Dr inż. Jacek Willecki Poznań PP

Transkrypt

1 INFORMACJA NAUKOWA Dr inż. Jacek Willecki Poznań PP Działalność upowszechniająca naukę realizowana przez biblioteki naukowe w aspekcie zmian Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego wprowadzonych w 2015 roku Abstract The main objective of this article is to present the changes introduced by the Ministry of Science and Higher Education in 2015 in the system of evaluation of the applications submitted by scientific libraries for the financing of the science disseminating activities. The changes concerned, first of all, the criteria for granting support for the activities connected with maintaining unique library resources, developing scientific library resources and making them available in electronic form. The research conducted shows, that the changes introduced have increased the range of activities which may be financed from the science dissemination funds for 2015, in particular, in the scope of making the results of scientific and research works available in free access in electronic form, and at the same time, the number of criteria for the evaluation of the submitted applications has increased. Streszczenie Podstawowym celem artykułu jest prezentacja zmian wprowadzonych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w 2015 roku w systemie oceny wniosków, składanych przez biblioteki naukowe na finansowanie działalności upowszechniającej naukę. Zmiany dotyczyły przede wszystkim kryteriów przyznawania wsparcia na działania związane z utrzymaniem unikatowych zasobów bibliotecznych, opracowywanie naukowych zasobów bibliotecznych i udostępnianie zasobów bibliotecznych w formie elektronicznej. Przeprowadzone badania wykazały, że wprowadzone zmiany zwiększyły zakres działań możliwych do finansowania ze środków na działalność upowszechniającą naukę w 2015 roku, w szcze- 64 Forum Bibl. Med R. 9 nr 1 (17)

2 gólności w zakresie udostępniania w wolnym dostępie wyników prac naukowych i badawczych w formie elektronicznej, ale jednocześnie istotnie wzrosła liczba kryteriów służących ocenie składanych wniosków aplikacyjnych. Biblioteki naukowe związane z publicznymi szkołami wyższymi poza środkami uczelnianymi, aktywnie poszukują dodatkowych źródeł finansowania na realizację swoich zadań. Spektrum działalności bibliotek ulega ciągłemu, dynamicznemu rozwojowi w kierunku zapewnienia utrzymania dotychczasowych usług na wysokim poziomie, jak i wprowadzania nowych usług, a także funkcjonalności, z których będą korzystać studenci, środowisko akademickie, biznes i otoczenie społeczne. Zapewnienie jakości i wdrożenie nowych elementów działalności bibliotecznej wymaga określonych środków, których często brakuje w budżetach bibliotek i uczelni. Potencjalnym źródłem finansowania takich przedsięwzięć mogą być środki pozostające w dyspozycji Ministerstwa Rozwoju, Urzędów Marszałkowskich i Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Wymienione instytucje odpowiadają za określanie procedur przyznawania środków i nadzór nad finansowanymi przedsięwzięciami, realizowanymi głównie w formie projektów. Ministerstwo Rozwoju wskazało Centrum Projektów Polska Cyfrowa, jako instytucję odpowiedzialną za finansowanie ze środków europejskich dużych projektów bibliotecznych z zakresu zwiększania e-dostępności do zasobów naukowych, w ramach II Osi Priorytetowej E-administracja i otwarty urząd, Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa na lata , z budżetem określonym w Szczegółowym Opisie Osi Priorytetowych tego programu. Natomiast Urzędy Marszałkowskie to Instytucje Zarządzające 16 Regionalnymi Programami Operacyjnymi, które finansują ze środków unijnych między innymi digitalizację i udostępnianie regionalnych zasobów naukowych w ramach cyfryzacyjnych osi tych programów. Projekty finansowane ze wspomnianych będą realizowane najpóźniej do końca 2023 roku, z budżetem określonym w ich Szczegółowych Opisach Osi Priorytetowych. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego wspiera głównie działalność bibliotek akademickim w ramach dofinansowania na działalność upowszechniającą naukę (pierwszy typ wsparcia) oraz na działalność związaną z zapewnieniem dostępu do informacji naukowej (drugi typ wsparcia), ze środków krajowych, a informacja o przyznanych środkach była publikowana w latach w Dziennikach Urzędowych Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Ze względu na istotne modyfikacje zasad oceniania wniosków dotyczących wspierania działalności upowszechniającej naukę bibliotek naukowych, wprowadzone w ostatnim kwartale 2015 roku, w przedmiotowym artykule skoncentrowano się na analizie zmian wprowadzonych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w zakresie oceny działań związanych z utrzymaniem, opracowaniem i udostępnieniem zasobów bibliotecznych. Ponadto oceniono ich wpływ na proces aplikowania o środki krajowe przez biblioteki naukowe publicznych szkół wyższych z jednoczesnym, Forum Bibl. Med R. 9 nr 1 (17) 65

3 syntetycznym odniesieniem do procesu aplikowania o środki europejskie na podobne przedsięwzięcia finansowane z regionalnych i krajowych programów operacyjnych. Jednostką organizacyjną Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego zarządzającą przyznawaniem środków i nadzorem nad realizacją zadań związanych z działalnością upowszechniającą naukę jest Departament Nauki. Wspomniana jednostka nadzoruje w zakresie finansowania nauki takie zagadnienia, które obejmują statutową działalność jednostek naukowych, inwestycje związane z badaniami naukowymi, rozwój infrastruktury badawczej i informatycznej, realizację projektów międzynarodowych, programy ministerialne, stypendia dla wybitnych młodych naukowców, nagrody za wybitne osiągnięcia naukowe oraz działalność upowszechniającą naukę, w tym dla bibliotek. Zgodnie z definicją Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego działalność upowszechniająca naukę obejmuje realizację zadań wspierających rozwój polskiej nauki przez upowszechnianie, promocję i popularyzację wyników działalności badawczo-rozwojowej, innowacyjnej i wynalazczej, w tym w skali międzynarodowej, a także zadań związanych z utrzymaniem zasobów o dużym znaczeniu dla nauki i jej dziedzictwa, nieobejmujących prowadzenia badań naukowych lub prac rozwojowych 1. Podmiotem wnioskującym o środki w ramach bibliotecznej działalności upowszechniającej naukę, jest podmiot organizujący i prowadzący bibliotekę 2. Może on ubiegać się o finansowanie następujących typów działań: utrzymanie unikatowych w skali kraju zasobów bibliotecznych o istotnym znaczeniu dla nauki lub jej dziedzictwa, opracowywanie naukowych zasobów bibliotecznych i udostępnianie zasobów bibliotecznych w formie elektronicznej przez biblioteki. W przypadku działań realizowanych przez uczelnie, jednostki naukowe, a w szczególności wydawców czasopism w zakresie podniesienia poziomu naukowego i umiędzynarodowienia czasopism naukowych oraz upowszechnienia wyników badań naukowych i prac rozwojowych, (przy założeniu umożliwienia otwartego dostępu do publikowanych czasopism w Internecie) możliwe jest finansowanie następujących typów zadań: udział zagranicznych recenzentów w ocenie publikacji i zagranicznych naukowców w składzie rady naukowej czasopisma, przygotowanie wersji anglojęzycznych wydawanych publikacji, digitalizacja publikacji i monografii naukowych udostępnianych w sposób otwarty w Internecie oraz wdrożenie procedur zabezpieczających oryginalność publikacji naukowych 3. W porównaniu z dotychczasowym katalogiem finansowanych działań bibliotecznych określonych w Ustawie 1 Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego: Działalność upowszechniająca naukę [dostęp: ]. Dostępny w WWW: < 2 Artykuł 8, ustęp 1 Ustawy z dnia 27 czerwca 1997 roku o bibliotekach, Dz.U Nr 85 poz. 539 z późn. zm. 3 Artykuł 25, ustęp 1, punkt 4a Ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 roku o zasadach finansowania nauki, Dz.U poz. 249, Forum Bibl. Med R. 9 nr 1 (17)

4 z dnia 30 kwietnia 2010 roku o zasadach finansowania nauki obowiązującej do 24 maja 2015 roku 4, zmiany zostały ukierunkowane na utrzymanie zasobów bibliotecznych określonych jako unikatowe, o istotnym znaczeniu dla nauki lub jej dziedzictwa, co w automatyczny sposób wskazuje na preferowanie bibliotek posiadających określony charakter zbiorów. Ustawodawca pozostawił jednak możliwość wsparcia naukowych zasobów bibliotecznych innych niż unikatowe lub istotne, co stwarza możliwość aplikowania o środki ministerialne bibliotekom posiadającym zbiory inne niż szczególnie ważne z punktu widzenia donatora. Pozytywną nowością jest dopuszczenie możliwości finansowania działań związanych z udostępnianiem zasobów bibliotecznych w formie elektronicznej, co koresponduje z możliwością finansowania tożsamych przedsięwzięć z Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa i Regionalnych Programów Operacyjnych. Wskazane argumenty wskazują zatem na zasadność stwierdzenia, że zostały wprowadzone nowe możliwości finansowania utrzymania, zachowania i udostępniania zasobów bibliotecznych, ale dotyczą one tylko i wyłącznie określonych, preferowanych typów tych zasobów. Za pozytywną zmianę należy uznać także wprowadzenie nowego generatora wniosków aplikacyjnych, dostępnego w systemie Obsługi Strumieni Finansowania (OSF), z funkcją wyboru biblioteki jako podmiotu planującego przedsięwzięcie do dofinansowania, co w znaczący sposób ogranicza liczbę błędów instytucji ubiegającej się o środki. Przyśpiesza to także proces przygotowywania wniosku, który może zostać złożony raz lub dwa razy w roku. Czynnikiem wpływającym na podniesienie jakości współpracy pomiędzy podmiotem aplikującym a ministerstwem, jest bez wątpienia wprowadzenie dedykowanego adresu owego, na który można kierować pytania dotyczące wniosków o dofinansowanie na określoną działalność biblioteczną związaną z upowszechnianiem nauki. Jednocześnie dopuszczono możliwość składania obligatoryjnych załączników do wniosku wyłącznie w wersji elektronicznej, jeżeli zostały one opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym albo podpisem potwierdzonym profilem zaufanym epuap. Ministerstwo weryfikuje wyłącznie wnioski kompletne, spełniające wymogi formalne, złożone w terminie. W przypadku złożenia wniosku, który nie spełnia określonych wymagań, podmiot składający wniosek jest wzywany za pośrednictwem systemu OSF do usunięcia wskazanych braków w terminie 14 dni od otrzymania zawiadomienia, a ich nieusunięcie powoduje pozostawienie wniosku bez rozpoznania. Najważniejszą zmianą jest jednak znaczne skomplikowanie kryteriów oceny składanych wniosków (za ich przygotowanie odpowiadał Zespół interdyscyplinarny do spraw działalności upowszechniającej naukę, który przedstawiał Ministrowi Nauki i Szkolnictwa Wyższego projekty wytypowane do finansowania) 5, które w formie obowiązu- 4 Ustawa o zasadach finansowania nauki z dnia 30 kwietnia 2010 roku, Dz.U nr 96 poz. 615 z późn. zm. 5 Paragraf 5, ustęp 1, punkt 3 Rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 23 wrze- Forum Bibl. Med R. 9 nr 1 (17) 67

5 jącej do 16 grudnia 2015 roku obejmowały 3 komponenty służące ocenie pierwszego stopnia: informacje podstawowe, poziom merytoryczny oraz skala oddziaływania i finanse przedsięwzięcia. Komponent związany z podstawowymi informacjami służył zespołowi do weryfikacji, czy podane informacje mają charakter kompletny i mierzalny oraz sprawdzeniu, czy podmiot wnioskujący posiada doświadczenie w realizacji podobnych działań, a także czy zakończyły się one sukcesem (preferowane były działania finansowane z budżetu na naukę). Drugi komponent związany z oceną jakości merytorycznej i skali przedsięwzięcia opierał się na ocenie potrzeby realizacji zadań, ich charakteru z opisem odbiorców projektu w podziale na grupy wiekowe, zawodowe, kulturowe, weryfikacji typu działań (naukowe lub popularnonaukowe) oraz sprawdzeniu, jaki związek podejmowane działania mają z upowszechnianiem nauki z uwzględnieniem potencjalnych efektów wynikających z ich podjęcia. Ostatni komponent, finansowy, służył do oceny poprawności skonstruowania budżetu przedsięwzięcia, zasadności kwoty dofinansowania, wysokości wkładu własnego i prawidłowości oszacowania kosztów działań. Ocena drugiego stopnia obejmowała weryfikację wniosku pod kątem kryteriów obejmujących 4 główne kategorie: znaczenie zadań wnioskodawcy dla określonych polityk (naukowa, naukowo techniczna, innowacyjna) oraz rozwoju społecznego i gospodarczego kraju, zasięg i skala oddziaływania działań, możliwości organizacyjne podmiotu w zakresie działań planowanych do wykonania oraz zasadność kosztów z nimi związanych, a także prawidłowa realizacja wcześniejszych zadań finansowanych ze środków finansowych na naukę 6. Nowe kryteria oceny opracowane w oparciu o aktualne rozporządzenie 7 zostały podzielone także na 3 zmodyfikowane komponenty, a każdy z nich na bardzo szczegółowe zakresy tematyczne. Pierwszy komponent obejmuje 3 zakresy tematyczne, drugi komponent zawiera 2 zakresy tematyczne, a trzeci jeden zakres tematyczny. W przypadku pierwszego, nowego komponentu oceny w zakresie jakości naukowej zasobów, uszczegółowienie zostało wprowadzone w postaci 4 punktów obejmujących ocenę: poziomu naukowego prac i zadań oraz ich znaczenia dla rozwoju nauki, praktycznej użyteczności wyników prac i zadań, ich znaczenia w zakresie gospodarczym i innowaśnia 2010 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania oraz rozliczania środków finansowych na działalność upowszechniającą naukę, Dz.U. nr 179 poz Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego: Zalecenia praktyczne dla podmiotów działających na rzecz nauki wnioskujących o finansowanie zadań działalności upowszechniającej naukę [dostęp: 12 II 2016]. Dostępny w WWW: < 7 Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 27 października 2015 roku w sprawie szczegółowych kryteriów i trybu przyznawania oraz rozliczania środków finansowych na działalność upowszechniającą naukę, Dz.U poz Forum Bibl. Med R. 9 nr 1 (17)

6 cyjności, znaczenia prac i zadań naukowych w zakresie międzynarodowym oraz możliwości finansowania zaplanowanych działań z innych funduszy niż środki finansowe na naukę. Omawiany komponent obejmuje także zakres oceny dotyczącej oddziaływania i kosztów przedsięwzięcia w formie 4 punktów. Obejmuje ona weryfikację znaczenia zadania dla upowszechniania informacji o roli nauki w środowisku gospodarczo społecznym kraju, zasięgu i skali oddziaływania planowanych działań na upowszechnienie nauki, środków przekazu promujących wyniki działalności badawczo rozwojowej, a także zasadność kosztów w odniesieniu do zakresu planowanych do realizacji zadań. Kolejny zakres tematyczny pierwszego, nowego komponentu oceny obejmuje weryfikację jakości zbiorów i szerokiego udostępniania, określoną w 5 punktach. Dotyczą one weryfikacji znaczenia zbiorów w skali regionu lub kraju, ich oddziaływania na upowszechnianie nauki, udziału we współpracy krajowej lub międzynarodowej w zakresie elektronicznych zasobów bibliotecznych, wpływu działań na rozwój zasobów w postaci elektronicznej, metod udostępniania e-zasobów oraz formy i zakresu udostępniania wspomnianych zasobów. Drugi, nowy komponent merytoryczny w zakresie oceny wpływu na otoczenie, składający się z 3 punktów sprawdza aspekt upowszechniania informacji o roli nauki, zasięg i skalę oddziaływania przedsięwzięcia oraz nowoczesność form przekazu, a także dopasowanie form przekazu informacji do potrzeb użytkowników. Wspomniany komponent obejmuje także drugi zakres tematyczny oceny jakość zbiorów, formy i zasady udostępniania oraz współpraca dotycząca zbiorów, wyspecyfikowany w postaci 10 punktów. Kryteria weryfikacji we wspomnianym przypadku obejmują: charakterystykę zasobu lub naukowego zasobu bibliotecznego wraz z uzasadnieniem merytorycznym jego wyboru, informacje o zasobach planowanych do udostępnienia elektronicznego wraz z uzasadnieniem merytorycznym tego wyboru, udział zadania w długofalowym planie utrzymania, opracowania i udostępniania e-zasobów, charakterystykę metod i standardów utrzymania udostępnianych zasobów, udział w pracach krajowych lub międzynarodowych związanych z szeroko pojętym korzystaniem z zasobów, formy i zakresy udostępniania zbiorów elektronicznych (bez ograniczeń lub z ograniczeniami). Trzeci, nowy komponent służący ocenie finansowej składa się z 2 punktów, które weryfikują zasadność poszczególnych pozycji budżetu (wynagrodzenia, zakupy, inne koszty, koszty pośrednie) oraz ich adekwatność do rodzajów działań zaplanowanych do wykonania. Po weryfikacji złożonych wniosków bibliotecznych na działania podlegające dofinansowaniu, dokonanej przez Zespół interdyscyplinarny do spraw działalności upowszechniającej naukę, jest sporządzana lista rankingowa podmiotów ubiegających się o środki (z pozytywną lub negatywną rekomendacją tego Zespołu dotycząca finansowania). Następnie jest ona przekazywana przez Zespół interdyscyplinarny do Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, który podejmuje ostateczną decyzję związaną z przy- Forum Bibl. Med R. 9 nr 1 (17) 69

7 znaniem lub odmową przyznania środków finansowych. Informacja o pozytywnej lub negatywnej ocenie wniosku jest przekazywana w formie decyzji do aplikujących podmiotów. W przypadku pozytywnej oceny wniosku, zawierana jest umowa o finansowanie działalności upowszechniającej naukę pomiędzy uczelnią a ministerstwem, na jedno lub kilka zadań (w zależności od typu wniosku), których realizacja może trwać do 24 miesięcy, a z realizacji przedsięwzięcia składa się raport roczny i końcowy. Natomiast w przypadku negatywnej oceny wniosku, istnieje możliwość odwołania się od tej decyzji (wniosek jest kierowany do Zespołu odwoławczego) w ciągu 14 dni od dnia otrzymania decyzji. Jeżeli wniosek zostanie ponownie, negatywnie rozpatrzony przez podmiot odwoławczy, istnieje jeszcze możliwość osobistego zapoznania się w Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego (w terminie 7 dni od dnia otrzymania pisemnej informacji w tej sprawie) z materiałami zgromadzonymi w związku z przedmiotową oceną, które powinny obejmować: wniosek, decyzję ministra, wniosek strony o ponowne rozpatrzenie sprawy i opinię Zespołu odwoławczego. Dodatkowo, podmiot składający wniosek ma możliwość wypowiedzenia się w tej sprawie za pośrednictwem pisma, skierowanego bezpośrednio do Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, z prośbą o pozytywne rozpatrzenie sprawy ze skutkiem przyznania dofinansowania. Zmiany w zasadach oceny wniosków na działalność upowszechniającą naukę wprowadzone za pośrednictwem nowej ustawy o zasadach finansowania nauki oraz nowego rozporządzenia ministerialnego w sprawie kryteriów i trybu przyznawania i rozliczania środków finansowych na działalność upowszechniającą naukę, z jednej strony umożliwiają pozyskanie dofinansowania na nowe działania biblioteczne związane z powszechnym dostępem do e-wiedzy, ale z drugiej strony skomplikowane kryteria oceny wniosków w znacznym stopniu utrudniają pozyskanie tych środków przez biblioteki, które składają wnioski aplikacyjne za pośrednictwem swoich uczelni. Jednak wprowadzone poprzez zmiany, nowe możliwości finansowania digitalizacji i upowszechniania wyników prac naukowych i badawczych z krajowych środków ministerialnych, należy rozumieć jako zielone światło ułatwiające tworzenie otwartej nauki zarówno przez naukowców, jak i przez biblioteki, z poszanowaniem krajowych, europejskich i międzynarodowych regulacji w tym zakresie. Dodatkowo, ustawodawca dopuścił w nowym generatorze wniosków kategorię budżetową kosztów pośrednich, co umożliwi w znacznym stopniu finansowanie działań administracyjnych związanych z obsługą realizowanego przedsięwzięcia. Niepokojący natomiast jest fakt, że zgodnie z nowymi regulacjami, okres weryfikacji wniosków bibliotecznych został wydłużony z 3 do 6 miesięcy, a kryteria oceny wniosku zostały rozszerzone o dodatkowe elementy weryfikacji, których spełnienie będzie trudne do zrealizowania przez znaczną część podmiotów ubiegających się o wsparcie. Wspomniane kryteria oceny nie zostały opatrzone wagą punktową, tak jak ma to miejsce w projektach finansowanych między innymi ze środków europejskich, 70 Forum Bibl. Med R. 9 nr 1 (17)

8 pochodzących z Europejskiego Funduszu Społecznego lub Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Oznacza to, że podmiot ubiegający się o dofinansowanie nie może w pełni wyciągać wniosków, uczyć się na swoich błędach i skutecznie doskonalić swoich umiejętności w zakresie przygotowywania dokumentów aplikacyjnych. Ocena aplikacji o środki ministerialne uwzględniająca zakres punktowy w każdym ocenianym komponencie lub zakresie tematycznym, umożliwiłaby koncentrację potencjalnych beneficjentów na niedostatecznie przygotowanych elementach wniosku, w celu ich doprowadzenia do jakości oczekiwanej przez ekspertów oceniających. Na podstawie analizowanych zmian można jednak z przekonaniem stwierdzić, że podmioty ubiegające się o dofinansowanie na działalność upowszechniającą naukę realizowaną przez biblioteki, obowiązują zasady konkursowe. Przyjęte zasady wskazują zatem, że dofinansowanie powinny otrzymać podmioty przygotowujące najlepsze wnioski, ale istnieje pilna potrzeba wprowadzenia zmiany formy ich weryfikacji, uwzględniająca ocenę punktową każdego elementu sprawdzanego wniosku, popartą merytorycznym, pisemnym uzasadnieniem w karcie oceny wniosku. Bibliografia Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego: Działalność upowszechniająca naukę [dostęp: ]. Dostępny w WWW: < Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego: Zalecenia praktyczne dla podmiotów działających na rzecz nauki wnioskujących o finansowanie zadań działalności upowszechniającej naukę [dostęp: ]. Dostępny w WWW: < Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 23 września 2010 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania oraz rozliczania środków finansowych na działalność upowszechniającą naukę (Dz.U. nr 179 poz. 1206). Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 27 października 2015 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania oraz rozliczania środków finansowych na działalność upowszechniającą naukę (Dz.U poz. 1862). Ustawa o zasadach finansowania nauki z dnia 30 kwietnia 2010 roku (Dz.U nr 96 poz. 615 z późn. zm.). Ustawa o zasadach finansowania nauki z dnia 30 kwietnia 2010 roku (Dz.U poz. 249, 1268.). Ustawa o bibliotekach z dnia 27 czerwca 1997 roku (Dz.U nr 85 poz. 539 z późn. zm.). Forum Bibl. Med R. 9 nr 1 (17) 71