ROZSZERZENIA UNII EUROPEJSKIEJ W LATACH 2004 I 2007 A POCHODZENIE WARTOŚCI DODANEJ W EKSPORCIE UE I JEJ PAŃSTW CZŁONKOWSKICH 2

Transkrypt

1 Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae Rok 20, Nr 3/2016, tom III Wydział Prawa, Administracji i Zarządzania Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach Globalizacja i regionalizacja we współczesnym świecie Paweł Folfas 1 ROZSZERZENIA UNII EUROPEJSKIEJ W LATACH 2004 I 2007 A POCHODZENIE WARTOŚCI DODANEJ W EKSPORCIE UE I JEJ PAŃSTW CZŁONKOWSKICH 2 Streszczenie: Celem opracowania jest odpowiedź na pytanie, czy i jak zmieniła się zawartość krajowej wartości dodanej w eksporcie brutto towarów i usług (DVAiX) Unii Europejskiej oraz jej państw członkowskich w latach 1995, 2000, 2005 oraz Prawdopodobne jest, że zauważalne spadki DVAiX UE i jej państw członkowskich w pierwszej dekadzie XXI wieku są raczej rezultatem rosnącego znaczenia globalnych sieci produkcyjnych czy globalnych łańcuchów wartości niż konsekwencją akcesji względnie mniej zamożnych państw. Słowa kluczowe: handel międzynarodowy, wartość dodana, Unia Europejska. Klasyfikacja JEL: F14. Wprowadzenie Rozszerzenie Unii Europejskiej z roku 2004, które zostało uzupełnione w 2007 roku, było bardzo specyficzne. Było to pierwsze rozszerzenie, wynikające bezpośrednio z zimnowojennego porządku w Europie wszystkie państwa, które wchodziły do Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej wcześniej, można zaliczyć do jednolitej grupy, które charakteryzowały: demokracja, przestrzeganie praw człowieka, gospodarka rynkowa, członkostwo w organizacjach gospodarczych, kojarzonych z blokiem zachodnim (OECD, NATO) lub polityczna neutralność. Ponadto rozszerzenie o państwa Europy Środkowej i Wschodniej było pierwszym, które odbyło się w warunkach znacznego zaawansowania procesów globalizacji [Eatwell i in. 1999]. 1 Dr Paweł Folfas, adiunkt, Instytut Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie. 2 Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji nr DEC 2013/11/B/HS4/

2 Celem opracowania jest odpowiedź na pytanie, czy i jak zmieniła się zawartość krajowej wartości dodanej w eksporcie brutto towarów i usług Unii Europejskiej oraz jej państw członkowskich w latach 1995, 2000, 2005 oraz Dwa pierwsze lata obejmują zatem okres przed, a dwa kolejne po rozszerzeniu UE odpowiednio w latach 2004 i 2007 r. Dobór lat związany jest z dostępnością danych statystycznych w bazie stworzonej wspólnie przez OECD i WTO. Opracowanie składa się z trzech zasadniczych części. Pierwsza zawiera opis sposobów mierzenia handlu międzynarodowego za pomocą wartości dodanej, zaś w dwóch kolejnych znajdują się wyniki badania empirycznego. 1. Mierzenie handlu międzynarodowego za pomocą wartości dodanej Badania handlu towarami i usługami mierzonego za pomocą wartości dodanej są nową formą analizy handlu międzynarodowego. Sięgają one końca pierwszej dekady XXI w. Jest to nie tylko nowe, lecz także ważne podejście do empirycznego badania międzynarodowej współpracy gospodarczej, gdyż analiza handlu mierzonego za pomocą wartości dodanej istotnie różni się od analizy wartości handlu mierzonego za pomocą wartości brutto. Istnieją dwa podstawowe sposoby mierzenia handlu za pomocą wartości dodanej szacowanie handlu wartością dodaną (trade in value added TiVA) oraz wartości dodanej w handlu (value-added in trade VAiT). Jeżeli chodzi o pierwszy sposób, to w przypadku eksportu oblicza się, ile wartości dodanej wytworzonej w kraju zawiera się w popycie na dobra finalne zgłaszanym przez zagranicę (domestic value added embodied in foreign final demand). Innymi słowy, ile krajowej wartości dodanej powstaje w związku z zaspakajaniem potrzeb zagranicznych konsumentów dóbr finalnych (domestic value added created to satisfy foreign final demand). W rezultacie mierzy się intensywność relacji między krajowymi wytwórcami a zagranicznymi konsumentami, bez względu na to, czy łączy ich bezpośrednia relacja handlowa. Analogicznie, import wartości dodanej pozwala mierzyć, ile wartości dodanej wytworzonej za granicą zawiera się w popycie na dobra finalne zgłaszanym przez kraj (foreign value added embodied in domestic final demand). Z kolei przy obliczaniu zawartości wartości dodanej w handlu (VAiT), w rachunkach zamiast wielkości popytu na dobra finalne uwzględnia się wielkości handlu (eksportu i importu) brutto zob. Stehrer [2012, 2013], Koopmann i in. [2010, 2012, 2014] oraz Wang i in. [2013]. Zawartość krajowej wartości dodanej w eksporcie brutto (domestic value added content of gross exports DVAiX) stanowi kategorię szerszą niż eksport wartości dodanej (value-added exports VAX). Składnikiem je różniącym jest zawartość krajowej wartości dodanej w imporcie (domestic value added in imports DVAiM), czyli inaczej reimportowana z zagranicy wartość dodana wytworzona w kraju (returned value added). Ponadto można wyróżnić następujące elementy wchodzące w skład zawartości krajowej wartości dodanej w eksporcie brutto: bezpośrednią krajową wartość dodaną wytworzoną w gałęzi produkującej eksportowane towary (direct domestic value added in the export industry), 188

3 pośrednią krajową wartość dodaną wytworzoną dzięki krajowym transakcjom we wszystkich (a nie tylko w gałęzi produkującej eksportowane towary) gałęziach (indirect domestic value added generated via purely domestic transactions, broken down by all domestic industries/indirect domestic value-added content from domestic intermediates), pośrednią, ale importowaną (zwaną reimportowaną) wartość dodaną (indirect imported value-added/re-imported domestic value-added content) [OECD, 2016a]. Podsumowując, koncepcja oparta na popycie na dobra finalne, w odróżnieniu od wyznaczania zawartości krajowej i zagranicznej wartości w handlu brutto, pozwala uniknąć podwójnego liczenia wartości dodanej, ale nie uwzględnia reimportowanej wartości dodanej. Zdaniem OECD i WTO, czyli dwóch organizacji międzynarodowych, które podjęły wspólną inicjatywą dotycząca mierzenia handlu za pomocą wartości dodanej (Measuring Trade in Value Added: An OECD-WTO joint initiative), by zmierzyć handel wartością dodaną sensu stricto należy wykorzystać podejście oparte na popycie na dobra finalne. Natomiast szacowanie zawartości krajowej i zagranicznej wartości dodanej w handlu brutto lepiej sprawdza się w analizie struktury handlu pod względem miejsca wytworzenia wartości dodanej dóbr i usług (w wartościach względnych). Ponieważ w tym opracowaniu koncentruję się na pochodzeniu wartości dodanej w eksporcie UE i jej państw członkowskich, wykorzystuję właśnie dane dotyczące zawartości krajowej i zagranicznej wartości dodanej w eksporcie brutto towarów i usług (w %). 2. Struktura eksportu UE i jej państw członkowskich przed rozszerzeniami UE w latach 2004 i 2007 W 1995 r. zawartość krajowej wartości dodanej w eksporcie brutto towarów i usług przeciętnego państwa członkowskiego UE (liczącej wówczas 15 państw członkowskich) wynosiła około 80%. Jeszcze wyższą zawartością cechowały się duże państwa członkowskie (Niemcy lider z DVAiX przekraczającą 85%, Francja, Hiszpania, Wielka Brytania i Włochy) oraz Grecja, która zajmowała pozycję wicelidera z DVAiX wynoszącą niespełna 84%. zob. wykres 1. W 1995 r. DVAiX tylko trzech państw członkowskich UE (Belgii, Irlandii i Luksemburga) była mniejsza niż 70%. A zatem zdecydowana większość wartości eksportu brutto towarów i usług wytwarzana była wówczas w kraju. Z kolei pięć lat później już w pięciu państwach członkowskich UE DVAiX była mniejsza niż 70%, a jedynie w dwóch przekraczała 80%. W szczególności, widoczny jest spadek DVAiX w eksporcie Niemiec, które w 2000 r. plasowały się na trzeciej pozycji zob. wykres 2. Również przeciętna wartość DVAiX była niższa o prawie 4 p.p. niż pięć lat wcześniej. Prawdopodobną przyczyną takiego stanu rzeczy było szybko postępujące (w drugiej połowie lat 90. XX w.) umiędzynarodowienie działalności gospodarczej podmiotów pochodzących z Unii Europejskiej (ogółem z tzw. Triady), co mogło przełożyć się na wzrost zawartości zagranicznej wartości dodanej w eksporcie brutto towarów i usług. 189

4 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Krajowa wartość dodana Zagraniczna wartość dodana Wykres 1. Pochodzenie wartości dodanej w eksporcie brutto towarów i usług państw członkowskich UE w 1995 r. Źródło: dostęp % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Krajowa wartość dodana Zagraniczna wartość dodana Wykres 2. Pochodzenie wartości dodanej w eksporcie brutto towarów i usług państw członkowskich UE w 2000 r. Źródło: dostęp

5 Oprócz analizy DVAiX w poszczególnych państwach członkowskich UE warto jeszcze zbadać zawartość unijnej wartości dodanej w unijnym eksporcie brutto towarów i usług (UE składająca się z 15 państw jest traktowana jako jedna gospodarka, co oznacza, że krajowa wartość dodana pochodzi z dowolnego państwa członkowskiego, a zagraniczna z reszty świata 3 ). W 1995 r. wynosiła ona 81,10%, zaś w 2000 r. 76,99%, co potwierdza wcześniej opisaną tendencję spadkową [OECD, 2016b] 3. Struktura eksportu UE i jej państw członkowskich po rozszerzeniach UE w latach 2004 i 2007 W 1995 r. zawartość krajowej wartości dodanej w eksporcie brutto towarów i usług przeciętnego państwa członkowskiego UE (liczącej wówczas już 25 państw członkowskich) wynosiła 74,85%. Gdyby Unia Europejska w 2005 r. składałaby się z 15 państw członkowskich, to wartość ta byłaby równa 76,01% (0,41 p.p. mniej niż w 2000 r.). Wśród państw z wyższą niż przeciętna DVAiX znalazły się dwa nowe państwa członkowskie (Cypr i Litwa) zob. wykres 3. Niemcy uplasowały się w 2005 r. na piątej pozycji, a liderem pod względem DVAiX podobnie jak w 2000 r. była Wielka Brytania. W 2005 r. DVAiX aż w jedenastu państwach członkowskich UE była mniejsza niż 70%. Spośród tych jedenastu, sześć przystąpiło do UE w 2004 r. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Wielka Brytania Litwa Holandia Grecja Niemcy Cypr Włochy Francja Przeciętne Hiszpania Austria Łotwa Dania Polska Szwecja Belgia Finlandia Portugalia Słowenia Irlandia Czechy Estonia Malta Słowacja Węgry Luksemburg Krajowa wartość dodana Zagraniczna wartość dodana Wykres 3. Pochodzenie wartości dodanej w eksporcie brutto towarów i usług państw członkowskich UE w 2005 r. Źródło: dostęp W odróżnieniu od DVAiX dla pojedynczego (także sztucznie stworzonego przeciętnego) państwa członkowskiego, w przypadku którego krajowa wartość dodana powstaje w tym państwie członkowskim UE, a zagraniczna w pozostałych państwach członkowskich UE oraz poza UE. 191

6 Natomiast w 2008 r. liczba państw członkowskich UE z DVAiX mniejszą niż 70% wynosiła piętnaście (w tym 7 państw z UE-15). W gronie tych państw znalazła się Bułgaria, która wraz z Rumunią przystąpiła do UE w 2007 r. Co ciekawe, zawartość krajowej wartości dodanej w rumuńskim eksporcie brutto towarów wyniosła wówczas 72,98% i była wyższa od DVAiX dla przeciętnego państwa członkowskiego, czyli 72,02%. Gdyby Unia Europejska w 2007 r. liczyła 15 państw członkowskich, to wspomniana wartość przeciętna byłaby równa 73,18% (wyraźny spadek o prawie 3 p.p. w porównaniu z 2005 r.). W 2008 r. liderem pod względem DVAiX była wciąż Wielka Brytania, zaś Niemcy zajmowały wciąż piąte miejsce zob. wykres % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Wielka Brytania Holandia Litwa Francja Niemcy Cypr Grecja Włochy Rumunia Łotwa Hiszpania Przeciętne Austria Polska Szwecja Estonia Finlandia Portugalia Dania Słowenia Belgia Czechy Irlandia Malta Węgry Słowacja Bułgaria Luksemburg Krajowa wartość dodana Zagraniczna wartość dodana Wykres 4. Pochodzenie wartości dodanej w eksporcie brutto towarów i usług państw członkowskich UE w 2008 r. Źródło: dostęp W 2008 r. zawartość unijnej wartości dodanej w unijnym eksporcie brutto towarów i usług wyniosła około 72% i była zdecydowanie niższa od zawartości z 2005 r. wynoszącej około 75,5%. Gdyby w latach 2008 i 2005 UE składałaby się z 15 państw członkowskich to analogiczne wartości byłyby równe odpowiednio około 73% i 76,5% (a zatem również różnica wynosi około 3,5 p.p.) [OECD, 2016b]. Prawdopodobne jest zatem, że spadki DVAiX UE i jej państw członkowskich w pierwszej dekadzie XXI wieku są raczej rezultatem rosnącego znaczenia globalnych sieci produkcyjnych (global production networks GPN) czy globalnych łańcuchów wartości (global value chains GVC) niż konsekwencją akcesji względnie mniej zamożnych państw. 192

7 Wnioski końcowe Fragmentacja produkcji oraz związany z nią międzynarodowy podział zadań i czynności doprowadziły do powstania ponadgranicznych systemów produkcji i tworzenia wartości, czyli GPN oraz GVC. Pod koniec lat 90. XX w. oraz przez prawie całą (do momentu wybuchu ostatniego światowego kryzysu gospodarczego) pierwszą dekadę obecnego stulecia procesy tworzenia i rozbudowywania GPN oraz GVC przebiegały bardzo intensywnie. Na ten okres przypadły właśnie dwa rozszerzenia Unii Europejskiej. Członkami ugrupowania stało się wówczas 12 państw, których dominująca większość należała w okresie zimnej wojny do bloku wschodniego. W latach nastąpiła intensyfikacja współpracy gospodarczej nowych państw członkowskich UE z zagranicą, co potwierdza wzrost całkowitego udziału tych państw (z wyjątkiem Malty) w globalnych łańcuchach wartości. Większość tej intensyfikacji wiążę się ze wzrostem znaczenia importu zagranicznych komponentów wykorzystywanej w produkcji przeznaczonej na eksport, co przeważnie oznacza wyraźny spadek udziału krajowej wartości dodanej w ich eksportu brutto towarów i usług. Prawdopodobnie jest to związane z rosnącym napływem bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) do nowych państw członkowskich UE i rosnącą aktywnością filii zagranicznych korporacji transnarodowych (KTN) zlokalizowanych w nich [Folfas 2016]. Podsumowując, intensywny rozwój GPN oraz GVC (przed wybuchem ostatniego światowego kryzysu gospodarczego) w połączeniu ze specyfiką nowych państw członkowskich sprawił, że przeciętna zawartość krajowej wartości dodanej w eksporcie brutto towarów i usług państwa członkowskiego na początku XXI w. jest mniejsza 4 niż pod koniec ubiegłego stulecia. Jednakże wydaje się, że rozszerzenia Unii Europejskiej nie są czynnikiem decydującym tej sytuacji, gdyż nawet gdyby ugrupowanie to liczyło 15 państw członkowskich, to w 2008 r. DVAiX i tak byłaby wyraźnie mniejsza niż w 1995 czy 2000 r. Interesujące zmiany w tym kontekście przynosi rok 2009, na który przypadło bardzo silne załamanie handlu międzynarodowego, spowolnienie procesów umiędzynarodowienia działalności gospodarczej oraz spadek produkcji. Otóż DVAiX przeciętnego państwa członkowskiego UE wyniosła wówczas aż 75,10% (w porównaniu z 72,02% w 2008 r.). Jednakże poprawa koniunktury w kolejnych dwóch latach przynosi spadki DVAiX przeciętnego państwa członkowskiego UE do 73,07% w 2010 r. oraz do 71,38 % w 2011 r. (ostatni rok, dla którego dostępne są dane w bazie stworzonej wspólnie przez OECD i WTO). Podobna tendencja widoczna jest w przypadku DVAiX dla UE traktowanej jako jedna gospodarka. Zawartość unijnej wartości dodanej w eksporcie brutto towarów i usług UE 4 Spadek zawartości krajowej wartości dodanej w eksporcie brutto nie jest zjawiskiem jednoznacznie negatywnym. Z jednej strony, może oznaczać mniejsze zaangażowanie krajowych (w porównaniu z zagranicznymi) mocy wytwórczych, co niekiedy ma związek z utratą krajowych miejsc pracy. Z drugiej strony, jest rezultatem intensyfikacji współpracy z zagranicą i umiędzynarodowienia krajowej działalności gospodarczej. 193

8 w 2009 r. wyniosła około 75,5% (w porównaniu z około 72% w 2008 r.), zaś w latach 2010 i 2011 odpowiednio około 73,5% i 72%. Gdyby UE liczyła w latach państw członkowskich to wartości te byłyby równe odpowiednio: 76,16%; 74,35% oraz 72,65%. [OECD, 2016b]. Literatura cytowana Eatwell J., Ellman M., Karlssen M., Mario Nuti D., Shapiro J., Więcej niż kolejne rozszerzenie. Unia Europejska a Państwa Europy Środkowowschodniej. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe. Folfas P., Udział i miejsce nowych państw członkowskich UE w globalnych łańcuchach wartości. Studia i Materiały Miscellanea Oeconomicae, 3, s Koopman R., Powers W., Wang Z. i Wei S.-J., Give credit to where credit is due: tracing value added in global production chains. NBER Working Papers Series, Koopman R., Wang Z. i Wei S-J., Tracing Value-Added and Double Counting in Gross Exports. NBER Working Paper Series, Koopman R., Wang Z. i Wei S-J., Tracing Value-Added and Double Counting in Gross Exports, American Economic Review, 2, s OECD. 2016a. [Online] Measuring Trade in Value Added: An OECD-WTO joint initiative. Artykuł dostępny pod adresem: value-addedanoecd wtojointinitiative.htm. [Odczytano 27 listopada 2016]. OECD. 2016b. [Online] TIVA Artykuł dostępny pod adresem: /Index.aspx?DataSetCode=TIVA2015_C1#. [Odczytano 27 listopada 2016]. Stehrer R., Accounting Relations in Bilateral Value Added Trade. WIIW Working Papers, 101. Stehrer R., Trade in Value Added and the Value Added in Trade. WIIW Working Papers, 81. Wang Z., Wei S-J. i Zhu K., Quantifying International Production Sharing at the Bilateral and Sector Levels. NBER Working Paper, Abstract Enlargement of the European Union in Years 2004 and 2007 in the Context of Origin of Value-Added in Gross Exports of the EU and EU Member States The article is aimed at answering the question whether and how much domestic value-added content tin gross exports (DVAiX) of the EU and EU Member States changed during years 1995, 2000, 2005 and It is very likely that noticeable falls in DVAIX in the case of the EU and EU Member States are rather the result of intensive development of global production networks and global value chains than the result of the EU enlargements and accession of relatively poorer new Member States. Keywords: international trade, value-added, the European Union. JEL Classification: F