1. Wstęp. 2. Spółdzielnia socjalna w kilku krokach.. 3. Otoczenie zewnętrzne i wewnętrzne spółdzielni socjalnej.. 4. Spółdzielnia socjalna

Transkrypt

1 Spółdzielnia socjalna krok po kroku Gdańska Spółdzielnia Socjalna 2014 Zadanie współfinansowane jest ze środków otrzymanych od Gminy Miasto Gdańsk

2 Spis treści 1. Wstęp. 2. Spółdzielnia socjalna w kilku krokach.. 3. Otoczenie zewnętrzne i wewnętrzne spółdzielni socjalnej.. 4. Spółdzielnia socjalna 5. Procedura zakładania spółdzielni socjalnej.. 6. Podstawy prawne funkcjonowania spółdzielni socjalnych

3 1. Wstęp Przekazujemy Państwu materiał, który ma przybliżyć funkcjonowanie spółdzielni socjalnych w warunkach prawnych, organizacyjnych i rynkowych stworzonych w naszym kraju. Biorąc pod uwagę fakt, że spółdzielnia socjalna jest stosunkowo młodym podmiotem prawnym, konieczne jest podejmowanie efektywnych i skutecznych działań mających na celu rozpropagowanie wiedzy na temat funkcjonowania i zadań. Opracowanie ma na celu przybliżenie podstawowych zagadnień związanych z funkcjonowaniem spółdzielni socjalnych. Materiał stanowi ramowy program działań inkubacyjnych prowadzonych przez Gdańską Spółdzielnię Socjalną. Gdańska Spółdzielnia Socjalna wspiera nowopowstające spółdzielnie socjalne na terenie Gminy Miasto Gdańsk. Niniejsze opracowanie ma służyć przede wszystkim pokazaniu procesu zakładania spółdzielni socjalnej, od pomysłu do realizacji, budowania biznes planu oraz pokazania praktycznych aspektów funkcjonowania spółdzielni socjalnej na podstawie działalności Gdańskiej Spółdzielni Socjalnej. Mamy nadzieję, że niniejsze opracowanie wesprze Państwa w działaniach podejmowanych na rzecz założenia spółdzielni socjalnej. Zachęcamy Państwa do aktywnego kontaktu z nami w celu wymiany doświadczeń pod adresem mailowym: gdagss@wp.pl Zapraszamy do lektury Zespół Gdańskiej Spółdzielni Socjalnej 3

4 2. Spółdzielnia socjalna w kilku krokach Zanim przystąpicie do działania i tworzenia spółdzielni socjalnej musicie zastanowić się nad profilem (zakresem) działalności spółdzielni, rozpoznać otoczenie zewnętrzne i wewnętrzne oraz zdawać sobie sprawę z tego, że musicie liczyć przede wszystkim na siebie. 3. Otoczenie zewnętrzne i wewnętrzne spółdzielni socjalnej Spółdzielnia socjalna podobnie jak inne organizacje funkcjonujące na rynku, posiada otoczenie wewnętrzne, jak i otoczenie zewnętrzne, na które składa się otoczenie ogólne i otoczenie celowe. Rysunek 1: Otoczenie zewnętrzne Spółdzielni Socjalnej. Opracowanie własne Poprzez otoczenie zewnętrzne spółdzielni socjalnej należy rozumieć wszystko co może wpływać i oddziaływać na jej funkcjonowanie. Natomiast otoczenie wewnętrzne to wszystko to z czego spółdzielnia socjalna się składa czyli uwarunkowania i siły wewnątrz spółdzielni. W przypadku spółdzielni socjalnych to przede wszystkim: pracownicy, osoby stale współpracujące na podstawie umów cywilnoprawnych, zarząd, kultura organizacyjna. 4

5 Ogólne otoczenie zewnętrzne spółdzielni socjalnej, podobnie jak i każdej innej organizacji, składa się z następujących wymiarów: technicznego wszelkie metody pozwalające na przekształcenie zasobów w produkty i usługi; ekonomicznego ogólna kondycja gospodarki w kraju oraz systemu ekonomii społecznej; społeczno-kulturowego zwyczaje, nawyki, katalog wartości, czynniki demograficzne, stereotypy, w których funkcjonuje spółdzielnia socjalna; polityczno-prawnego regulacje prawne na poziomie ogólnokrajowym i samorządowym, uwarunkowania polityczne oraz relacje pomiędzy gospodarką a państwem; międzynarodowego zakres działalności spółdzielni socjalnej świadczonej za granicami państwa i oddziaływanie zagranicznych gospodarek na organizację. Otoczenie celowe odnosi się do bardzo sprecyzowanych organizacji, podmiotów, grup, które mają bądź mogą mieć wpływ na funkcjonowanie spółdzielni socjalnej. Do otoczenia celowego spółdzielni socjalnej zaliczyć można: wszystkie organizacje stanowiące konkurencję na rynku; klientów, w tym również potencjalnych klientów; kontrahentów (dostawców), w tym również potencjalnych kontrahentów; właścicieli; sojuszników strategicznych. 4. Spółdzielnia socjalna Przedmiotem działalności spółdzielni socjalnej jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków. Zasady zakładania, prowadzenia i funkcjonowania spółdzielni socjalnej określa Ustawa z dn. 27 kwietnia 2006 roku o spółdzielniach socjalnych 1. Spółdzielnia działa na rzecz jej członków poprzez społeczną i zawodową reintegrację (art. 2, pkt 2 Ustawy o spółdzielniach socjalnych), tj.: działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu; działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy. 1 Dz.U nr. 94 poz. 651 z późniejszymi zmianami 5

6 Członkowie spółdzielni socjalnej tworzą dla siebie miejsca pracy, zapewniając dochód sobie i swoim rodzinom, a poprzez wspólne działania zmieniają siebie i środowisko, w którym żyją tworzą coś, co staje się ich wspólnym dobrem, za co są odpowiedzialni. W tym celu muszą współpracować, ucząc się podtrzymywania więzi międzyludzkich, odnajdywania się w rolach społecznych. Zdobywają również umiejętności, które w przyszłości mogą pozwolić na samodzielność zawodową 2. Spółdzielnia socjalna może prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków oraz ich środowiska lokalnego, a także działalność społecznie użyteczną w sferze zadań publicznych określonych w ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie 3. Procedura zakładania spółdzielni socjalnej 5. Procedura zakładania spółdzielni socjalnej Ustawa o spółdzielni socjalnej dokładnie precyzuje założycieli spółdzielni socjalnej, mogą to być: 1) osoby bezrobotne; 2) bezdomni, realizujący indywidualny program wychodzenia z bezdomności, uzależnionych od alkoholu, po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego, uzależnionych od narkotyków lub innych środków odurzających po zakończeniu programu terapeutycznego w zakładzie opieki zdrowotnej, chorych psychicznie w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego, zwalnianych z zakładów karnych, mających trudności w integracji ze środowiskiem oraz uchodźców realizujących indywidualny program integracji ze środowiskiem w rozumieniu ustawy o pomocy społecznej; 3) osoby niepełnosprawne; 4) inne osoby niż wskazane powyżej, o ile liczba tych osób nie stanowi więcej niż 50% ogólnej liczby założycieli i jeżeli ich praca na rzecz spółdzielni socjalnej wymaga szczególnych kwalifikacji, których nie posiadają pozostali członkowie tej spółdzielni; 5) organizacje pozarządowe w rozumieniu przepisów o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie lub jednostki samorządu terytorialnego; 6) kościelne osoby prawne. 2 Spółdzielnia socjalna jako forma działalności gospodarczej, WUP w Warszawie, Warszawa Dz. U. Nr 96, poz. 873 z późniejszymi zmianami 6

7 Założycielami spółdzielni mogą być osoby fizyczne, w tym przypadku nie mniej niż 5 osób i nie więcej niż 504 lub 2 osoby prawne. Kto może założyć spółdzielnie socjalną ZAŁOŻYCIELE SPÓŁDZIELNI SOCJALNEJ Osoby fizyczne - minimum 5 osób, maksymalnie 50 osób, posiadające pełną zdolność do czynności prawnych Osoby prawne - minimum dwie - osoby bezrobotne - osoby bezdomne - osoby uzależnione od alkoholu - osoby uzależnione od narkotyków lub innych środków odurzających - osoby chore psychicznie - osoby zwalniane z zakładów karnych - uchodźcy - osoby niepełnosprawne lub - organizacje pozarządowe - jednostki samorządu terytorialnego - kościelne osoby prawne inne osoby niż wymienione powyżej pod warunkiem, że liczba tych osób nie przekracza 50% ogólnej liczby założycieli Schemat 1: Kto może założyć spółdzielnię socjalną. Opracowanie własne Członkami spółdzielni socjalnej mogą być: 1) osoby fizyczne uprawnione do założenia spółdzielni socjalnej wymienione w art. 4 ust. 1 ustawy o spółdzielniach socjalnych, które posiadają ograniczoną zdolność do czynności prawnych; 2) inne osoby, pod warunkiem, że ich praca na rzecz spółdzielni socjalnej wymaga szczególnych kwalifikacji, których nie posiadają pozostali członkowie spółdzielni i ich liczba nie przekracza 4 Spółdzielnia socjalna, która powstała w wyniku przekształcenia spółdzielni inwalidów lub spółdzielni niewidomych może liczyć więcej niż pięćdziesięciu członków 7

8 50% ogólnej liczby członków spółdzielni. Przekroczenie tego limitu, trwające nieprzerwanie przez okres 6 miesięcy, stanowi podstawę do postawienia spółdzielni socjalnej w stan likwidacji; 3) organizacje pozarządowe w rozumieniu ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie; 4) kościelne osoby prawne; 5) jednostki samorządu terytorialnego; 6) osoby, o których mowa w art. 4 ust. 1 ustawy o spółdzielniach socjalnych zatrudnione nieprzerwanie przez okres 12 miesięcy w spółdzielni socjalnej, której założycielami były osoby prawne. Procedura zakładania spółdzielni socjalnej Schemat 2: Schemat zakładania spółdzielni socjalnej. Opracowanie własne 8

9 Krok pierwszy pomysł na działalność, czyli co, z kim i za ile będziemy robić Wszyscy wskazują, jako pierwszy krok zakładania spółdzielni socjalnej pomysł na działalność. Jednak konieczne jest podkreślenie, że pierwszym krokiem jest stworzenie zespołu, który będzie zakładał spółdzielnię socjalną. To od odpowiedniego dobrania osób w dużej mierze będzie w przyszłości zależało powodzenie przedsięwzięcia. Osoby, które chcą powołać do życia spółdzielnię socjalną muszą być odpowiednio zmotywowane i zaangażowane w przedsięwzięcie, dobrze by było, aby już na tym etapie dysponowały te osoby odpowiednimi kwalifikacjami i umiejętnościami zgodnymi z przyszłym profilem działalności spółdzielni. Konieczna jest również przynajmniej podstawowa wiedza z zakresu ekonomii i zarządzania. Przynajmniej część członków założycieli spółdzielni musi mieć wiedzę na temat tego jak powinna funkcjonować firma na konkurencyjnym rynku. Wydaje się, że w ostateczności przynajmniej jedna osoba powinna wykazywać się taką wiedzą i doświadczeniem. W przypadku braku takiej osoby w zespole dobrze by było oby przyszła spółdzielnia socjalna pozyskała jakiegoś mentora czy osobę, która wsparłaby spółdzielnię w zakresie zarządzania. Każdy, kto chce założyć spółdzielnię socjalną musi mieć świadomość, że podmiot ten będzie w przyszłości działał na rynku i że będzie musiał dostosować się do reguł nim rządzących. Należy też pamiętać, że spółdzielnia socjalna prowadzi tzw. pełną rachunkowość i sprawozdawczość finansową. Bardzo często w praktyce okazuje się, że konieczne jest zatrudnienie profesjonalnego biura rachunkowego a to są dość wysokie koszty. Pomysł na działalność! Osoby czy organizacje pozarządowe chcące utworzyć spółdzielnię socjalną powinny odpowiedzieć sobie na kilka pytań m.in.: W jakim celu tworzymy spółdzielnię socjalną (co chcemy robić)? i nie chodzi tu o realizację celów statutowych, ale o to czy oferowane przez spółdzielnię produkty czy usługi znajdą zbyt na otwartym, konkurencyjnym rynku. Ile środków finansowych musimy zainwestować? należy przygotować założenia do budżetu, czyli oszacować koszty związane z założeniem spółdzielni socjalnej oraz zidentyfikować środki finansowe, jakimi dysponują członkowie założyciele i które chcą zainwestować w przedsięwzięcie. Skąd wziąć środki finansowe na rozpoczęcie działalności? musimy określić czy posiadamy w wystarczającej wysokości środki własne czy będziemy posiłkować się środkami zewnętrznymi w postaci dofinansowania przez Urząd Pracy, Ośrodek Wsparcia Ekonomii Społecznej, PFRON, gminę itp. Zanim spółdzielnia socjalna zostanie założona i zarejestrowana należy zrobić rozpoznanie przyszłego otoczenia zewnętrznego, w którym spółdzielnia będzie funkcjonować. Powinny zostać również zidentyfikowane potrzeby rynku. Dobrze byłoby wskazać nisze i wpasować działalność spółdzielni 9

10 tak, aby w przyszłości pozyskać klientów, dla których oferowane produkty i usługi będą atrakcyjne. Na każdym etapie trzeba jednak pamiętać o tym, że spółdzielnia socjalna będzie funkcjonować w dużej ekonomicznej konkurencji, często bardzo agresywnej konkurencji. Niezbędne będzie w przyszłości pozyskanie i utrzymanie odbiorców towarów czy usług oferowanych przez spółdzielnię. Podobnie jak każda istniejąca na rynku firma spółdzielnia będzie musiała wypracowywać zysk, który będzie mogła przeznaczyć na rozwój działalności i utrzymanie płynności finansowej. Krok drugi - Statut spółdzielni socjalnej W przypadku zebrania, wymaganej liczby osób (fizycznych bądź prawnych) do założenia spółdzielni socjalnej, czyli przyszłych członków spółdzielni oraz wyboru, określenia jej profilu działalności należy przystąpić do przygotowania dokumentu zawierającego podstawowe cele i zasady funkcjonowania spółdzielni socjalnej. Takim dokumentem jest Statut spółdzielni. Statut w ostatecznej swej wersji musi zostać zatwierdzony na Walnym Zgromadzeniu członków założycieli spółdzielni socjalnej. Statut spółdzielni powinien zawierać, co najmniej, następujące elementy, dopasowane do potrzeb naszej spółdzielni: nazwę spółdzielni (dobrze jest jak nazwa nawiązuje do profilu działalności, regionu, tradycji historycznych), która musi w swojej nazwie posiadać oznaczenie: Spółdzielnia Socjalna, dane adresowe; przedmiot działalności spółdzielni socjalnej, np. produkcja czy usługi; teren działania, np. Miasto Gdańsk, Trójmiasto, powiat tczewski; określenie organów spółdzielni socjalnej; określenie zasad wyboru, odwoływania oraz kompetencje władz spółdzielni socjalnej, w tym Zarządu, walnego zgromadzenia członków, Rady Nadzorczej; prawa, obowiązki oraz zasady przyjmowania, odwoływania, wykreślania, wykluczania członków spółdzielni socjalnej; kwestie zatrudnienia członków spółdzielni socjalnej; określenie zasad wysokości wpisowego, wysokości i ilości udziałów członków spółdzielni, terminów wnoszenia, zwrotów oraz skutków niewniesienia udziałów w terminie, warunków pokrywania strat spółdzielni; sposób podziału, połączenia się, a także likwidacji spółdzielni socjalnej; gospodarka finansowa spółdzielni; zasady wprowadzania zmian w statucie. 10

11 Kolejnym krokiem przy zakładaniu spółdzielni socjalnej jest zorganizowanie oficjalnego zebrania założycielskiego, którego głównym celem jest powołanie spółdzielni socjalnej, wybór jej władz oraz przyjęcie statutu. Zebranie założycielskie prowadzone jest wg porządku obrad, który powinien być zaprezentowany na początku spotkania. Wśród członków założycieli wybrany zostaje przewodniczący, który prowadzi spotkanie oraz sekretarz spotkania. Następnie podejmowana jest uchwała o powołaniu spółdzielni oraz uchwała o przyjęciu statutu spółdzielni. Po przyjęciu statutu następuje wybór Komisji Skrutacyjnej, która odpowiedzialna będzie za liczenie głosów oddawanych w głosowaniach tajnych. W następnej kolejności następuje zgłoszenie kandydatów na członków Zarządu i w głosowaniu tajnym zostanie wybrany Zarząd spółdzielni. W przypadku, kiedy liczba członków założycieli przekracza 15 osób należy zgodnie z Ustawą o spółdzielniach socjalnych powołać Radę Nadzorczą, która następnie powołuje Zarząd. Po wybraniu władz spółdzielni następują wolne wnioski, następnie Przewodniczący zamyka zebranie. Przewodniczący i sekretarz podpisują się pod wszystkimi podjętymi uchwałami oraz pod protokołem ze spotkania. Wszystkie przyjęte dokumenty powinny ponumerowane w odpowiedniej kolejności i opatrzone datą przyjęcia. Wszyscy członkowie założyciele powinni być podpisani na liście obecności z zebrania oraz powinni podpisać statut nowo powołanej spółdzielni. Na zebraniu założycielskim oprócz statutu muszą powstać dodatkowo następujące dokumenty: wniosek o rejestrację spółdzielni oraz dokumentacja założycielska Walnego Zgromadzenia, czyli uchwała o przyjęciu statutu, uchwała o powołaniu spółdzielni socjalnej, protokół założycielskiego Walnego Zgromadzenia oraz lista obecności z oryginalnymi podpisami. Krok trzeci na początek poszukaj wsparcia Spółdzielnia socjalna, podobnie jak każda nowozakładana firma, na samym początku swojej działalności generuje koszty a nie przynosi jeszcze przychodów. Koszty związane są m.in. z wynagrodzeniami dla członków spółdzielni, wyrobieniem pieczątek, założeniem rachunku bankowego, zakupem niezbędnych urządzeń biurowych, sprzętu i maszyn, pozyskaniem lokalu. Oczekiwanie na rozpoczęcie działalności, które może nastąpić dopiero po zarejestrowaniu spółdzielni nie może być czasem bezczynności dla członków spółdzielni. Jest to czas, który członkowie spółdzielni powinni wykorzystać na poszukiwanie instytucji i różnego rodzaju organizacji, które wesprą spółdzielnię na etapie jej tworzenia oraz pierwszych potencjalnych klientów. Warto zwrócić się na tym etapie do urzędów pracy i Ośrodków Wsparcia Ekonomii Społecznej oraz do władz gminnych i powiatowych. Często zdarza się tak, że gmina udostępnia 11

12 lokale na działalność spółdzielni socjalnych. Urzędy również są naturalnymi przyszłymi partnerami spółdzielni socjalnych w pozyskiwaniu na początku zleceń przez spółdzielnię. Warto również korzystać z doświadczenia i wiedzy już istniejących na rynku spółdzielni socjalnych. Część podmiotów ekonomii społecznej prowadzi w różnego rodzaju formach działania inkubacyjne dla nowozakładanych spółdzielni socjalnych i wspiera w początkowej fazie proces powstawania spółdzielni. Jest też możliwość korzystania z wizyt studyjnych w trakcie, których można zapoznawać się z funkcjonowaniem i działalnością już istniejących spółdzielni socjalnych. Krok czwarty - rejestracja spółdzielni socjalnej Wniosek o wpis spółdzielni socjalnej do Krajowego Rejestru Sądowego wraz z wymaganymi dokumentami należy złożyć w ciągu 7 dni w Krajowym Rejestrze Sądowym (opis wymaganych dokumentów, wzory zaświadczeń określa w drodze Rozporządzenia minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego). W przypadku poprawnie złożonego wniosku wraz z wymaganymi dokumentami, sąd rejestrowy przesyła listem poleconym odpis rejestracji w KRS, który zwiera dane o numerze KRS, pod jakim podmiot został wpisany do rejestru, także dane identyfikujące spółdzielnię socjalną (m.in. adres, osoby wybrane do zarządu, informacje o rodzajach prowadzonej działalności gospodarczej). Dokument o wpisie do KRS jest niezbędny przy uzyskaniu numeru REGON (Główny Urząd Statystyczny), NIP (urząd skarbowy) oraz założeniu konta bankowego. Rozpoczynająca działalność spółdzielnia socjalna ma obowiązek zgłoszenia w ciągu 7 dni od dnia zatrudnienia pracowników odpowiednich informacji do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Dopiero po zarejestrowaniu spółdzielnia socjalna nabywa osobność prawną i rozpoczyna działalność. Krok piąty rozpoczęcie działalności przez spółdzielnię Gdy już rozpoczniemy działalność warto się zastanowić nad tym, jakie mogą być kluczowe czynniki sukcesu działalności naszej spółdzielni socjalnej. Zmagając się z trudami dnia codziennego w prowadzeniu spółdzielni należy myśleć znacznie szerzej, jeśli chce się odnieść sukces. Dlatego na każdym etapie należy myśleć o kluczowych czynnikach sukcesu takich jak np.: 1. doświadczenie wyrażone liczbą zrealizowanych zadań oraz bardzo szeroki zakres świadczonych usług; 2. konkurencyjne ceny naszych produktów czy usług; 3. profesjonalną obsługę; 4. rekomendacje klientów; 5. zadowolenie klientów; 12

13 6. pozytywny wizerunek w najbliższym otoczeniu; 7. znajomość tendencji na rynku; 8. dbałość o powracających klientów; 9. elastyczność w działaniu; 10. zaangażowanie w edukację społeczeństwa w zakresie ekonomii społecznej; 11. wdrażanie nowych technologii. W przypadku, gdy nasza działalność nie rozwija się w sposób prawidłowy, satysfakcjonujący nas, należy się zastanowić nad przyczynami tego stanu rzeczy. Oczywiście każdy z nas musi sobie zdawać sprawę z tego, że nie jest możliwe odniesienie sukcesu od razu. Na sukces trzeba ciężko zapracować a to wymaga czasu. Dobrym narzędziem do oceny naszych problemów jest tzw. diagram ryby. Przykład diagnozy został zamieszczony poniżej. Oczywiście diagnoza dla każdej ze spółdzielni socjalnej może być zupełnie inna. Diagram Ishikawy przykład wniosków na podstawie dokonanej analizy: Wprowadzenie instytucji mentora/opiekuna (koordynacja zadań, kontrola). Wdrożenie odpowiednich procedur i zasad postępowania. Wpływanie na zmianę świadomości w otoczeniu zewnętrznym odnośnie zatrudniania osób wykluczonych, bądź zagrożonych wykluczeniem; zmiana stereotypów. 13

14 Wykorzystanie środków z PFRON. Planowanie zadań realizowanych przez spółdzielnię socjalną w perspektywie przynajmniej rocznej. Budowanie pozytywnego wizerunku w otoczeniu zewnętrznym. 6. Podstawy prawne funkcjonowania spółdzielni socjalnej Poniżej wymieniono przykładowe akty prawne regulujące działalność spółdzielni socjalnych: Ustawa Prawo zamówień publicznych. Ustawa Prawo upadłościowe i naprawcze. Ustawa Prawo Spółdzielcze. Ustawa o zatrudnieniu socjalnym. Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej. Ustawa o spółdzielniach socjalnych. Ustawa o rehabilitacji społecznej i zawodowej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Ustawa o pomocy społecznej. Ustawa o podatku dochodowym dla osób prawnych. Kodeks Pracy. Ustawa Kodeks postępowania administracyjnego. Ustawa Kodeks cywilny. Materiał powstał w oparciu o następujące dokumenty: 1. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 94, poz. 651 z późn. zmianami), 2. Czermiński A., Czerska M., Nogalski B., Rutka R., Apanowicz J., Zarządzanie organizacjami, Wydawnictwo Dom Organizatora, Toruń Griffin Ricky W., Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998; Zadanie współfinansowane jest ze środków otrzymanych od Gminy Miasto Gdańsk 14