Gospodarka społeczeństwo środowisko

Transkrypt

1 Gospodarka społeczeństwo środowisko Materiały warsztatowe dla uczestników zajęć opracowane w ramach projektu: Wiedza, kompetencje i praktyka to pewna przyszłość zawodowa technika. Kompleksowy program rozwojowy dla Technikum nr 1 w Zespole Szkół Technicznych im. Stanisława Staszica w Rybniku

2 Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego (Priorytet IX Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach, Działanie 9.2. Podniesienie atrakcyjności i jakości szkolnictwa zawodowego). PUBLIKACJA DYSTRYBUOWANA BEZPŁATNIE Materiały dostarczone przez Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych sp. z o.o. ul. Polskiej Organizacji Wojskowej 17, Łódź tel Redakcja: Bartosz Kowalczyk Korekta: Anna Strożek Skład: Hubert Korczyc Projekt okładki: Kinga Dudzik Wydawca: Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych sp. z o.o. ul. Polskiej Organizacji Wojskowej Łódź tel ISBN Łódź 2013 Druk: Drukarnia Cyfrowa i Wydawnictwo Piktor ul. Tomaszowska 27, Łódź tel.: (42) , faks: (42)

3 Spis treści Spis treści... 3 Wprowadzenie... 5 Problemy środowiska regionalne i globalne... 7 Zrównoważony rozwój Działania w skali lokalnej Kształtowanie aktywnych postaw prospołecznych w organizacjach ekologicznych Wolontariat Organizacje i stowarzyszenia ekologiczne Kształtowanie aktywnych postaw proekologicznych Zielona gospodarka Podsumowanie Bibliografia

4 4

5 Wprowadzenie Materiały pt. Gospodarka społeczeństwo środowisko posłużą realizacji projektu Wiedza, kompetencje i praktyka to pewna przyszłość zawodowa technika. Kompleksowy program rozwojowy dla Technikum nr 1 w Zespole Szkół Technicznych im. Stanisława Staszica w Rybniku. Projekt współfinansowany jest ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego (Priorytet IX Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach, Działanie 9.2. Podniesienie atrakcyjności i jakości szkolnictwa zawodowego). Przygotowane treści odnoszą się do informacji związanych z funkcjonowaniem człowieka w obszarze środowiska oraz gospodarki, jak również przenikania się ze sobą wspomnianych dziedzin. W celu rzetelnego scharakteryzowania tych zagadnień, materiały podzielone zostały na pięć rozdziałów. W pierwszym z nich poznacie najważniejsze problemy, z jakimi boryka się środowisko zarówno na płaszczyźnie globalnej, jak i regionalnej. W kolejnym rozdziale przybliżona Wam zostanie specyfika zrównoważonego rozwoju oraz zapoznacie się z działalnością w tym obszarze prowadzoną przez jednostki samorządu terytorialnego i organizacje międzynarodowe. W ramach lektury tej części materiałów będziecie także mogli zdobyć wiedzę na temat ustaw, raportów i rozporządzeń od- 5

6 noszących się do rozpatrywanego zagadnienia. Kolejna część poświęcona zostanie kształtowaniu aktywnych postaw prospołecznych w organizacjach i stowarzyszeniach ekologicznych, w tym przede wszystkim pracy jako wolontariusz. Autorzy zwrócili również uwagę na kształtowanie się aktywnych postaw proekologicznych, na powstawanie których istotny wpływ ma nie tylko edukacja, ale także otoczenie, w jakim się przebywa. Ostatni z rozdziałów poświęcony zostanie zagadnieniu zielonej gospodarki, która odgrywa coraz istotniejszą rolę we współczesnym świecie. W wielu miejscach będziecie także mogli znaleźć propozycje zadań, które możecie wykonać indywidualnie bądź wspólnie z innymi uczestnikami zajęć warsztatowych. W ten sposób możecie nie tylko sprawdzić swoją wiedzę na temat poruszanych zagadnień, ale także utrwalić zdobyte informacje. Życzymy miłej lektury! 6

7 Problemy środowiska regionalne i globalne Pomimo niebezpiecznych zjawisk zachodzących w przyrodzie, takich jak: wybuchy wulkanów, trzęsienia ziemi, pożary lasów i wiele innych kataklizmów, to człowiek najbardziej przyczynia się do degradacji środowiska. Całość oddziaływań człowieka na biosferę, związanych z jej użytkowaniem, nosi miano antropopresji. Ma ona bardzo rozległe i złożone skutki, których schemat pokazano na rysunku 1. Pewne działania powodują zapoczątkowanie ciągów przyczynowo-skutkowych, na przykład efektem emisji dwutlenku siarki są kwaśne deszcze, które z kolei oddziałują na organizmy żywe. Zjawisko to nazywamy oddziaływaniem pośrednim, które przenosi czynnik zagrażający z miejsca jego powstania do miejsca jego oddziaływania. Oddziaływanie bezpośrednie powoduje skutki natychmiastowe, na przykład eksploatacja surowców prowadzi do degradacji miejsca ich wydobywania. Czynniki antropopresji, ze względu na rodzaj oddziaływań, można podzielić na 1 : 1. mechaniczne, prowadzące do bezpośredniej zmiany biotopu, są to np. kopalnie, które zmieniają ukształtowanie i rzeźbę terenu; 1 G. Dobrzański, B. Dobrzańska, D. Kiełczewski, Ochrona środowiska przyrodniczego, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 1997, s

8 2. organizacyjne, zmieniające w sposób bezpośredni strukturę populacji, między innymi odstrzał zwierząt; 3. fizyczne i chemiczne, oddziałujące w sposób pośredni na środowisko, takie jak hałas czy spaliny. Do podstawowych sposobów oddziaływania człowieka na biosferę należą: 1. odpady (uboczne, stałe lub ciekłe produkty każdej działalności człowieka, nieprzydatne w miejscu lub czasie, w którym powstały, szkodliwe lub uciążliwe dla środowiska); 2. ścieki (wody zanieczyszczone w sposób chemiczny, fizyczny, termiczny, powstające wskutek działalności bytowej, gospodarczej lub rolniczej człowieka, odprowadzane do wód lub ziemi); 3. zanieczyszczenia (obce składniki w danym elemencie ekosystemu, które do niego nie pasują i deformują jego właściwości). Najczęściej czynniki te nie występują pojedynczo, ale w różnych zestawieniach, przyczyniając się do wzrostu skażenia i obciążenia środowiska, a w efekcie do jego degradacji, czyli występowania zaburzeń wyrażających się pogorszeniem stanu środowiska i spadkiem jego potencjału 2. 2 G. Dobrzański, B. Dobrzańska, D. Kiełczewski, Ochrona środowiska przyrodniczego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s

9 Rysunek 1. Klasyfikacja skutków antropogenicznego obciążenia środowiska Antropogeniczne obciążenie środowiska Skutki bezpośrednie Pierwotne: - zmiana jakości powietrza - zmiany zasobów wodnych - zmiana jakości gleb uprawnych - zmiany ilości zasobów biotycznych Wtórne: - zmniejszenie produktywności ekosystemów -zmiany wartości estetycznych krajobrazu - zmiany pozamaterialne środowiska Straty ekologiczne Skutki pośrednie - straty w przemyśle - straty w rolnictwie i leśnictwie - straty w rybactwie - straty w gospodarce komunalnej - straty w drogownictwie i transporcie - pogorszenie warunków pracy - pogorszenie warunków rekreacji - pogorszenie stanu zdrowotnego ludności - pogorszenie komfortu życia -utrudnienia w twórczym wykorzystaniu środowiska - inne skutki Straty gospodarcze Straty społeczne Źródło: opracowanie własne, na podstawie: G. Dobrzański, B. Dobrzańska, D. Kiełczewski, Ochrona środowiska przyrodniczego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 33. Degradacji środowiska sprzyjają także zmiany demograficzne. Wzrost liczby ludności wymaga rozwoju gospodarki, rolnictwa, przemysłu, maszyn, technologii, a to powoduje zwiększenie obciążenia środowiska oraz zmniejszenie terenów zajmowanych przez naturalne systemy przyrodnicze. Przyczyn szybkiego wzrostu liczebności populacji ludzkiej jest bardzo wiele, np. ludzi nie nękają epidemie a dzięki wprowadzeniu 9

10 bardziej wydajnych upraw polepszyło się zaopatrzenie w żywność. Kraje o nadwyżkach żywności eksportują ją do krajów, w których brakuje pożywienia, zmniejsza to śmiertelność z powodu głodu, a tym samym przyczynia się do wzrostu zaludnienia. W medycynie nastąpił znaczny postęp, dzięki któremu zmniejszyła się umieralność niemowląt i wydłużyło się życie przeciętnego człowieka. Najszybszego tempa wzrostu liczby ludności w latach należy spodziewać się w Afryce, następnie w Ameryce Łacińskiej i Azji Południowej, najmniejszy zaś przyrost przewiduje się dla Europy. Aby zaspokoić potrzeby jednego człowieka, potrzeba aż 2,23 ha powierzchni. Jeżeli podzielimy liczbę mieszkańców Ziemi przez jej powierzchnię, otrzymamy 1,78 ha, co oznacza, że zużywamy aż o 25% więcej dóbr, niż Ziemia jest w stanie wyprodukować 3. Co za tym idzie, istnieje potrzeba zahamowania wzrostu populacji. Propozycje takie budzą jednakże wiele wątpliwości, zarówno etycznych, jak i ekonomicznych. Dodatkowo problem nadmiernego wzrostu demograficznego odnosi się do krajów słabo rozwiniętych (w krajach rozwiniętych obserwuje się stagnację lub wręcz regres demograficzny). Wzrost liczby ludności ma swoje odbicie w zagospodarowaniu terenów. Ludzie dążą do poprawy warunków życia, zmniejszył się odsetek ludności pracującej na roli, a społeczeństwa, w celu poprawy warunków życia, zaczęły dążyć do urbanizacji. W krajach rozwijających się szczególnie wysoka jest dynamika rozwoju miast-molochów, powstają aglomeracje (czyli ośrodki miejskie z jednym dominującym ośrodkiem pracy i usług), które z kolei łączą się z miastami, tworząc konurbację ogromne 3 Z. Nowak (red.), Zarządzanie środowiskiem, część 1, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2001, s

11 tereny zurbanizowane o wielu równorzędnych ośrodkach usługowych, nieprzedzielone obszarami bez zabudowy. Takie struktury są bardzo wygodne dla człowieka, umożliwiają bowiem szybką łączność między poszczególnymi gałęziami przemysłu. Umiejscowienie wszystkich potrzebnych do życia sektorów w jednym miejscu zaoszczędza czas i energię, budowanie wieżowców pozwala na maksymalne wykorzystanie powierzchni Ziemi. Jednak to, co wydaje się zbawienne dla człowieka, ma negatywne skutki dla środowiska 4. Procesy urbanizacji powodują zmiany 5 : 1. W strukturze i sposobie użytkowania gleb obecne miasta powstały z osad, które lokalizowane były na urodzajnych glebach zapewniających ludności zaopatrzenie w żywność. Infrastruktura miast rozwija się więc na terenach szczególnie przydatnych rolniczo. Pierwotna struktura tych ziem jest także zmieniana przez wapnowanie, stosowanie nawozów i soli czy pokrywanie warstwami betonu lub asfaltu. 2. W naturalnej rzeźbie terenu wskutek wprowadzanych do miast paliw, materiałów budowlanych, surowców mineralnych, środków żywnościowych i tym podobnych obserwuje się podnoszenie poziomu powierzchni w mieście. Dodatkowo prowadzone są prace budowlane wymagające wykonywania wykopów czy zwałowisk. 3. W poziomie wód gruntowych na większości terenów miejskich występuje obniżenie wód gruntowych spowodowane pobieraniem dużej ilości wody do celów przemysłowych i komunalnych oraz ograniczeniem retencji wody w glebach wskutek zakrycia ich be- 4 Ibidem. 5 G. Dobrzański, B. Dobrzańska, D. Kiełczewski, op. cit., s

12 tonem. Większość inwestycji wymaga również osuszenia terenu przed rozpoczęciem prac budowlanych. 4. W zanieczyszczeniu środowiska oddziaływanie miast jest duże, ponieważ na minimalnej powierzchni występuje skoncentrowana ilość zanieczyszczeń, wywołująca zmiany nie tylko w mieście, ale i na obszarach przyległych. W mieście szczególnie narażeni jesteśmy również na hałas i promieniowanie elektromagnetyczne. 5. Na terenach przyległych do miasta im większe miasto, tym bardziej eksploatuje się tereny przyległe do niego (pod względem energetycznym i surowcowym). Jednocześnie tereny te są atrakcyjne turystycznie i w okresach urlopowych następuje obleganie ich przez ludność do tego stopnia, że dochodzi do obniżenia walorów tych obszarów. 6. W klimacie w miastach powstaje swoisty mikroklimat, który cechuje się zmiennością intensywności promieniowania, rozkładem temperatur, różą wiatrów, wilgotnością powietrza, itp. Charakterystyczny dla miast jest efekt cieplny, zgodnie z którym miasto jest wyspą ciepła o temperaturze wyższej od tej panującej na terenach przyległych (nawet o kilka stopni). Szczególne niebezpieczeństwo zagraża miastom położonym w dolinach, gdzie występuje stabilna pionowa warstwowość temperatur i dochodzi do zahamowania wymiany powietrza, co powoduje gromadzenie się zanieczyszczeń nad miastem (w niektórych przypadkach powstaje smog). Obecnie stopień ingerencji człowieka w przyrodę oraz intensywność jej przeobrażania przekraczają jej zdolność do samodzielnego równoważenia zachodzących zmian. Stan, w którym środowisko nie jest już 12

13 w stanie samodzielnie poradzić sobie ze skutkami działalności człowieka, nosi nazwę kryzysu ekologicznego. Do jego powstania przyczynia się wiele współzależnych, skomplikowanych przemian takich jak 6 : 1. Globalne ocieplenie wzrost temperatury przypowierzchniowych warstw atmosfery Ziemi spowodowany jest głównie antropogeniczną emisją gazów cieplarnianych. W XX wieku klimat stał się cieplejszy o około 0,76 0,19 0 C. W latach odnotowano najwyższe temperatury w historii pomiarów. Największy wzrost zauważono w środkowej Azji i na północy Ameryki Północnej. Za sprawcę globalnego ocieplenia można uznać gazy cieplarniane, takie jak: dwutlenek węgla (53% udziału w globalnym ociepleniu), metan (15%), podtlenek azotu (5%), ozon troposferyczny (11%), freony i pozostałe gazy (15,5%), nie należy również zapominać o parze wodnej, której ilość jest jednak naturalnie równoważona przez opady i parowanie. W 2000 roku antropogeniczna emisja gazów szklarniowych równa była emisji 33,3 mld ton dwutlenku węgla, czyli 9,1 mld ton węgla 7. Gazy cieplarniane obecne w atmosferze pochodzą głównie ze spalania paliw kopalnianych oraz produkcji cementu. Kolejne źródło stanowią zmiany użytkowania ziemi, a przede wszystkim wypalanie lasów. Źródłem metanu są najczęściej bagna, ryżowiska oraz kopalnie węgla. Przekształcanie terenów leśnych w uprawne wymaga użycia dużej ilości nawozów azotowych przyczyniających się do emisji podtlenku azotu. Większość wymienionych gazów ma długi okres życia (mierzony w latach). Wyjątek stanowi ozon troposferyczny, 6 G. Dobrzański, B. Dobrzańska, D. Kiełczewski, op. cit. 7 Ibidem, s

14 który jest zanieczyszczeniem wtórnym, powstającym w reakcjach fotochemicznych z tlenkami azotu, węglowodorami i tlenkiem węgla (pochodzącymi przeważnie z transportu drogowego). 2. Niszczenie ozonosfery ozon występuje głównie w stratosferze na wysokości km, bierze udział w przekształcaniu nadfioletowego promieniowania słonecznego w energię cieplną, ogranicza w ten sposób jego dopływ do powierzchni Ziemi i odgrywa ważną rolę w kształtowaniu bilansu cieplnego naszej planety. Ozon powstaje w wyniku procesów fotochemicznych tworzenia i rozpadu cząsteczek tlenu, zachodzących pod wpływem promieniowania nadfioletowego. Zanik ozonu odnotowuje się na całym obszarze kuli ziemskiej, z wyłączeniem pasa międzyzwrotnikowego. Najbardziej niebezpieczne dla ozonu są freony i halony stosowane powszechnie w aerozolach, klimatyzacjach samochodowych, myjniach przemysłowych, lodówkach oraz w produkcji materiałów piankowych. Skutki niszczenia ozonosfery są odczuwalne dla wszystkich organizmów żywych. Zanik ozonu powoduje szybsze starzenie się skóry, zwiększenie zachorowalności na choroby skóry i oczu, osłabienie reakcji układu immunologicznego. Poza skutkami zdrowotnymi brak ochrony przed promieniowaniem prowadzi do szybszego niszczenia wytworów człowieka, nadfiolet powoduje ponadto degradację polimerów stosowanych w budownictwie, malarstwie czy przemyśle włókienniczym. 3. Degradacja lasów lasy pełnią bardzo wiele funkcji, między innymi wytwarzają czyste powietrze; stanowią naturalne bariery ochronne przed działaniem sił natury, takimi jak: wiatr, powódź czy lawiny; stanowią schronienie oraz źródło pokarmu 14

15 dla zwierząt. Obecnie powierzchnia lasów została zredukowana z około 60 do 40 mln km2. Spowodowane jest to głównie działalnością człowieka, zamianą lasów w powierzchnię pod uprawę lub zabudowę, wycinką drzew na użytek przemysłu drzewnego, wreszcie zanieczyszczeniem środowiska, które wpływa na zmiany klimatyczne. Najbardziej zagrożone wyginięciem są lasy tropikalne. Oszacowano, że jeżeli tempo wyrębu nie zmniejszy się, to dżungla tropikalna zniknie w ciągu 30 lat. W latach 50. XX wieku powierzchnia lasów tropikalnych wynosiła 25 mln km2, 40 lat później już tylko 10 mln km2. 4. Degradacja gleb pogorszenie właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych powodujące trwałe obniżenie lub zniszczenie aktywności życiowej gleby. Formami degradacji gleby są: a. Erozja to (według Encyklopedii Powszechnej PWN) zespół procesów powodujących żłobienie i rozcinanie powierzchni skorupy ziemskiej przez wodę, lodowce i wiatr, połączone z usuwaniem powstałych produktów niszczenia8. Erozji sprzyja wycinanie lasów zmywanie gleby z lasu trwałoby lat, z pól uprawnych 50 razy szybciej. Światowy ubytek ziemi wynosi 23 mld ton rocznie. b. Pustynnienie naturalnie zachodzi na obszarach suchych i półsuchych i prowadzi do powstawania warunków pustynnych. Przyczyną tego zjawiska jest również złe wykorzystywanie i użytkowanie ziemi, między innymi przez wyrąb lasów, a także wypalanie roślinności na terenach uprawnych czy zbyt intensywny wypas bydła. Skutkami pustynnienia są spadek ilo- 8 Encyklopedia Powszechna PWN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa

16 ści substancji organicznej w glebie, zniszczenie jej struktury, odwodnienie, a także zwiększenie podatności na erozję. c. Zasolenie i zakwaszenie zmiany chemizmu gleb spowodowane zanieczyszczeniem atmosfery, składowaniem odpadów, odprowadzaniem niedostatecznie oczyszczonych ścieków, wspomaganiem produktywności upraw, stosowaniem różnego rodzaju nawozów, herbicydów i pestycydów. d. Zniekształcenie struktury i rzeźby terenu. e. Zanieczyszczenie biologiczne. Poznaliście już podstawowe problemy dotyczące środowiska naturalnego. Z treści kolejnego rozdziału dowiecie się, czym jest zrównoważony rozwój i jakie jest jego znaczenie we współczesnym świecie. 16

17 Zrównoważony rozwój W tej części materiałów zajmiemy się jedną z ideologii funkcjonujących w ramach ekonomii politycznej. Omówimy szczegółowo jej genezę i znaczenie dla współczesnego człowieka oraz dla szeroko rozumianego środowiska naturalnego. Po raz pierwszy pojęcie zrównoważonego rozwoju sformułowano w 1987 roku w Raporcie Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju (znanej też pod nazwą Komisji Brundtland, od nazwiska norweskiej lekarki i byłej premier Gro Harlem Brundtland) zatytułowanym Nasza Wspólna Przyszłość. Podkreślono w nim, iż zaspokajanie aspiracji rozwoju aktualnego pokolenia powinno następować w taki sposób, by te same możliwości realizacji tych samych zamierzeń i dążeń miały pokolenia przyszłe 9. Całość raportu odnosi się do realizacji elementarnych potrzeb i zakłada racjonalne i przemyślane czerpanie z dostępnych zasobów naturalnych w taki sposób, żeby w konsekwencji nie wyczerpać ich ani nie zniszczyć. Przez zasoby naturalne rozumiemy powietrze, wodę oraz wszelkie surowce naturalne. Dzięki zrównoważonemu rozwojowi możliwe jest utrzymanie równowagi pomiędzy 9 I. Morżoł, UNESCO a Zrównoważony Rozwój, referat na II Konferencji Ekologicznej, Warszawa 2006 r., [data dostępu: ]. 17

18 mieszkańcami planety a środowiskiem 10. Drobnym nadużyciem może się jednak okazać uznanie Raportu Komisji Brundtland za absolutny początek istnienia pojęcia zrównoważonego rozwoju. W istocie już wcześniej (w 1968 roku) pojawiły się pierwsze głosy mówiące o zagadnieniach, które później podlegały modyfikacjom, czemu poświęcamy ten rozdział. Właśnie w roku 1968 miała miejsce pierwsza Międzynarodowa Konferencja Ekspertów Naukowych UNESCO. Jej głównym tematem były zależności pomiędzy środowiskiem a użytkującym je człowiekiem, a także jego rozwojem. Owocem tej konferencji był program Człowiek i biosfera a także przyszłe konferencje i programy zorientowane na zagadnienia związane z zagrożeniami środowiska naturalnego. Na początku lat 70. po raz pierwszy zaczęto podnosić kwestię globalnych zanieczyszczeń i rozważać podjęcie działań niezbędnych dla zatrzymania szkodliwych procesów. Wróćmy jednak do roku 1987 i raportu Nasza Wspólna Przyszłość. Stwierdzono w nim konieczność prowadzenia zróżnicowanych działań, które miałyby na celu wprowadzenie w życie proponowanego (i pożądanego) modelu społecznego. Model ten zakładał poprawę jakości życia i rozwój człowieka przy jednoczesnym ograniczeniu niszczącego i bezkrytycznego wykorzystywania dóbr naturalnych i zasobów oferowanych przez środowisko. Raport mówił o konieczności zintegrowania trzech istotnych dziedzin: 1. rozwoju gospodarczego, 2. rozwoju społecznego, 3. ochrony środowiska i zasobów naturalnych. 10 Zrównoważony rozwój a prawa człowieka, Polska Akcja Humanitarna, s. 1, [data dostępu: ]. 18

19 Omówimy teraz pokrótce wyżej wymienione punkty. Poprzez rozwój gospodarczy połączony z równomiernym podziałem korzyści należy rozumieć odpowiedzialny i usystematyzowany, długookresowy wzrost na polu gospodarczym, którego owoce będą dostępne dla wszystkich narodów i społeczeństw na świecie. Aby jednak móc sprawnie i efektywnie pracować nad takim wzrostem, niezbędne jest zintegrowanie podejścia do funkcjonujących obecnie systemów gospodarczych, które są ze sobą ściśle powiązane. W kwestii rozwoju społecznego trzeba być świadomym podstawowych potrzeb zarówno pojedynczego człowieka, jak i całych grup społecznych. Do tych najbardziej istotnych możemy zaliczyć konieczność dostępu do wody, pożywienia, pracy, energii, edukacji czy opieki zdrowotnej. Ideą zrównoważonego rozwoju jest to, by udostępnić ludziom takie narzędzia i procedury, by udało się wspomniane potrzeby zaspokoić (a co za tym idzie, pozwolić na rozwój i zapewnić odpowiednią przyszłość) bez naruszania i niszczenia dóbr kulturowych i bogactw naturalnych. Pozostaje już zatem tylko zagadnienie ochrony środowiska i zasobów naturalnych. Niezwykle istotne jest stworzenie takich rozwiązań w dziedzinie gospodarki i ekonomii, by ich realizacja pozwoliła na zachowanie środowiska i jego zasobów w dobrym stanie dla kolejnych pokoleń. Rozwiązania te trzeba dobrać racjonalnie, w taki sposób, by zatrzymać postępujące skażenie globalnego środowiska, ograniczyć eksploatację zasobów naturalnych i jak najskuteczniej ocalić funkcjonujące ekosystemy. Podczas odbywającego się w Rio de Janeiro w 1992 roku Szczytu Ziemi został ogłoszony dokument pod tytułem Agenda 21. Jest to jeden z najistotniejszych dokumentów, jakie podejmują kwestię zrównoważonego rozwoju. Określa on szczegółowo działania, jakie w XXI wieku po- 19

20 winny podjąć Narody Zjednoczone, rządy państw oraz mniejsze i większe grupy społeczne w każdej z dziedzin, w której pojedyncza osoba lub grupa osób może wpłynąć na środowisko. Agenda 21 zawiera między innymi dwa niezwykle ważne i warte przytoczenia zapisy. Pierwszy to swoista refleksja nad kondycją społeczeństw i środowiska, drugi to wniosek na temat konieczności zmian w przyszłym postępowaniu 11 : 1. Ludzkość doszła do przełomowego momentu w historii. Kontynuując dotychczasową politykę, przyczyniamy się do pogłębienia przepaści gospodarczej w społeczeństwach i między państwami, rozszerzenia się sfer ubóstwa, głodu, chorób i analfabetyzmu. Będziemy też powodować postępującą degradację środowiska naturalnego, od którego zależy życie na Ziemi. 2. Niezbędne są nowe sposoby inwestowania w przyszłość, aby w XXI w. osiągnąć globalny zrównoważony rozwój. Zakres zaleceń waha się od nowych metod nauczania po nowe metody wykorzystania surowców i uczestniczenia w tworzeniu zrównoważonej gospodarki. Ambicją Agendy 21 jest bezpieczny i sprawiedliwy świat, w którym każda żywa istota będzie w stanie zachować swą godność. Zwróćcie uwagę, że w drugim punkcie pojawia się fragment o godności każdej żywej istoty. Nasuwa się więc pytanie o to, jak zagadnienie zrównoważonego rozwoju odnosi się do kwestii równości i ogólnie pojętego poszanowania praw człowieka? 11 Oba teksty za: I. Morżoł, UNESCO a Zrównoważony Rozwój, referat na II Konferencji Ekologicznej, Warszawa 2006 r., [data dostępu: ]. 20

21 Zadanie Na początek, zanim zajmiemy się tą kwestią dokładniej i omówimy ją pod kątem interesującego nas tematu, spróbuj przemyśleć i przedyskutować z innymi osobami, a także z osobą prowadzącą szkolenie, czym dla Ciebie są prawa człowieka. Jak rozumiesz ten termin? Z czego wynikają, czemu służą i jakie mają konsekwencje? Swoje przemyślenia i wnioski możesz zapisać w przeznaczonym do tego celu miejscu, a następnie odnieść je do dalszej treści materiałów. Prawa człowieka Prawa człowieka określają, że wszyscy ludzie powinni być wolni oraz mieć możliwość godnego życia. Są to minimalne, elementarne uprawnienia, jakie przysługują każdej osobie. Należą do nich tak podstawowe prawa, jak prawo do życia, edukacji, pracy czy kultury. Nietrudno zauważyć, że wiele z tych praw wzajemnie na siebie oddziałuje, łączy się 21

22 ze sobą i uzupełnia. Trudno byłoby zatem oddzielić pewne dziedziny życia i wyodrębnić tylko poszczególne uprawnienia człowieka. W kontekście zrównoważonego rozwoju musimy zacząć rozważać prawa człowieka o wiele szerzej. To już nie tylko zbiór elementarnych zasad dotyczących nas samych czy naszego najbliższego otoczenia. Nabiera on znaczenia w skali globalnej, dotyczy społeczeństw odległych zarówno w sensie geograficznym, jak i czasowym. Musimy mieć świadomość, że nasze postępowanie, także to w stosunku do naszego otoczenia i środowiska naturalnego, będzie miało wpływ na ukształtowanie się losów przyszłych pokoleń, nawet tych, które będą zamieszkiwać tereny oddalone od nas o tysiące czy nawet dziesiątki tysięcy kilometrów. Możemy tu wskazać bardzo istotną zależność. Skoro prawa człowieka czynią wszystkich ludzi wolnymi i zakładają pewną sprawiedliwość w podstawowych dziedzinach życia, to nasze działania zmierzające do zaspokojenia własnych potrzeb nie mogą odbywać się kosztem innych osób. I należy raz jeszcze podkreślić, że przez inne osoby rozumiemy już nie tylko najbliższą rodzinę, przyjaciół czy sąsiadów, ale także osoby zamieszkujące na przykład drugą półkulę. W myśl idei zrównoważonego rozwoju mamy bowiem możliwość realizowania własnych dążeń, ale w taki sposób, by nie ograniczać tej możliwości innym, a także by nie doprowadzić do stanu, w którym przyszłe pokolenia nie będą mogły korzystać z zasobów naturalnych takich jak woda pitna, czyste powietrze czy węgiel. Oczywistym jest, że aby dana społeczność funkcjonowała i rozwijała się prawidłowo, każdy z jej przedstawicieli musi mieć możliwość takiego rozwoju. Ten rozwój i procesy, które mają go wspierać, nie mogą rzecz jasna stać w konflikcie ze środowiskiem naturalnym. Wyobraźmy sobie zatem sytuację: obywatele pewnego kraju mają dostęp do wody pitnej, czystego powietrza, zdro- 22

23 wej i nieskażonej chemią żywności. Pozwala im to na zdrowy i prawidłowy rozwój, a kiedy podstawowe potrzeby zostaną zaspokojone, mają możliwość skupienia się na innych, na przykład edukacji, kulturze itp. Rozwój jednostek pociąga za sobą rozwój całej społeczności. Idealna byłaby sytuacja, gdyby taki stan rzeczy utrzymywał się na skalę globalną. Temu między innymi może przysłużyć się realizacja założeń zrównoważonego rozwoju. Nie wolno nam zapominać, że wśród społeczności na świecie istnieje wiele takich, które w dużo większym stopniu uzależnione są od stanu środowiska i jego zasobów niż społeczności zamieszkujące na przykład większość krajów europejskich czy Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Paradoksalnie, to nie te społeczności przyczyniają się najbardziej do nadmiernej eksploatacji zasobów Ziemi, ale właśnie tak zwane wysoko rozwinięte kraje. U podstaw takiego stanu rzeczy leży między innymi coraz większy i bardziej żarłoczny konsumpcjonizm. Łatwo więc wysnuć wniosek, że zaspokajanie podstawowych potrzeb życiowych przez przedstawicieli społeczności europejskiej lub północnoamerykańskiej w znaczny sposób wpływa negatywnie na możliwości zaspokajania tych samych potrzeb przez społeczności zależne przede wszystkim od środowiska naturalnego. Tym bardziej należy przykładać wagę do racjonalnego i ostrożnego eksploatowania dóbr naturalnych. Reasumując: człowiek nauczył się wykorzystywać zasoby swojej planety, często znacznie ponad faktyczną potrzebę, często w sposób najzwyczajniej lekkomyślny i pozbawiony refleksji. Produkcja ogromnych ilości sprzętu elektronicznego czy najmodniejszej w tym sezonie garderoby pociąga za sobą zużycie nie tylko wody, ale także ropy, czerpanie ze złoży metali, a także silne zanieczyszczenie powietrza, a często też wody czy gleby. Do tego dochodzi zjawisko, o którym wiele osób woli nie my- 23

24 śleć, a mianowicie wykorzystanie niewolniczej niemal pracy tysięcy osób, które mimo iż uczestniczą w tworzeniu dóbr materialnych, rzadko same mają możliwość dostępu do nich. Nie wspominając już o możliwościach dostępu do edukacji czy opieki zdrowotnej. Wprowadzenie w życie idei zrównoważonego rozwoju wymaga zatem zastosowania takich środków, które zapewnią każdemu z osobna możliwość godnego życia i efektywnego rozwoju. Ważne jest też, by społeczności brały aktywny udział w opracowywaniu i wprowadzaniu w życie mechanizmów i procesów, od których będzie zależała ich przyszłość. To natomiast jest możliwe tylko w sytuacji, kiedy ich przedstawiciele są dobrze poinformowani o wszystkich aspektach podejmowanych i planowanych działań, a zatem mogą podjąć świadomą i przemyślaną decyzję. Wiedzą też, jakich konsekwencji podejmowanych działań należy się spodziewać 12. Spróbujcie się teraz zastanowić nad Waszym własnym uczestnictwem w konsumpcyjnym świecie. Poświęćcie chwilę na następujące zadanie: Zadanie Zastanów się i przedyskutuj z innymi uczestnikami oraz z osobą prowadzącą zajęcia swoje refleksje odnoszące się do następujących zagadnień: Jak wygląda moja konsumpcja? Na co zwracam uwagę przy wyborze towarów, czym się kieruję? Czy mam na uwadze pochodzenie lub skład produktów? 12 Zrównoważony rozwój a prawa człowieka, Polska Akcja Humanitarna, s. 1, www. fed.home.pl/teg/images/e_wprowadzenie_zroznowazony_rozwoj.pdf [data dostępu: ]. 24

25 Działania w skali lokalnej Wspomnieliśmy wcześniej, że idea zrównoważonego rozwoju, jako korzystnej i efektywnej drogi rozwoju współczesnych społeczności odnosi się zarówno do ludności w rozumieniu globalnym, jak również do niewielkich społeczeństw, na przykład mieszkańców danego kraju, powiatu czy nawet wsi lub osiedla. W tej części materiałów zajmiemy się bardziej szczegółowo realizacją założeń zrównoważonego rozwoju na polu lokalnym. Opowiemy o tym, jak obywatele mogą kształtować swoje otoczenie w sposób zgodny z proekologicznymi i prospołecznymi priorytetami. Zanim jednak przejdziemy w pełni do tego zagadnienia, pozwólcie sobie na dyskusję na temat Waszej roli w realizacji wspomnianych postanowień. 25

26 Zadanie Mając na uwadze informacje na temat zrównoważonego rozwoju, które zdobyłeś(-aś) w poprzedniej części opracowania, zastanów się, w jaki sposób możesz wprowadzać jego założenia w życie w swoim najbliższym otoczeniu. Czy istnieją możliwości, byś połączył(-a) elementy rozwoju na polu gospodarczym i społecznym z ochroną środowiska? Jeśli uważasz, że tak, postaraj się podać przykłady. Jeśli jesteś odmiennego zdania, spróbuj je uzasadnić i obronić. Przedyskutuj Twoje przemyślenia z pozostałymi uczestnikami szkolenia i z osobą prowadzącą. Opowiemy teraz o tym, jak przedstawia się sprawa zrównoważonego rozwoju w kontekście naszego kraju. Na początek zajmijmy się prawnym aspektem tego zagadnienia. Polska zobowiązała się do wdrożenia założeń zrównoważonego rozwoju. Zobowiązanie to jest skutkiem uczestnictwa w Konferencji Na- 26

27 rodów Zjednoczonych pt. Środowisko i rozwój oraz podpisania istotnych dokumentów traktujących o konieczności ochrony środowiska i zrównoważenia wykorzystywania jego zasobów. O części z tych dokumentów już wspomnieliśmy, przypomnimy je w tym miejscu. Są to: 1. Deklaracja z Rio de Janeiro dotycząca rozwoju oraz środowiska; 2. Program Agenda 21 ; 3. Deklaracja na temat zasad równoważnego zarządzania lasami; 4. Konwencja w sprawie zmian klimatu; 5. Konwencja na temat bioróżnorodności. W 1991 roku, a więc cztery lata po opublikowaniu raportu Nasza Wspólna Przyszłość, gdzie po raz pierwszy zdefiniowano pojęcie zrównoważonego rozwoju i jego założenia, Sejm Rzeczpospolitej zatwierdził Politykę Ekologiczną Państwa. Zawierała ona dokładne określenia kierunków działań na rzecz poprawy stanu środowiska naturalnego. W tym pierwszym tego rodzaju dokumencie w naszym kraju określono też szczegółowo cele, do których powinni dążyć zarówno politycy, jak i ogół społeczeństwa. Przyjęcie Polityki Ekologicznej było olbrzymim krokiem naprzód i pozwoliło Polsce zbliżyć się do innych krajów, które już dużo wcześniej podjęły tematykę związaną ze zrównoważonym rozwojem i zaczęły wprowadzać w życie jego założenia 13. Trzeba w tym miejscu podkreślić niebywałą wagę podjęcia przez Polskę pierwszych działań na rzecz wdrożenia idei zrównoważonego rozwoju. Oznacza to bowiem nie tylko chęć dołączenia do grona rządów państw liczących się na międzynarodowej arenie politycznej, ale przede 13 Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski, Główny Urząd Statystyczny. Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2011, s. 10, gus/oz_wskazniki_zrownowazonego_rozwoju_polski_us_kat.pdf [data dostępu: ]. 27

28 wszystkim chęć wprowadzenia istotnych zmian na rzecz zaspokajania potrzeb obywateli i ich rozwoju oraz dbałości o niezwykle cenne i ważne dobra naturalne. Jednym z najważniejszych momentów w historii zrównoważonego rozwoju na gruncie polskim było bez wątpienia nadanie mu znaczenia w sensie konstytucyjnym. W Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku znajduje się zapis, który stwierdza, że Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolność i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju 14. Oprócz tego należy zwrócić uwagę na inny ważny zapis znajdujący się w Konstytucji RP 15 : 1. Władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom; 2. Ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych; 3. Każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska; 4. Władze publiczne wspierają działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy stanu środowiska. Zapis ten jednoznacznie określa obowiązek władz dbania o ochronę środowiska naturalnego, ale także zobowiązuje je do wspierania wszelkich inicjatyw społecznych mających na celu takie właśnie działania. 14 Art. 5 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. z 1997 r., Nr 78 poz Art. 74 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. z 1997 r., Nr 78 poz

29 Zadanie Czy potrafisz podać przykłady inicjatyw lokalnych, których nadrzędnym celem jest ochrona środowiska? Czy w Twojej okolicy działają organizacje lub mniej formalne grupy ludzi, które zajmują się tematyką związaną na przykład z ekologią lub ochroną praw zwierząt? Może masz pomysł, jak możesz przyczynić się do wdrożenia w życie założeń zrównoważonego rozwoju? Swoje przemyślenia wpisz poniżej. Oprócz konstytucji zapisy dotyczące ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju zawierają też liczne ustawy i inne akty prawne. Do najbardziej istotnych należy bez wątpienia zaliczyć prawo ochrony środowiska uchwalone w 2001 roku. 29

30 W treści dokumentu czytamy 16 : Ustawa określa zasady ochrony środowiska oraz warunki korzystania z jego zasobów, z uwzględnieniem wymagań zrównoważonego rozwoju, a w szczególności: 1. zasady ustalania: warunków ochrony zasobów środowiska; warunków wprowadzania substancji lub energii do środowiska; kosztów korzystania ze środowiska; 2. obowiązki organów administracji; 3. odpowiedzialność i sankcje. W treści tej samej ustawy znajduje się też definicja zrównoważonego rozwoju: rozumie się przez to taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń 17. W innym punkcie wspomnianego wyżej artykułu ustawy występuje także inna istotna definicja. Czytamy w nim, że pod pojęciem ochrony środowiska rozumie się podjęcie lub zaniechanie działań, umożliwiające zachowanie lub przywracanie równowagi przyrodniczej; ochrona ta polega w szczególności na 18 : 1. racjonalnym kształtowaniu środowiska i gospodarowaniu zasoba- 16 Art. 1 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U. z 2001 r. Nr 62, poz Art. 3, pkt 50 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U. z 2001 r. Nr 62, poz Art. 3, pkt 13 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U. z 2001 r. Nr 62, poz

31 mi środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju; 2. przeciwdziałaniu zanieczyszczeniom; 3. przywracaniu elementów przyrodniczych do stanu właściwego. Co więcej, ustawa określa zobowiązania polityczne, gospodarcze i przemysłowe wobec działań proekologicznych: Polityki, strategie, plany lub programy dotyczące w szczególności przemysłu, energetyki, transportu, telekomunikacji, gospodarki wodnej, gospodarki odpadami, gospodarki przestrzennej, leśnictwa, rolnictwa, rybołówstwa, turystyki i wykorzystywania terenu powinny uwzględniać zasady ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju 19. Pojęcie zrównoważonego rozwoju oraz zagadnienia związane z ochroną środowiska naturalnego pojawiają się także w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Na samym początku dokumentu możemy przeczytać, że Ustawa określa: 1. zasady kształtowania polityki przestrzennej przez jednostki samorządu terytorialnego i organy administracji rządowej; 2. zakres i sposoby postępowania w sprawach przeznaczania terenów na określone cele oraz ustalania zasad ich zagospodarowania i zabudowy przyjmując ład przestrzenny i zrównoważony rozwój za podstawę tych działań 20. W treści ustawy można także znaleźć informację, iż przy planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym w szczególności brane są 19 Art. 8 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U. z 2001 r. Nr 62, poz Art. 1, pkt 1 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. z 2003 r. Nr 80, poz

32 pod uwagę (między innymi) wymagania ochrony środowiska, w tym gospodarowania wodami i ochrony gruntów rolnych i leśnych 21. Należy również wspomnieć o jeszcze jednym dokumencie prawnym zawierającym zapisy dotyczące realizacji założeń zrównoważonego rozwoju. Jest to ustawa z 6 grudnia 2006 roku dotycząca zasad prowadzenia polityki rozwoju. Artykuł 2 tej ustawy nazywa politykę rozwoju zespołem wzajemnie powiązanych działań podejmowanych i realizowanych w celu zapewnienia trwałego i zrównoważonego rozwoju kraju, spójności społeczno-gospodarczej, regionalnej i przestrzennej, podnoszenia konkurencyjności gospodarki oraz tworzenia nowych miejsc pracy w skali krajowej, regionalnej lub lokalnej 22. Zrównoważony rozwój jest wdrażany w ramach polityki prowadzonej przez różne organy władzy. W skali ogólnokrajowej jest za to odpowiedzialna Rada Ministrów. Na szczeblu wojewódzki oraz lokalnym za realizację polityki rozwoju odpowiadają samorządy wojewódzkie oraz samorządy powiatowe i gminne. Każdy z tych organów podejmuje działania zgodne z pewnymi wytycznymi strategicznymi określonymi dla poszczególnych celów i założeń, zawartymi w tak zwanych programach operacyjnych. Opowiemy teraz dokładniej, jakie strategie obrały władze naszego kraju dla realizacji założeń zrównoważonego rozwoju. Przypomnijmy najpierw, że wszystkie działania społecznogospodarcze muszą być ze sobą ściśle powiązane i realizowane zgodnie z ideą zrównoważonego rozwoju, niezależnie od tego, jaka strate- 21 Art. 2, pkt 3 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. z 2003 r. Nr 80, poz Art. 2 ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, Dz.U. z 2006 r. Nr 226, poz

33 gia, polityka czy program leży u ich podstaw. Konieczność ta wynika nie tylko z zapisów w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, ale także z Ustawy Prawo ochrony środowiska (oba akty prawne zostały już wstępnie przybliżone w tym rozdziale). Bardzo istotny dokument stanowi obecnie Strategia Rozwoju Kraju , która określa najbardziej istotne i konieczne do realizacji cele oraz kierunki rozwoju zarówno na płaszczyźnie społecznej, jak i gospodarczej. Są w niej zawarte także konkretne plany zagospodarowania przestrzennego. Przedstawiona we wspomnianym dokumencie wizja Polski w roku 2015 zakłada 23 : 1. wysoki poziom gospodarczy, 2. wysoką jakość życia mieszkańców, 3. konkurencyjną i silną gospodarkę, 4. możliwość utworzenia wielu nowych miejsc pracy. Można uznać Strategię Rozwoju Kraju za podstawowy dokument na temat rozwoju kraju, stanowiący swoistą bazę i punkt wyjścia dla wszelkich innych aktów i strategii zorientowanych na rozwój społeczno-gospodarczy, podnoszenie poziomu życia mieszkańców, czy ochronę dóbr naturalnych i dziedzictwa kulturowego. Oprócz wspomnianej Strategii Rozwoju Kraju można wymienić szereg innych dokumentów, planów i strategii gospodarczych i społecznych. Omówimy teraz pokrótce kilka z nich. 23 Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski, Główny Urząd Statystyczny. Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2011 r., s. 12, gus/oz_wskazniki_zrownowazonego_rozwoju_polski_us_kat.pdf [data dostępu: ]. 33

34 Polska Wyzwania rozwojowe Dokument zawiera plany rozwoju wyznaczone do roku 2030, odnoszące się do stanu infrastruktury, gospodarki, polityki społecznej czy stabilności energetycznej państwa. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia Dokument uwzględnia założenia na temat utworzenia warunków sprzyjających wzrostowi konkurencyjności krajowej gospodarki, który pociągnie za sobą zwiększenie liczby miejsc pracy oraz umocni spójność gospodarczą, przestrzenną i społeczną. Polityka ekologiczna państwa w latach z perspektywą do roku 2016 Celem tego dokumentu jest zapewnienie bezpieczeństwa mieszkańcom, infrastrukturze społecznej oraz zasobom naturalnym, a także stworzenie podstaw do zrównoważonego rozwoju społecznego i gospodarczego. Polityka klimatyczna Polski. Strategie redukcji emisji gazów cieplarnianych w Polsce do roku 2020 To efekt działań mających na celu uniknięcie trwałych zmian klimatycznych. Podstawą dla stworzenia Polityki klimatycznej była Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu oraz Protokół z Kioto. Zadaniem Polski jest według tej strategii dołączenie do starań międzynarodowych na rzecz ochrony klimatu i walki 34

35 z jego zanieczyszczeniem. Do głównych działań podejmowanych w tym kierunku należą 24 : 1. zwiększenie powierzchni obszarów leśnych; 2. racjonalizacja eksploatacji źródeł energii; 3. zwiększenie zasobów glebowych; 4. poprawa wykorzystania surowców oraz produktów przemysłu; 5. zmiana gospodarowania odpadami. Efektem tych działań, prowadzonych w ramach zrównoważonego rozwoju, mają być korzyści gospodarcze, polityczne i społeczne, które przyczynią się do długoterminowej poprawy jakości życia w Polsce. Strategia zmian wzorców produkcji i konsumpcji na sprzyjające realizacji zasad trwałego, zrównoważonego rozwoju Dokument wskazuje konieczność zmiany sposobu prowadzenia działań w dziedzinach, które w dużym stopniu agresywnie eksploatują źródła zasobów naturalnych, przez co przyczyniają się do ich silnej degradacji. Głównym celem strategii jest uniezależnienie wzrostu gospodarczego od zużycia surowców naturalnych, a tym samym od niekorzystnego wpływu na środowisko. Polityka energetyczna Polski do roku 2030 Głównym założeniem jest zapewnienie Polsce bezpieczeństwa i stabilności energetycznej przy jednoczesnym utrzymaniu realizacji założeń zrównoważonego rozwoju. 24 Protokół z Kioto uzupełnia postanowienia Konwencji, odnosi się do przeciwdziałania globalnemu ociepleniu. Traktat wynegocjowano podczas konferencji w Kioto, która odbywała się w grudniu 1997 r. 35

36 Polityka transportowa Polski na lata Dokument określa kierunki rozwoju polskiego transportu, konieczność poprawy jego jakości oraz podniesienie poziomu bezpieczeństwa wszystkich osób korzystających ze środków transportu. Wszystkie działania mające na celu realizację wyżej wymienionych założeń powinny odbywać się z poszanowaniem środowiska naturalnego i w zgodzie z ideą zrównoważonego rozwoju. Nietrudno zauważyć, iż istnieje duża liczba proponowanych planów i strategii, dotyczących rozwoju różnych dziedzin życia w ciągu najbliższych kilku czy kilkunastu lat. Dodatkowo wiele z nich porusza bardzo podobne czy wręcz identyczne zagadnienia. W listopadzie 2009 roku Rada Ministrów podpisała dokument pod tytułem Plan uporządkowania strategii rozwoju. Zgodnie z nazwą ma on na celu usystematyzowanie istniejących dotąd strategii rozwoju i zaprezentowanie zintegrowanych planów, które zostały zawarte w dziewięciu podstawowych punktach opracowanych w oparciu o raport Polska Wyzwania rozwojowe. Najogólniejszy podział strategii wprowadza wspomniana wcześniej ustawa o zasadach prowadzenia polityki rozwoju 25 : 1. Długoterminowa strategia rozwoju wyznacza główne kierunki społeczno-gospodarczego rozwoju kraju oraz zagospodarowania przestrzennego, zgodne z założeniami zrównoważonego rozwoju. Scenariusze i strategie zawarte w tej części obejmują okres najbliższych piętnastu lat; 2. Średniookresowa strategia rozwoju określa cele oraz kierunki 25 Art. 9 ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, Dz.U. z 2006 r. Nr 226, poz

37 rozwoju na płaszczyźnie gospodarczej, społecznej, przestrzennej i regionalnej, które będą realizowane w okresie od czterech do dziesięciu lat. Głównymi narzędziami realizacji podjętych założeń mają być strategie rozwoju i specjalne programy, w tym także programy unijne. 3. Inne strategie rozwoju dokumenty zawierające kierunki rozwoju i cele wyszczególnione w średniookresowej strategii rozwoju, dotyczące rozwoju regionalnego i przestrzennego, realizowanego z użyciem programów. Należy też podkreślić zasady, jakie mają przyświecać tworzeniu strategii i programów rozwoju. Są to 26 : 1. zrównoważony rozwój (równowaga w dążeniach gospodarczych, społecznych i środowiskowych); 2. niedyskryminacja w życiu społecznym, politycznym oraz gospodarczym; 3. solidarność obywatelska (zarówno wewnątrz grup społecznych, jak i pomiędzy nimi); 4. spójność (w wymiarze terytorialnym, regionalnym itp.); 5. dobro publiczne i demokratyczne kraju. Średniookresowa strategia rozwoju oparta jest na dziewięciu podstawowych strategiach 27 : Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego; 2. Strategii Sprawne Państwo ; 3. Strategii Innowacyjności i Efektywności Gospodarczej; 4. Strategii Rozwoju Regionalnego (Regiony, Miasta, Obszary wiejskie); Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski, Główny Urząd Statystyczny. Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2011 r., s. 14, oz_wskazniki_zrownowazonego_rozwoju_polski_us_kat.pdf [data dostępu: ]. 27 Ibidem. 37

38 5. Strategii Rozwoju Transportu; 6. Strategii Bezpieczeństwa Energetycznego i Środowiska, perspektywa 2020 roku; 7. Strategii Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczpospolitej Polskiej ; 8. Strategii Zrównoważonego Rozwoju Wsi, Rolnictwa i Rybactwa; 9. Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego. Jak nietrudno zauważyć, polskie przepisy i działalność władz została w dużym stopniu zorientowana na realizację założeń zrównoważonego rozwoju. Szereg zapisów prawnych, w tym zapis w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, gwarantują rzetelne ustosunkowanie się do podjętych planów i wprowadzenie w życie działań mających pomóc w realizacji postawionych celów. Zadanie W ramach podsumowania postaraj się usystematyzować informacje na temat działań podjętych przez polskie władze w celu wdrożenia założeń zrównoważonego rozwoju. Czego dotyczą strategie rządowe, na jakich dziedzinach życia publicznego i prywatnego się skupiają, jakie elementy pojawiają się w nich najczęściej? Postaraj się w miarę możliwości nie korzystać z notatek i treści rozdziału. Możesz rozpocząć dyskusję lub samodzielnie opracować podsumowanie, a następnie omówić je z resztą grupy i prowadzącym. 38

39 W dalszych częściach materiałów zajmiemy się postawą proekologiczną, jej realizacją w działaniach różnych organizacji pozarządowych i możliwościami uczestnictwa we wdrażaniu idei zrównoważonego rozwoju na poziomie pojedynczego obywatela. 39

40 Kształtowanie aktywnych postaw prospołecznych w organizacjach ekologicznych Ostatnimi czasy coraz częściej podejmuje się zagadnienie środowiska, jego ochrony oraz zagrożeń, jakie niesie ze sobą działalność człowieka. Warto pamiętać, że zagrożenia te nie wynikają jedynie z aktywności dużych firm, fabryk czy koncernów przemysłowych, ale także z tego, jak względem środowiska naturalnego zachowują się pojedynczy obywatele. Temat ekologii i szeroko pojętej natury pojawia się zarówno w mediach (liczne artykuły prasowe, filmy i programy dokumentalne), jak również w życiu codziennym za sprawą lokalnych i międzynarodowych organizacji, których działalność jest podporządkowana kształtowaniu i rozwijaniu postawy proekologicznej w społecznościach. Zanim jednak zajmiemy się charakterystyką organizacji tego typu, przyjrzyjmy się takiemu rodzajowi aktywności, jakim jest wolontariat Wolontariat Liczącym się przejawem aktywności w ramach społeczeństwa obywatelskiego jest wolontariat. Warto, abyście dowiedzieli się więcej o Waszej możliwości współdziałania w ramach wolontariatu. Wiele organizacji i stowarzyszeń (w tym proekologicznych) szuka właśnie wolonta- 40

41 riuszy zaangażowanych w rozwiązanie konkretnego problemu, nie zaś osób, które poszukują w nich stałego zatrudnienia. Pamiętajcie, że wolontariusz to osoba nieotrzymująca żadnego wynagrodzenia za pracę na rzecz innych 28. Zwykle wolontariusze to osoby pełnoletnie (trzeba również spełnić warunek bycia niekaranym). Jeżeli jednak młodzież, która nie ukończyła 18 lat, podejmuje działania pod kierunkiem nauczyciela w szkole bądź w ramach pozalekcyjnych zajęć, również może zaliczać się do wolontariuszy. W innych sytuacjach rodzice muszą zgodzić się na uczestnictwo niepełnoletnich w wolontariacie. Każdy wolontariusz powinien zostać ubezpieczony przez placówkę, na rzecz której pracuje, musi też zostać odpowiednio przeszkolony. Powinien on otrzymać zaświadczenie opisujące podejmowaną przez niego pracę oraz wszelkie narzędzia potrzebne do zrealizowania stawianych przed nim celów. Na czas świadczenia usługi wolontariatu dana instytucja musi podpisać z wolontariuszem porozumienie, które powinno precyzować zasady udziału w wolontariacie. Jeżeli interesuje Was działalność wolontariatu w Polsce i za granicą, zapoznajcie się ze stroną internetową Znajdziecie tam mnóstwo przydatnych informacji, między innymi: jak powinien pracować wolontariusz, jakie ma prawa i obowiązki, gdzie szukać położonego najbliżej Was centrum wolontariatu itp. Jeżeli chcecie stać się wolontariuszem, za pomocą tej strony dotrzecie do miejsc poszukujących właśnie takich osób. Z kolei jeśli założycie fundację czy stowarzyszenie, możecie na tej stronie zamieszczać własne ogłoszenia i poszukiwać wolontariuszy chętnych do włączenia się w Waszą działalność. 28 Ustawa z dnia 22 stycznia 2010 r. o zmianie ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 28, poz. 146). 41

42 Jaką pomoc możecie zaoferować w ramach wolontariatu? To oczywiście zależy od Waszych umiejętności i zainteresowań. Na Wasz czas i zaangażowanie czekają na przykład szpitale, domy dziecka, pogotowie, policja, schroniska dla zwierząt, świetlice środowiskowe, muzea, galerie, ogrody botaniczne i zoologiczne, biblioteki itp. W ramach wolontariatu możecie nie tylko zbierać pieniądze na cele charytatywne (na pewno znacie Wielką Orkiestrę Świątecznej Pomocy) czy opiekować się osobami chorymi, niepełnosprawnymi lub będącymi w podeszłym wieku, możecie też włączyć się w system udzielania porad i konsultacji, organizować czas wolny dla dzieci, pomagać im w odrabianiu lekcji i zrozumieniu materiału przekazywanego w szkole, tłumaczyć teksty z języka obcego, pomagać bezrobotnym w znalezieniu zatrudnienia, pisać artykuły czy podania i petycje, tworzyć ulotki, plakaty, strony internetowe, zajmować się pracą biurową, odbierać telefony zaufania, prowadzić zajęcia z dziećmi i dorosłymi, dotrzymywać towarzystwa samotnym, motywować do działania osoby, które nie wierzą w swoje możliwości, pomagać w organizacji imprez czy w chronieniu środowiska naturalnego 29. Zanim zaangażujecie się w wolontariat, przyjrzyjcie się kwestiom, które powinniście wziąć pod uwagę. Obrazuje je schemat na następnej stronie. Jeżeli zastanowicie się nad nimi, zwiększy to szansę, że Wasze przedsięwzięcie zakończy się sukcesem, przyniesie innym wymierne korzyści, a Wam zapewni satysfakcję. 29 K. Braun, Pomaganie nakręca mnie. Informator dla wolontariuszy, Centrum Wolontariatu, Warszawa

43 Rysunek 2. Co musicie wiedzieć, zanim zaangażujecie się w wolontariat czy macie wolny czas i ile czasu chcecie przeznaczyć na wolontariat (bądźcie konkretni ile godzin, w które dni w tygodniu możecie być wolni itp., ułatwi to kontakt z daną instytucją i uzgodnienie form pomocy) co dokładnie chcecie robić pomyślcie, czy chcecie zajmować się tym, na czym znacie się najlepiej, czy też wolicie nauczyć się czegoś zupełnie nowego, zastanówcie się też nad motywami wyboru właśnie tych, a nie innych czynności oraz nad tym, jakie swoje umiejętności możecie wykorzystać; ponadto ważne jest, abyście wiedzieli, czy chcecie spędzać czas z ludźmi, czy dobrze się czujecie z grupą osób itp., czy umiecie pracować z niepełnosprawnymi, chorymi, czy lepiej będzie Wam w biurze itd. w jakim miejscu będziecie najbardziej przydatni często warto zacząć szukać od najbliższego otoczenia, sąsiedztwa, obok domu, mogą się tam znajdować instytucje i osoby potrzebujące pomocy Źródło: opracowanie własne na podstawie: [data dostępu: ]. Jeżeli wybraliście już miejsce i wiecie, jak możecie i chcecie pomóc oraz w jakim czasie i zakresie jesteście w stanie pomagać, nie pozostaje nic innego jak zgłosić się do wybranej przez Was instytucji. Warto też, zanim się tam udacie, zapoznać się z jej stroną internetową, zadaniami, celami, historią działalności, formami promocji itp. Organizacje i stowarzyszenia ekologiczne Zorganizowane grupy oddane działalności proekologicznej to najczęściej przedsięwzięcia spontanicznie powołane przez osoby prywatne, 43

44 reprezentujące krytyczne nastawienie wobec kapitalizmu i pozbawionego refleksji rozwoju przemysłowego. Zadaniem ich jest wnikliwe zapoznanie się z problemami środowiska, rzetelne wyjaśnienie tych problemów społeczności, a także, poprzez wywieranie wpływu na lokalne władze, próba zmiany nastawienia do zagadnień ekologicznych. Organizacje działają zarówno na polu lokalnym, zajmując się problemami konkretnego obszaru (powiaty, organizacje krajowe), jak i międzynarodowym. Jedną z najlepiej znanych organizacji działających w dziedzinie ekologii jest bez wątpienia Greenpeace. Warto jednak pamiętać, że jest to tylko jedno z wielu proekologicznych przedsięwzięć, co więcej są organizacje, jak chociażby WWF czy krajowa Liga Ochrony Przyrody, które działają na rzecz ochrony środowiska znacznie dłużej od medialnie widocznego Greenpeace'u. Omówimy teraz pokrótce kilka istotnych i wartych poznania organizacji i fundacji, których działalność ukierunkowana jest na ochronę środowiska naturalnego. Zanim jednak skupimy się na działalności organizacji związanych z ochroną środowiska, spróbujmy zastanowić się nad pewnym zagadnieniem. Zadanie Czy potrafisz podać przykłady pozytywnego lub negatywnego wpływu na środowisko zaobserwowanego w Twoim otoczeniu? Spróbuj opisać swoje spostrzeżenia, a następnie przedyskutuj je z pozostałymi uczestnikami szkolenia. 44

45 Greenpeace Historia organizacji sięga 1971 roku, kiedy to grupa ekologów wyruszyła łodzią z kanadyjskiego Vancouver, by wyrazić swój sprzeciw wobec amerykańskich prób jądrowych, które rząd USA prowadził na wyspie Amchitka w archipelagu Aleutian, należącym do Alaski. Organizacja, wówczas jeszcze działająca pod nazwą Don't Make a Wave Committee, nie odniosła sukcesu, co oczywiście nie przeszkodziło jej działać dalej, rozwijać się i niedługo później ewoluować w organizację Greenpeace. Przez czterdzieści lat Greenpeace (a wcześniej Don't Make a Wave Committee) dedykował swoją działalność sześciu fundamentalnym celom 30 : 1. ochronie lasów, w tym lasów deszczowych; 2. ochronie mórz i oceanów; 3. ochronie przed substancjami toksycznymi; 4. przeciwdziałaniu globalnemu ociepleniu i zmianom klimatycznym; 5. zagadnieniom związanym z energią; 6. organizmom (a także żywności) modyfikowanym genetycznie. 30 Greenpeace, [data dostępu: ]. 45

46 Mimo że pierwsze działania nie zakończyły się spektakularnym sukcesem, Greenpeace może pochwalić się wieloma osiągnięciami. Pod koniec lat 80. organizacja doprowadziła między innymi do podpisania konwencji o zapobieganiu zatapiania odpadów i zanieczyszczania mórz, a także przyczyniła się do wprowadzenia przez Organizację Narodów Zjednoczonych zakazu stosowania sieci stawnych przy połowach dalekomorskich. Kolejna dekada też nie minęła bez wartych odnotowania rezultatów. W 1995 roku dzięki działaniom Greenpeace'u Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO) wprowadziła rosyjskie dziewicze lasy Komi (będące największą puszczą Europy) do rejestru dziedzictwa światowego. Działanie to w ogromnym stopniu ochroniło unikatowy ekosystem przed wycinką drzew i degradacją. Cztery lata później kolejnym sukcesem organizacji było przyczynienie się do wprowadzenia przez dziewięć państw zakazu wykorzystywania polichlorku winylu (PVC) w produkcji zabawek dla dzieci 31. W następnych latach Greenpeace wpływał na liczne firmy, przyczyniając się na przykład do zmiany ich polityki zaopatrzenia, skutkiem czego było zmniejszenie zużycia surowców z zagrożonych i cennych przyrodniczo terenów. Sukcesy i zwycięstwa na polu walki o środowisko naturalne to jednak tylko jedna ze stron istnienia Greenpeace'u. Drugą, zdecydowanie mniej chlubną, jest niejednokrotne poruszanie się na granicy prawa. Działania ekologów, jakkolwiek powodowane szlachetnymi pobudkami, czasami owocują wejściem w konflikt z władzami. Ostatnimi czasy można jednak zauważyć lat Greenpeace, [data dostępu: ]. 46

47 znaczne ocieplenie w relacjach między organizacjami ekologicznymi a przedstawicielami prawa 32. W chwili obecnej Greenpeace posiada swoje oddziały w przeszło czterdziestu krajach na świecie. Można śmiało stwierdzić, że swoimi działaniami obejmuje cały glob. Wśród współpracowników organizacji są nie tylko ludzie związani ściśle z zagadnieniami ekologicznymi, ale także lekarze, prawnicy czy przedstawiciele mediów. Organizacja pragnie pozostać w pełni niezależna, więc nie przyjmuje żadnych środków finansowych ani innego rodzaju wsparcia od rządów państw, firm i korporacji oraz partii i ugrupowań politycznych. Utrzymuje się wyłącznie z wpłat i darowizn osób prywatnych. Działania Greenpeace'u wspiera przeszło jedenaście milionów osób na całym świecie, a blisko trzy miliony regularnie wspomagają organizację finansowo 33. World Wide Fund for Nature (WWF) Światowy Fundusz na rzecz Przyrody tak można przetłumaczyć nazwę jednej z najprężniej działających organizacji ekologicznych na świecie, znanej wcześniej jako World Wildlife Fund. Fundacja powstała w 1961 roku z inicjatywy ówczesnego dyrektora generalnego UNESCO, Sir Juliana Huxleya, który podróżując po Afryce, dostrzegł palącą potrzebę objęcia ochroną unikatowego ekosystemu tego kontynentu. Wkrótce do jego planów powołania organizacji, która miałaby skupiać się na ochronie środowiska naturalnego, dołączyli Max Nicholson, znany i ceniony ornitolog, oraz Sir Peter Scott, wiceprezydent Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN). Ten ostatni jest też autorem projektu, 32 Obrona klimatu nie jest przestępstwem przełomowa decyzja brytyjskiego sądu, [data dostępu: ] lat Greenpeace, [data dostępu: ]. 47

48 który stał się logo fundacji, charakterystycznej czarno-białej pandy, jednego z najbardziej rozpoznawanych oznaczeń na świecie. Główną siedzibą WWF jest Szwajcaria, jednak w ciągu przeszło pół wieku istnienia i działania oddziały organizacji powstały w wielu krajach na całym świecie. W pierwszej fazie działalności fundacja zajmowała się kumulowaniem funduszy potrzebnych na edukację i badania, które miałyby przyczynić się do uratowania zagrożonych gatunków i cennych siedlisk. Fundusz skupia się jednak nie tylko na ratowaniu zwierząt, działa również na rzecz ograniczenia zniszczenia środowiska naturalnego. W czasie swojej działalności WWF było zaangażowane w kilkanaście tysięcy przedsięwzięć na całym globie, wśród rezultatów tych działań należy wymienić chociażby utworzenie blisko trzystu parków narodowych. W latach 80. XX wieku WWF stworzyło wraz z Międzynarodową Unią Ochrony Przyrody i Programem Środowiskowym Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNEP) tak zwaną Światową Strategię w Zakresie Ochrony Przyrody. Dokument został podpisany przez Sekretarza Generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych, opublikowany w 34 stolicach na świecie i został podstawą całościowego spojrzenia na zagadnienia związane z ochroną środowiska naturalnego i zrównoważonego, umiejętnego wykorzystania zasobów naturalnych planety. Na początku lat 90. organizacji udało się doprowadzić do zawieszenia międzynarodowego handlu kością słoniową oraz nakłonić przedstawicieli państw z całego świata do podpisania konwencji o bioróżnorodności i zmianach klimatu (konferencja ONZ w Rio de Janeiro, 1992 rok) 34. Światowy Fundusz na rzecz Przyrody zajmuje się jednak nie tylko działalnością międzynarodową. WWF Polska działa niezwykle prężnie 34 Historia WWF, [data dostępu: ]. 48

49 i odnosi sukcesy warte odnotowania. Aktywność tej organizacji przyczyniła się do powstania w 1993 roku Biebrzańskiego Parku Narodowego. Ochroną objęto też tereny Bagien Biebrzańskich, które w skali europejskiej są terenami unikatowymi, a przez to niezwykle cennymi. Sześć lat później powstały trzy kolejne parki krajobrazowe: Mużakowski Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Ujścia Warty oraz Krzesiński Park Krajobrazowy. Objęto też ochroną ogromne tereny w dolinach Nysy i Odry. W roku 2001 powstał projekt Klimat i energia, którego celem jest ograniczenie emisji szkodliwych gazów do atmosfery i upowszechnienie wykorzystania odnawialnych źródeł energii. Polski oddział WWF zaangażował się także w kampanię na rzecz zakazu handlu zagrożonymi gatunkami, a w 2004 roku polski parlament wprowadził nowe przepisy regulujące zasady walki z czarnym rynkiem handlu żywym towarem. Organizacja nie ustaje w staraniach dalszego rozwoju i jeszcze lepszej ochrony regionów cennych przyrodniczo. Wciąż monitoruje i udoskonala działania w rejonach nadbiebrzańskich czy w dolinie Odry. Angażuje się również w aktywności mające na celu uratowanie drastycznie niskiej populacji rysiów czy ochronę niedźwiedzi. Dużym sukcesem okazała się też akcja Godzina dla Ziemi, która polega na symbolicznym gaszeniu światła, mającym uzmysłowić, że troskę o środowisko każdy może zainicjować we własnym domu. Podczas ostatniej edycji w ciemnościach pogrążyły się setki milionów prywatnych domów w przeszło 150 krajach, a także na kilku tysiącach obiektów handlowych i turystycznych, w tym na paryskiej Wieży Eiffla, Pałacu Buckingham w Londynie, Bramie Brandenburskiej w Berlinie czy nowojorskim Times Square. Wygaszony był nawet Burj Khalifa, najwyższy wieżowiec świata, znajdujący się w Dubaju. W Polsce światło zgasło między innymi w Pałacu Kultury 49

50 i Nauki, w Pałacu Prezydencki, Teatrze Wielkim, a także w Sukiennicach i na Kopcu Kościuszki. Do akcji przyłączyły się też niektóre obiekty rządowe. Z uwagi na olbrzymie zainteresowanie akcją wygaszono także Stadion Narodowy w Warszawie. Godzinę dla Ziemi promowały liczne osoby publiczne i przedstawiciele kultury 35. Zadanie Jednym z sukcesów WWF była zmiana planów dotyczących działań w Dolinie Rospudy. Czy pamiętasz, czego dokładnie dotyczyła ta sytuacja? Być może potrafisz podać inne przykłady interwencji tej lub innych organizacji proekologicznych. Swoje spostrzeżenia możesz przedyskutować w grupie. 35 Rekordowa godzina dla Ziemi WWF, action,get,id,13.html [data dostępu ]. 50

51 IUCN oraz UNEP Przy okazji charakterystyki WWF wspomnieliśmy o jeszcze dwóch organizacjach, których działalność jest związana z szeroko pojętą ochroną środowiska i dóbr naturalnych. Przyjrzyjmy się im dokładniej. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (International Union for Conservation of Nature, IUCN) powstała w 1948 roku i jest najstarszą działającą organizacją ukierunkowaną na ochronę środowiska naturalnego. Skupia przeszło dwieście organizacji rządowych i blisko tysiąc pozarządowych, a w jej szeregach działa około jedenaście tysięcy wolontariuszy ze stu sześćdziesięciu krajów. Są wśród nich naukowcy i eksperci reprezentujący różne dziedziny życia. Siedziba organizacji mieści się w szwajcarskim mieście Gland. Główną misją organizacji jest współpraca z rządami i pomaganie społeczeństwom na całym świecie w zakresie ochrony różnorodności naturalnej oraz zrównoważonego wykorzystywania zasobów naszej planety. Unia wspiera też szereg badań naukowych oraz koordynuje wiele projektów bezpośrednio związanych z regulacjami prawnymi dotyczącymi zagadnień ekologicznych. Jednym z dokumentów opublikowanych przez IUCN jest tzw. Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych. Jest to lista zawierająca wykaz gatunków zwierząt, roślin i innych organizmów, którym w mniejszym lub większym stopniu grozi wyginięcie. Po raz pierwszy opublikowano ją w roku 1953, edycja z 2011 roku zawiera przeszło pięćdziesiąt dziewięć tysięcy nazw gatunków zwierząt, roślin i grzybów, z czego ponad dziewiętnaście tysięcy to gatunki zagrożone wyginięciem. Większość z nich zawdzięcza ten status niszczącej lub lekkomyślnej działalności człowieka About IUCN, [data dostępu: ]. 51

52 Program Środowiskowy Organizacji Narodów Zjednoczonych (United Nations Environmental Programme, UNEP) jest agendą Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) powołaną w grudniu 1972 roku. Ma ona za zadanie prowadzenie badań na polu ochrony środowiska i stałe monitorowanie jego stanu na świecie. Siedziba UNEP mieści się w kenijskiej stolicy, Nairobi. W 1991 roku powołano w Polsce Centrum Informacji o Środowisku, co było skutkiem porozumienia zawartego pomiędzy UNEP i Ministerstwem Środowiska. Centrum jest częścią ogólnoświatowej sieci GRID (Global Resource Information Database), która powstała przy Organizacji Narodów Zjednoczonych, by wspomóc racjonalne i efektywne wykorzystanie zasobów naturalnych na poziomie lokalnym, krajowym, ale także w skali globalnej. UNEP/GRID-Warszawa ma za zadanie 37 : 1. gromadzić i analizować informacje na temat środowiska oraz formułować stosowne raporty; 2. opracowywać i udostępniać specjalistyczne dane przestrzenne w formie kartograficznej, a także jako prezentacje i aplikacje multimedialne oraz internetowe; 3. promować (także poprzez organizację szkoleń) wykorzystanie systemów informacji geograficznej (GIS) oraz teledetekcji i nawigacji satelitarnej (GPS); 4. edukować w zakresie działań proekologicznych przy wykorzystaniu nowoczesnych środków przekazu wiedzy; 5. edukować w zakresie wykorzystania GIS i technologii informacyjnych jako narzędzi przydatnych w zarządzaniu środowiskiem; 37 UNEP/GRID Warszawa, [data dostępu: ]. 52

53 6. upowszechniać publikacje z zakresu ochrony środowiska i promocji postaw proekologicznych; 7. propagować postawy proekologiczne wśród członków społeczności. W ciągu swojego istnienia polski oddział UNEP zrealizował wiele projektów finansowanych między innymi ze środków Unii Europejskiej, jest zaangażowany w przeznaczony dla szkół projekt GLOBE (Global Learning and Observations to Benefit the Environment), a także we współpracy z Centralnym Ośrodkiem Doskonalenia Nauczycieli prowadzi liczne szkolenia w zakresie upowszechniania postaw ekologicznych 38. Liga Ochrony Przyrody Liga Ochrony Przyrody (LOP) istnieje w Polsce od 1927 roku. Została powołana do życia w celu uwrażliwiania ludzi na bezcenne piękno środowiska naturalnego. Organizacja w szczególności ukierunkowała swoje działania na młodzież, chcąc przekazać jej idee proekologiczne z szacunkiem do przyrody na czele. Liga oprócz działań o charakterze inwestycyjnym skupia się przede wszystkim na organizowaniu szkoleń, warsztatów, wykładów i konferencji poświęconych zagadnieniom związanym z ochroną środowiska i przeciwdziałaniem szkodliwemu wpływowi człowieka. Organizacja oferuje też zajęcia dla dzieci i młodzieży, organizuje liczne wycieczki przyrodnicze, konkursy i olimpiady o tematyce ekologicznej, a także pokazy i wystawy. Prowadzone przez Ligę Ochrony Przyrody Europejskie Centrum Ekologiczne wprowadziło i upowszechniło tak zwaną Europejską Zieloną Kartę (European Green Card), która ma na celu promocję ekologicznego stylu życia, zapewnia dostęp do literatury fachowej oraz szkoleń z zakresu ekologii, umożliwia uzyskanie pomo- 38 Ibidem. 53

54 cy w poznawaniu bogactw naturalnych. Warunkiem uzyskania Karty jest złożenie odpowiedniej deklaracji i uiszczenie stosownej składki członkowskiej 39. Wśród wielu krajowych i międzynarodowych instytucji, z którymi Liga Ochrony Przyrody stale współpracuje, można wymienić między innymi Youth and Environment Europe (Młodzież i Środowisko Europy, YEE), World Society for the Protection of Animals (Światowe Towarzystwo Ochrony Zwierząt, WSPA) czy Międzynarodowa Koalicja Wolontariusze Przyrody (CVA). Ponadto LOP jest jednym z istotnych członków Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody 40. Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych W 1989 roku w Krakowie powstała pozarządowa organizacja o nazwie Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych (FWIE). Głównym celem jej istnienia jest wspieranie działalności mającej na celu poprawę stanu środowiska naturalnego. Fundacja angażuje się w pomoc samorządom lokalnym, innym organizacjom pozarządowym, a także różnego rodzaju instytucjom oraz obywatelom. Samą FWIE oraz jej przedsięwzięcia wspomaga Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Fundacja stara się na bieżąco określać problemy, które wynikają dla środowiska naturalnego ze szkodliwej działalności człowieka, oraz proponować dla zidentyfikowanych problemów efektywne rozwiązania. W ramach swoich działań prowadzi liczne szkolenia i organizuje projekty zorientowane na rzetelne i merytoryczne przygotowanie do 39 Europejska Zielona Karta, Karta,wid,78448,wiadomosc.html?ticaid=1fe26 [data dostępu: ]. 40 Liga Ochrony Przyrody, [data dostępu: ]. 54

55 pracy w zakresie ochrony środowiska. W miarę swoich możliwości FWIE oferuje także dofinansowania zarówno osobom prywatnym, jak i instytucjom zaangażowanym w działalność proekologiczną. Działanie Fundacji nie ogranicza się jedynie do obszaru Małopolski, gdzie działa jej siedziba, ale obejmuje także inne rejony kraju. Chęć zaangażowania w działalność Fundacji Wspierania Inicjatyw Ekologicznych można zadeklarować, kontaktując się z nią bezpośrednio. Istnieje też możliwość udzielenia organizacji wsparcia finansowego, na przykład poprzez przekazanie jej 1% podatku dochodowego podczas wypełniania corocznego zeznania podatkowego 41. Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami To organizacja pożytku publicznego istniejąca od listopada 1864 roku, pierwsza tego typu w Polsce, a druga na świecie (wcześniej powstało Królewskie Towarzystwo dla Zapobiegania Okrucieństwu wobec Zwierząt, RSPCA w Wielkiej Brytanii). Towarzystwo miało olbrzymi wpływ na uchwalenie Ustawy o ochronie zwierząt 42 w 1997 roku. Obecnie działa przeszło sto oddziałów TOZ. Ich nadrzędnym celem jest uwrażliwianie ludzi na los zwierząt, edukacja w zakresie ich humanitarnego traktowania, a także działania zmierzające do objęcia określonych gatunków ochroną i otoczenia opieką. Towarzystwo angażuje się ponadto w szeroko rozumianą ochronę środowiska. Klub Gaja Niezależna pozarządowa organizacja, którą w 1988 roku założył Jacek Bożek, znany działacz na rzecz ochrony środowiska. Organi- 41 O Fundacji, [data dostępu: ]. 42 Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 roku o ochronie zwierząt, Dz.U Nr 111, poz

56 zacja zajmuje się działalnością na rzecz ochrony środowiska naturalnego oraz upowszechnienia i wzmocnienia poszanowania praw zwierząt. W czasie swojego istnienia doprowadziła do otoczenia ochroną wielu siedlisk zwierząt oraz dolin rzek, a także przyczyniła się do zalesienia dużych obszarów naszego kraju. Przedstawiciele Klubu Gaja przekonują, że rozwój człowieka i podnoszenie standardu oraz jakości jego życia wcale nie muszą stać w sprzeczności z ideami proekologicznymi, wręcz przeciwnie, mogą się znakomicie uzupełniać. Dlatego też organizacja angażuje się w edukację i rozwijanie postaw proekologicznych, pragnie pokazać, jak efektywnie połączyć wygodne życie codzienne z dbałością o środowisko naturalne 43. Klub Gaja może też pochwalić się kilkoma bardzo poważnymi osiągnięciami. W 1997 roku działania Klubu doprowadziły do uchwalenia ustawy o ochronie zwierząt. Dwanaście lat później udało się doprowadzić do nowelizacji wspomnianej ustawy, dzięki czemu rybom hodowlanym (na przykład karpiom) przyznano takie same prawa w kwestii ochrony, jak pozostałym kręgowcom. W 2010 roku powstał rezerwat ornitologiczny Wisła pod Zawichostem, największy tego typu obiekt w Polsce. W latach Klub prowadził akcję pod nazwą Święto Drzewa, w ramach której w całym kraju posadzono przeszło pół miliona drzew. Ważnym i wartym wspomnienia faktem z działań organizacji jest też inicjatywa Zbieraj makulaturę ratuj konie, dzięki której udało się uratować około pięćdziesiąt koni, chorych lub zaniedbanych, a także skazanych na brutalną śmierć w rzeźni O nas, [data dostępu: ]. 44 Rezultaty działań, [data dostępu: ]. 56

57 Warto wspomnieć też o innych działających w naszym kraju organizacjach, fundacjach i stowarzyszeniach, których działania ukierunkowane są na ochronę środowiska oraz praw zwierząt: 1. Ośrodek Działań Ekologicznych Źródła ; 2. Fundacja Imienia Tomka Byry Ekologia i Sztuka; 3. Front Wyzwolenia Zwierząt (FWZ); 4. Fundacja Ecobaltic; 5. Fundacja Nasza Ziemia; 6. Małopolskie Towarzystwo Ornitologiczne (MTO); 7. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska; 8. Obywatelski Ruch Ekologiczny (ORE); 9. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (OTOP); 10. Polski Klub Ekologiczny; 11. Stowarzyszenie Empatia. Poniżej zamieszczamy dane kontaktowe dla osób, które są zainteresowane pozyskaniem bardziej szczegółowych informacji na temat organizacji i stowarzyszeń ekologicznych bądź wyrażają chęć wejścia w ich struktury. Greenpeace Polska Siedziba główna: ul. Włoska 10, Warszawa; Telefony: ; Adres mailowy: infopl@greenpeace.pl; Strona internetowa: WWF Polska Siedziba główna: ul. Wiśniowa 38, Warszawa; Telefony: , , , ; Adres mailowy: kontakt@wwf.pl; Strona internetowa: 57

58 Liga Ochrony Przyrody Siedziba główna: ul. Tamka 37/2, Warszawa; Telefony: , ; Adres mailowy: Strona internetowa: Europejskie Centrum Ekologiczne Ligi Ochrony Przyrody Siedziba główna: ul. Włodarzewska 13/15, Warszawa; Telefon: Fundacja Wspierania inicjatyw Ekologicznych Siedziba główna: ul. Czysta 17/4, Kraków; Telefony: (według informacji na stronie internetowej Fundacji numer jest dostępny w godzinach 9:00 15:00) Adres mailowy: biuro@fwie.pl; Strona internetowa: Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami Siedziba główna: ul. Nowakowskiego 4, Warszawa; Telefony: ; Adres mailowy: toz@toz.pl; Strona internetowa: Klub Gaja Siedziba główna: ul. Parkowa 10, Wilkowice; Telefony: Adres mailowy: klubgaja@klubgaja.pl; Strona internetowa:

59 Kształtowanie aktywnych postaw proekologicznych Poprzednie części materiałów poświęcone zostały między innymi na scharakteryzowanie postawy rządu i organizacji rządowych wobec zagadnienia zrównoważonego rozwoju oraz szeroko pojętej ochrony środowiska naturalnego i jego elementów. W tym rozdziale zajmiemy się zorientowanymi na zagadnienia ekologiczne postawami poszczególnych obywateli. Spróbujemy odpowiedzieć na pytanie, kiedy zaczynają się kształtować proekologiczne postawy i gdzie leżą ich źródła? Bez wątpienia do najważniejszych źródeł wzorców każdego rodzaju należą szkoła i dom rodzinny. Większość zachowań i postaw pojawia się właśnie na skutek oddziaływania rodziców czy rodzeństwa, a także nauczycieli oraz kolegów i koleżanek szkolnych. Często są to pożądane zachowania, zamierzony efekt swoistej edukacji, niejednokrotnie jednak występują postawy wynikające ze sprzeciwu wobec oczekiwań. W naszych rozważaniach zajmiemy się jednak tylko pozytywnymi postawami wobec zagadnień związanych z troską o środowisko naturalne. Idea zrównoważonego rozwoju, jak już wspomnieliśmy wcześniej, jest fundamentalną strategią funkcjonowania współczesnych społeczeństw, mającą na celu zapewnienie odpowiedniego rozwoju członkom społeczności globalnej i lokalnej przy jednoczesnym umożliwieniu takich 59

60 samych warunków życiowych przyszłym pokoleniom. W tę strategię wpisuje się także ochrona środowiska naturalnego. Miłym akcentem jest obserwowanie wśród przechodniów napominania dzieci przez rodziców, że papierek po zjedzonym batonie należy wrzucić do pojemnika na śmieci, albo przestrzegania, by nie dewastować okolicznej zieleni. Może się to wydawać trywialne, ale faktem jest, że wpajanie szacunku dla otoczenia, w tym dla elementów środowiska naturalnego i przyrody procentuje w przyszłości. To, co początkowo jest nakazem (bądź zakazem) staje się z czasem nawykiem, a w końcu czymś zupełnie naturalnym i oczywistym. A skoro tak istotne jest, by w przyszłości mieszkańcy planety mogli korzystać z takich samych dóbr, jak my, należy edukację w tej dziedzinie zacząć jak najwcześniej. Wspomniane pozytywne przejawy to jedno. Drugą, ciemną stroną medalu jest stan naszego środowiska. Wystarczy przespacerować się po lesie czy wzdłuż praktycznie dowolnej polskiej rzeki, by dostrzec składowiska śmieci, które stanowią zagrożenie nie tylko dla przyrody, ale także dla człowieka. Można się zastanawiać, jakie źródło ma taki stan rzeczy, czy brak poszanowania dla środowiska to efekt zwykłego niedbalstwa i niefrasobliwości, czy może owoc wieloletniego marginalizowania zagadnień ekologii? Najważniejsze jest jednak podjęcie konkretnych działań mających na celu naprawę sytuacji i uświadomienie ludziom, jak szkodliwe w dłuższej perspektywie czasowej są zachowania tego typu. Należy jednak mieć świadomość, że troska o środowisko przejawia się głównie w słowach, a zbyt rzadko w faktycznym działaniu. Zagadnienia związane z ochroną środowiska powinny pojawić się w procesie edukacji już na jego najwcześniejszym etapie. Uczniowie (a nawet dzieci przedszkolne) powinni być zapoznawani z wartością, jaką 60

61 jest środowisko, czyste powietrze, czysta woda, zasoby leśne, fauna lokalna i globalna. Dbałości o przyrodę nie sposób się jednak nauczyć tak jak równania matematycznego czy listy europejskich stolic. Jest to bowiem nie tyle zbiór informacji, ile zbiór doświadczeń i refleksji, młodzież nie przyswaja zatem formuł i definicji, ale poprzez rzetelną i nieustanną edukację buduje własną świadomość ekologiczną i wykształca w sobie szacunek dla otoczenia. Edukacja zmierzająca do poszanowania przyrody powinna być prowadzona ustawicznie. Nie należy tego zagadnienia traktować jako jednorazowego, zamkniętego tematu, który można zaprezentować, skontrolować wyniki nauki, a następnie odłożyć na bok jako zrealizowane. Otaczający nas świat zmienia się nieustannie, rozwijają się kolejne technologie, czynione są postępy w dziedzinie nauki i techniki, podejmowane nowe badania, tak więc i edukacja ekologiczna wymaga ciągłych zmian i modernizacji merytorycznych. Dlatego też nie można opracować jednego ścisłego programu nauczania tak, jak jest to możliwe w przypadku innych dziedzin. Należy także mieć na uwadze swój własny rozwój pod kątem uczestnictwa w procesie edukacji. To właśnie edukacja (każdego rodzaju, nie tylko ekologiczna) powinna zmieniać się i ewoluować wraz z jej odbiorcą. Z czasem można podejmować coraz bardziej złożone zagadnienia, podejmować próby dyskusji na ich temat czy wyciągać wnioski z własnych aktywności. Postawa proekologiczna powinna kształtować się w dużym stopniu sama poprzez rożne ćwiczenia i skłaniające do refleksji przykłady. Dobrze prowadzona edukacja ekologiczna kształci potrzebę samodzielnego poszerzania wiedzy i szukania odpowiedzi na zadane lub samodzielnie znalezione problemy. Fakt ten w konsekwencji przyczyni 61

62 się do rozwoju osobowości i niewykluczone, że wpłynie też pozytywnie na naukę i przyswajanie wiedzy w innych dziedzinach. Jako tło dla kształtowania postaw przyjaznych środowisku najlepiej jest wykorzystać najbliższe otoczenie. Wówczas edukacja nie jest tylko abstrakcyjnym procesem z odniesieniami do globalnych, odległych problemów, które w wielu przypadkach mogą się wydawać egzotyczne, a przez to mało przekonujące. Nauka na konkretnych przykładach znanych z życia, obserwowanych na co dzień pozwala lepiej rozwinąć rozumienie mechanizmów zachodzących w środowisku, społeczeństwie i gospodarce. To oczywiście pociąga za sobą lepszą orientację we wzajemnych zależnościach pomiędzy tymi dziedzinami życia. Dzięki temu łatwiej dostrzec problemy i zagrożenia oraz wyciągnąć z obserwacji konkretne, trafne wnioski. Ważne jest także, by nie utożsamiać edukacji ekologicznej tylko z teorią. To tak, jakbyśmy uczyli się matematyki i zrezygnowali zupełnie z rozwiązywania zadań. Warto zatem uczestniczyć w wycieczkach, spacerach, obcować z przyrodą. Dla samego procesu edukacji ważne jest wytworzenie swoistej więzi z naturą, rozwijanie wiedzy w wymiarze praktycznym a także podejmowanie proekologicznych działań. Nie można ograniczać nauki tylko do zagadnień teoretycznych także dlatego, że w pewnym momencie mogą się one stać zbyt mało interesujące. Aktywizującym elementem edukacji, który pozwala lepiej poznać zagadnienia związane ze środowiskiem i jego ochroną, jest angażowanie w rożnego rodzaju akcje proekologiczne, konkursy i wydarzenia edukacyjnorozrywkowe zorientowane na to zagadnienie Elżbieta Buchcic, Edukacja możliwością kształtowania świadomości ekologicznej, Akademia Świętokrzyska, Kielce, s. 4, liwos_cia_%20kszta%a3towania%20s_wiadomos_ci%20ekologicznej.pdf [data dostępu: ]. 62

63 Wśród często spotykanych propozycji organizacji i stowarzyszeń zajmujących się ochroną środowiska znajdują się liczne szkolenia poświęcone zarówno ekologii, jak i tym dziedzinom życia, które mogą mieć z nią mniej lub bardziej silny związek. Można zatem trafić na przykład na szkolenia poświęcone prowadzeniu firmy przy jednoczesnym spełnianiu założeń zrównoważonego rozwoju, gdzie przedsiębiorcy (aktywnie działający lub dopiero przymierzający się do rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej) poznają niuanse związane z połączeniem skutecznego biznesu z dbałością o środowisko naturalne. Takie szkolenia mają ogromną wartość zarówno dla samych właścicieli i pracowników, jak i dla samego środowiska. Firmy, które wykazują się wrażliwością na dobro naturalne, zasoby przyrody czy świat zwierząt są obecnie dużo lepiej postrzegane i przez to też zapewne cieszą się lepszą renomą. Wszystko to jest zasługą kampanii medialnych i szeroko rozumianej edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju i troski o środowisko. Wspomnieliśmy o kampaniach medialnych. Trudno nie dostrzec, że jest to ostatnimi czasu bardzo popularna forma oswajania ludzi z różnego rodzaju zagadnieniami społecznymi. Liczne kampanie społeczne wykorzystujące programy i spoty telewizyjne czy przestrzeń reklamową w mieście (słupy ogłoszeniowe, przystanki autobusowe, billboardy) mają na celu naświetlenie poważnych problemów społecznych rożnej natury. Często takich, o których przeciętny obywatel nie wie lub woli o nich nie myśleć. Zadanie Zastanów się, jakie znasz kampanie społeczne i medialne, których główna tematyka skupiała się na zagadnieniach związanych ze środowiskiem, jego ochroną i zagrożeniami. Spróbuj przedyskutować skuteczność tych kampanii. Co było w nich szczególnie przekonującego, co najbar- 63

64 dziej udało się zapamiętać? Możesz wykonać to zadanie w grupach (na przykład metodą burzy mózgów ) lub samodzielnie, a następnie omówić wyniki z innymi osobami. Oczywiście nawet najbardziej chwytliwe hasło i najbardziej chwytająca za serce fotografia nie musi pozwolić na osiągnięcie zamierzonego celu, jeśli nie trafi na podatny grunt, czyli do osób, które są świadome siebie jako części środowiska i jego znaczenia dla rozwoju obecnych i przyszłych pokoleń. Dlatego tak ważne jest edukowanie w tym względzie oraz uwrażliwianie na potrzeby środowiska, które sukcesywnie w wyniku różnych działań jest dotkliwie przez człowieka atakowane. Podsumowując, edukacja proekologiczna powinna rozpocząć się jak najwcześniej od najmłodszych lat należy kształtować w sobie wrażliwość na niepowtarzalność i olbrzymią wartość świata przyrody. Fakt ten pozwoli na wykształcenie świadomości i wrażliwości na problemy środowiska i będzie owocował nie tylko poprawną osobistą postawą, ale 64

65 także prawdopodobnie pozytywnym wpływem na własne otoczenie (rodzinę, przyjaciół itd.). Trzeba też pamiętać, by proces edukacji nadążał za zmianami społecznymi, środowiskowymi i technologicznymi, by wskazywał ewentualne nowe zagrożenia i uczył, jak je minimalizować, czy wręcz usuwać. Tylko świadomi i wyedukowani przedstawiciele społeczności są w stanie w pełni zadbać o środowisko, a zatem o samych siebie i przyszłe pokolenia. Warto w tym miejscu podkreślić, iż to właściwa edukacja proekologiczna jest w stanie kształtować w człowieku odpowiednie postawy i zdrowy styl życia, który będzie przejawiał się w konkretnych zachowaniach. Jednym z tego typu zachowań jest prowadzenie odpowiedniej gospodarki odpadami. Mieszkańcy nie rozdzielają odpadów opakowaniowych, co skutkuje znacznym zanieczyszczeniem frakcji odpadów w pojemnikach. Głównymi problemami gospodarki odpadami są 46 : 1. niski procent mieszkańców objęty systemem wywozu odpadów; 2. mały odzysk surowców wtórnych; 3. brak monitoringu przepływu strumienia odpadów; 4. ciągle powstające nielegalne wysypiska odpadów; 5. niewystarczająca świadomość ekologiczna mieszkańców. Ilość wytwarzanych odpadów zależy głównie od liczby ludności oraz od innych czynników, takich jak: korzystanie z opakowań wielokrotnego użytku, stosowanie technologii nisko odpadowych, prawidłowe gospodarowanie surowcami odpadowymi, posiadanie świadomości ekologicznej. Ważną grupą odpadów produkowanych w gospodarstwach domowych są odpady niebezpieczne. Należą do nich materiały budowla- 46 A. Misztal, A. Gałka, Gospodarowanie odpadami w terenach wiejskich na przykładzie gminy Wolbrom, [w:] K. Szymański (red.), Gospodarka odpadami komunalnymi, t. 4, Wydawnictwo FENIKS, Koszalin

66 ne zawierające azbest, których jedyną metodą unieszkodliwienia jest składowanie, co wymusza budowę składowisk azbestowych. Przez lata składowanie odpadów było podstawową metodą postępowania z odpadami komunalnymi. Według Europejskiej Agencji Ochrony Środowiska (EEA) ilość odpadów wyprodukowanych w Europie w 2020 roku osiągnie ton 47. Obecnie większość państw dąży do zwiększenia odzysku odpadów, przewiduje się, że do roku 2020 recykling odpadów wzrośnie z 36% do 42% 48. Sektor zbiórki i transportu odgrywa bardzo ważną rolę w gospodarce odpadami, jego udział w kosztach pozbywania się nieczystości stanowi około 30 40%, a więc poprzez usprawnienie organizacji można je znacznie obniżyć. Rodzaj, wielkość i kombinacje pojemników na odpady, a także rytm wywozów mają wpływ na skład odpadów komunalnych oraz na ilość i stopień czystości selektywnie zbieranych surowców wtórnych. Na obszarze o zróżnicowanej zabudowie niemożliwe jest zbieranie odpadów w jednym systemie. Przy wyborze odpowiedniej metody zbiórki należy wziąć pod uwagę takie aspekty, jak: ekonomia, bezpieczeństwo pracy, higiena, stymulowanie selektywnej zbiórki surowców wtórnych, wymagania ze strony obiektów utylizujących, komfort, częstotliwość przewidywanych napraw. W miastach o zwartej budowie najczęściej wykorzystuje się metodę przeładunku z zastosowaniem wymiennych pojemników. Stosuje się je do odpadów komunalnych, pojemniki zaopatrzone są w kółka, dzięki temu można je transportować do krawędzi ulicy, gdzie opróżniane są do śmieciarki samochodowej za pomocą urządzeń podnosząco-przechylnych. Sa- 47 A. Butarewicz, Wpływ sortowania odpadów komunalnych na mikrobiologiczną jakość powietrza, [w:] K. Szymański, Gospodarka odpadami komunalnymi, t. 5, Wydawnictwo FENIKS, Koszalin Ibidem. 66

67 mochody-śmieciarki wyposażone są również w urządzenia zagęszczające. Innym rodzajem kontenerów są pojemniki wymienne, nadające się do odpadów o dużej gęstości (takich jak gruz) i do zakładów, w których odpady produkowane są z dużą częstotliwością, na przykład zakłady rzemieślnicze, duże hotele. Pełne kontenery, o pojemności zwykle powyżej 4 m 3, wymieniane są na puste tego samego rodzaju. Wywożone są za pomocą różnego rodzaju wywrotek. Wykorzystuje się również opakowania jednorazowe, dzięki którym odpady są zbierane i transportowane w sposób bezpieczny i higieniczny w workach (papierowych lub z tworzyw sztucznych). System ten stosuje się w okresach wzmożonej produkcyjności odpadów oraz na campingach. Do podanych wyżej metod dochodzi również zbiórka bezsystemowa, stosowana przy odpadach wielkogabarytowych oraz systemy łączące poszczególne metody 49. W celu usprawnienia segregacji odpadów wprowadzono również specjalne pojemniki, różniące się kolorem i kształtem, przeznaczone do gromadzenia jednego, danego typu odpadów. Wśród nich można wyróżnić 50 : 1. pojemniki koloru czerwonego: do butelek z tworzywa PET po napojach; 2. pojemniki koloru zielonego: powinny się w nich znaleźć butelki, słoiki, inne kolorowe i białe opakowania szklane, zamknięte i bez nakrętek; 3. pojemniki koloru białego: przeznaczone na opakowania szklane bezbarwne, butelki z białego szkła, słoiki bez zamknięć i nakrętek; 49 B. Bilitewski, G. Hardtle, K. Marek, op. cit. 50 M. Małochleb, Segregacja odpadów. Edukacja Ekologiczna, Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekolo-gicznych. Kraków 2004, [data dostępu: ]. 67

68 4. pojemniki koloru pomarańczowego: gromadzi się w nich puszki aluminiowe po napojach, folię aluminiową, drobny złom, puszki z blachy stalowej, kapsle butelek; 5. pojemniki koloru niebieskiego: wykorzystane na makulaturę (gazety, czasopisma, prospekty, worki papierowe, katalogi, zeszyty, książki, koperty). Recykling niektórych surowców przyczynia się nie tylko do zmniejszenia kosztów produkcji, ale także do ochrony środowiska. Recykling szkła zmniejsza zużycie paliw przy równoczesnym zmniejszeniu emisji szkodliwych spalin, zmniejsza także zużycie surowców naturalnych, na przykład piasku i wody. Aby wyprodukować jedną tonę papieru, trzeba ściąć 17 drzew. Wykorzystując ponownie papier, ocalamy lasy, zmniejszamy zużycie wody, chronimy atmosferę przed zanieczyszczeniami. Bardzo ważny jest ponadto recykling aluminium, do którego produkcji używa się boksytu wykorzystując aluminium powtórnie, zmniejszamy ilość odpadów wywożonych na składowisko, obniżamy zużycie energii oraz chronimy atmosferę. Należy zadbać również o recykling tworzyw sztucznych są one trudno biodegradowalne, a podczas ich spalania powstaje wiele szkodliwych substancji. Jeśli wiemy, jakie skutki niesie za sobą nieodpowiednie korzystanie ze środowiska i wprowadzanie do niego nowych elementów, możemy zacząć dbać o przyrodę już we własnym gospodarstwie domowym chociażby zwracając uwagę na produkty, które kupujemy, i opakowania, w jakich je transportujemy i przechowujemy. 68

69 Zielona gospodarka W tym rozdziale zajmiemy się zagadnieniem tak zwanej zielonej gospodarki. Omówimy jej genezę i rolę w dzisiejszym świecie. Zacznijmy jednak od początku. Pod koniec lat 80. XX wieku po raz pierwszy zaczęto stosować termin environmental industry 51. Miał się on odnosić do gałęzi przemysłu, które rozwijały tak zwane czyste technologie, a zatem technologie przyjazne środowisku naturalnemu, wykorzystujące między innymi segregację odpadów i ich unieszkodliwianie, recykling, niwelowanie poziomu hałasu, biotechnologię czy zajmujące się produkcją sprzyjającą ochronie środowiska 52. W Polsce przyjęło się mówienie o zielonej gospodarce, rezygnując ze słowa przemysł, które wciąż wydaje się mieć w kontekście ochrony środowiska niezbyt pozytywne skojarzenia 53. Procesowi transformacji ustrojowej oraz gospodarczej towarzyszyło swego czasu przekonanie, że połączenie rozwoju technologicznego oraz budowanie silnej gospodarki (silnej w kontekście globalnym, a nie tylko lokalnym) raczej nie może iść w parze z ochroną środowiska natu- 51 Environment ang. środowisko, industry ang. przemysł. 52 Globse wielojęzyczny słownik online, industry [data dostępu: ]. 53 K. Lewandowski, Zielona gospodarka, Przegląd Komunalny 2001 r., [data dostępu: ]. 69

70 ralnego 54. Dziś wiemy, że nie tylko jest to możliwe, ale wręcz niezbędne. Zarówno w Polsce, jak i na świecie funkcjonuje obecnie bardzo duża liczba przedsiębiorstw, które w swojej działalności uwzględniają potrzebę dbania o środowisko naturalne. Warto podkreślić, że są to zarówno małe, często jednoosobowe inicjatywy, jak również rozbudowane firmy, które zatrudniają dużą ilość personelu i dysponują znacznymi środkami finansowymi. Co więcej, przedsiębiorstwa przyjazne środowisku działają w niemal każdej dziedzinie produkcji i usług. Zadanie Spróbuj podać przykłady znanych Ci firm uczestniczących w tak zwanej zielonej gospodarce. W jaki sposób przedsiębiorstwa mogą połączyć swoją podstawową działalność z troską o środowisko? 54 Ibidem. 70

71 Jak w ogóle doszło do tego, że firmy i przedsiębiorcy zaczęli interesować się ochroną środowiska i wprowadzili w życie działania zmierzające do realizacji tego celu? Można przyjąć, że świadomość konieczności skonfrontowania procesów wytwórczych i usługowych z zagadnieniami ekologicznymi pojawiła wtedy, gdy różne organizacje zaczęły coraz głośniej i donośniej informować o pogarszającej się kondycji ekosystemów i źródeł naturalnych. Z czasem naciski tych organizacji na przedstawicieli władz i ustawodawców stały się na tyle silne, że zaczęto bardzo poważnie rozważać konieczność zmiany polityki ekologicznej. W wielu krajach (także w Polsce) przyjęto ustawy, które nakładają na państwo, jego obywateli i przedsiębiorców obowiązek realizacji polityki zrównoważonego rozwoju, która, jak już zostało to podkreślone wcześniej, zakłada zrównoważenie rozwoju gospodarczego z rozwojem społecznym i umocnieniem dbałości o środowisko naturalne 55. Dotychczasowa polityka gospodarcza bardzo silnie czerpiąca ze źródeł nieodnawialnych, a przez to dotkliwie je degradująca powinna zostać zastąpiona bardziej przyjaznymi dla środowiska alternatywami, co może nabierać szczególnego znaczenia w perspektywie postępujących zmian klimatycznych. To właśnie ochrona klimatu pociągnęła za sobą wprowadzenie w życie tak zwanej gospodarki niskoemisyjnej znanej także pod nazwą gospodarki niskowęglowej 56. Unia Europejska uznała też zrównoważony rozwój za priorytet strategiczny w swoim aktualnym planie gospodarczym Europa Konieczność zazielenienia gospodarki i wprowadzania w życie zrównoważonego rozwoju dostrzegły 55 Ibidem. 56 W literaturze często pojawiają się też angielskie odpowiedniki tych terminów: low emission economy oraz low carbon economy. 71

72 (i aktywnie propagują) między innymi Organizacja Narodów Zjednoczonych oraz Organizacja ds. Współpracy Gospodarczej i Rozwoju 57. Nie można oczywiście oczekiwać, by zielona gospodarka zaistniała powszechnie w ciągu dwóch czy nawet pięciu lat. Jej wprowadzanie i upowszechnianie to proces, który zapewne potrwa znacznie dłużej oraz będzie wymagał dużych nakładów pracy i środków. Konieczny będzie wzrost świadomości wszystkich zainteresowanych grup (przedstawiciele władzy, przedsiębiorcy, odbiorcy), nabycie umiejętności dostrzegania i rozumienia pewnych procesów i konieczności ich występowania. Wspomnieliśmy w poprzedniej części materiałów o edukacji społeczeństwa na temat zagadnień proekologicznych. W sprawie zielonej gospodarki potrzebny jest taki sam wysiłek. Aby skutecznie zreorganizować procesy gospodarcze, potrzebne jest między innymi silne poparcie społeczne 58. Po stronie producentów, dostawców i usługodawców leży natomiast konieczność zmiany procesów i mechanizmów, które wykorzystują na co dzień do realizacji swoich planów i założeń. Chodzi tu przede wszystkim o ograniczenie zużycia energii, wody czy materiałów. Nie bez znaczenia jest też komunikacja pomiędzy przedsiębiorcami a konsumentami. Może się ona przejawiać w bezpośrednim badaniu ich potrzeb i oczekiwań (na przykład w formie ankiet), lub w badaniach pośrednich, polegających na weryfikowaniu poziomu zbytu na dany towar czy zainteresowania określoną usługą. Takie monitorowanie potrzeb pozwoli nie tylko podjąć działania zmierzające do ich zaspokojenia, ale także umożliwi wprowadzenie pewnych zmian czy nawet wykreowanie zupełnie no- 57 Zielona gospodarka, ww.mg.gov.pl/wspieranie+przedsiebiorczosci/zrownowazony+ rozwoj/ Zielona+gospodarka [data dostępu: ]. 58 Ibidem. 72

73 wej potrzeby, która będzie bliższa założeniom zrównoważonego rozwoju i zielonej gospodarki. Na koniec nie wolno zapominać o współpracy pomiędzy przedstawicielami władzy a reprezentantami poszczególnych branż produkcyjnych lub usługowych. Porozumienie na tej płaszczyźnie umożliwi sprawniejsze dostosowanie się przedsiębiorstw do zmieniających się realiów gospodarczych. Państwo natomiast będzie świadome postępów we wdrażaniu założeń proekologicznych oraz postaw, jakie wobec nich prezentują zarówno firmy, jak i konsumenci. Wśród polskich wytwórców wciąż niestety duży odsetek stanowią firmy, które korzystają z technologii wymagających dużych nakładów energii i zużywające duże ilości materiałów. Będzie zatem wymagającym i tym bardziej długotrwałym procesem wprowadzenie na gruncie gospodarki polskiej zielonych innowacji i zmiana dotychczasowej strategii produkcji i handlu. Można jednak uznać, że skoro zrównoważony rozwój został uznany za zasadę konstytucyjną, a potrzeba ochrony środowiska uzyskała dość wysoki priorytet, jest tylko kwestią czasu, kiedy przemysł w naszym kraju stanie się przyjazny dla zasobów naturalnych. Zmiana kierunku przemysłu i zorientowanie go bardziej proekologicznie nie jest jednak przyjmowane bezkrytycznie. Podejmowane są liczne dyskusje na temat wpływu proponowanych zmian na jakość i ogólny rozwój gospodarki naszego kraju. Niejednokrotnie podnoszona jest także kwestia sytuacji na rynku pracy w dziedzinie związanej z ochroną środowiska. W 2008 roku przygotowano na ten temat dwa dokumenty, których zleceniodawcą było Ministerstwo Gospodarki: 1. Rynek pracy w sferze ochrony środowiska w Polsce (zawiera informacje na temat zawodów związanych z ochroną środowiska, poziomem zatrudnienia i bezrobociem w tym sektorze, edukacją 73

74 i kształceniem kadr zarówno w ramach edukacji formalnej, jak i nieformalnej) 59 ; 2. Szanse i zagrożenia dla przemysłu związanego z rozwojem zielonej gospodarki (zawiera informacje na temat działań podejmowanych w celu zmiany kierunku przemysłu, analiz i refleksji dotyczących kondycji poszczególnych sektorów przemysłowych w naszym kraju oraz tego, jak wspomniana zmiana może na nie wpłynąć 60. Analitycy europejscy oraz organizacje ekologiczne są też zdania, że rozwój zielonej gospodarki przyczyni się też bardzo pozytywnie do walki z bezrobociem. Według specjalnego raportu przygotowanego na zlecenie organizacji pozarządowych (wśród nich było między innymi World Wild Fund for Nature, której działania omówiliśmy wcześniej), przekazanie niewiele ponad 14% z funduszy unijnych na realizację zielonych inwestycji w ramach programu Polityki Spójności i Wspólnej Polityki Rolnej do 2020 roku pozwoliłoby na stworzenie przeszło pół miliona miejsc pracy 61. To dość solidny argument w czasach, gdy wszechobecny kryzys bardzo negatywnie wpłynął na finanse mieszkańców Wspólnoty Europejskiej, a tym samym na jakość ich życia. Zdaniem polskich przedstawicieli WWF bardzo ważne jest zreformowanie Wspólnej Polityki Rolnej. Przeszło 40% budżetu Państwa jest przeznaczane na realizację tej właśnie polityki. Eksperci i aktywiści organizacji ekologicznej sugerują przede wszystkim bardziej racjonalne 59 Rynek pracy w sferze ochrony środowiska w Polsce, Fundacja Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych, Białystok 2008 r. 60 J. Kulczycka, E. Pietrzyk-Sokulska, A. Henclik, R. Koneczna, Ł. Lelek, M. Cholewa, Szanse i zagrożenia dla przemysłu związanego z rozwojem zielonej gospodarki. Ekspertyza, Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią Polskiej Akademii Nauk, Kraków 2009 r. 61 WWF: zielona gospodarka zredukuje bezrobocie, Artykul/634762,WWF-zielona-gospodarka-zredukuje-bezrobocie [data dostepu: ]. 74

75 i efektywne wykorzystanie środków, a ponadto stosowanie większej jej części na działania przyjazne środowisku (takie jak na przykład rolnictwo ekologiczne, czy program Natura 2000). Wsparcie zielonych inicjatyw przyczyni się także do utworzenia nowym miejsc pracy 62. Można więc spierać się o zasadność zmiany kierunku gospodarczego oraz wprowadzania i upowszechniania zielonej gospodarki, jednak z każdej strony zdają się napływać argumenty przemawiające za prowadzeniem takiej polityki. Przede wszystkim dzięki realizacji założeń zrównoważonego rozwoju i zmniejszeniu szkodliwości rożnych gałęzi przemysłu oraz ich agresywnego spożycia zasobów naturalnych uda się zapobiec dalszej degradacji środowiska naturalnego, co w konsekwencji przełoży się na podniesienie jakości życia społeczności zarówno w wymiarze lokalnym, jak i globalnym. Dodatkowo, jak zdają się sugerować osoby i organizacje śledzące na bieżąco procesy społeczno-gospodarcze w kontekście zrównoważonego rozwoju i zagadnień środowiskowych, zwiększenie zainteresowania środowiskiem może mieć bardzo pozytywny wpływ na płaszczyźnie społecznej (na przykład wpłynąć na zmniejszenie bezrobocia). A zważywszy na fakt, jakie szkody wyrządza naszej planecie przemysł (i my sami), a także powołując się na niemłode, choć wciąż popularne hasło, że Ziemię mamy tylko jedną, warto się zazielenić i ukierunkować się na ochronę zasobów naturalnych. 62 Zielona gospodarka to więcej miejsc pracy, wydarzenia/zielona-gospodarka-to-wiecej-miejsc-pracy,28204,1 [data dostępu: ]. 75

76 Podsumowanie Materiały Gospodarka społeczeństwo środowisko zostały przygotowane, by wesprzeć budowanie w uczestnikach szkolenia postawy proekologicznej. Ich głównym zadaniem było unaocznienie zagrożeń, jakie płyną dla środowiska naturalnego z działalności człowieka zarówno pojedynczego obywatela, jak i ze strony przemysłu oraz działań gospodarczych i politycznych. Przedstawiliśmy też sposoby walki z poważnym problemem współczesnego świata, jakim jest pogłębiająca się degradacja zasobów naturalnych. Zajęliśmy się także i szczegółowo omówiliśmy zagadnienie zrównoważonego rozwoju, które wiele krajów europejskich i nie tylko (w tym także Polska) uważa za priorytetową strategię rozwoju, która pozwoli zadbać o współczesne społeczności, a jednocześnie umożliwi zapewnienie odpowiednich warunków rozwoju przyszłym pokoleniom. Zrównoważony rozwój również zakłada działanie na rzecz środowiska i zrównanie potrzeby troski o nie z koniecznością rozwoju społecznego i gospodarczego. Poświęciliśmy też miejsce na charakterystykę pożądanych postaw prospołecznych i proekologicznych. Wymieniliśmy i opisaliśmy najważniejsze działające obecnie organizacje, które zajmują się ochroną środowiska i edukacją ludzi w tej właśnie dziedzinie. Funkcjonowanie każdej z tych organizacji w dużej mierze uzależnione jest od działań poszczegól- 76

77 nych jej członków. Zamieściliśmy zatem dane kontaktowe dla osób, które będą chciały wyrazić swoje wsparcie i zaangażować się w działania fundacji lub stowarzyszeń zorientowanych proekologicznie. Przybliżyliśmy też zagadnienie edukacji środowiskowej i kształtowania postaw sprzyjających bardziej racjonalnemu podejściu do zasobów naturalnych. Omówiliśmy pokrótce mechanizmy kształtowania i umacniania tych postaw. Na koniec scharakteryzowaliśmy popularne ostatnimi czasy zjawisko zielonej gospodarki, omówiliśmy, czym jest, jakie założenia jej przyświecają i jakiego rodzaju korzyści mogą wynikać z jej wprowadzenia zarówno dla społeczności, jak i całego środowiska naturalnego. Mamy nadzieję, że zdobyta podczas szkolenia wiedza okaże się przydatna nie tylko podczas jego trwania, ale także po zakończeniu zajęć. Ufamy, iż udało się przekazać Wam chociaż część ważnych informacji z dziedziny ochrony środowiska i zainteresować zagadnieniami z nią związanymi, które będziecie mogli zgłębiać także po ukończeniu szkolenia. Liczymy też na to, że jako świadomi obywatele oraz uczestnicy procesów gospodarczych i społecznych nabraliście szacunku dla dóbr naturalnych i będziecie starali się we własnym zakresie zapobiegać ich degradacji. 77

78 Bibliografia 1. Aleksandrowicz J., Biosfera a zdrowie społeczności, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław Bańkowska J., Pestycydy w świetle toksykologii środowiska, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa Bryła H. (red.), Słownik ekologiczny, Tempus, Gdańsk Buchcic E., Edukacja możliwością kształtowania świadomości ekologicznej, Akademia Świętokrzyska, Kielce, % A3towania%20s_wiadomos_ci%20ekologicznej.pdf. 5. Chałas K., Wychowanie do aktywnego udziału w życiu gospodarczym, OIC Poland, Lublin Ciechelska A., Oceny oddziaływania jako narzędzie realizacji zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok Fry C., Świat: największe wyzwania ekologiczne największe wyzwania przed jakimi stoi świat w XXI wieku, Publicat, Poznań Gasparski W. (red.), Etyka biznesu, gospodarki i zarządzania, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi, Łódź Głowiak B., Podstawy ochrony środowiska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa