто Турци и тие ги убивале ва.мпирите со пушка (бр. 28, бр. 41). При доаѓањето на вампирџијата селаните ce собирале на средсело, заигрувале оро и бидејќи, според народното верување, вампирот сакал да игра ce фаќал во орото и вампирџијата во погоден момент го убивал. Интересен e податокот во преданието за Попот од Вишени што стана в'пир" бр. 38, Церешница (Костурско), дека гилјвеиија знае да свира e'nupcko opo". Во другите преданија не го сретнуваме овој податок, но само дека вампирите сакале да играат, na оттука може да ce претпостави дека ce работи за некое постаро верување што во другите места многу поретко ce среќава. По уништувањето или убивањето на вампирот без разлика дали тоа било сторено од куче, волк, човек или вампирција доказот" за неговото уништување пивтииште, крвиште" (бр. 14, бр. 34, бр. 35, бр. 48, бр. 55, бр. 56, бр. 57); месиште, гноиште како воловско лајно" (бр. 41, бр. 48); џигер од овца и едно око од заек" (бр. 47). За поголема сигурност остатокот од убиениот вампир ce попарува" (бр. 29); ce гори крвиштето и ce фрла во реката" (бр. 48). Во e. Грниково (бр. 14) дел од крвиштето го фрлале во реката, со еден дел ги намачкале вратите a останатиот дел го замесиле со 18

19 просо и катран и им раздале на сите селани по малку. Во ТОЈ пример гледаме колективна заштита на целото село. Познати ce и злоупотребите на овие верувања кај народот. Тие служеле како повод да ce уплаши некој или да ce добие лична корист. * Врз основа на расположливиот материјал можеме да издвоиме неколку типа на вампири, земајќи ја како појдовна точка нивната дејност, откако ќе ce појават во светот на живите. Такво издовјување всушност сторивме при проучувањето на митските преданија за вампири од селото Јавланица. 17 Во случајот тоа ќе биде проширено со повеќе типови, коишто во Јабланица не ce cpeќаваат. Сепак, тоа e само еден мал простор, една населба наспроти преданијата од цела етничка Македонија. 1. Вампир - сопруг, односно сексуален партнер Суштината на овој тип на вампир e одржување на сексуални контакти со својата жена, односно продолжување на љубовта" на маж и жена со цел да ce добие потомство, коешто не e добиено за време на животот на мажот. Тука веќ љубовта не e взаемна. Жената го прифаќа својот бивш сопруг не поради љубов, туку поради страв. Таа секогаш e спремна да ce ослободи од него и при првата можност го прави тоа. Од таквата врска ce добива дете, кое всушност станува вампирџија. Основната особина на вамтшрот сопруг или сексуален партнер e во тоа што кога лежи до својата жена неговото тело e ладно. Ладното тело тоа e всушност знак за распознавање на вампирот. 2. Вампир-домаќин Таквиот тип на вампир спаѓа кон таканаречените добри вампири, кој на своето семејство му помага во одгледувањето на стоката, го снабдува со пари и облека, му помага при полските работи и сл. Тоа ce во прв ред вампири коишто своите семејства ги оставиле во сиромаштија, со мали деца. И овој тип на вампир не e пожелен во неговото семејство и неговите блиски ce лишуваат од негр. И тука причината за прифаќање на таквиот вампир e стравот. 3. Вампир-штетник Вампирот штетник e најпознатиот тип на вампир. Всушност најголемиот дел од преданијата му ce посветени токму нему. Тој им штети на своите најблиски и подалечни луѓе, кои честопати средбата со таквиот вампир завршува со нивна тешка болест или смрт. Тој им штети на нивниот имот и добиток. 2* 19

20 4. Вампир-касап Појавата на вампирот-касап e мошне интересна. Неговото потекло најверојатно e поврзано со верувањето дека вампирот ужива, a всушност и живее од пиење на крв, ce разбира, најлесно крв наоѓа во касапниците каде што ce вработува како касап. Ете како илустративно овој тип на вампир го опишува народниот раскажувач: Дотерај волови, заколи го волот, капка крв наземи не капнуе. (...) дотерај овци, заколи крави, капче крв нема наземи да капне." Според тоа вампирот касап прво им ја испивал крвта на животните na потоа ги колел. Касапницата била најсигурното место каде што можел безбедно да живее вампирот, ce додека ce разбира, не бил откриен од неговите познати. Откривањето ce потврдувало со боцкање на прстот со нож.тогаш вампирот целиот ce истурал. Ако ги земеме митските преданија за вампири од селото Јабланица и ги споредиме со другите преданија од другите делови на Македонија, ќе забележиме дека во Јабланица, вампирот-касап не постои, немаме регистрирано такво предание. Вампирот - касап всушност му припаѓа на групата на таканаречените добри вампири. Тој на човекот не му нанесува никакви штети, неговата дејност единствено e поврзана со касапницата, каде што наоѓа место и можности да задоволи некои свои предиспозиции. 5. Вампир-животно Вампирот ce појавува во својата куќа и e прифатен од своето семејство како нормален човек. Тој врши разни дејства, обично им помага на домашните во одгледувањето на стоката и при некои полски работи. Овој тип на вампир ја има можноста за второстепена трансформација. Во најповеќето случаи ce претвора во куче и како таков ce открива. Додека во погорните типови на вампири ја имаме само трансформацијата: ( мртовец \-* вампир,г" тука ce среќаваме со следнава преобразба: [ мртовец]--» вампир ->Ј вампир-животно. Според изложеното погоре ја добиваме следнава слика на трансформација на човекот по неговата смрт: сопруг ^ \ ^. домакин човек _^ мртовец вампир ^ животно штетник касап 20

21 Проучувањето на верувањата за вампири и преданијата за овие митски суштества e мошне важно како од етнолошки аспект, така и фолклористички. Проучувањата треба да одат паралелно, бидејќи само на таков начин тие можат да бидат целосно и сеопфатно анализирани и, ce разбира, да одговараат на современите барања на научните истражувања. Митските преданија сочинуваат една целина: етнографско-фолклорна и секое парцијално истражување не може да биде во состојба да ја одрази суштината како на верувањето, така и на фабулата, изградена врз основа на верувањето. Според тоа, секое митско предание содржи неколку полиња, кои помеѓу себе семантички ce поврзани. Во конкретниот случај можеме да издвоиме неколку основни семантички полиња, и тоа: етнографско (верувањето), фолклорно (фабулата), географско (местоположбата на дејството), религиозно (заштитните средства од вампири), народна медицина (начинот на лекувањето на човекот кој ce разболел по средбата со вампирот) и сл. Таквиот пристап поцелосно ни овозможува да го разбереме и сфатиме народното гледање на постоењето на вампирите, на контактите на човекот со нив и нивното доживување. Танас ВРАЖИНОВСКИ Лепосава СПИРОВСКА

22 1 ПРЕЧУВУВАЊЕ НА МРТОВЕЦ Секој мртовец треба да ce чува, викаат старите. Зошто да ce вампироса, кога може така да си биде. Секој млад, било стар, го пазат од мачки, од кокошки од таквиа работи, да не го прерипа нешто. Ce пази од сите животни, го пазат да не го прерипа. Тоги немало животни да 'e затворени. Околу него да нема мачки. Тоги било, животните, добици, магариња, мачки, кучиња ce заедно биле. He можеле да го испазат. Некое ќе ce угоде да го пречекорат. Денешново пречувување, јас мислам по мое, нема врска со оваа да го чуват некое животно да не го прерипа мртвиот. Мислам дека денеска мртвите ce чуват бидејќи последен пат e дома. Да ce пречува една вечер и два не e лошо ако може. Тоа зависи од тоа каков човек e мртовецот; дали e за пречувување или не. 2 ВАПИРЏИТЕ И ДИВИТЕ БИШКИ ВО С. БОУЛА Во Боула имаше и каурски и турски куќи. Турците имаа и нивни гробишта, a си имаа направено и џамија. Наште, каурте си имаа башка црква. Мојта мајка ми кажуеше оти во Боула порано имало ного диви бишки и вампири. Вампирусуеле, наште, каурте. Ако умрениот човек не го видат кога e умрен и ако го прескокнала мачка, куче или кокошка, стануел вампир и шетал по селото. A Турците коа ќе умрат ќе 'и закопат, и ќе згрофнал, ќе си Дошол дома и шест недели го ранеле на копања и после ќе го испратат во гора зелена и стануеле диви бишки. Затоа старте ловџии кажуваа оти наоѓале прстења на дивите бишки.

23 3 ВАМПИРЏИИТЕ... Доодиле вампирџије. Вампирџијете тражиле, ваќале ги вам. пирите. Па ја викам: - A мори, мамо, na какви ce тија вампирџије? Па и они са сигур' умрени! - Па, училе, - вика - за тој y Турско, - вика. - Вампирџије, вампири ваќав. Оно много имало, т'г вампири и вампирџије тражиле вампирите, ваќале. Свекрва ми e мене казувала и мајка ми e казувала. Од Кратовци ги имало много тија вампирџии, a не ги знам ја. 4 ВАПИРЏИИ Вампирџиите биле од Вешје. На вампирџиите од старите му останало од деда, прадеда, некоа трава. Растење било и го турала под езикот. Кога ќе 'а туре под езикот и тоги ќе го виде вампирот, a инаку не може да го виде вампирот. Таа трава не знам како ce вика. Само знам дека трава била. My дал на некој тука да го виде и тиа ce уплашил и 'а исфрлил травата. Тиа сака да има и срце за да го поднесе тоа, бидејќи тоа e нечовек, ѕвер и како уште да го наречам и не може секој да го гледа, a треба да го пониште. Покрај ова со куршум и ѕверовите ако го видат вампирот ce ништел. Ce ништел од в'к или лисица, a друго не. За вампирот сум слушал дека бил со едно око. Сум чула дека вампирите ce уништувале од ѕверовите. 5 ВАМПИРИ И ВАМПИРЏИИ ВО ДРЕНОВО Некое време кај нас, во нашето село, пџовисуеле овците многу, a газдава што бил на овциве, пошол од Дреново, Кавадарско, Дреново, некои Турци имало, двајца вампирџии. Ги зима отаде и коа дошле туа да гледаат вапирот да го отепаат, турал некоа тревз под јазик и коа ќа 'а тури травата ќе го гледа вампирот, коа je нз 24

24 браот на овците, a ги одбира што ce најубавите, најубавата стока во трлото. Газдата му вика: - Дај да го вида ја вампирот? My вика: - Многу e страшен, не можеш да го видиш оти ќе ce уплашиш, ако го видиш. И така, пушката го отепује вампирот и само некоа пифтија така ce онадило во тоа, дворот во овците. И така вампирот го отепале. Тоа го докажујам, сум го чул од старите, оти така било. По кажуењето на старите, ја тогај су го верујал, саа не го верујам, да има вампир, a тогај су го верујал, кажуеја стари, да го виделе тие пред нивни очи, оти тепал вампирџијата, отепал. Овците умирале. Имало некој дедо Бошко, кај него умирале овците. Тој го викнал вампирџијата. Да, од тогај овците запреле да умираат. Дотогај умирале и тоа многу. vf Тоа e као вистина, пошто старио мене ми го кажуеше (као што ми го кажујеше) да e вистина. Ама, na исто може приказна да e, ама и као вистина, пошто стариот не лажеше, право кажуеше да било така. 6 ВАМПИРИ И ВАМПИРЏИИ Ми прикажуеле бабите дека ноќно време сам човек ако го затемни надвор од селото да си идел од работа или од пазар (ако бил на пазар Прилеп или Битола) и ако го затемнело во тие места накај селото наше, тогај во тоа време имало и курии, јаки курии. Тиа курии при селото наше 'и ликвидира осумнајста војската. Нема сеа такви курии и такви јаки курии со големи стебла. И во тиа места му ce јавувало вампир. My ce чинело, они вампир го велеа, му ce чинело како човечко тело, му ce чинело како куче, ce вртело пред нив, ce вртело зад нив. И тоа ни го прикажуаа и тоа ни го наречуаа дека вампир e. Едно друго ни прикажуаа: дека таман ќе заспиеле и во куќите, тамо дека ce планински села, и кај нас и на други места, дури во куќите му ce појавувало таков вампир и не могле они како да го понишчат тој вампир. Имало вампирџии. Тие ce создавале од умрен маж на жена a свединета крвта од мажо како умрен и баеѓи да идел како жив и жената да останала во положение и да родела таа то како дете мало и тоа ce наречуело вампирџија човек. И тие вампири шо ce појаву- 25

25 вале-другите свединетите така од крв од умрени луѓе или од како било-само они могле да 'и видат повеќе од коа ќе заспијат шо напаѓало луѓето во куќите и они могле да 'и видат и да 'и отепуат со пушка. Тиа вампирџиите a исто човек, тој веќе e возраста од човек, ќе земел пушка, кај шо ce поплачуат луѓето ќе дојди тука, ќе ce заплате луѓето-спијат, тој ќе ce заплате и тоа ќе почне да напаѓа од греди, од ќошеви, од некаде кај e скриено ќе излегло нешто: ту големо, ту мало. Овај, вампирџијата, ќе го вишол и ќе врлел со пушката и само ќе сторело еднаш ква" и тамо кај шо ќе сторело и кај шо ќе паднело во куќата ќе го нашле само како крв, ништо друго тело не ce знае. Ете, така биле тиа, по приказните, старите вампири. Така ce појавувале во тоа време и така ни прикажуале. Во селото наше немало вампириии, тиа ce појавувале најповеќе од Турците. 7 ВАМПИРОТ ВО НОВАЦИ Тоа беше во Новаци триесет и четврта година. Јас киниса 1да одам од Крушевица, жнаме дента жниеме и од кај што жниеме другата ден беше еден празник и ќ'одам Битола, по некоа работа tfriia, и одејќум ме стемни, далеку уште e, e - на Маковска пресоп. И ноќта оди, оди, оди, оди и ми ce приспа, отиду во Ноацк Па на кра- јот на селото во Новаци имаше едно падинче, имаше стари гробишта од некопат и тоа тамо како авлија, ама имаше трева многу. Стана, си го вртомиса коњо и легна јас така до една меѓа. Легна така a незаспан, леже на страна и така коа гледам од далеку неш1ч> кај м' иди како пес, црн, иди, иди иди и ооп ме наближа: ce стори коку еден бивол! И јас, така ме вати малце стра, ама една ластегарка носе. Ластегарката ми беше предалеку и посегнувајќем за ластегарката и одма тоа ми ce врли на мене и ме налегна вака право половина. Половината една од десната страна ми 'а налегна и сега левата не ми e чисто, здрава ми беше. И јас сеа посегам: десната нога не ми мрда ич, ни раката не ми мрда, како дрво e, a левата не ми беше потисната и посега, посега така, одвај така 'а вати ластегарката. Коа коку 'а вати лаотегарката, да извртам не може, вака као за да'а шибнам, и коку и тоа, коа рипна коку три чекори од мене далеку и одма пес na ми ce стори и јас седна. Вака седам и тој стој, коку подолу, коку достина чекори после имаше, и застана стој. Тој стој, јас стој, и јас рипна угоре. - Шчо правиш тука? - уште коку да врлам со ластегарката. И скокна и загина. Уште еднаш не го виду со очи кај вати. - Шо беше тоа? - Вапир беше, чисто вапир беше, a jac не бе заспан. Чисто со очите го глеа, не заспа. Вакви случаи има многу по Крушевица за вампири. 26

26 8 ВАМПИРОТ СЛАВ1ЧА ОД БИСТРИЦА Еден беше момок во Богородичин манастир. Од тува си ишол ноќе тој. По него кинисал вампиров. Ишол по него, ишол, ишол (ја викзме на едно место) до Студена вода, од тува не може да си дојде дома. Иди, иди, иди, дошол дома. Дошол дома кај дванаесе и си легнал. Вечерал и си легнал. Клопа нешто. Клопа, клопа, клопа и викал на жената му: - Мори, Ленко, што клопа? - Ами кој знае што клопа, не знам што клопа. Така заспале, и вампиров го зел детево, го изнел надвор. Го изнел, го врзал магарето за стожер, детево го качил на магаре. Коа некое време детево плаче (Цанде од Извор). Рекла Ленка: - Mope Стојане, кај плаче детево? - Ами кој знае кај плаче. Коа запалуват светалото детево го нема. Коа ќе видат: детево надвор на магаре. Магарето врзано за стожер, детево на магаре качено. И после си го зела детем>. Па вампирот беше го отепале некои вампирџии. ; ВАМПИРОТ И КРИВА НЕДА 9 Во турско време во една испустена воденица во селото Долнени, Прилепско, навечер ce збирале девојки од селото за везење, плетење и предење. Ce собирале навечер четириесетичетири девојки. Меѓу нив имало и една крива девојка. Кривата девојка ce викала Крива Неда. Како шо си работеле девојкиве, дотекол јазот од воденицата. Девојките можеле да ce префрлат преку јазот. He можела да ce префрли само Крива Неда. Крива Неда останала во воденицата. Девојките, нејзините другачки e покриле Крива Неда со четириесет и четири валанки. Кај полноќ стропал вампиро. Вампиро дошол од гробиштата за да ја пија крвта од девојките. Гробиштата биле близу до воденицата. Вампиро ископал еден гроб, го извајл мртоецот од гробот и го клал пред вратата од воденица за да ce исплашат девојките кој ќе бегаат од воденицата. Вампиро влегол во воденицата. Тој видел оти девојките ce избегани во темницата. Во темницата видел еден куп алишта. Почнал да 'и фрла валанките една по една и ко дошол до последната валанка, Крива Неда од страв ce тресела како дрво на гранка. 27

27 Тогаш, во селото-долнени првите петли пропеале и вампиро пукнал на место. Кога дошле сабајлето девојките за да ја земат Крива Неда, нашле крв од вампиро шо пукнал на место. На девојките Крива Неда ce му раскажала за вампиро. 10 СЕЛАНЕЦОТ И ВАМПИРОТ Еден човек си киниса воденица. Појде кај воденичарот да мели брашно. Го сомлеа брашното кај воденичарот ама и стемни И во темницата човекот си тоара за да си оди. Воденичаро му вика - Mope, ej, пријател, не ој си, лежи си тука, утре сабајле ќе a одиш. - Оти да не си одам, ќе си одам, дома ќе ме чекаат. - He oj си, тука има еден вампир. Ноќно време, рече, страшж e да ce мини по пат. - А, море ќе си одам. -, Ќе си ојш, ама не знам како ќе поминиш. - Ќе си одам, ќе ce качам панагум на коњот и ќе си одам, нем; да ме најди. - Добро, штом си решил, оди. Си киниса да си оди. Си 'а товари брашното на коњот и o качи панагум. Си направи едно шилче и го буцка коњот да вјас; побрзо. Кога на средпат го пречека вампирот и го запре коњот. П запре коњот гледа: страница една, страница друга и панагумница,; човекот го нема. Ce истрча назад го нема, ce истрча напредп< патот, na го нема, na ce врати, го запре коњот: еве страница, ев друга страница, еве панагумница, чоеков го нема, a човеков e побрзо и побрзо го буткаше коњов да вјаса на кон селото. Одија одија, одија, го наближа чоеков селото, и вампирот не смееше веќ да оди затоа што кучињата таму почнаа да лајат. 11 ВАМПИРОТ И ЧОВЕКОТ Отишол воденичарот воденица да си меле брашно. Во селот имало вапир. И станал си го сомлел брашното и си кинисал и e рекол сега: - Шчо права ал? Веќе полноќ било, a на полноќ вапирите ce јавајат. И си кинисал и са пикнал во една вреќе; на магарто двете вреќи товарени. Во едната вреќа он ce пикнал и панагум на коњот и си направил едно шилче и само си го дупи коњот за да оди, a он да рече да го стра од вапирот. Одил, одил и доближал до селото. Колку доближал до селото, еве го вапирот. - Прч! - Стој! на коњот. Го ватил за оглав, застанал. Еве страна, еве страна, панагум чистото брашно, Петка го нема. - Ееее, Петкооо! Напред трчи, назад трчи, и во улетни тој и вој дупни го коњот, ти коњот сам си оде. И пак, пак загни му ce: - Прч, стој! - на коњот. Еве страна, еве страна, панагум чистото брашно, Петка го нема. И така, така на трипати му сторил и веќе го оставил. И колку доближал до селото, пците абу, бу, бу", петлите кикиригу! И јок ce сторил да го снема, Да го снема и си дошол дома и мајка му коа влегол три стражи на таткото. - Мори, рече, мајко, држ коњот, да слеза јас. Да не ce каче вака, рече, вапирот ќе ме изедеше. - Как така, рече, чедо?! - Така, така, рече, ме пречека оше наму долу, ама јас ce сети, шо ce пикна во вреќата, a иначе ќе ме изедеше. Толку e таја. Малецка e. 12 ВАМПИРСКА ПРИКАЗНА Еден сирома немал ништо: децата боси и гладни, a и брашненце си немал. Нашол од некој крај троа житце. Шо ќе прае? Ќе оде на воденицата, ќе го меле. Ајде, тргнуе и го меле. Го сомлел до некое време. Воденичарот му вика: - Доцкина e, нема да си одиш, кај ќе си одиш? - Ама шо да праа.м, ќе си одам кај децата, ми ce мали. Арно ама по патиштата тоа време имало таквиа вампири, самовили, секако. Вој нема чаре, децата трпат, гладни - рекол: - Како ќе биде, ќе си одам. Товара тоа брашненцето на коњот, и он ce качуе врз коњот. И местенце си направил на коњот. Ајде, ајде, до некое време, туку оп вампир! И вика:, 2Н 29

28 - Доч! Го сопира коњот, го фаќа. - Доч! Коњот не стои. Вој од самарот буца да оди коњот. - Доч! Таму странка, ваму странка, ама горе чистенко. Он сет брашно ce направил, ce завил y ќебето и леже. Чорбаџијата го нема, го пушта коњот. - E, e, e, чорбаџи бре! - ce враќа вампирот назад. - Чорбаџи бре, коњот ти преврати, оди бре! И до некаде, a вај тера. Па му ce спуштуе, го фаќа. - Доч! Доч! Доч! Стој! - гледа не бива. Таму странка, ваму странка, a на горе чистенко. Чорбаџијата го нема. Шо праиме? Пак го пуштил коњот. He му текнуе да го сокрие, na оди донекаде, na вика: - Чорбаџи бре, чорбаџи бре... коњот ти преврати! Нејсе, крај на крај дошле кај селото близу. Кога наближиле кај селото, почнале да светат, таму ваму кучиња почнале да лаат, ламбите почнале да светат и вампирот загинал. Човекот ce спасил. Човекот си дошол дома и умрел од стра. 13 ВАМПИРОТ ОД КАЛИВАТА Татко ми, бог да го прости, расправаше во турцко време настанаа големи битки, ce тепае народ, едно друготамо вамо, a тој беше на каливата. Ние му викаме калива со овците местото зимница трлото шо ни беше. И имаше звено старио наш пес, фатен од војската, испанден, изгубен. И фатен и врзан и една вечер слуша чини ay, ay, ay, ay" нешто вреска, писка. Татко ми e зева дограта, (пушка со еден фишек, таа ce вика догра, турцка доѓра), a пули ce, сечи сила шоп, шоп, шоп", и чини ay, ay, ay, ay". И старио мој запали еден фишек бам", ама не пули ништо, сеа сила само глас ce слуша. Тие псите и пушти и го стегнаја гласот. Го стегнаја пците гласо, брате моје: бам, бум, бам, бум", тој вреска, писка: елеле, леле, леле". Старио ce чуде: - Што e ова нешто? - Абре, аман, пците ќе ме изедат. Ce пците трчет ноќно време и вике: пците ќе ме изеет. Нејсе до едно место го испадија пците, го сторија и старио ce мисли што e ова нешто. My расправа на еден другар Делен, од селото, постар од него. - A бре, му вели, вака и вака ми стана сношти мене. - E, то e вампир, вампир! - Мајката, како мож' да биде то нешто така вампир? - Вампир, де вампир. 30

29 14 ВАМИРОТ ГЛИГОР Глигор, којшо го викаме на презиме, Мустафа-ага, 18 г. уф крајот дека многу оружје по полто попаднато 'и пасел овците нашал бумба. Чепкајќи, пукнала. Дали бил нарачан на друго место не знам: раката скината, дојден e y куќата жив, така пред зај с'нце, дур да ce замраче бил умрет. Дека после то ce назва, Глигор e вампиросан. Ногу од комшиите од околу ce плакале од него, a и снаа му. Ја сам не ја чу, ама дека кажуеја, дето и го зимал, и го носел y јаслите. Син му кажуеше: - Една ноќ, рече, самарте од магарињата сметнати наземи уф пандилто ' најду. И така ногу комшии ce плачеја, пречинуел. После то на то лошто, дека еден комшија тука, го викаше како шура и по кажано му рекле: - Дај ќе го напратиме или ќе го изведиме вампирот. Месиле една погача, една карта вино, 'и туриле y една торба и му рекле: - Ајде, шура ќе одиме на госја, на ближното село! Он кинисал, одел на едно место 'а закачил торбата и му рекол: ј - Глигор, ти седи тука ја ќе идам по нужда, ќе be вратам и ќе тргниме за селто! Така ја оставил торбата тука и си дошол y селто Грниково. После то не ce чу така да пречинуел, нити пцета да го лајат, нити да тропа по вратте. A понапред додека не беше напратен, еднаш јазе спие и y сонот ми ce чине оти ме стапнал озгора, дека тоа леже на грб и дека ме стапнал. Уф толку време ка ce усети ми ce загледа како сенка, оште виделото незапалено како сенка, ми ce чине како да го виду, да го позна оти e с'што човекот Глигор Мустава ага, шо го викаме на презиме. Така јас оште несвестен од сонот из^ика: - Ене го Мустафа-ага! Ка ce осету, как го запали виделото гледам: врата ниту отворена, ниту онадена, така бе испотен кога стана. Кога тија човекот го изведе од неговата куќа, го остави на едно место, арно ама после то викаа дека нападна на стоката. Така неколку говеда умреа од селото. После то на еден чорбаџија му умре волот и другиот e болен, оттука отиде y e. Вешје, имал чуено имало вампирџија кој го тепал вампирот. Отиде таму и го доведе, ce пазариле колку пари ќе му земе. И една вечер и собраме говедата на едно рамниште и да го отепуе вампирот. Ка ce собраме сите, он низ говедата шета, шета и превика некоку пати: Дур бре, дур бер, т Урски речи. Пукна пушка и речег - Слободно e, рече, го утепа! Ама ајле време уф тоа место кај шо беа собрани уф тоа ридот г ведата, он пренура пренура, не најде ништо. Местото беше на две

30 разделено 'и јало угар подлу и погоре, не најде ништо, утрето падарот и газдата каде шо беше вампирџијата. Чим ce појавиле на местото разделено рекол: - А, на две места имало угар. Ама падарот сешо го сматрал шо отепал и шо ќе најде. Преобишол y долната угар, дека шо го сакаше вечерта, a говеда имаше и таму и таму, и го нашол едно с'што како од кокошка желудник y натре сос крв. My рекол на двујцата: - Назад! Он со ножот го пресекол на четири и го зеле, си дошле, и вампирџијата остануе и му вика на газдата да го занесат да го истурат на реката. И му нарел на сите да си земат по една тутулејка унатре ќе туриме просо и катран и ce сече тоа нешто. Газдата шо го доведе вампирџијата, едниот вол му оздраве, a едниот му беше умрен. После то он наредил сите да си земат по една тутулејка од ароската и он таа крвта a размачкал и рекол: - Секој на вратта ќе си намачкате. И тоа дека скоро така го памта.м и го верујме најка. Тоа беше 1929 год. и така после то виќе не умре вол. 15 ВАПИРОТ BO MAKOO Некогаш татко ми ми кажуваше оделе воденица на Чебрен, имаше воденици Чебрен манастиро кај Чанишча онаму на Црна Река. И оделе ама таму ова еден сињор во Рапешкото и Маковското на сињорот имало некогаш некој чоек отепан и тамо ce свапирил. Многумина тоа го видуеле и сеа ко ќе дој тука чоеко, вели, со добици и тој ќе му ce качи на добитокот. Ке му ce качи и ќе оди далеку ќе стенка добитокот така, a не можи да го види опшче и таман тамо ко ќе заминел од некој место и.мало и ќе ce олесни добитокот. Така, веле, оти секој кажувал оти имало. Еден станал тоарил еден коњ едно кило жито и оди воденица. Одејќум воденица и овај коа дошол на то место ce качил на коњо г'о страело да оди по коњ ce качил на коњ ce увиткал во едно сакме бело овде на коњ стреде. И туку оп излегол вапирот на патот и му викал: - Стојт, стојт, тр, тр. на коњо и еве отај, отај смесна стре e прсна, ами каде e чоеко шо го нема, дали назат je, поврати ce назат, еее човек бре, абре вјасај коњо ти замина бре! Нема човек тики пак отрчај вати го na коњо стој прр та еве го отај и отај смесна овоа стреде прсна човеко го нема сигурно e напре заминат трчи, трчи напред: 32

31 1 - E, e човек бре, чекај бре, коњо ти остана назат - викал. E нема го пак и na врати му ce на коњо така и коњо си оди знајш и коњо така вој го тера ама вој не можи да го види оту увиткан чоеко и na така. Ее отај и отај смесна овоа стреде прсна чоеко го нема. И така коа изврвел од тоа место кај шо од меѓата кај шо му e и туку заминал чоеко и овој останал, a та.му не смеел да оди тој. Таман после коа ce открил, ce открил чоеко коа го видел оти го излагал и пукнал и оттогај загинал, a дотогај многумина страдале туа шо орале. И тогај пукнал оти чоеко да го излажи, да го надлажи вапирот. И уше еднаш не ce јавил оттогај. 16 ВАМПИРОТ ПАМУШ ПЕТАР Во 1918 год. коа бегаа Бугарите одовдеа за Бугарија, еден војник Памуш Петар ce викал, бил ранет горе на фронтот и заостанал човекот сам. И едно време си тргнал да претеруе кај Вардар да си одеа за Бугарија. Одејќи близу Конопиште, едно место ce вика Раковец, сретнал еден овчар Јано. И отишол при овчарот на колибата и му рекол: - Аман бре, чичко, да преседам вдеја некој ден, дур да пооздравам да ми даваш јадење, леб. - Добро. Тија ce кандисал. Тија Јано имаше и племја. И му рекол: - Лежи y сламата! Арно ама го заушил дека Петар Памуш имал некоја пара и ваќа го утепуе. Го отепуе за парте. И го извлечуе, го закопуе таму негде. Арно а.ма на тија Памуш Петар крвта му ce свиденила и таа крв шо ce свиденила станала вампир, одил ноќе на тија овчарот, го давил таму, го грвалел, му викал: - Ставај, нарани 'и пците! И овците му 'и истеруел од трлото, му правел големи бели. И Јано бегаше од овците. Одеше при друзи овчари да спие. И тија друзте овчари ќе станат y полноќ, ќе чујат дека вистина човек вике околу Јановата колиба. Овците 'и брка. Јано имаше голема бела. Си идеше дома овците 'и оставаше. Викнаа и non таму да му пее на колибата, ама ништо не помагаше, и Јано бегаше од колибата, ама стоката не му ce оставаше, зимно време ќе излезе в'кот, ќе издаве. И ќе иде на колибата, оѓин ке навале, таму ќе ce лафе со пцетта. Он му вика: - Ако сакаш вали оѓин, од оѓинот не ce плашам, од пцета не с е плашам, од никој не ce плашам. 3 Вампи{5ите во македонските верувања и преданија 33

32 Он сам Памуш Петар ги намашнуеше да лајат пцета. И Јано ка виде ногу зорт, си одеше дома. И друјзте селани ќе кинисат на пазар да одат, на патот e тоа место, тоа трлто, и друјзте селани слушаа дека викаше: - А, бре, Јанооо, ниму бре Јано, зошто ме тепаш? Сите го слушаа тоа, 'и страеше да врват таму. И така, така Јано 'и расипа овците, си дојде дома, му ce качуеше на грејте. После Јано ослепе, полуде, го зе ќерка му да го гледа, божем поарно од синот, ама не биваше, полуде, ако ноќеска излезе од дома ќе бега низ Кавадарци, ќе бега, ќе трче, ќе праве бели. И го врзуеја ноќе, ќе го врзат за нога. Дека шо лежеше врзан беше. Арно ама кемаше кој толку да му праве измет, да го обриче, пушти голема брада, a пуше тутун со луле. И ка го палеше лулто со шпиртото, не лулто, туку брадта си ја запалил. И ка му ce запали брадта, сето лице му изгоре, ослепе и така умре. Од мака, од болештини умре. После дојде милиција, гледа зошто умрел, како умрел. И тоа до скоро време тија шо одеја човеци по тија пат, ноќе го слушаа оти викаше: - А, бре, Јано, нимуј ме тепај, a бре Јано зошто вака ми направи? Оти тоа ce знаеше Јано го направи, ама Јано пати голема бела дур да умре. 17 ЧИЧКО ДОНО ВАМПИРОТ Зна.м дедо Доно кога умре. Кога умре викаа ce вампиросал. Тоа го докажуваа неговите комшии и домашни. Беше летно време кога умре. Имаа една нива, преку патот и дол имаше. Таму беше голема рамница. Таа беше бостан садена. Еднаш кога станале дома, коњот, му го нема, кошевите му ги нема. Бидејќи на очи му беше нивата, кога ќе го видат: добитокот си шета по нивата! И по тоа разбраа сите дека навистина тие човек e вампиросан. 18 ВАМПИРКАТА ВАЈДА Ако има оток му стават игла во папокот. Ќе му ја буцна! глата и нема да ce свампире. Ако не му стават игла он ќе ce сведин* од крвта и ќе лраве пакост.

33 Бабата Вајда не 'а виделе кога умрела. Немало кој да 'а виде. Таа била нападена од синовите. Сама живеела во некоја куќа. И она сама си умрела. Мачките ја прескакнале. И она ce свединила. После отишла му правела ќедар. Меси зелник. Она на зелникот му турала пепел. Крени некој калап сапун, скрши му главата на домаќинот, на сина и, на снаите ќе му скрше главите. Волкави калапи сапун големи, ќе го земе сапунот, ќе ја удре снаа и y главата, ќе го удре син и y главата. И немале дерман (мир) од неа. Па после та.му y преденото 'а истрбушиле со игли. Таа баба мојата баба 'а заушила. 19 ВАМПИРКАТА АЦАНА ОД С. БИСТРИЦА Ами, су видела вампир, кај можеш да го видиш вампирот? Су слушала клопа, онади на врата кај нас. Седиме није, na таја баба e на деда ми сестра. Ce повампиросала, туа клопа на врата, чука. Па вика мама на свекрва ми: - Тетко, немој да клопаш, на невестава и je страв и децава 'и страв. - Ки, ки, ки, ки ја слушаш, ce смеје. Баба Ацана таја клопа, клопа. - Мила тетко, мори, не клопај, мори, ми и страв децава! Па клопа, клопа na на врата. Клопа, клопа, клопа и ајде ја испратнја Црешнево. Имала братучеда во Црешнево, ја испратија, тамо беше ја изеле кучињата. E имало вампири немало ни инжекции, немало да ce лекујат ништо, e по това имало вампири. A сега со инжекцииве кај можат да живејат вампириве? 20 ВАМПИРОТ ОД КАЈ БАБА МИ Уш една случка имам како дете. Сум биу сеа кеј што e жичара, малку понаамо. Туека имаше една фамилија, не знам како ce викаш е. У таја куќа сум ишау често тука ce појавуеше вампир. И една вечер ce згодив случајно во таја куќа. Ламбава, глеам, г <*сне. Баш вечеруавме, ламбава ќе с'угасне, na ќе ја запали, na ќе з* 35

34 угасне, na никако. Некое време што год ce најде низ собата и ce рас* тури. Домаќинката ми вика: - Сенко - вика остани! Ако си дете, си мушко дете, остани! - Ако, реков, бабо, ќе останам. - Туку викам: Бабо! Ја сум чул стари ми кажувале, требало кој ќе легне машко дете нож да тур а под глава, нож да чува под глава. Ја ќе останем и ќе прелегам, тук^ ќе ми даеш ношче. - Ако, рече, Санко - и ми даде. Ножот под глава цела ноќ. Ништо не стана. Сабајлето ништо немаше. 21 ВАМПИРОТ И СВЕКРВА МИ И мојава свекрва ми je мене казувала, имало некој мајстор, ќелеш. Ta правиле амбар. Ја млада невеста беше. И он умрел и ce овампирил. - Легнемо - вика - с'с свекра ти, a он што има каленице, све донесе ни ги, та ни ги тури до главу. И никоју строши: пау! - Ја почнам, викам: - Кузман, те га вампир'т! Ед'н пут, два, треќи пут: - Мамо, ја не мож'да спијемо ми там, вампири има! E, дошла и свекрвата ќе спије туј, куде нија - не ни верује. Он истин вампир! И она, што ќе направи, турила некој гребен'ц (овија што влачив вуну) там, куде одил по ќошињата. И ce наденал и п нашле умренога после како питииште. И т'г сме слободно легнале. 22 ВАМПИРОТ ПЕТКО E, после, умре ед'н старец - т'ј деда Петко. Моја мајка туј седеше, куде мене - нема синови. Туру кант* мас, такој стои. Ја гу заклопу, оно гу отклопи и рече: туп! Рипн^ Погледну: канта отклопена и л'жица забрабутена! Викам: - Мајко, овој деда Петко ce e овампирија, он работи тој! - Ајде де, поклопи там, деда Петко, како не e? - Мајке! Она na дојде и ја т'г рекна: - A бре, чича Петко, што доодиш овде? Што не идеш y кафану да пијеш, да јадеш там с'с твоите другари, тики ми доодиш овде, та ми бркаш no viae? И они, седив там. Теодосија дојде, легна си, a он си отишја, наши тањири (т.е. од нивната тогашна крчма), на Маноила, на Васиљка (исто крчмари во Страцин тогаш), све збрал од кафану... na ги заредил од нашу кафану, na до цркву. Имаамо еднога Стојана, слушаше ни, момак, na рече: - Чича Тоеодос'је, што ќе работиме, тањирите ги нема? - Па куде са, бре? - Па наредени - вика - свак тањир и л'жичка и виљушка, и до цркву! Ја викам: - Хо, хооо, деда Петко синоќа дојде, та тропа - рекнав. - Он je тој работија. И после, зберев ce Маноил, Теодос'ја - делив тањири! И збраа, докараа ги. И он не могал да стигне до црквуту: како петли запојале и спитосал ce, умрел. Најдоа га: питииште... И од т'г навам, не смо виделе вампир и не смо ги чуле. 23 ВАМПИРОТ ИЛЕ ЧАКРЕСКИ Ce вампироса Иле од Чакревци. Тој четириесе дена или кој зкае колку би почнал да оди, веќе станал чоек. Ноќе од куќа на куќа ќ'оди. Ќ' оди од куќа на куќа, негде кокошки испил, негде овци испил. Го откопале и го виделе опинци кај прави. Од туа еден котел вода зовреле и го попариле. Ете така кажуја за Илета. Тоа сум го научила од баба ми. 24 ВАПЕРОТ ТРАЈАН Во селото Селци, Малесија, Трајан Кузманоски умрел на 60 г одини. To KO' умрел одма ce повампирил. На гробот му нашле е дна дупка. Во гробот мртоецот не бил. Мртоецот бил излезен! 36 37

35 Катаден излегувал умрениов Трајан Кузманоски. Еден ден мртоецов го нашле во една шума, во еден орман, во коренот од една бука кај што правел опинци од гоедска кожа. Ваиерот Трајан Кузманоски одел кај некоја вдовица. Вдовицата останала трудна. Таа родила син. Синот ce викал ваперов син. Само тој можел да го убие ваперов, само тој виѓал вапери. Кога Трајан влагал во гробот, тогај ваперовиот син го видел и го убил. Тука паднало само крвјачиште. Трајан како вапер одел по куќи, земал мас од качината, со вагани фрлал по луѓето, a луѓето не го виѓале. Ваперо Трајан удаил некое дете во пеленчина како што спиело детево, го нагазил и така го удајл. Ваперот Трајан ce криел и меѓу рогојте од волојте! 25 ВАМПИРОТ БОШКО Умрел некој човек стар, Бошко го викале. Ce повампирил и почнал да оде низ село да шета. По жените квасот да му го јаде, најде истури направи пакос, негде јајца изел, негде едно, друго. Отишол кај некоја жена, си работела она, таја ја викале чудно, a дигнал една врчва: Оп, Чундо, оп, Чундо, on"! Ko e гледа женава, врчвава играе нагоре, Оп, Чундо, оп вика". Оп Чундо, оп" вика. И не може да виде ништо. И така, така одел, многу пакост правел no куќите, зимал говеда, чинел правел и некоја време го снемало али некој кучиња го удавиле али што ce сторило никој не знаје. Ова вистина да било го прикажујат старите. 26 ЖЕНА ВАМПИР Една жена стара, ко останала како никој, умрела и ce повампирила. Почела пакос да праве: со јајца да врла по народот, да крше, да чине ce. Врлај со пиштоли тој домаќинот, комшијата, со пуза жешка. Нема аман. Некој време и меселе едно кравјаче и го тутнале ќ' одел некој на пазар. Рече: Димко ќ'оде на пазар и ќе те однесе на коњ, тамо Прилеп ce ќе видеш: има јаболка, круши, цреши, симиди, ce има тамо. И она му ce качила коњ. Коњот товарен и она. Јак коњот, ама дури дошол до Прилеп жива вода ce напрајл сиот. И слегнале и ce изгубила во Прилеп. И така ce спасиле селаните. Така прикажујат старите. 38

36 27 ЈАПЕР Од селото мое кај што живеев, ја умре еден човек стар. Немаше многу години, имаше околу шеесет и две-три. Чоекот го заболе гушата-умре. Одија, лекар од Тетово доведоа, и забранија да не ce иде тука, беше болеста многу прелазлива. И чоекот дојде од лрва, ce поболи и веднаш умре во една ноќ и стана ce појапери на две недели. Ce појапери, какви маки сум тргал ја, какви страој сум тргал ја... От тука дојде на черен, горе кај нас. кога дојде чојекот, вати да лумпујет. Кокошките ни лежеа на черенот, петлите ко ќе пропеат кикиригу" тоа в'гуша ќе ги фатит, ќе ги стегнит, после ќе станет ќе ги разбркует кокошките од ќош, в ќош, a тије кркај a тој бркај. Ќе ставиме да вечераме на вечер, ќе e клаеме софрата за да вечераме, ко ќе станет-озгора имаше едно дупче, не беше поподена собата - стисна раката полна земја: вррррр... во ваган озгора! Ние срав, срав бе бери сите. Отука ќе станеме ќе ни ce ојт по нужда и мажите сите и женитеи децата заедно со видело ќ'изведеме, ко дојме назад од страв сите едно до друго, тој само ба, ба, ба, ба, туку тупат по гредите, туку трчат и ќе станеме, ќе си легнеме, ќе растрчует... Леле, страој, леле, страој... Ја ќе му викам, вака, така, секако, не ќутит. Имаше една баба тука во комшиите, осумдесет години. E вела на бабата: - Бабо ле, златна, кажи ми што да прам, не можеме од страв да спиеме, ни лупат, ни растрчует, петелот го стегат во гушата ко ќе пропее, што да пра, бабице, кажи ми? И бабата ми рече: - Чедо, што ќе прајш, да станет... имат ќерка во филан село, да му речи нему: Ајде си бил досега падар полски, пак те викат да ојш тамо, ќе те кла падар да бидиш". Ај, слагај од тука, земи го српот и да го испратиш таму кај ќерка му, дека го, вика, гости чекат. Таја ојт таја вечер, го праќат таму пољак кај што наречује, кај што клава, не отиде. Другата вечер го покани кај ќерка му да го праќат. И тоа ми кажа бабата каде да пра: Да го земеш српот, рече, и речи му: -»Ајде, тетине, слегуј озгора, ти порачала ќерка ти да поеш, многу била болна." И тоа озгора од гредите. Ние излеговне на виделото на чардак и т ј одскочи озгора, стори пус" по скали: ва, ба, ва, ва ва по скали Удолу, туку му ce салдиса пците да го јадат: Ay, ay, ay, ay! Еден ч оек од комшите со пушка врли на него и воа, воа, воа, замина по патот. 39

37 28 ВАМПИРКАТА ВО СЕЛО БИСТРИЦА * Една баба ја имав, na стрина незина ce вампиросала. Ce вампиросала стринава и ќе иде нокеска тува, иди, иди, na иди, na иди и рекла она: - Што идеш мори, невесто, овдека? - Да си вида децава! Носила алишта ставала пред деца. - Имаш здраво живо, (од Мокрени била таа), имаш здраво живо од Мокрени, внук ти од брата ти си ce жени, да одиш на свадба, ете јаб'лко има во таблата. Ta го зела јаб'лкото и пошла y Мокрени. Немало ни свадба, ништо. - Ај, и рекла, Денко, ти ме гости, ја појдов за Мокрени, ама немаше свадба. Внук ми e женет. Ах, ми e жал, за децава, кој ќе ми 'и гледа, оти тебе ја знам кај што ти e. Што ќе прави, влегла в трло, оцвите 'и испила, изумреле. Кокошките 'и измреле. Оставила три деца, рекла: - Ми e жал за децава, нема кој да ми 'и гледа, оти ја за тебе знам што треба. И овците ги испила и кокошките ги испила. И после што ќе праат? Во Мелница имало некој Турчин. E рекол не можа да ce откина од женава. Дошол од Мелница Турчинов, рекол: - Ај да си одиш. (Тоа во Теово било). Дошол Турчинот овдека, a рекол сеа што ќе 'и правиме како ќе 'и праиме. - Ај, рекла, зберете ce народов, свирете гајди. Засвириле гајди, ce собрале сите на оро. Собираеќи ce сите на оро, тргнале на танец a оваа ја нема. Женава ја нема да дојде, вампиркава. Чека, чека, чека, свири, играј, свири, играј, чека... Чекаа ја нема да дојде! Туку, еве ја некој пат дошла. Дошла, ce ванала на оро. - Ете ја, рекол, сега ене ce вана на оро, кинете ce од опашкана од танец, кинете ce! Кинете ce, нека излезе на танец! Ce кинеле, ce кинеле така од опашка, ce кинеле од танец на опаш надолу. Излега таја и зела шамиче да игра. - Ете 'а, рекол, сега заигра, да не ce плашите сега. Немој да ce плашите, заигра сега! Колку заигрува таа и тој со пушката ја отепал. Колку еден котел перачен пифтија ce истурила тука. И после пари пифтијата. Вода ќе вријат, со вода ќе го парат местото, оти оживујело na. Ке ce пари седум дена. Седум дена ќе ce пари, туа на местото ќе вријат на вечер зоври котел, на утро зоври котел, денеска није, утре друг, треќ. Co ред седум дена. Ете тоа, баба прикажуваше, во Теово ce случило. 40

38 29 КОЛЕ ВАМПИРОТ Едно време (ова ни го кажуваше баба Шуратка. Баба ми беше село Кршорани, ама мажена за дедо Иљко y Сетина) имало некој Коле вампир од Гаџови. Тој човек умрел ce свампирил. A греде по ландилите му 'и сокршува волоите, му отпушта волојте a луѓе, демек, ce. Разбрале дека Коле e повампирен и ce граделе со трња. И ка ce граделе вака затвори си и волојте, дома врзи си и коа стани сабајлето волоите испуштени. - Еј, шо прај.ме вака, мајката, шо чиниме вака? Коле Вампирот ce приказа во цело село. E ce шо прават виа селаните? Соберват коли, панаѓур, тапани, сурли. E ce шо му качија, сендуко му го качија. E дојде владиката од Лерин. Го откопаја y сабота. У сабота тој не шета нигдека, не шета. Го откопале y сабота и го клашле y колата сосе сендук и го лажат сеа: Ќе ојме на фиљан место, тамо има јадејне, тамо има пиејне, тамо има све, не чекат со свирки, со тапани, со свадби, со работи не чекат". И вие отишле. Оди, оди, застани... Колета не оде, не оде и друго ништо. И после го лагале, лагале, веќе цел ден шо го лагале дури y три саат го занесле на едно место - Мала Ливада ce вика. И тамо сетне со пушка го отепале и со варена вода го натуриле и тогај ce истурила крвта од него. И така тој... Ама ко шо e, мршата стое, очите црвени, ноктите црвени, нокти токаи порастеле црвени алски, очите алски црвени, лицето угу крв с'то црвено, мршата цела црвена. И ти кажам го занесле. Таман ќе му текне ќе 'и опне нозете, не оде колата, волјте не тргат, макар да пукне не тргат. Па лажи: Бре, Коле, така, бр, Коле вака... Немој, не ce праи будала! He ce лажи. И таквај оди, ќе одеме тамо, ќе пиеме, ќе јадеме, ќе играме тамо, не чекат со тоа, со воа, лажи го со кокошки, со печила, со не знам шо и одвај го излагале. Од сабајле na дур до три саат шо го носиле, не оде, не оде по тоа. И владиката, попои и цело село лажи го со тапани, со свирки свират, тупат, чинат, укат, играт, јават пред него, пред колата и одвај го излагале и го занесле до тамо. И кога го знесле тамо со пушка тргнале, го отепале и со вода варена го "атуриле. 30 ВАМПИР ГАШЧАРЧЕ Гашчарчето го велеа, и тој ми кажваше мојта мајка, и тој така е Св ампирил: знајш умрел невиден и го прескочила синки. Кое УМрел не го вишле и као ошле го нашле умрен, тогај мачка го пре- 41

39 скокнало и ce свампирил чоеко.., мама така кажваше. Зашто коа ќе умре човек да не го прескочиш овака. Сеа коку e истина тоа? Затоа коа ќ'умре чоек преку не ce придава. И тоа од тоа останало. Ногу мака вишло селото од него. Секаде, секаде по с'те куќи си шетал тој и затоа селото вишло мака, ce плашиле децата, ce плашиле сите. Вишле не вишле старите, го викнале владиката од Лерин. Владика да донесиш од Лерин тогај беше големо нешчо и го донесле владиката од Лерин за да го откопат y сабота. Само y с'ботините он не шетал, не одел никаде, си стојал натре y мршата. И тогај y сабота го извашле, ти кажувам, na раците токаи, ноктите токаи д'ги црвени, црвени и раците, он цел e угу крв црвен. Очите исфрлени ко на коза и црвени алски. Го гледале ка не го гледале ко извашле, ти кажувам. Тој не тепаше, не колеше, не палеше, добиците 'и бркаше, шо тропаше не те оставаше да спииш со гламњи запалени. Знајш, оџаци имаше тогај, немаше вака шпорина или соби, оџак запален цела кујќа ќе свете. И од огно дигни 'а гламњата, фрлај по него дур до вратите, ама ветер фрлај, ама фаќај, гаси, од гламњите бегаше. Ето, мојта мајка кажваше. E да те удаве B'KOT, B'KOT да те удаве. В'ку, ајдефрли со гламњата, шо пулиш? Ајде, кучето збери го. Ам, ам, ам, ам - ќе го испрате, друга кујќа ќе оде. Тиа шо беа четири очи, шо имаа туа едни бели четворооки, тиа многу го бркаа. Петлите пееја, кучиштата почнаа да лајат, оти, коа било глуво доба и тогај и реката 'а чувала, не бучела. И тогај, сетне, кааќе пеат првни петли и реката ќе земе да шуме, да лазе, да шуме, да буче. E, дотогаш до y дванајсет саат и реката ка шо бучела и тоа и таа ce завајла не бучела. А, ете, сега да запаметиш, y дванајсе саат реката не буче. 31 ВАМПИРОТ ОД МУСИНЦИ Имало вампир во Мусинци. Баба ми моја, на осумдесе години, ми кажуваше. Вампиро ко ќе ce стемни вечер н ќ'оде по куќите. Анките ќе земат да месат леб, ќе го напраат квасо и тој ќ'оде ноќеска и ќе му ce посере во тестото. Го завел стапчето и го дупе агата од кај газо кога одел по нужда. И ce сетиле веќе луѓето, му дошло стра. Ќе 'и заколеле свињето, ќе кладеле кобасите, ќе го зимал тој кобасарникот сосем кобаси и ќе шета низ село од ваа куќа на другата. E шо праат сеа луѓето? Вој стана многу лошо 'и попречи луѓето. Тргна пазарџијата на пазар и ќе му го воде коњо ноќески на глува доба и го носе во некој вир да го удае. И ce согласиле луѓето: вечер ќе праиме еден џумбус, ќе праеме една свадба. 42

40 И ce собрале, напраиле свадба. Свират тамо гајдите, чинат, ќ'одат во Трап по невеста. И еден коњ зеле, демек коњ нетоварен. И свира викаат во глува доба тамо: - Ајде, берете ce, кинисаме сватои. Кој сака да иде, коњ има празен, има празен коњ! И тој вампир кога ce собрале сватоите во Мусинци на чаиро и хргнале д'оат по невестата та и тој ce качил на коњо. Ce качи на коњо и кога дошле во Трап ко наближале селото, запеал некојси петел. Ko запеал петело и коњо ce остресол. Ce стресол коњо и оделе со гајди, со песни да го излажат, да го преселат од тука. И уште еднаш сетне не ce вратил. Во Трап му тргале мака. 32 ВАМПИРОТ ОД С. ТРНАВА Старио мој - бог да го прости, распрааше ко сакаше да ce жени брат ми, најголемио брат. To беше уше пред дванајста година. E станале, го женале брат ми. Зве една невеста од село Јановени. E звее невестата, e венчаа, сторија на вечерта едно, друго. И секако млади ќе си земе да си легне да спие. A имаше едно село, Трнава ce вика, до нас тамо, ce слушеше еден вампир имало. И на вечерта ко си легнаа децата долу во ќерало, си му дојде тој ѓаоло и туку му чини на вратата e, еее, еее, ее... Бам, бам, бам на вратата ропа. Вој брат ми ce плаши, младоженец: - Кој да e овој туа, кој да e овој тау шо ме плаши мене? - A имам еден брачед друг комшија, тој беше малце така шакаџија. Да не e Коста? - Коста, аман бре Коста, остај ме на раат да спија! - Тој na ропа, бам, бам, бам! Ова мајка ми му вели на старио, на татко ми: - Стани бе, душман долу децата 'и плаши, некој му вика, кој e т ој, стани види. И старио ни пет ни шес тој пиштоло в џеб, во р'це. Излегва надвор во дворо, но тука нема ништо. Тражи, бара околу наоколу к Уќа, нема ништо. Ce враќа назад, му вели: - Мори, жено, нема чоек, нема! Кој e тој, не знам. Си легнаа na. Тој сеа, вампиро шо го викаме, имаше една гуна, како овчари шо носат. Фрли тамо некој тревки, ја зел, ти ја однесол н <* некое гумно друго, на еден стежер. Станва сабајле старио и му казва ce на Стерјо, Дука: вака и вака сношти не го пристигнав, ако го пристигнев, наганто ќе му го тргнев во плештите. Овие туа стар- Ииве другиве: - Да не беше фиљан, да не беше биштан? - He зна, му вели, не виду чоек. < 43

41 Втората вечер му вика старио сеа: - Ќе си лгните горе, вечер. Ама еден стрико наш na 'и кани на гости. E ќ'ојме на гости. Појдоа на гости, тамо вечераа, сторија и едно време ce вратве назад. Mope, една стрина моја (куќата од стрико ми беше стара куќа, така со калкан, висока) децата нивни си бега напре со брат ми и снаа ми, да си оде дома, мајка ми стана да истури вода ношјата тамо. Гледе на калкано горе еден како орел така и крилја големи и му ce клони на старио згора. И старио - тап од појасо пиштоло за да фрли горе да види што e то на калкано rope. To нема! Си ој згора и не му кажва дома стариов на децата и на мајка ми, ништо не му кажва. Си легнае. Си легнае ношјата и си спие. Да ти дојди вампиро, да ти влези дома. Имале две зелки месо, како 'и викате вие ќупови, така зелени, зелки п'лни месо од свадбата останати, да ти'и зева и да оди на зето и на невестата, сеа на брат ми и снаа ми, и околу наоколу месо коматчина парчина, парчина, парчина, парчина оп 'и нафрла парчина. И греди na no парчнната дома шо береше брашно едно друго, туку чини так, так, так - му ропа. - Мангар, му вели, стани бе душо, истера'а таа хчачката ќе ми преврти тамо тие зелките со месото. Да не ќе ми 'и истури, истера 'а, - му вели мајка ми. Скочи тој уште еднаш, кибрито и дур' да го запали, ѓоп нема ништо. Децата си спие на другата страна. Сабајле KO ce разбудие, тие ко пуле постелата му e само со месо, околу наоколу. Еј, значи вампиро e - ce осигурија што e вампир. Шо праве ce како да го истере, да го липсе од тамо. Сп e најде белата. Ка шо расправаа ce старите, станале, му месиле едно пупале, едно погаче му направиле, опинчина мали, и му вика: - Te кане во филан село на свадба да одиш тамо, туа свадбата ce заврши, сеа те кане тамо. И му го давале на една жена стара да го префрли во друг синор, во друго село. И таа жената торбичката на рамо, то пупалето, тие опинчината и ќе носи тамо. Торбата e обесила на некоја црница. и му вели: - Еве, туа те кане, утре има свадба, туа ќе бидиш cea. Tu појќе тамо немаш работа, таму ce заврши свадбата, туа има свадба. И така ce куртулиле од вопиро. Сеа дали e вистина дали e лага - така расправаше старио. 33 ВАМПИРОТ ОД ГРНИКОВО ВО С. ДАБНИШТЕ Кита дошла уф Димитрија Грковски y e. Дабниште и ce своикат. Арно ама, она како да го направе тоа, зела од дома една карта 44

42 вино, една погача, едно шише ракија и една нова торба и влегла во една соба кај шо бил вампирот и му рекла: - Ајде, ќе одиме на госја y Дабниште и ти да ми бидиш другар. И така направиле. Кинисале и отишле, Арно ама, не бил маж била жена, дошле y Дабниште. Она отишла кај Димитрија и ја закачила торбата на чардакот горе, кај шо влеват на лисвицата на крајот и му вика: - Туа ќе останиш ти, a jac ќе си одам дома! И му рекла на Димитрија: - Нека постое ваа торбата вдеа, јас имам друга работа. Он и рекол: - Добро! - И ваа не ce вратила и дента си отишла y Грниково. Вија вечерто сакале алва да прават. Арно ама, Кочо, татко негов, мајка му 'а водеше (ама не беше од него од друг татко беше), и му рекол, Мише го викаа: - Синко, ај земите брашно, од црвенкиното брашно, ете шеќер има, да направиме алва. Арно ама, на жента и вика: - Фрусо, има ли брашно? Она му вика: - Димитрија, има брашно ама на воденицата. Сга e доцкина, воденицата e до црквата, до сел'то. Димитрија вика: - Ќе идам јас, ќе го земам брашното! Едно време она му вика: - Доцкина e, еве полноќ e! - Mope, ќе идам, еве дека e. Тргнал, отишол таму, тропнал, воденичарот му отворил. - Брашното млено ли e? - Млено e, рече, шо вака, бре Димитрија? - Тија стариот сака алва да му направам. - Добро. Тоа брашното ванал му го поткренал воденичарот. Коа дошол до црквата, има камењ, голем: - Чекај да ce починам малце и да си наместам вреќата убаво. И ја опрел вреќата на каменот. Кога за кревање, дигај, дигај, дигај, не бива; бре, опнал убаво - не бива! He било ногу брашното, околу 21 ока било брашното. Бре, оште еднаш ce опнал убаво и ја кренал вреќата. Дур си дошол дома сет жива вода станал. Жента му, му вика: - Го донеси ли брашното? Он и вика: - Мори, Фрусо, го донесо ама воа брашно кој знае колку e тешко ми ce стори оти има 100 кила, сет жива вода ce стори. Она му вика: 45

43 - Дејди, Димитруја, 21 ока еден бучок брашно не ки знае колку. - Арно ама мене многу ми ce стори. И ванале направиле алва од брашното и таман 'а туриле да истинуе, една тепсија ли била, две ли биле, таман 'а турил на синиј. ката, почнале да јадат, на џамот дам, дам, дам, тропа нешто. Едно време испаднале на џамот: - Кој вика? Нема никој, ништо. A почнале да јадат и на цамот na: дум 5 дум, дум, кок шо може и вија: - Кој e воа, кој e ноа? Едно време на тија дедо Мишо стариот, имала некоја Ѓоровица била умрета na ce карале, Софка a викале, и вика он: - Мори, Софко, исчувај ce од туа, ако земам некое дрво ни очи ни глава ти оставам! Он na оште толку, na дум, едно време ce изразил : - Бате y гасот ебан, ако станам туку думка, думкај ти! Он 'а мислел неа. E како беше ноќта не заспав никако, e му думка, му тропа, на чардакот му иде, шо има бардаци стомни ќе му истури... Ќе влезат y избата, гледат: брашно исеано со сито за да го месе. E y тија десетте дена имаше ден и јас го знам од Дабниште свадба правеше, Моно ce викаше, e сега вија ваму прашуј, наму прашуј, како некако да го испратат и му кажал некој : - Mope, Димитрија, друго чаре нема, да ваниш една погача да месиш, едно шише р'кија да нап'ниш, и да го ставиш y една торба, да го оставиш таму кај шо ти праве пакост и вие сите ќе ите на свадба, ќе оставиш едно од децата помали ли, поголемо ли, и ќе му речиш: Синко, ти да идиш ув избата да 'а земиш торбата и ќе речиш тамо: - Ако си маш чичко, ако си дете побратиме, ако си женско сестро, ако си стара мајко, ајде, сите на свадба отидоа и ние да идиме на свадбата зошто сами да бидиме? - И да ја земиш ти торбата и да идиш на свадба, сите кај шо играт мали и големи надвор на дворот, и да гледаш да ја ставиш торбата наземи и некако да ce мушниш да не те виде и никој да не те виде, да видме шо ќе испадне. И така направиле. Сите отишле на свадба, го оставиле еден син, Ристо го вика, дома и му рекле: - Синко, ти вака и вака ќе речиш! - Добро, татко. Сите отишле на свадба и виа маж слегнал долу и му рекол: - Ако си жена мајче, ако си помала сестро, ако си маж чичко, ако си дете побратиме, сите отидоа на свадба. Шо ќе правиме вдеа? И си 'а зел торбата под палтото. Одел, одел, отишол на свадбата на дворот. Гајдата свире, свире: кој играе, кој муабет прават> мали, стари п'но туа и вана ѓоа ќе играе на танецот, торбата а остави на земе и мушнал. Ка мушнал дека како било, поминало. Ko си иде дома ништо нема. И коа станале рекле: 46

44 _ Чекај да видиме сабајле дал ќе најдеме нешто или истурено, пи брашно исејано, или на сениата нешто сукано, дал ќе најдиме? Ko вака сабајлето стануат ништо нема под п'но здраво, де то нема ништо да им тропа, утрото вечер na нема да му тропа ^така со таа торба го оставиле вампирот на орото, после додуша И < кого му ce наметнало или како викат кучињата шо имаат црни "чи ако го пречека ќе го изеде, или в'ците ногу 'и терат вампирите. 34 СВАПИРУВАЊЕТО НА БОЖАНА Сега ќе ти кажа за дедото Трајка Пала Аџијата. Кога му, умрела жената баба Божана, бог да ја прости, му ce свапири1па, почнала да 'и врти, синијата да ја врти, ноќно време вратите да ји, отвара, огно да го вали, крши вејки, вали оган. И сенијата клај ја на сред куќи и сеј брашно да меси леб. Тропа цел ноќ, тропа,.. Ќоа стани сабајле утре, ce растурена куќата, а.ма пред тоа така му тро- пала по гредите си викал: Ете ме плаши Трајко Балто (некој комшија имал Трајко Балто) - He си викна non, му викал Трајко, non да си ја пееш женава, туку од скржавчина ќе умриш, от титизло, да си викниш non, туку без non си ја закопа". И човеко си велел, Трајко ме'плаши Балто. He верувал, де$а свалирена e Божана, дека ce свединила, И коа некое време в!атила да му ја турка сенпјата, да му меси леб, да му сеје брашно дома. Растурено сенијата, ситото, падни од греди кај шчо e обесено од колјето, сенијата кај шо e обесена падни, падната најди ја утре. И така, така имал некое чупе од Трајко и тоа чупето од стра му умрело. Ce исплашило, ce заболело му и умрело чупето. Почнале да му кажуваат: мајка ти e свапире^ на, свединена". И коа така некое време ce уверило дека e свединета Божна. My привикале жени, тамо стари жени имало. - Трајко, она je свединета. Божана e свапирена, e бог да ја прости, така леунка жена беше, леунка умре, не пејана од non. Она e. Оди, оди, прави некое чаре, некој ал." A имало некоа баба Злата во Врпско, Белег т a викале таа, така била родена као белег. Малецка била, стара жена била, ама малечка, била каку дете. Само коку шче проодила току била мала. Пошол кај неа и таа му рекла: - Свединета ти je жената, туку да ја изведиш од дома. - Кај да ja изведа? - Кај да ja изведиш? На гости да 'а носа, ми рекоа жени на гости да 'а носа? гост ~ ' ' Н^' Р екла таа» на гости да не ја носиш, ако ја однесиш на На и ' ке М У ја однесиш на некои луѓе во куќата, греота e, ќе му ce н еког ИНа ^0* 31^3» * е Х У Ј а гази, ќе му ја умира, или децата на ке М У 'и умира, ами в поле да ја однесиш на жетва.

45 - E како, бабо Злато, да ја однеса, кажи ми : - Па шчо ќе ми дајш да ти кажам. Една овца ќе ми дајш. - Абе ногу e, бабо Злато, една овца да ти дадам. Сега како да ти дада за едно сенишче една овца. Јас не закла овца коа умре она. - В тоги не си заклал, ама сеа ќе ми дајш. E и таксал да и даде една овца. My кажала жената како. Си дошол дома. Викнал некоа жена од комшиите да му меси погача, му месила. My 'a испекла погачата, зел лук 'а зел чашката во ѓорбата, букарот за вода на маска сакмата, покрови тамо шчо Си лежеле на жетвата коа оделе шчо си лежеле. И ноќта кај глува доба, кај полноќ станал, ја извал маската, a одврзал кај шчо била и викал: - Божно, ајде спремај ce ќе ојме на жетва, ќе ојме на жетва кај Степановиот Кладенец, нивата веќе готова e за жниење. Чера бе, 'а виду, во една рака да 'а скиниш сева e. И станал, наобесил на маската торбата, букарот вода, алиштата 'и товарил и ce качил на маска. Кинисал. - Ајде Божно, ајде тргнувај, ајде готов сум јас, ајде! - Си викал така сам во куќата дома. Децата 'и пратил во туѓа куќа да спијат за да не ce плашат, не 'и оставил дома. Си кинисал, коа кинисал од дома така му ce преправила као кучка шарена да оди, по исто. Таман излегол така кај Трнот (едно место така го викале на крајот на селото), туку му ce качило нешто на маската. Почнала да јачи маската, да стенка, да не можи да оди. Ce чудил шчо e, шчо e. Ама едно време му рекла таа бабата Злата уште од така *е ти прави. И слегол од маска. Ај рекол: - Ај, Божно, да слезиме, пак ќе ce поткачиме погоре. Ќе вјаваме тамо кај шчо има маклишча, кај шчо e местото водно, кај шчо e темен долот, кај шчо e угаре Кучкин дол. Коа ќе одиме тамо, во темницата тамо ќе ce качиме на маска. Сеа ce види, ќе одиме. Слегол он и слегло и тоа и нема да јачи маската повеќе. Заодила така као шчо можела да оди, као и секогаш шчо одела. Одел, одел, си пошол на Степаново Сено, на неговата нива, си пошол на гумното, растоварил. - Ај, рекол, Божно, шо ќе растовариме, ќе ce сместиме, ќе лежиме сеа, na утре ќе жнијеме. He ce види сеа од каде да зажниеме. И и рекол: - Седи, рекол тука ти, к'ода да ја врза маската јас. Коа кинисал да ја врзува маската му ce сторило оти да оди по него и таа, да ја врзуваат маската двајцата. Биле ја врзале маската ce вратиле назат. Послал, ја наместил постелата тој и и послал гуната врз постелата, гуната негова шчо ја носел. Коа ја послал гуната и рекол: - Сега, Божно, седи ти овде, да ода да вида дали има кладенчето вода, дали има за утре и да разгледам тамо пак дали je зрела нивата и од комшијата; дали само нашта, да не има бел клас ватено, само нашта ми ce чини e шчо оздреа ногу рано, a друзите нивје не ce здрели. 48