Suplementy diety. Przewodnik po dżungli opinii DIETARY SUPPLEMENTS A GUIDE THROUGH THE OPINION JUNGLE

Transkrypt

1 Suplementy diety Przewodnik po dżungli opinii Wersja w języku polskim: tłumaczenie z języka angielskiego DIETARY SUPPLEMENTS A GUIDE THROUGH THE OPINION JUNGLE European Nutraceutical Association Centralbahnstrasse 7 P.O. Box 253 CH-4010 Bazylea Szwajcaria Wyłącznie do użytku wewnętrznego & na potrzeby własne

2 Na ile szkodliwe są suplementy diety? Pytanie to może zaskakiwać. Jak suplementy diety mogą być szkodliwe? W mediach regularnie pojawiają się stwierdzenia tego typu, a w niektórych przypadkach sugeruje się nawet, że suplementy diety mogą spowodować śmierć. Jako stowarzyszenie ekspertów zajmujących się tą kategorią produktów spożywczych, czujemy się kompetentni do przedstawienia pewnych wyjaśnień w odniesieniu do zróżnicowanych poglądów na temat suplementów diety. Mamy nadzieję, że nasze uwagi będą zrozumiałe, nawet jeżeli omówimy pewne kwestie nieco bardziej szczegółowo. Badania witamin dają ujemne wyniki Punktem wyjścia dla wielu (jeśli nie wszystkich) doniesień w mediach na temat zagrożeń związanych ze stosowaniem suplementów jest fakt, iż wyniki większości badań oceniających witamin okazały się rozczarowujące, a w niektórych przypadkach nawet wykazano ich szkodliwe działania. Doniesienia w mediach zawsze, bez wyjątku, odwołują się do tych samych badań dotyczących witamin. Jednak odbiorca będący laikiem może odnosić wrażenie, że są to nowe odkrycia naukowe. Badania naukowe są jednak bardzo złożone, o wiele zbyt skomplikowane do tego, aby można było je w odpowiednio zrównoważony sposób omówić w prostym artykule w czasopiśmie. A zatem chcielibyśmy wyjaśnić, dlaczego wiele z tych badań nie dostarczyło jednoznacznych informacji na temat suplementów diety. Badania te przeprowadzono w populacjach osób chorych lub narażonych na istotne zagrożenia zdrowotne (np. palaczy tytoniu i pracowników mających kontakt z azbestem), w związku z czym nie można uważać ich za badania dotyczące zapobiegania. Stosowano głównie izolowane mikroelementy, takie jak poszczególne witaminy. Jednak w naturze substancje te występują w połączeniu z wieloma innymi witaminami i składnikami odżywczymi. Obecnie wiadomo, że interakcje pomiędzy składnikami odżywczymi w istotnym stopniu przyczyniają się do związanych z nimi korzyści zdrowotnych. 1 Wreszcie, w badaniach tych witaminy często podawano w bardzo wysokich dawkach (wielokrotnie przekraczających typową podaż w zdrowej diecie; patrz też Informacje o zagrożeniach związanych z przyjmowaniem suplementów diety na stronie 6). W tym kontekście uderzający jest fakt, iż nawet pozytywne wyniki są przedstawiane w sposób jednolicie negatywny. Przykładem jest badanie SU.VI.MAX, przeprowadzone w grupie ponad osób dorosłych we Francji 2, które wykazało, że u mężczyzn przyjmujących połączenie witamin i minerałów ryzyko nowotworów było mniejsze o 31%, natomiast umieralność ogólna zmniejszyła się o 37% po 7,5 roku przyjmowania suplementów. Jednak w doniesieniach częściej wspomina się jedynie fakt, iż nie zaobserwowano żadnych działań u kobiet a zatem wyniki tego badania są w większości przypadków prezentowane w negatywnym świetle. Natomiast wyjaśnienie tego faktu jest stosunkowo proste: kobiety od początku otrzymywały więcej tych składników odżywczych (poziom tych składników odżywczych we krwi był wyższy) ich poziom we krwi był w rzeczywistości w przybliżeniu taki sam jak u mężczyzn po okresie przyjmowania suplementów! Twierdzenie, że suplementy diety są niepotrzebne, a nawet szkodliwe, jest zatem nieuzasadnione. W przypadku niedoboru mikroelementów, jak często ma to miejsce w populacji europejskiej, suplementy diety mogą wykazywać istotne korzyści zdrowotne. Jednak w dalszej części zajmiemy się dokładniej pewnymi aspektami potencjalnych zagrożeń związanych ze stosowaniem niektórych suplementów. Co to są suplementy diety? Jak sama nazwa wskazuje, suplementy diety to produkty spożywcze, które uzupełniają naszą regularną dietę. Suplementy te są niezbędne nie tylko dlatego, że wiele składników odżywczych występuje w niewystarczającej ilości w typowej diecie, lecz również z tego powodu, że w określonych sytuacjach organizm może wymagać większego stężenia substancji odżywczych. W celu 1 Określa się to mianem synergii składników odżywczych. 2 Badanie SU.VI.MAX (patrz Piśmiennictwo ). Suplementy diety ENA

3 zaspokojenia potrzeb żywieniowych organizmu korzystne może być przyjmowanie skoncentrowanych mieszanin składników odżywczych. Od wielu lat najpopularniejszą formą suplementów diety są mieszaniny witamin i minerałów. W ostatnich latach ta grupa preparatów została uzupełniona wieloma innymi koncentratami substancji odżywczych, takich jak preparaty tranu rybiego, prebiotyki i probiotyki 3, różne substancje roślinne 4 i wiele innych. Prawo w Europie szczegółowo reguluje rynek suplementów diety. Istnieją na przykład zasady określające, które substancje są dozwolone do stosowania w suplementach diety, jaką ilość substancji odżywczej można jeszcze uważać za produkt spożywczy, a zatem podlegający innym wymaganiom niż produkt farmaceutyczny, a także jakie są dozwolone oświadczenia reklamowe dotyczące suplementów diety. Niektóre z tych przepisów stosuje się jednolicie w całej Europie 5, podczas gdy inne (na przykład maksymalny poziom) są określane na poziomie krajowym. Suplementacja diety substancjami bioaktywnymi w naturalnej postaci W naszych szkoleniach na temat profilaktyki zalecamy zgodnie z Harwardzką Szkołą Zdrowia Publicznego (HSPH) suplementację z zastosowaniem preparatów zawierających dawki fizjologiczne (również u osób bez wyraźnych objawów niedoboru lub osób, których nie sklasyfikowano jako należących do grupy szczególnego ryzyka). HSPH była pierwszą ważną instytucją, która podjęła istotne działania na rzecz profilaktyki i promocji zdrowia w oparciu o solidne podstawy naukowe. Już od ponad 40 lat HSPH publikuje badania żywieniowe o największych liczebnościach próby i najdłuższym czasie trwania na świecie. Dotychczas 48 naukowców z HSPH otrzymało Nagrodę Nobla. Wiele łagodnych niedoborów pozostaje na poziomie subklinicznym przez wiele lat, lecz szkody, które początkowo są niewielkie, mogą kumulować się, prowadząc do wielu innych zaburzeń w efekcie domino, co ostatecznie prowadzi do klinicznie jawnych chorób. Nie można spocząć na laurach tylko z tego powodu, że w dzisiejszym społeczeństwie łatwość uzyskania niezbędnych składników odżywczych jest większa niż kiedykolwiek wcześniej. Pomimo dużej dostępności informacji na temat prawidłowego odżywiania, dieta dużej części populacji jest niewystarczająca, co częściowo wynika ze zrozumiałych powodów. Nawet w okresie ciąży, kiedy kobiety świadomie chcą poprawić swoją dietę, w stosunkowo dużym odsetku przypadków można zaobserwować niedobory żywieniowe. Według WHO takie niedobory substancji odżywczych występują nie tylko w krajach rozwijających się, ale również coraz częściej w krajach uprzemysłowionych [Deklaracja WHO 2001/2002. Bradley 2002]. Wydaje się, że największa potrzeba suplementacji dotyczy grupy produktów spożywczych, jakimi są owoce i warzywa (wszystkie badania dotyczące żywienia wykazują największe i najczęściej występujące niedobory tego typu we wszystkich grupach populacji). Suplementacja diety w oparciu o owoce i warzywa z naturalną zawartością składników odżywczych jest korzystniejsza niż przyjmowanie preparatu, który zawiera jedynie mieszaninę wielu witamin. Szczególnie powinno nas interesować to, czy skuteczność danego produktu została potwierdzona w badaniach naukowych przeprowadzonych przez renomowane uczelnie i instytucje badawcze. Profesor wizytujący dr Werner Seebauer, dyrektor ds. medycyny prewencyjnej Instytut Transkulturowych Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Europejski Viadrina, Frankfurt nad Odrą, Niemcy Suplementy diety z perspektywy kardiologa dziecięcego Prawidłowe funkcjonowanie układu krążenia (ciśnienie krwi, czynność serca, układ krzepnięcia krwi) jest ściśle powiązane z obecnością antyoksydantów i mikroelementów. Raporty na temat odżywiania pochodzące z Austrii, Niemiec i Szwajcarii (jak również innych krajów europejskich) wyraźnie dokumentują niedostateczną podaż ważnych mikroelementów. Przyczyną tego niedoboru jest nie tyle brak wiedzy na temat działań tych mikroelementów, ale raczej zmiany stylu życia stres, szybkie tempo życia i powszechne udogodnienia. Wysokiej jakości suplementy diety (kontrolowane wytwarzanie, starannie dobrane składniki, takie jak kwasy tłuszczowe omega-3, antyoksydanty i substancje pochodzenia roślinnego, w ilościach fizjologicznych, o udowodnionej naukowo skuteczności) mogą być tu bardzo pomocne. Według wspomnianych powyżej raportów na temat odżywiania, nawet dieta dzieci i młodzieży w większości przypadków nie do końca pokrywa potrzeby zdrowotne młodego i rozwijającego się organizmu. Najczęściej obserwuje się niedobory witaminy D i kwasu foliowego, a w dalszej kolejności innych ważnych mikroelementów. Także w tym przypadku główną przyczyną wydają się czynniki związane z trybem życia, ponieważ media i system edukacji stosunkowo skutecznie rozpowszechniają ogólną wiedzę na temat zdrowej i zbilansowanej diety. Wysokiej jakości suplementy diety, jak opisano powyżej, mogą stanowić cenne uzupełnienie codziennej diety. Oprócz zapewnienia podstawowej podaży składników odżywczych, mogą one pomóc w promowaniu 3 Są to produkty, które zawierają pożyteczne bakterie jelitowe lub ułatwiają ich rozwój. 4 Określane także jako preparaty botaniczne. 5 DYREKTYWA 2002/46/WE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY z dnia 10 czerwca 2002 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do suplementów żywnościowych Suplementy diety ENA

4 pozytywnego poczucia świadomości, a być może nawet zmiany zachowań. Doc. dr Gerald Tulzer, kardiolog dziecięcy Dyrektor Centrum Kardiologii Dziecięcej, Linz, Austria Członek zarządu ENA Na ile bezpieczne są suplementy diety? Jednym z najważniejszych aspektów ustawodawstwa w sprawie suplementów diety jest bezpieczeństwo. Musimy mieć pewność, że produkty te nie wykazują szkodliwych działań, nawet jeśli są przyjmowane przez wiele lat. Zdaniem autorów podstawy prawne w tym zakresie dobrze spełniają swoją rolę. Dzięki temu każdy produkt dopuszczony do obrotu w Europie, pochodzący od renomowanych firm i ze znanych źródeł, można uważać za bezpieczny. Niemniej jednak nawet produkty farmaceutyczne pochodzące z wątpliwych źródeł mogą być podejrzane (produkty takie często są sprzedawane w Internecie) i niestety dotyczy to również suplementów diety. Jednak nie jest to oczywiście argument przeciwko suplementom diety w ogóle jest to raczej powód do kupowania takich produktów od renomowanych dostawców. Na podstawie obecnych przepisów można zatem uznać, że ogólne stwierdzenia na temat szkodliwości suplementów diety są nieuzasadnione. Nieszkodliwe, ale bezużyteczne? Wykazaliśmy już (powyżej), że suplementy diety są korzystne, jeśli są prawidłowo stosowane. Raporty Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) na temat produktów spożywczych trafiały w przeszłości na pierwsze strony gazet (i bez wątpienia będzie to zdarzało się jeszcze częściej w przyszłości). W ramach nowych przepisów dotyczących promocji produktów żywnościowych w Unii Europejskiej 6, EFSA przeprowadził analizę ocen naukowych takich produktów, w tym wielu suplementów diety. Z tysięcy wniosków dotyczących oświadczeń zdrowotnych, 70 80% zostało odrzuconych przez EFSA z powodu negatywnej oceny (co oznacza, że EFSA uznał, że nie wykazano korzyści zdrowotnych w przypadku tych wniosków). Czy nie świadczy to o tym, że produkty takie są bezużyteczne? Z pewnością nie! Wyjaśnijmy to pokrótce. Wnioski te dotyczą bardzo dużej liczby produktów spożywczych; tylko niektóre z nich są suplementami diety. Witaminy i składniki mineralne, czyli produkty, które najczęściej trafiają do nagłówków gazet, w rzeczywistości zostały najlepiej ocenione przez EFSA. Niektórzy wybitni naukowcy nie zgodzili się z wieloma negatywnymi ocenami EFSA a zatem pozostają one w wyraźnej sprzeczności z pewnymi ugruntowanymi opiniami ekspertów. Wiele negatywnych ocen wynikało z błędów technicznych we wnioskach, a nie z powodu braku korzyści ze stosowania danego produktu. Korzyści ze stosowania suplementów diety Dwa kluczowe pytania Jakie są korzyści ze stosowania suplementów diety? Kluczową kwestią jest tu ilość składników odżywczych, które ludzie spożywają w normalnej diecie. Gromadzenie tego rodzaju danych nie jest tak proste, jak można byłoby sobie tego życzyć, a wyniki tego typu badań są zawsze nieco niedokładne. Dostępne są jednak ogólne wyniki, na podstawie których można wyciągnąć konkretne wnioski. Niektóre przykłady najważniejszych składników odżywczych przedstawiono w tabeli obok. 6 ROZPORZĄDZENIE (WE) nr 1924/2006 PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY z dnia 20 grudnia 2006 r. w sprawie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych dotyczących żywności Suplementy diety ENA

5 Ważne składniki odżywcze Składniki odżywcze często spożywane w niedostatecznej ilości Witamina D Kwas foliowy Składniki odżywcze częściowo spożywane w niedostatecznej ilości Witamina E Witamina C Żelazo (w określonych grupach ryzyka) Jod (dostarczany głównie w jodowanej soli stołowej) Cynk Wapń Magnez Selen Kwasy tłuszczowe omega 3 (EPA, DHA) Ważne produkty spożywcze Owoce i warzywa (w zależności od różnych badań zaledwie nie więcej niż 15% populacji spełnia zalecenia) Ryby morskie (bogate źródło kwasów tłuszczowych omega 3) Grupy ryzyka dla niektórych składników odżywczych Niemowlęta i młodzież Kobiety w ciąży i karmiące matki Kobiety w wieku rozrodczym Osoby na diecie Osoby w podeszłym wieku Osoby przewlekle chore (np. na cukrzycę) Osoby stosujące określone leki Osoby palące Intensywnie trenujący sportowcy Kolejną kluczową kwestią jest to, czy istnieją szczególne grupy osób, które nie otrzymują wystarczającej ilości mikroelementów lub u których zapotrzebowanie pozostaje powyżej średniej. Grupy te są wymienione w tabeli obok. Czy normalna dieta nie wystarczy? Często wysuwa się argument, że w dzisiejszych czasach zaopatrzenie w żywność jest bardzo dobre oraz że suplementy żywieniowe są zasadniczo zbędne u osób, które stosują zrównoważoną dietę. Autorzy w zasadzie zgadzają się z tym stwierdzeniem. Niemniej jednak, jak można powiedzieć: Gdyby tylko nie było żadnego»gdyby«. Fakty są takie, że nie każdy stosuje odpowiednio zbilansowaną dietę. A nawet wśród tych osób mogą występować wyraźne niedobory problem ten ilustruje zalecenie spożywania owoców i warzyw co najmniej pięć razy dziennie, czy też spożywania ryb morskich co najmniej raz w tygodniu. Sondaże wyraźnie pokazują, że tylko niewielki odsetek populacji faktycznie przestrzega tych zaleceń, pomimo prowadzonych od wielu lat kampanii, takich jak Pięć razy dziennie. Ta rozbieżność pomiędzy zaleceniami dietetycznymi i rzeczywistymi nawykami żywieniowymi ludzi jest przyczyną niedostatecznej podaży oraz powstawania wskazanych powyżej grup populacji o szczególnych potrzebach. Racjonalna suplementacja diety Ogólne zestawienie przedstawiono w tabelach na stronie 5. Należy dokonać rozróżnienia pomiędzy składnikami odżywczymi, które są uważane za ogólnie przydatne, oraz tymi, dla których dostępne są interesujące i obiecujące dane naukowe. Szerokie stosowanie jodu (w większości krajów, gdzie dostępna jest jodowana sól stołowa), kwasu foliowego, witaminy D, kwasów tłuszczowych omega 3 (z tranu rybiego i innych źródeł), a także do pewnego stopnia koncentratów owocowych i warzywnych 7 wydaje się być uzasadnione. W pewnych sytuacjach i określonych grupach docelowych mogą być korzystne minerały, takie jak wapń, magnez, żelazo, cynk i ewentualnie selen. 7 Istnieje wiele badań naukowych na temat tych produktów, w przeciwieństwie do niezliczonej liczby innych produktów, co dostarcza nam wystarczająco dużo danych, aby możliwe było zajęcie określonego stanowiska w kwestii tej konkretnej formy suplementacji diety. Suplementy diety ENA

6 Często dyskutowanym tematem jest suplementacja tak zwanych antyoksydantów. Dobrze znanymi antyoksydantami są witaminy A, C i E, jednak szczególnie bogate i zróżnicowane pod tym względem są owoce i warzywa, zawierające liczne substancje fitochemiczne o działaniu przeciwutleniającym i chroniącym przed szkodliwymi wolnymi rodnikami tlenowymi (patrz opinia eksperta na stronie 8). Dostępne są również ważne dowody naukowe dotyczące substancji takich jak pre- i probiotyki, glukozamina i chondroityna, niektóre aminokwasy, sterole i stanole roślinne, a także pewne włókna. Lista ta zawiera jedynie kilka ważnych przykładów i nie jest ona wyczerpująca. Zagrożenia związane z przyjmowaniem suplementów diety Nawet jeśli uznamy oczywiste korzyści ze stosowania opisanych produktów, musimy wciąż zdawać sobie sprawę z tego, że pewne kwestie wskazywane w negatywnych oświadczeniach na temat suplementów diety pozostają prawdziwe. Problem z tymi doniesieniami w mediach polega na tym, że są one przedstawiane w jednostronny i uproszczony sposób. Dawka tworzy różnicę Jak wskazano w punkcie dotyczącym badań witamin (patrz strona 2), podczas stosowania suplementów diety należy przestrzegać pewnych zasad, gdyż w przeciwnym razie mogą wystąpić negatywne skutki ich przyjmowania. Jak powiedział Paracelsus wieki temu: Tylko dawka czyni, że dana substancja nie jest trucizną 8. Dotyczy to niemal wszystkich spożywanych produktów. Nawet picie nadmiernej ilości wody może doprowadzić do śmierci (nie w wyniku utonięcia, lecz właśnie wypicia zbyt dużej ilości wody). Wiadomo dobrze, że pewne witaminy mogą wykazywać odwrotne efekty, gdy są stosowane w wysokich dawkach 9. Może to pomóc w wyjaśnieniu, dlaczego w badaniach palaczy, którzy przyjmowali duże ilości beta-karotenu, 10 uzyskano niekorzystne wyniki dotyczące ryzyka rozwoju nowotworów. W tym kontekście ważne jest określenie tak zwanych maksymalnych bezpiecznych poziomów spożycia (UL) dla witamin i składników mineralnych. Oznaczają one ilość danej substancji, jaką można spożywać dziennie bez jakiegokolwiek ryzyka szkodliwego działania (patrz tabela obok). Te wartości UL nie nadają się do określania ilości składnika odżywczego w suplemencie diety, lecz stanowią jedynie wskazanie, jakich ilości składników odżywczych nie należy przekraczać w ciągu doby. Poziomy te są jednak tak wysokie, że trudno jest je przekroczyć, przyjmując suplementy diety zdefiniowane w sposób przedstawiony na stronie 3. W związku z tym należy wspomnieć o produktach spożywczych, które są wzbogacone o witaminy i minerały. Regularnie spożywając tego rodzaju produkty spożywcze (takich jak wzbogacone soki, płatki śniadaniowe itp.) w dużych ilościach można łatwo utracić kontrolę nad podażą składników odżywczych. W tej sytuacji mogą być korzystniejsze suplementy diety, które zawierają ściśle określone ilości składników odżywczych. Składnik odżywczy UL Witamina A (μg) 800 Witamina B1 (tiamina) (mg) 50 Witamina B2 (ryboflawina) (mg) 200 Witamina B3 (niacyna) (mg) 900 Witamina B6 (pirydoksyna) (mg) 25 Kwas foliowy (μg) 1000 Witamina B12 (kobalamina) (μg) 3000 Witamina C (mg) 2000 Witamina D (μg / j.m.) 50 / 2000 Witamina E (mg) 300 Żelazo (mg) 45 Selen (μg) Phillipus Theophrastus Bombastus von Hohenheim Aureolus, zwany Paracelsusem, w swojej pracy Defensio III, Antyoksydanty (witaminy, które są w stanie neutralizować pewne szkodliwe działania tlenu) stosowane w wysokich dawkach mogą stawać się substancjami o działaniu prooksydacyjnym, ponieważ same witaminy mogą również generować szkodliwe rodniki tlenowe. 10 Najważniejsze badania dotyczące tych kwestii to ATBC i CARET (patrz piśmiennictwo). Suplementy diety ENA

7 Jod (μg) 600 Wapń (mg) 2500 Magnez (mg) 250 Cynk (mg) 25 Tolerable Upper Intake Level (UL), Scientific Committee of Food (SCF) of the European Community and US Food and Nutrition Board (FNB of the Institute of Medicine Maksymalny bezpieczny poziom spożycia (UL), Komitet Naukowy ds. Żywności (SCF) Wspólnoty Europejskiej i Amerykański Urząd ds. Żywności i Żywienia (FNB) Instytutu Medycyny. Składniki odżywcze niemal nigdy nie występują w naturze w czystej postaci Problemem, który został już opisany na stronie 2 w punkcie dotyczącym badań, jest podawanie pojedynczych składników odżywczych. Jest to typowa praktyka w badaniach medycznych i farmaceutycznych, w których zazwyczaj zwalcza się choroby przy użyciu pojedynczych substancji. Sądzono, że zasada ta może być stosowana również w przypadku składników odżywczych i w taki właśnie sposób zaplanowano i przeprowadzono główne badania dotyczące witamin. Argumentowano, że dieta bogata w owoce i warzywa może redukować ryzyko występowania pewnych chorób. Badania krwi również wykazały, że u osoby z wysokim poziomem określonych substancji we krwi, takich jak beta-karoten, mniejsze jest ryzyko występowania tych chorób. Logiczne było zatem podawanie betakarotenu w wysokich dawkach w nadziei na osiągnięcie takiego samego efektu (jednak wynik takiego postępowania jest teraz dobrze znany patrz wyżej). Choć obecnie wiemy, że takie podejście nie jest właściwe (wzajemne powiązania pomiędzy układami biologicznymi są o wiele bardziej złożone, niż można byłoby sobie wyobrazić), obecnie obserwujemy nieco podobną logikę nie w odniesieniu do witamin, lecz substancji fitochemicznych. Produkty zawierające substancje fitochemiczne pochodzące ze źródeł takich jak zielona herbata, winogrona itp. są często sprzedawane jako preparaty botaniczne (tak jak miało to miejsce w przypadku witamin), zawierające dawki o wiele wyższe niż możliwe do osiągnięcia w przypadku stosowania normalnej diety. Może to stanowić problem, zwłaszcza w przypadku wyciągów o dużym stężeniu, zawierających wysokie dawki poszczególnych związków. Kompleksowe informacje dotyczące bezpieczeństwa tych substancji nie są jeszcze dostępne, a zatem wciąż niemożliwa jest pełna ocena ich potencjalnych działań. Jednak już teraz toczy się dyskusja dotycząca kilku doniesień na temat możliwych działań niepożądanych. Suplementacja antyoksydantów Suplementy diety zawierające antyoksydanty stanowią broń obosieczną, gdyż wyniki badań wskazują zarówno na ich korzystne, jak i niekorzystne działania. W zasadzie jednak można stwierdzić, że suplementacja antyoksydantów jest konieczna w przypadku, gdy nie jest zapewniona ich wystarczająca podaż w diecie. To zalecenie dotyczące suplementacji ma jeszcze większe znaczenie w przypadku obecności innych czynników, takich jak stres psychiczny i fizyczny lub niekorzystne warunki środowiskowe, na przykład zanieczyszczenie powietrza, gorący lub zimny klimat itp. W większości badań suplementacja antyoksydantów wykazywała też korzystne działania w przewlekłych chorobach zapalnych. Przy wyborze określonego preparatu antyoksydantów należy jednak brać pod uwagę wyraźne dowody naukowe na to, że dany produkt wykazuje działania przeciwutleniające w organizmie ludzkim. Preparaty tego typu należy stosować zgodnie z zaleceniami dotyczącymi dawek i grup docelowych, opartymi na wynikach badań. Doc. dr Manfred Lamprecht, fizjolog sportowy Centrum Medycyny Fizjologicznej, Uniwersytet Medyczny, Graz, Austria Członek zarządu ENA Na ile korzystne są syntetyczne składniki odżywcze? Nie ma jednej odpowiedzi na to pytanie. W przypadku niektórych witamin (takich jak witamina C) praktycznie nie występują różnice chemiczne pomiędzy ich postacią syntetyczną i naturalną, w związku z czym ich działania są w zasadzie identyczne. Należy jednak mieć na względzie fakt, iż w naturze witamina C zawsze występuje w powiązaniu z innymi substancjami, które zwykle wykazują działania synergiczne. Sytuacja jest natomiast odmienna w przypadku witaminy E. Witamina E nie jest substancją o jednej, unikalnej strukturze. Na przykład syntetyczna witamina E, którą stosowano w dużych badaniach, stanowiła mieszaninę postaci lewoskrętnej i prawoskrętnej 11 ; natomiast w naturze substancja ta 11 all-rac-alfa-tokoferol Suplementy diety ENA

8 występuje tylko w formie prawoskrętnej 12. Pytanie brzmi: co robi organizm z postacią, której nie jest w stanie wykorzystać? Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie, a niektórzy krytycy sugerują, że podawanie takiego preparatu może być szkodliwe. W ostatnim czasie stało się możliwe syntetyzowanie naturalnie występującej postaci witaminy E, a większość produktów dostępnych w handlu zawiera tylko tę formę. Kolejną kwestię stanowi to, że witamina E występuje w naturze nie tylko jako alfa-tokoferol, lecz także w postaciach beta, gamma oraz delta. Ponadto oprócz tokoferoli istnieją również tokotrienole (a nawet jeszcze inne wersje) także w czterech różnych postaciach. Oznacza to, że witamina E występuje w naturze w co najmniej 16 różnych postaciach, podczas gdy większość suplementów diety zawiera tylko jedną z nich. Jest oczywiste, że najkorzystniejsze byłyby naturalne formy tej witaminy i obserwuje się tendencję w kierunku wykorzystywania tych postaci 13. Podsumowanie Na ile szkodliwe są suplementy diety? Tak brzmiało pytanie postawione przez nas na początku. Krótka odpowiedź na to pytanie jest następująca: należy podchodzić sceptycznie do suplementów diety, które zawierają pojedyncze i izolowane składniki odżywcze, szczególnie w wysokich dawkach. Nasz przegląd krytycznych doniesień w mediach sugeruje, że odnoszą się one tylko do takich produktów. Nie należy jednak wylewać dziecka z kąpielą i oceniać całego problemu na podstawie jedynie wybranych, wątpliwych przykładów. Aby to zilustrować na innym przykładzie, jeśli zastosujemy tę samą logikę do samochodów, nie powinny one być dopuszczone do użytku jako sposób transportu, ponieważ są o wiele zbyt niebezpieczne. Chcielibyśmy przytoczyć tu opinię Harwardzkiej Szkoły Zdrowia Publicznego: Codzienne przyjmowanie preparatu wielowitaminowego to dobra żywieniowa»polisa ubezpieczeniowa«. Uzupełniająca dawka witaminy D może zapewnić dodatkowe korzyści zdrowotne. 14 Kwasy tłuszczowe omega-3 Suplementy tranu rybiego zawierają kwasy tłuszczowe omega-3 kwas eikozapentaenowy (EPA) i kwas dokozaheksaenowy (DHA). Trany rybie pochodzą z mięsa niektórych gatunków ryb oraz z wątroby innych gatunków. Trany rybie nie są czystymi kwasami omega-3, lecz zawierają szereg innych kwasów tłuszczowych. Zawierają one również witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (witaminy A, D i E); oleje z wątroby (np. olej z wątroby dorsza) zawierają więcej witamin A i D niż trany uzyskiwane z tułowia ryb. Standardowe oleje rybie zawierają około 30% EPA i DHA. Koncentraty tranu rybiego mogą charakteryzować się wyższą zawartością tych substancji. W przypadku olejów rybich pochodzących z pewnych źródeł niewielkie jest ryzyko, że będą one zawierały istotny poziom zanieczyszczeń, ponieważ metody przetwarzania stosowane w suplementach pozwalają usunąć zanieczyszczenia występujące w surowcu oleistym. Suplementy tranu rybiego stosowano w wielu przeprowadzonych badaniach z udziałem ludzi, a wiele z tych badań wykazało korzystny wpływ na funkcje fizjologiczne, biomarkery chorób i parametry kliniczne. Kwasy tłuszczowe omega-3 otrzymały wiele pozytywnych opinii Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA). Kobiety w ciąży powinny stosować suplementację DHA w celu zapewnienia prawidłowego wzrostu i rozwoju mózgu oraz oczu u dziecka. Średnią podaż EPA i DHA wśród osób dorosłych w krajach europejskich często szacuje się na około 200 mg dziennie. Jednak liczba ta stanowi uśrednią podaż w populacji, w której niewiele osób regularnie spożywa tran rybi, natomiast duża liczba osób w ogóle nie spożywa tego rodzaju ryb. W badaniu australijskim medianę łącznej podaży EPA i DHA określono na 30 mg dziennie (Meyer i wsp., 2003). Zalecenia dotyczące podaży EPA i DHA dla zapewnienia optymalnego stanu zdrowia pozostają zazwyczaj w przedziale od co najmniej 200 do 500 mg dziennie. Zalecenia FAO/WHO dla osób dorosłych określają tę podaż na poziomie co najmniej 250 mg EPA i DHA dziennie (FAO/WHO, 2010), a urząd EFSA przedstawił analogiczne zalecenia (EFSA, 2010). Podaż taką można osiągnąć poprzez regularne przyjmowanie suplementów tranu rybiego. Jednak w niektórych sytuacjach, takich jak stany zapalne, może być konieczna większa podaż. Prof. dr Philip C. Calder, profesor immunologii żywienia Wydział Lekarski, Uniwersytet w Southampton, Wielka Brytania Członek zarządu ENA Meyer, B.J., Mann, N.J., Lewis, J.L., Milligan, G.C., Sinclair, A.J. i Howe, P.R. Dietary intakes and food sources of omega-6 and omega-3 polyunsaturated fatty acids. Lipids 38:391-8, Food and Agriculture Organisation of the United Nations. Fats and fatty acids in human nutrition: Report of an expert consultation. Rzym: FAO, EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition, and Allergies (NDA); Scientific Opinion on Dietary Reference Values for fats, including saturated fatty acids, polyunsaturated fatty acids, monounsaturated fatty acids, trans fatty acids, and cholesterol. EFSA J 2010; 8: RRR-alfa-tokoferol 13 Niestety stosowanie naturalnych substancji często napotyka na problemy prawne. 14 Źródło: Suplementy diety ENA

9 Mój osobisty zestaw Tematy dotyczące suplementów diety łatwo prowadzą do dyskusji, które zazwyczaj są bardzo ożywione. Z jednej strony niekiedy bardzo wysokie oczekiwania konsumentów dotyczące takich produktów, a z drugiej strony niejednokrotnie bardzo emocjonalne i lekceważące doniesienia w mediach tworzą klimat, który nie sprzyja spokojnej i zrównoważonej refleksji. Dlatego często po prostu ograniczam się do mówienia ludziom, jakie suplementy diety osobiście stosuję w oparciu o aktualne wyniki badań naukowych. Mój osobisty zestaw obejmuje zasadniczo suplementację diety opartą na sokach owocowych i warzywnych zawierających kwas foliowy, dzienną dawkę witaminy D oraz preparat tranu rybiego. Nie wolno nam jednak zapominać o tym, że zapobieganie wykracza daleko poza samo przyjmowanie suplementów diety. Dlatego oczywiście przywiązuję również dużą wagę do przestrzegania zdrowej diety o dużej zawartości produktów roślinnych, regularnej aktywności fizycznej oraz utrzymywanie zdrowej równowagi psychicznej w życiu codziennym (jest to aspekt, który niestety często jest przeoczany w dzisiejszym materialistycznym świecie). dr Peter Prock, specjalista medycyny prewencyjnej i doradca naukowy Prezes ENA, Bazylea, Szwajcaria Piśmiennictwo ATBC Study: The Alpha-Tocopherol Beta Carotene Cancer Prevention Study Group. The Effect of Vitamin E and Beta Carotene on the Incidence of Lung Cancer and Other Cancers in Male Smokers. N Engl J Med 1994; 330: Bradley Rh, Corwyn RF Socioeconomic status and child development. Annu Rer Psychol, 53: CARET Study: Omenn GS i wsp. Effects of a combination of beta carotene and vitamin A on lung cancer and cardiovascular disease. N Engl J Med. 2 maja 1996;334(18): EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition, and Allergies (NDA); Scientific Opinion on Dietary Reference Values for fats, including saturated fatty acids, polyunsaturated fatty acids, monounsaturated fatty acids, trans fatty acids, and cholesterol. EFSA J 2010; 8: ElmadfaI (red.) (2009): European Nutrition and Health Report Forum of Nutrition. Vol. 2. Basel, Freiburg, Paris: Karger. Badanie EsKiMo, Niemcy: Mensink GBM, Heseker H, Richter A, Stahl A, Vohmann C (2007): Ernährungsstudie als KiGGS-Modul (EsKiMo). Forschungsbericht. Universität Paderborn: Fakultät für Naturwissenschaften. Paderborn. Ernährungsbericht 2008, Deutsche Gesellschaft für Ernährung e. V. (DGE), Bonn Food and Agriculture Organisation of the United Nations. Fats and fatty acids in human nutrition: Report of an expert consultation. Rzym: FAO, Hercberg S, Preziosi P, Galan P. Iron deficiency in Europe. Public Health Nutr. Kwiecień 2001;4(2B): Max Rubner-Institut (MRI) (red.) (2008): National Nutrition Survey II, Germany. Nationale Verzehrsstudie II. Ergebnisbericht Teil 2. Die bundesweite Befragung zur Ernährung von Jugendlichen und Erwachsenen. Meyer, B.J., Mann, N.J., Lewis, J.L., Milligan, G.C., Sinclair, A.J. i Howe, P.R. Dietary intakes and food sources of omega-6 and omega-3 polyunsaturated fatty acids. Lipids 38:391-8, SUVIMAX Study: Hercberg S. i wsp. The SU.VI.MAX Study A Randomized, Placebo-Controlled Trial of the Health Effects of Antioxidant Vitamins and Minerals. Archives of Internal Medicine, Vol. 164, 22 listopada VELS Study, Germany: Kersting M, Clausen K, Heseker H (2003): Ernährungsphysiologische Auswertung einer repräsentativen Verzehrsstudie bei Säuglingen und Kleinkindern VELS mit dem Instrumentarium der DONALD Studie. Schlussbericht. Forschungsinstitut für Kinderernährung. Dortmund. European Nutraceutical Association, Centralbahnstr. 7, CH-4010 Bazylea, Szwajcaria Wydanie pierwsze 2012, ISBN European Nutraceutical Association (ENA) 2012 Job Factory Basel AG UK/04.12/035/2 5d Suplementy diety ENA