Ks. dr GRZEGORZ KNIAŹ KOŚCIÓŁ A TRANSPLANTACJA

Transkrypt

1

2

3 Ks. dr GRZEGORZ KNIAŹ KOŚCIÓŁ A TRANSPLANTACJA Stowarzyszenie Życie po przeszczepie 2005

4 Od Wydawcy Wiem co to oznacza powolne umieranie i wiem co oznacza radość nowego życia. Kiedy w grudniu 1999 roku, w stanie agonalnym, czekałem na przeszczep wątroby, w szczecińskiej klinice, modliłem się o darowanie mi przez Boga nowego organu. Organu, który pozwoliłby mi choć przez kilka lat patrzeć jak dorasta mój jedyny syn. Modliłem się z całą świadomością tego, co to oznacza, a więc przewidując koniec czyjegoś życia... W sylwestra tegoż roku moje marzenie się spełniło. Czyjaś rodzina po stracie swego syna, może męża i ojca, była na tyle silna, by wyrazić zgodę na oddanie organów ukochanej osoby do transplantacji. Zapewne nie zdawali sobie do końca sprawy, że dzięki temu nawiąże się niewidzialna nić pomiędzy dawcą a biorcą. Jak wielka pozostanie w mym sercu i duszy wdzięczność... Każda śmierć z czasem staje się mniej dokuczliwa, tłumiona przez codzienne sprawy, mniejsze lub większe radości tych co pozostają. Wydaje się jednak, że inaczej jest w sercach biorców. Nie ma dnia bym nie odmówił modlitwy za duszę mego Dawcy, bym nie myślał, że swoje istnienie, swoje aktualne radości, możliwości realizowania pasji zawdzięczam właśnie Jemu nieznanego z imienia i nazwiska Dawcy. Na nic zdałby się ten cały nowoczesny sprzęt, sprawne ręce chirurga, gdyby nie byłoby organu do przeszczepu. Właśnie dlatego każdego roku w Dniu Święta Zmarłych zapalam na rodzinnym grobie dodatkowy znicz. Kiedy w kilka miesięcy po przeszczepie zakładałem Stowarzyszenie Życie po przeszczepie z pełną świadomością zrobiłem to w miejscu szczególnym, w Sanktuarium Matki Bożej Cierpliwie Słuchającej w Rokitnie k/ Gorzowa Wlkp., miejscu gdzie Boskie splata się z tym co ziemskie. Od samego początku kierując Stowarzyszeniem starałem się współpracować z Kościołem w zakresie głośnego powtarzania słów papieża Jana Pawła II popierającego z całego serca idee transplantacji. Nie zawsze był to dialog łatwy... Cóż, wszyscy jesteśmy tylko ludźmi z całą naturą swej niedoskonałości. Teraz jednak wierzę w to głęboko, że po śmierci Jana Pawła II, to co możemy dla Niego jeszcze zrobić, to przypominać o Jego słowach i naukach, a przede wszystkim nieść je do polskich katolików przełamując uprzedzenia i stereotypy w zakresie podejścia do szeroko pojętej problematyki transplantacyjnej. Niniejszą książeczkę dedykujemy tym wszystkim, którzy już wcześniej zrozumieli sens kultury wielkoduszności i solidarności i w najcięższej dla nich chwili życia podjęli decyzję o darowaniu organów swoich bliskich do transplantacji. Krzysztof A. Pijarowski Stowarzyszenie Życie po przeszczepie 2

5 Często myślę o pewnej parze moich przyjaciół... ks. Adam Boniecki Ta niewielka książeczka powstała z wielkiego smutku. Wielki smutek ogarnia człowieka wtedy, kiedy widzi, że może komuś pomóc, że może uratować czyjeś życie, a równocześnie wie, że tego uczynić nie może. Choćby mógł... Nie może, bo brak mu jednego z niezbędnych elementów koniecznych do podjęcia działania. Umiałby, mógłby, ale niestety, nie może. Tak jest wtedy, kiedy chorego człowieka może uratować przeszczep. Medycyna wie, jak to zrobić, lekarz ma konieczne umiejętności. Ale konieczny jest organ do przeszczepu: nerka, serce, jakaś tkanka... Na te organy czeka się w kolejce. Czasem długo, niekiedy zbyt długo. Wtedy, choć nadal oczekiwanie trwa, choć oczekiwana nerka, serce czy inny organ nie nadszedł kolejka przesuwa się o jedno miejsce do przodu. Ta niewielka książeczka jest niezwykle prosta. Można się z niej dowiedzieć co to jest przeszczep, jakie są rodzaje przeszczepów, jakie są rokowania na wyleczenie. Ale ta niewielka książeczka nie jest medycznym wprowadzeniem w strefę przeszczepów. Nie ma w niej np. dramatycznej historii zmagań i poszukiwań, które pozwoliły na stosowanie przeszczepów tak, jak się to dzieje dziś. Opisał to Jürgen orwald w słynnej książce Pacjenci. To nich mówi motto książki: Bohaterami tej książki są ludzie, tacy jak Ty i ja. Nie lekarze, nie medycyna to jest tylko tło. Ta niewielka książeczka powstała z przekonania, że kiedy zwykły człowiek, taki jak Ty i ja, ma podjąć decyzję, że w przypadku śmierci jego zdrowe organy mogą być przeszczepione komuś, kto ich potrzebuje, albo decyzję, że nie będzie się sprzeciwiał, by organy drogiej, zmarłej osoby zostały użyte do przeszczepu, że na przeszkodzie podjęciu takich decyzji stoją przekonania religijne. Jak np. przekonanie, o którym wspomina w cytowanym tu kazaniu arcybiskup Częstochowy Stanisław Nowak, że brak nerki albo serca może stanowić problem przy zmartwychwstaniu ciał. Albo sposób wyrażania religijnego szacunku dla ciała zmarłego. Nie bardzo wierzę, by ktoś poważnie 3

6 traktował takie problemy i do tego jeszcze odwoływał się do religii chrześcijańskiej, ale z zainteresowaniem czytałem zebrane tu, kościelne dokumenty, w których dominuje jedna myśl: oddanie przy zachowaniu podanych w książce, na pierwszy rzut oka niemal oczywistych warunków organu jest wspaniałym aktem miłości, która daje swoje życie. Nie ma większej miłości, niż dać życie za przyjaciół swoich. Znajdziemy w niej słowa papieża Jana Pawła II, znajdziemy paragrafy soborowych dokumentów, z których niezbicie wynika, że droga przeszczepów jest właściwa i pokazują w jaki sposób jest całkowicie do pogodzenia z chrześcijaństwem. Więcej, jest właściwym wyciągnięciem wniosków z nauki o miłowaniu bliźniego. W prostych sformułowaniach książki, nauka Kościoła jest przedstawiona jasno i dobitnie. Odmowa zgody na pobranie organów własnych lub kogoś bliskiego, zmarłego, jest odmową dania choremu szansy przeżycia. Zgoda - uratowaniem czyjegoś życia. Wypełnieniem największego przykazania miłości bliźniego. Jeśli potencjalnych dawców rzeczywiście powstrzymują względy religijne, to z pewnością nie tylko one i nie one przede wszystkim. Człowiek nie tylko dokonuje zdumiewających odkryć, człowiek zdolny jest do niewyobrażalnie złego ich użytkowania. Przed paru laty np. udało się zdemaskować zbrodniczą organizację, która bez nadmiernej tajności ogłaszała swe usługi: dziecko do adopcji, prostytucji lub przeszczepów dostarczamy w ciągu 24 godzin w każde miejsce Europy. Bardzo ważny jest ten fragment książki, w którym mowa jest o ustalaniu momentu śmierci i stwierdzaniu biologicznych jej objawów. Ważne są kryteria decydujące o dopuszczalności przeszczepu, które przy pierwszej lekturze robią wrażenie stwierdzeń zdroworozsądkowych, w konkretnych sytuacjach mogą odegrać decydująca rolę. Podstawowa tak w tej, jak i w wielu dziedzinach bioetyki jest zasada, że nie zawsze to, co technicznie jest możliwe, etycznie jest dopuszczalne. Ocena etyczna przeszczepów pokazuje dobitnie, że sama wiedza medyczna i same, coraz doskonalsze osiągnięcia techniki bez jasnego systemu wartości mogą zwrócić się przeciw człowiekowi. Często myślę o pewnej parze moich przyjaciół. Dziewczyna była niewidoma. Pewnego dnia chłopak zgłosił się do kliniki okulistycznej z prośbą, by jedno jego oko lekarze spróbowali przeszczepić ukochanej. Choć nie było to możliwe, już sama decyzja a z podobnymi mają lekarze stale do czynienia mówią o tym jak blisko słowo przeszczep lokuje się obok słowa miłość. Ks. Adam Boniecki 4

7 Wstęp Do ręki Czytelnika trafia broszura, której celem jest przybliżenie wierzącym stanowisko Kościoła katolickiego na temat transplantacji. Osiągnięcia nauk medycznych, a w szczególności transplantologii, oraz możliwości technik chirurgicznych są w dobie obecnej znaczne i coraz szerszy krąg ludzi korzysta z możliwości współczesnej medycyny w zakresie przeszczepów organów. W ciągu ostatnich 30 lat możliwymi stały się przeszczepy organów istotnych dla życia człowieka: nerki, serca, wątroby i trzustki. Wyrazem osiągnięć transplantologii jest próba przeszczepu heterologicznego serca pawiana oraz wątroby szympansa. Wiele jest czynników, które umożliwiły tak dynamiczny rozwój tej dziedziny medycyny. Do najistotniejszych należy zaliczyć: rozwój samej chirurgii, możliwość prowadzenia doświadczeń na zwierzętach i wyprowadzania z tego technik przydatnych w medycynie, rozwój wiedzy w dziedzinie immunologii, oraz studia na temat transfuzji krwi i grup krwi zapoczątkowane przez odkrycia Landsteinera w roku Osiągnięcia w jakiejkolwiek dziedzinie ludzkiego życia pociągają za sobą pytanie o etyczną poprawność, a więc dopuszczalność nie tylko techniczną ale i moralną, ich praktycznego zastosowania. Wielu też ludzi, chcących postępować zgodnie z własnym sumieniem i uznających autorytet Kościoła, zadaje sobie pytanie jakie jest stanowisko Kościoła katolickiego odnośnie tego zagadnienia. Niniejsze opracowanie ma pomóc Czytelnikowi w odnalezieniu odpowiedzi na to pytanie. Aby jednak odpowiedź w tej materii stanowiła pewną integralną całość, proponuję spojrzenie na zagadnienie transplantacji z różnych perspektyw. Czytelnik znajdzie więc tutaj informacje na temat oficjalnych wypowiedzi Kościoła katolickiego odnośnie omawianego zagadnienia, tematy, które stanowią właściwe tło dla zagadnienia: godność ludzkiego ciała oraz relacja pomiędzy techniką a etyką, ocenę moralną zagadnienia z punktu widzenia etyki katolickiej oraz niektóre wybrane informacje praktyczne. Mam nadzieję, że niniejsze opracowanie przybliży wielu ludziom stanowisko Kościoła w tej tak ważnej dziedzinie życia oraz rozjaśni wątpliwości i niedomówienia, które dochodząc tu i ówdzie, do 5

8 głosu w naszym społeczeństwie, nie pozwalają często na podjęcie szlachetnej decyzji o darowaniu własnych organów bądź organów osób bliskich zmarłych dla ratowania życia innych. Pani dr med. Urszula Ołdakowska- Jedynak, po spotkaniu z Ojcem św. Janem Pawłem II, podczas którego wygłosił on przemówienie do lekarzy i naukowców uczestniczących w XVIII Międzynarodowym Kongresie Światowego Towarzystwa Transplantologicznego, napisała z pewną dozą żalu: Słowa Ojca św. są szczególnie istotne dla nas, Polaków, w naszym kraju bowiem świadomość potrzeby i znaczenia dawstwa organów dla ratowania życia ludzkiego przez medycynę transplantacyjną jest jeszcze tak niewielka 1. Odpowiadając na to wezwanie oddaję w ręce polskiego czytelnika tę właśnie książeczkę. Zanim przejdę do omawiania szczegółowych kwestii z zakresu etyki, dokonam wyjaśnienia pojęć oraz przedstawię ogólny podział przeszczepów. W tekście znajdują się różne określenia, które ściśle wiążą się z omawianym zagadnieniem. Aby więc uniknąć nieporozumień, proponuję uściślenie pojęć. Transplantacją nazywamy taką operację chirurgiczną, poprzez którą wprowadza się do organizmu ludzkiego przyjmującego (biorcy) część (tkankę lub narząd) pochodzącą z innego organizmu (dawcy) niezależnie od tego czy jest on żywy czy też martwy 2, oraz niezależnie od tego czy jest to organizm ludzki czy też zwierzęcy. Przeszczepem (transplantem) nazywamy tkankę, narząd lub protezę z tworzywa sztucznego, przeznaczone do wszczepienia w miejsce tkanek uszkodzonych, zmienionych lub brakujących. Najczęściej przeszczepianymi narządami są nerki, serce, trzustka, tkankami jest kość, komórkami są wysepki Langerhansa oraz istota szara. Ostatnim ważnym dla nas pojęciem jest transplantologia, czyli nauka i dział medycyny klinicznej zajmująca się przeszczepianiem tkanek i narządów 3. Można by wyróżnić klika rodzajów przeszczepów: przeszczep allogeniczny (homologiczny, allogra ) pochodzący od innego osobnika tego samego gatunku - te przeszczepy przyjmują się w większości przypadków; przeszczep autogeniczny, wykonywany w obrębie tego samego osobnika - nigdy nie są odrzucane; przeszczep heterogeniczny (ksenogeniczny, heterogra ) od dawcy innego gatunku najczęściej są odrzucane. 1 DR MED. URSZULA OłDAKOWSKA-JEDYNAK, Dar świadomej miłości w: L Osservatore Romano (228) 2000, str G. PERICO, Trapianti umani w: COMPAGNONI F., PIANA G., PRIVITERA S. (a cura di) Nuovo Dizionario di Teologia Morale, San Paolo, Cinisello Balsamo 1994, str Słownik języka polskiego, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 1998, R-Z, str

9 Przyjęcie przeszczepu zależy od warunków pobrania, przechowywania i warunków konserwacji, poprawności techniki operacyjnej oraz stopnia zgodności tkankowej dawcy i biorcy przeszczepu (antygeny zgodności tkankowej) 4. Podział przeszczepów wskazuje na rozległe możliwości techniczne, jakimi dysponuje współczesna medycyna, ale posiada również istotne dla nas znaczenie etyczne. 1. Temat transplantacji w oficjalnych wypowiedziach Kościoła Oficjalne wypowiedzi Kościoła wyrażające jego stanowisko wobec zagadnienia transplantacji obejmują okres ostatnich 50 lat. Do najważniejszych wypowiedzi należy zaliczyć przede wszystkim dokument Papieskiej Rady ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia, który jest syntezą nauczania moralnego Kościoła na temat transplantacji, zatytułowany Carta degli operatori sanitari (Karta pracowników służby zdrowia) z roku W numerach od 83 do 91 znajdujemy kryteria, które powinny regulować, z punktu widzenia moralnego, transplantację organów. Dokument ten wyraża jasną akceptację wartości moralnej oraz słuszności tej praktyki lekarskiej (nr 83), przy zachowaniu jednak pewnych wymogów w odniesieniu do osoby dawcy jak i do przeszczepianych organów. Dokument Papieskiej Rady ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia opiera się zasadniczno na dwóch wcześniejszych wypowiedziach papieskich. Pierwszą jest przemówienie Piusa XII do delegatów Włoskiego Stowarzyszenia dawców rogówki (Assiociazione Italiana di donatori di cornea) i Włoskiego Związku Niewidomych (Unione Italiana Ciechi) z dnia 14 maja 1956r. Drugą wypowiedzią jest przemówienie Jana Pawła II do uczestników I Międzynarodowego Kongresu na temat przeszczepów narządów z 4 Por. hasło przeszczep w: Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2004, t. 7, str

10 dnia 20 czerwca 1991r. Kontynuację myśli Jana Pawła II znajdujemy w encyklice poświęconej w całości wartości i nienaruszalności życia ludzkiego Evangelium vitae, w której Papież zalicza dawstwo organów do gestów bezinteresowności, które umacniają autentyczną kulturę życia 5. Oddawanie organów, kontynuuje swoją myśl Papież, jeśli dokonuje się zgodnie z wymogami etyki, w celu ratowania zdrowia, a nawet życia chorym, pozbawionym niekiedy wszelkiej nadziei, zasługuje na szczególne uznanie 6. Ważną wypowiedzią, bogatą w treść, jest przemówienie Jana Pawła II z okazji XVIII Międzynarodowego Kongresu Światowego Towarzystwa Transplantologicznego jaki odbył się w Rzymie w Roku Jubilieuszowym. W swoim przemówieniu z dnia r. zatytułowanym Poszukiwania naukowe muszą szanować godność każdej ludzkiej istoty papież podkreśla, że technika przeszczepów to wielki krok naprzód w dziejach nauki służącej człowiekowi. Niemało jest dzisiaj ludzi, którzy zawdzięczają życie przeszczepowi organów. W coraz większej mierze technika przeszczepów jawi się jako skuteczna metoda realizacji podstawowego celu wszelkiej medycyny, którym jest służba ludzkiemu życiu 7. Ta sama wypowiedź zawiera w sobie również kryteria oceny moralnej transplantacji, a także problemy szczegółowe z nią zwiazane, które zostaną omówione nieco dalej. Ponadto wiele cennych wypowiedzi na temat wartości egzystencji cielesnej człowieka oraz podstawowych zasad obowiązujących w tej dziedzinie, jak i szczegółowych problemów z zakresu bioetyki, znajdujemy w dokumentach, z których największe znaczenie posiadają encyklika Jana Pawła II Evangelium vitae z roku 1995 oraz instrukcja Kongregacji Nauki Wiary o szacunku dla rodzącego się życia ludzkiego i o godności jego przekazywania Donum vitae z roku Transplantacja a etyka katolicka Medycyna transplantologiczna z roku na rok rozszerza swoje możliwości dzięki sukcesywnym badaniom prowadzonym w dziedzinie transplantologii. Transplantacja, rozumiana jako operacja chirurgiczna mająca 5 Por. JAN PAWEł II, Encyklika Evangelium vitae, 86, (odtąd Ev). 6 Por. Ev JAN PAWEł II, Poszukiwania naukowe muszą szanować godność każdej ludzkiej istoty w: L Osservatore Romano (228) 2000, str

11 na celu wprowadzenie do organizmu biorcy część pochodzącą z organizmu dawcy, staje się operacją o coraz powszechniejszym zastosowaniu i coraz skuteczniejszym wykonaniu. Wraz z tymi osiągnięciami idzie w parze ocena moralna zagadnienia ze strony etyki katolickiej. Poprzez nią Kościół ustosunkowuje się do tego nowego zagadnienia, z którym przecież spotyka się coraz szerszy krąg ludzi, w tym również wierzących, którzy stawiają sobie pytanie o moralną dopuszczalność tego typu interwencji chirurgicznych. Zagadnienie transplantacji w świetle etyki katolickiej jest zagadnieniem szerokim i wymaga omówienia wielu szczegółowych tematów. Przede wszystkim należy pamiętać, że samo zagadnienie transplantacji, jako interwencji chirurgicznej dokonywanej na ludzkim organiźmie, odnosi się do zagadnienia wartości ludzkiej egzystencji cielesnej. Ponadto istotnym punktem odniesienia dla zagadnienia transplantacji, w której wykorzystuje się wciąż nowe osiągnięcia techniki medycznej, staje się kwestia wzajemnej relacji jaka zachodzi pomiędzy techniką a etyką. Te dwa tematy będą stanowiły właściwą perspektywę dla naszych rozważań. Mając na uwadze te dwa elementy, można w końcu przejść do właściwego tematu, a mianowicie do oceny moralnej samego zagadnienia. Pamiętać jednak musimy, że istnieją w praktyce różne typy transplanatacji. Do podstawowych zaliczamy transplantację pomiędzy osobami żyjącymi oraz transplantację z organizmu martwego. Różnorodność typów transplantacji pociąga za sobą zróżnicowanie w ocenie moralnej, gdyż każda z tych interwencji chirurgicznych pociąga za sobą odmienne szczegółowe kwestie moralne i wymaga osobnego omówienia. 2.1 Godność ludzkiego ciała Właściwym tłem dla oceny moralnej transplantacji, ale także oceny wszelkich innych zabiegów czy interwencji chirurgicznych dokonywanych na ludzkim organizmie, jest chrześcijańska koncepcja natury osoby ludzkiej, czyli mówiąc inaczej, pytanie o to, kim jest człowiek. Wszelkie działania podejmowane przez medycynę w celu polepszenia stanu zdrowia 9

12 chorego, są przeprowadzane nie tylko dla człowieka, a więc na jego korzyść, lecz także na człowieku, a więc człowiek jest ostatecznie odbiorcą tego działania, jest jego podmiotem. Ocena moralna, o którą nam tutaj chodzi, zależy w dużym stopniu od tego jak rozumiemy osobę ludzką. Kim więc jest człowiek? W świetle doktryny chrześcijańskiej jest on w swej najgłębszej istocie jednością. Ale, jak stwierdza Sobór Watykański II, jest on jednością ciała i duszy (corpore et anima unus): Stanowiąc jedność cielesną i duchową, człowiek przez samą swoją cielesność łączy w sobie elementy świata materialnego, tak że przez niego osiągają one swą głębię i wznoszą głos w dobrowolnej pochwale Stwórcy 8. Człowiek jest jednością zawierającą w sobie dwa odrębne elementy: ciało i duszę. Jego natura jest jednocześnie cielesna i duchowa. Nie jest tylko duchem, jak chcieliby tego przedstawiciele różnych odmian spirytualizmu, czy też samym ciałem, jak to przyjmują materialiści. Człowiek jest zjednoczoną całością, która zawiera w sobie bogactwo istnienia cielesno-duchowego, dzięki któremu przynależy on do świata materialnego, zewnętrznego, widzialnego, ale jednocześnie wykracza poza ten świat tak daleko, że jest w stanie prowadzić samodzielne i dojrzałe życie duchowe, a przez nie może wejść w osobową relację z samym Bogiem. Człowiek więc przekracza świat widzialny dzięki temu, co w nim jest niematerialne, niewyrażalne i niewidzialne. Człowiek nie błądzi, - mówią ojcowie soborowi w znanej nam Konstytucji - jeżeli uważa siebie za istotę wychodzącą poza cielesność, a nie tylko za cząstkę natury czy anonimowy element społeczności ludzkiej. Głębią swoją przerasta bowiem całą rzeczywistość materialną. Powraca do tej niezmierzonej głębi, gdy zwraca się ku sercu, gdzie oczekuje na niego Bóg, który bada serca, i gdzie sam w oczach Boga decyduje o swoim losie. Dlatego, uznając w sobie istnienie duszy niematerialnej i nieśmiertelnej, nie poddaje się zwodniczemu złudzeniu wypływającemu jedynie z przesłanek materialnych i społecznych, lecz przeciwnie dociera właśnie do głębi prawdy o rzeczywistości 9. Jedność cielesno-duchowa w człowieku posiada swój własny porządek. To, co cielesne jest podporządkowane temu co duchowe, a to, co duchowe wyraża się poprzez to, co w człowieku jest cielesne. Jan Paweł II, pisząc o miłości małżeńskiej w adhortacji Familiaris consortio, traf- 8 Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 14, (odtąd KDK). 9 KDK

13 nie ujął tę prawdę antropologiczną w słowach: Człowiek jako duch ucieleśniony, czyli dusza, która się wyraża poprzez ciało, i ciało formowane przez nieśmiertelnego ducha, powołany jest do miłości w tej właśnie swojej zjednoczonej całości 10. Ciało człowieka jest więc znakiem ducha, staje się ono miejscem epifanii, a więc objawienia tego, co duchowe. Ciało człowieka uczestniczy więc w sposób nieodwołalny w godności człowieka, nie jest tylko elementem dodanym do jego natury, albo też przypadkowym, z którego należy się uwolnić. Jest ono częścią tajemnicy człowieka, a przez to samo nosi w sobie godność należną człowiekowi: Każda osoba ludzka mówił Jan Paweł II w przemówieniu do uczestników 35 Zgromadzenia Ogólnego Światowej Organizacji Lekarskiej - w swej niepowtarzalnej wyjątkowości nie jest złożona tylko z ducha, lecz także z ciała, dlatego w ciele i poprzez ciało dociera się do samej osoby w jej konkretnej rzeczywistości 11. Jeśli więc patrzymy na człowieka jako na jedność ciała i duszy, oraz przyznajemy całemu człowiekowi godność zarówno w jego egzystencji duchowej jak i cielesnej, to widzimy też, że to,co w człowieku jest materialne, a więc jego ciało, nie może być uważane tylko za zespół tkanek, narządów i funkcji i nie może być stawiane na równi z ciałem zwierząt, gdyż jest częścią istotną osoby, która objawia się i wyraża poprzez element cielesny 12. Na mocy tak rozumianej natury człowieka widzimy również, że wszelkie zabiegi, operacje, czyli interwencje chirurgiczne nie obejmują jedynie tkanek, narządów i ich funkcji, lecz angażują na różnych poziomach osobę 13. Pamiętając o porządku istniejącym w człowieku, ustanowionym przez Stwórcę, dzięki któremu dusza wyraża się poprzez ciało i ciało jest formowane poprzez nieśmiertelnego ducha, widzimy lepiej, że życie fizyczne w człowieku nie wyczerpuje całej wartości osoby, ani też nie przedsta- 10 JAN PAWEł II, Adhortacja apostolska Familiaris consortio, JAN PAWEł II, Przemówienie do uczestników 35 Zgromadzenia Ogólnego Światowej Organizacji Lekarskiej, 29 października 1983 w: AAS 76 (1984), str Por. KONGREGACJA NAUKI WIARY, Donum vitae. Instrukcja o szacunku dla rodzącego się życia ludzkiego i o godności jego przekazywania. Odpowiedzi na niektóre aktualne zagadnienia ( ), Wstęp, 3 (odtąd Dv). 13 Por. Tamże. 11

14 wia najwyższego dobra człowieka, który jest powołany do wieczności. Stanowi jednak w pewnym sensie jego wartość podstawową, gdyż właśnie życie fizyczne stanowi fundament, na którym opierają się i mogą się rozwijać wszystkie inne wartości osoby ludzkiej 14. Egzystencja cielesna człowieka jest początkiem istnienia osobowego i staje się przez to fundamentem i początkiem wszelkich praw człowieka. 2.2 Technika a etyka Medycyna transplantologiczna, pozostając w służbie człowiekowi, korzysta z nieocenionej pomocy techniki. To właśnie ta ostatnia dostarcza medycynie coraz doskonalszych narzędzi, które pozwalają na coraz skuteczniejsze operacje chirurgiczne czy zabiegi. Pojawia się więc pytanie o to, jaka jest wzajemna relacja zachodząca pomiędzy techniką a etyką, a w szczególności pomiędzy tym, co jest technicznie wykonalne a tym, co jest etycznie dopuszczalne, czyli poprawne. Nasuwa się jednak pytanie: czy przez tak postawione zagadnienie nie dokonuje się nieusprawiedliwiona ingerencja ze strony etyki katolickiej w autonomię nauk medycznych, ich metod, źródeł, celów itp., a w szczególności w autonomię transplantologii? Otóż należy stwierdzić, że nie. Etyka katolicka, która wyraża stanowisko Kościoła w kwestiach moralnych, budując własne sądy i oceny moralne, odnosi się z szacunkiem do nauki, ale kieruje się również podstawową zasadą, którą jest obrona i umacnianie integralnego dobra człowieka 15. W Instrukcji Donum vitae znajdujemy rozwinięcie tej myśli: Magisterium Kościoła nie zabiera głosu w imię szczególnej kompetencji w dziedzinie nauk doświadczalnych, lecz uwzględniwszy wyniki badań naukowych i technicznych, pragnie przedstawić na mocy własnej misji ewangelicznej i swego urzędu apostolskiego naukę moralną odpowiadającą godności osoby i jej integralnemu powołaniu, wykładając kryteria sądu moralnego o stosowaniu badań naukowych i technicznych, w szczególności do tego, co odnosi się do życia ludzkiego i jego początków. Tymi kryteriami są szacunek, obrona i rozwój człowieka, jego «pierwszorzędne i podstawowe prawo» do życia, jego godność jako osoby, ob- 14 Por. Tamże, Wstęp, JAN PAWEł II, Poszukiwania naukowe muszą, str

15 darzonej duszą rozumną i odpowiedzialnością moralną oraz powołanej do uszczęśliwiającej komunii z Bogiem 16. Kościół, głosząc Ewangelię zbawienia, objawia człowiekowi jego godność i zaprasza go do odkrycia pełni prawdy o sobie 17. Wiedza i technika, którymi posługują się poszczególne gałęzie nauki, stanowią cenną pomoc w życiu ludzkim. Jednak spełniają swoje zadanie tylko wówczas, gdy zostają oddane na służbę człowiekowi i gdy przyczyniają się do integralnego rozwoju dobra wszystkich, gdyż same nie mogą wskazać, jaki jest sens życia, ani jaki jest sens ludzkiego postępu. Będąc podporządkowane człowiekowi, od którego się wywodzą i któremu zawdzięczają swój rozwój, celowość swą oraz świadomość swoich ograniczeń czerpią z osoby ludzkiej i jej wartości 18. Ze względu na podporządkowanie nauki, wiedzy i techniki dobru człowieka, nie można domagać się uznania moralnej neutralności badań naukowych i ich zastosowań 19. To właśnie człowiek i jego dobro jest miarą ich wartości. To podstawowe kryterium moralności odniesione do dziedziny badań medycznych oraz użycia nowych metod i osiągnięć technicznych, sprawia, że nie można przyjąć takich kryteriów postępowania, które dałyby się wyprowadzić z prostej skuteczności technicznej, z pożyteczności, jaką mogą przynieść jednym ze szkodą innych, lub co gorsza z panujących ideologii. Wiedza i technika domagają się zatem, ze względu na istotne znaczenie, bezwarunkowego szacunku dla podstawowych kryteriów moralności, co oznacza, że wiedza i technika powinny służyć osobie ludzkiej, jej niezbywalnym prawom i jej prawdziwemu i integralnemu dobru, zgodnie z zamysłem i wolą Bożą. ( ) Wiedza bez sumienia do niczego innego nie może doprowadzić, jak tylko do zniszczenia człowieka 20. Widzimy więc, że nie wszystko, co jest technicznie możliwe, a przez to wykonalne, jest tym samym moralnie dopuszczalne Dv, Wstęp, Tamże. 18 Tamże, Wstęp Por. Tamże. 20 Tamże. 21 Por. Tamże, Wstęp 4. 13

16 2.3 Ocena moralna transplantacji Podejmując się oceny moralnej transplantacji należy najpierw zauważyć, że mamy do czynienia z dwoma zasadniczo różnymi typami operacji chirurgicznej. Rozróżnienie na transplantację dokonywaną pomiędzy organizmem żywym a innym organizmem żywym oraz na transplantację dokonywaną pomiędzy organizmem martwym a organizmem żywym pociąga za sobą problemy odmiennej natury, a to z kolei wiąże się z różnymi odcieniami w ocenie moralnej. Z tej też racji dwa wyżej wymienione typy operacji należy traktować jako dwa odrębne zagadnienia moralne Transplantacja organów pomiędzy osobami żyjącym Rozporządzanie organami bądź tkankami, które zostały uzyskane w wyniku operacji chirurgicznej mającej na celu ratowanie życia osoby chorej,nie przedstawia problemu moralnego, gdyż chodzi tutaj o takie organy i takie tkanki, które zostały usunięte z ciała osoby chorej ze względów leczniczych. Jeżeli więc służą one innej osobie, za pośrednictwem transplantacji, wówczas zostają jedynie zachowane od zniszczenia, do którego byłyby przeznaczone na skutek nieodwracalnych procesów biologicznych. Prawdziwy problem moralny odnosi się do dobrowolnej donacji organu pochodzącego od osoby żyjącej, która pozbawia się go, aby nieść pomoc innej osobie. Ocena moralna odwołuje się do tradycyjnej zasady całościowości (principium totalitatis), usankcjonowanej w nauczaniu ostatnich papieży, od Piusa XI poczynając, która kształtuje relację jaka zachodzi pomiędzy częścią a całością w obrębie danego organizmu, i przyznaje większe znaczenie całości względem części w życiu poszczególnej osoby ludzkiej. W oparciu o tę zasadę możemy powiedzieć, że godzi się poświęcić części ciała lub ograniczyć sprawność narządów na rzecz dobra całości, a więc aby ocalić życie i zdrowie całego organizmu. W oparciu o tę samą zasadę pojedyncze członki oraz organy są podporządkowane jedynie ciału, do którego należą. Takie jest ścisłe pojęcie zasady całościowości, która samodzielnie uzasadnia dopuszczalność przeszczepów autogenicznych. Istnieje jednak szersza interpretacja tej samej zasady, która znajduje zastosowanie tym razem w dziedzinie przeszczepów allogenicznych. Otóż 14

17 pozbycie się własnego organu lub tkanki na korzyść innej osoby, wówczas gdy jest to czynione z miłości, wpływa na rozwój całej osobowości dawcy, gdyż doskonałość polega na miłości. Czyn donacji własnego organu innej osobie stanowi wyraz miłości i głębokiej wrażliwości. Choć w rzeczywistości stanowi funkcjonalne zubożenie własnego organizmu, to jednak w odniesieniu do miłości ewangelicznej jest ubogaceniem osoby dawcy. W taki też sposób Ojciec św. Jan Paweł II określał ten czyn, gdy mówił do uczestników XVIII Kongresu Towarzystwa Transplantologicznego w Roku Jubileuszowym: Każdy przeszczep narządu ma swoje źródło w decyzji o wielkiej wartości etycznej: decyzji, aby bezinteresownie ofiarować część własnego ciała z myślą o zdrowiu i dobru innego człowieka (przemówienie do uczestników Kongresu nt. transplantologii, 20 czerwca 1991 r., 3). Na tym właśnie polega szlachetność tego czynu, który jest autentycznym aktem miłości 22. Z tej też racji, zamiast mówić o moralnej dopuszczalności tego czynu, należało by raczej mówić o cnocie miłości, która ma swój pierwowzór w bezinteresownej miłości Chrystusa. Godząc się na transplantację nie oddajemy innej osobie jedynie czegoś, co do nas należy, ale, jak to już zauważyliśmy przy omawianiu godności ludzkiego ciała, godzimy się na oddanie czegoś, co jest częścią nas samych, jako że ludzkie ciało nie jest tylko zwykłym zespołem tkanek, narządów i odpowiednich funkcji fizjologicznych. Jest ono przecież istotną częścią osoby, która poprzez to ciało się objawia i wyraża. Ze względu na wielką godność ludzkiego ciała etyka katolicka ocenia jako moralnie niedopuszczalne wszelkie postępowanie prowadzące do komercjalizacji ludzkich narządów lub do traktowania ich jako przedmiotów wymiany lub handlu, ponieważ wykorzystywanie ciała jako przedmiotu poniża godność ludzkiej osoby 23. Organizm (ludzki) nie może być postrzegany jedynie jako fizyczne czy biologiczne istnienie, ani jego narządy i tkanki nie mogą być przedmiotem sprzedaży lub wymiany handlowej. Takie, sprowadzone do materialistycznego, rozumienie człowieka prowadzić 22 JAN PAWEł II, Poszukiwania naukowe muszą, str Tamże. 15

18 może jedynie do czysto instrumentalnego postrzegania tego ciała, a zatem i osoby. W tym kontekście przeszczepianie narządów i tkanek przestałoby być aktem osobistej darowizny i sprowadzone byłoby do plądrowania wywłaszczonego organu 24. Aby jednak można było mówić o moralnej dopuszczalności stosowania przeszczepów organów pomiędzy osobami żyjącymi (przeszczepy allogeniczne), etyka katolicka ustaliła niektóre kryteria, które zapewniają godziwość tego rodzaju interwencji. Po pierwsze: usunięcie organu nie może stanowić zbyt ciężkiej szkody dla dawcy 25. Dawca może jedynie poświęcić jedną część z podwójnego organu lub takie części, które mają zdolność do regeneracji. Po drugie: wymagany jest wysoki stopień prawdopodobieństwa, że przeszczep będzie udany: wyrzeczenie dawcy organów musi być odpowiednio proporcjonalne do możliwości, jakie daje przeszczep, aby polepszyć stan zdrowia biorcy organu bądź tkanki. Po trzecie, ponieważ taka decyzja przedstawia oczywiste wyrzeczenie, zarówno dawca jak i biorca są zobowiązani uprzednio do wyrażenia swojej wolnej zgody. Obowiązek poświadczenia zgody ze strony żyjącego dawcy obejmuje przyzwolenie na wszystkie konsekwencje, jakie się wiążą z dokonywanym przeszczepem. Nie można mówić o szlachetnym czynie donacji, jeśli nie ma potwierdzonej świadomości konsekwencji takiego czynu. O konieczności wyrażenia zgody przez dawcę i biorcę organów mówił Jan Paweł II przy różnych okazjach: Bezpośrednią konsekwencją, mającą wielkie znaczenie etyczne, jest konieczność wyrażenia przez dawcę świadomego przyzwolenia. Ludzki autentyzm tak doniosłego aktu wymaga, aby jednostka została należycie poinformowana o procesach, jakie się z nim wiążą, by mogła swobodnie i świadomie wyrazić swe przyzwolenie lub odmowę. Przyzwolenie krewnych ma własny wymiar etyczny w sytuacji, gdy sam dawca nie może podjąć decyzji. Rzecz jasna, podobne przyzwolenie powinni dać także odbiorcy darowanych organów 26 oraz Nie można oddzielić tej formy leczenia od ludzkiego aktu darowania. W rezultacie transplantacja zakłada uzyskanie wcześniejszej, jasno wyrażonej, dobrowolnej i w pełni świadomej zgody dawcy lub kogoś, kto prawnie dawcę reprezentuje, zwykle najbliż- 24 JAN PAWEł II, Przemówienie do uczestników I Miedzynarodowego Kongresu Stowarzyszenia na rzecz Wspólnoty Narządów, ( ). 25 Por. PAPIESKA RADA DS. DUSZPASTERSTWA SłUżBY ZDROWIA, Carta degli Operatori Sanitari, nr JAN PAWEł II, Poszukiwania naukowe muszą, str

19 szych krewnych, na darowanie bez wynagrodzenia, części swego ciała dla przywrócenia zdrowia lub lepszej jakości życia innej osobie 27. Pamiętać jednak musimy również i o tym, że nie jest rzeczą godziwą pobranie organów od zmarłego, gdyby on przed śmiercią jasno wyraził swój sprzeciw wobec tego rodzaju działania Transplantacja organów z organizmu martwego Wraz z ekstyrpacją narządu bądź tkanki z organizmu martwego nie zostaje naruszone żadne prawo podmiotowe osoby ludzkiej właściwie rozumiane. Organizm martwy nie jest, we właściwym znaczeniu, podmiotem praw : w konsekwencji, poprzez usunięcie organów lub tkanek, nie zostają mu odebrane dobra osobiste. Wszystkie elementy jego ciała stanowiły jego dobra osobiste wówczas, gdy przyczyniały się rzeczywiście do podtrzymywania życia, a przez to do świadomego działania podmiotu, i jego wolnych wyborów. Nie znaczy to jednak, że w stosunku do ciała pozbawionego życia oraz jego struktury i jego poszczególnych części nie powinno się zachowywać postawy szacunku: jest to wręcz obowiązek i forma czci, która należy się zmarłemu, gdyż jest to ciało człowieka, który realizował własne obowiązki i powołanie, doświadczał bogactwa uczuć, którymi dzielił się z innymi, był ośrodkiem inicjatyw, inteligencji, odpowiedzialnych wyborów, przedmiotem opieki oraz uczuć ze strony wielu różnych osób. Ciału zmarłego należy się szacunek, nawet jeśli nie posiada już ono godności takiej, jaką posiada osoba żyjąca 28. Kościół opowiada się za moralną dopuszczalnością dysponowania organami osoby zmarłej w celach leczniczych, o ile nie sprzeciwia się temu wola zmarłego wyrażona w ciągu jego życia. Nie rozwiązuje to jednak złożo- 27 JAN PAWEł II, Przemówienie do uczestników I Miedzynarodowego. 28 Por. PAPIESKA RADA DS. DUSZPASTERSTWA SłUżBY ZDROWIA, Carta degli Operatori Sanitari, nr

20 ności samego zagadnienia. Z jednej bowiem strony istnieje prawo cywilne, które jest skłonne uważać zwłoki ludzkie za res communitatis (rzecz przynależącą do wspólnoty) i korzystać z nich na rzecz dobra wspólnego zawsze ilekroć pojawi się konieczność o charakterze społecznym i nie sprzeciwi się temu zamiar dawcy wyrażony za życia. Takie ujęcie problemu może prowadzić do niebezpieczeństwa utylitarystycznego patrzenia na ciało zmarłego przez społeczeństwo. Z drugiej zaś strony stajemy wobec nowej rzeczywistości, tj. wobec nowej kultury przeszczepów, która musi zająć miejsce błędnie ukształtowanej mentalności istniejącej w przeszłości. Tamta mentalność opierała się na nieuzasadnionym założeniu, tj. na rzekomym, a więc fałszywym, prawie krewnych, które pozwalało wejść w posiadanie ciała zmarłego, jak gdyby chodziło o prawo podmiotowe, którym można rozporządzać dowolnie. Nie możemy zapominać, że choć ciało zmarłego nie jest już osobą, ale tylko rzeczą, to jednak zachowuje nadal własną sakralność z względu na szacunek, jaki otrzymuje od żyjących. Widzimy więc, że użyteczność dobra wspólnego może usprawiedliwić niektóre interwencje higieniczno-chirurgiczne na martwym organizmie, ale jednocześnie zdajemy sobie sprawę z tego, że istnieje związek uczuciowy, który łączył osobę zmarłego z jego bliskimi, i który należy uszanować. Z tej też racji szacunek dla woli zmarłego jak i dla woli jego bliskich ma swój własny ciężar etyczny. Poważną trudnością w zakresie transplantacji organów z organizmu martwego jest sprawa stwierdzenia zgonu człowieka. Przeszczepienie narządu koniecznego do życia z pobraniem go od osoby żywej jest równoznaczne z uśmierceniem człowieka. Kiedy jednak istnieje całkowita pewność, że człowiek już nie żyje, jest rzeczą moralnie dopuszczalną wyjąć z jego ciała potrzebny organ i przeszczepić go innej osobie. Ale w tym miejscu spotykamy się z jednym z najbardziej dyskusyjnych zagadnień współczesnej bioetyki, budzącym też poważne wątpliwości w umysłach zwykłych ludzi: kiedy można uznać, że dana osoba z całą pewnością umarła? Śmierć i kryteria jej stwierdzania Zgodnie z tym, co zostało już wcześniej powiedziane na temat chrześcijańskiej koncepcji natury człowieka, możemy powiedzieć, że śmierć jest wydarzeniem polegającym na całkowitym rozpadzie zjednoczonej i zintegrowanej całości jaką jest człowiek (corpore et anima unus). 18

21 Następuje to na skutek oddzielenia się zasady życia (czyli duszy) od cielesnej rzeczywistości człowieka. I właśnie dlatego śmierć osoby jest wydarzeniem, którego nie może bezpośrednio uchwycić żadna technika naukowa ani metoda empiryczna. Śmierć nie stanowi całkowitego unicestwienia człowieka, jest jedynie rozdzieleniem tego, co zniszczalne, od tego, co w człowieku jest niezniszczalne. W cytowanej już poprzednio Konstytucji Soboru Watykańskiego II czytamy: W obliczu śmierci najwyraźniej ujawnia się tajemnica ludzkiego istnienia. Człowiek doznaje nie tylko bólu i postępującego rozpadu ciała, lecz także, w jeszcze większym stopniu, lęku przed wieczną zagładą. Słuszny więc wydaje się osąd, kierując się przeczuciem własnego serca, gdy ze wstrętem odrzuca całkowite zniszczenie i ostateczną zagładę swojej osoby. Zalążek wieczności, który w sobie nosi, przeciwstawia się śmierci, jako że nie może być on sprowadzony do samej tylko materii 29. Doświadczenie jednak pokazuje, że gdy śmierć już nastąpi, jej nieuniknioną konsekwencją są pewne zjawiska biologiczne, którymi zajmuje się medycyna rozpoznając je z coraz większą precyzją. Kryteria, jakimi posługuje się współczesna medycyna, aby upewnić się o śmierci człowieka, nie służą do techniczno naukowego ustalenia dokładnego momentu śmierci, gdyż ta, będąc tajemnicą, wykracza poza granice nauki, ale są naukowo pewnymi środkami określenia biologicznych oznak świadczących o tym, że człowiek naprawdę umarł 30. O metodach stwierdzania śmierci, w kontekście moralnie uzasadnionego pobierania organów do przeszczepu, mówił Jan Paweł II w cytowanym już poprzednio przemówieniu do Światowego Towarzystwa Transplantologicznego w roku Mówił wówczas: Jak wiadomo, od pewnego czasu naukowe metody stwierdzenia śmierci nie skupiają się już na objawach krążeniowo-oddechowych, ale kierują się kryterium «neurologicznym». Mówiąc konkretnie, polega to na stwierdzeniu na podstawie jasno określonych wskaźników, powszechnie uznanych przez międzynarodową społeczność naukową że ustała w sposób całkowity i nieodwracalny 29 KDK Por. JAN PAWEł II, Poszukiwania naukowe muszą, str

22 wszelka aktywność mózgowa (w mózgu, móżdżku i rdzeniu mózgowym). Jest to traktowane jako oznaka, że dany organizm utracił już swoją zdolność integrującą. W odniesieniu do stosowanych dzisiaj wskaźników, które pozwalają stwierdzić, że nastąpiła śmierć czy to związanych ze zjawiskami mózgowymi, czy też bardziej tradycyjnie z czynnikami krążeniowo-oddechowymi Kościół nie formułuje opinii technicznych. Ogranicza się do ewangelicznej powinności zestawienia informacji dostarczanych przez nauki medyczne z chrześcijańską wizją jedności osoby, wskazując na zbieżności oraz na ewentualne sprzeczności, mogące zagrażać szacunkowi należnemu ludzkiej godności. W tym miejscu można orzec, że przyjęte w ostatnim okresie kryterium, na podstawie którego stwierdza się śmierć, a mianowicie całkowite i nieodwracalne ustanie wszelkiej aktywności mózgowej, jeśli jest rygorystycznie stosowane, nie wydaje się pozostawać w sprzeczności z istotnymi założeniami rzetelnej antropologii. A zatem pracownik służby zdrowia, którego zawodową powinnością jest stwierdzenie śmierci, może posługiwać się tymi kryteriami w każdym indywidualnym przypadku jako podstawą pozwalająca uzyskać taki stopień pewności osądu etycznego, który nauczanie moralne określa jako «pewność moralna». Taka pewność moralna jest uważana za niezbędną i wystarczającą podstawę dla etycznie poprawnego działania. Tylko wówczas, gdy taka pewność istnieje i gdy dawca lub jego uprawnieni przedstawiciele udzielili świadomego przyzwolenia, moralnie właściwe jest wszczęcie procedur technicznych zmierzających do pobrania organów do przeszczepu Inne szczegółowe zagadnienia moralne Przydzielanie organów oraz kryteria pierwszeństwa Do problemów szczegółowych jakie wiążą się ściśle z zagadnieniem transplantacji należy zaliczyć problem przydzielania organów osobom oczekującym na przeszczep. Podstawową zasadą wysuwaną przez etykę katolicką, znajdującą tutaj swoje zastosowanie, jest równa godność każdej osoby ludzkiej. Niemniej ważne są tutaj kryteria rządzące tego typu procedu- 31 Tamże. 20

23 rą. Mówił o tym Jan Paweł II: Inną kwestią o doniosłym znaczeniu etycznym jest przydzielenie darowanych organów osobom zapisanym na listy oczekujących oraz określenie kryteriów pierwszeństwa. Mimo wysiłków podejmowanych w celu upowszechnienia praktyki donacji organów, w wielu krajach dostępne obecnie zasoby nie wystarczają na zaspokojenie potrzeb medycznych. Istnieje zatem konieczność sporządzania list osób oczekujących na przeszczepy, przy czym należy stosować jasne i uzasadnione kryteria 32. Takie kryteria nie mogą mieć charakteru dyskryminującego, tzn. nie mogą opierać się na wieku, płci, rasie, religii, pozycji społecznej itp., ani utylitarnego, tzn. nie mogą opierać się na zdolności do pracy, przydatności społecznej itp. Decyzja o tym, kontynuuje Papież, kto powinien mieć pierwszeństwo jako odbiorca danego narządu, winna natomiast być podejmowana na podstawie kryteriów immunologicznych i klinicznych. Jakiekolwiek inne kryterium byłoby całkowicie arbitralne i subiektywne, oznaczałoby też brak uznania wewnętrznej wartości każdej ludzkiej osoby jako takiej, wartości niezależnej od jakichkolwiek okoliczności zewnętrznych Ksenotransplanty Ksenotransplanty to alternatywny do ludzkich organów sposób uzyskiwania organów do przeszczepów z organizmów zwierzęcych. Już w 1956 r. papież Pius XII podniósł kwestię dopuszczalności praktyki ksenotransplantologicznej. Uczynił to, wypowiadając się na temat naukowej możliwości - wówczas jedynie przewidywanej przeszczepiania ludziom zwierzęcych rogówek. Jego odpowiedź do dzisiaj pozostaje dla nas drogowskazem: zasadniczo, aby ksenotransplant był dopuszczalny, przeszczepiany organ nie może naruszać psychicznej i genetycznej tożsa- 32 Tamże. 33 Tamże. 21

24 mości osoby, która go przyjmuje; ponadto musi także istnieć dowiedziona biologiczna możliwość, iż przeszczep się uda i że nie narazi odbiorcy na niekontrolowane ryzyko Klonowanie Klonowanie w celu uzyskania organów do przeszczepu jest, z punktu widzenia nauczania Kościoła, moralnie niedopuszczalne. Potępienie praktyki klonowania znajdujemy w encyklice Evangelium vitae: Na takie samo potępienie moralne zasługuje także praktyka wykorzystywania embrionów i płodów ludzkich jeszcze żywych czasem «wyprodukowanych» specjalnie w tym celu w drodze zapłodnienia w probówce już to jako «materiału biologicznego» do wykorzystania, już to jako źródła organów albo tkanek do przeszczepów, służących leczeniu niektórych chorób. W rzeczywistości zabójstwo niewinnych istot ludzkich, nawet gdy przynosi korzyść innym, jest aktem absolutnie niedopuszczalnym 35. Tak wyraźne odrzucenie możliwości klonowania wiąże się z obowiązkiem poszanowania godności każdej istoty ludzkiej, nawet jeśli jest ona jeszcze w fazie embrionalnej. W każdym przypadku mówił Papież - należy zawsze unikać metod, które są sprzeczne z poszanowaniem godności i wartości osoby. Mam zwłaszcza na myśli próby klonowania istot ludzkich z myślą o uzyskaniu organów do przeszczepów: takie techniki, jako że wiążą się z manipulacją ludzkimi embrionami i niszczeniem ich, nie są moralnie dopuszczalne, nawet wówczas,gdy ich zamierzony cel jest sam w sobie dobry. Sama nauka wskazujena inne możliwości terapeutyczne, które nie wiązałyby się z klonowaniem lub wykorzystywaniem komórek embrionalnych, ale raczej wykorzystywałyby komórki macierzyste szpiku kostnego (stem cells), pobierane od dorosłych. W takim kierunku muszą zmierzać poszukiwania naukowe, jeśli mają respektować godność każdej ludzkiej istoty, nawet w embrionalnej fazie życia Por. PIUS XII, Discorso all Associazione IItaliana dei donatori della cornea e all Unione Italiana Ciechi, ( ) (przemówienie do Włoskiego Stowarzyszenia dawców rogówki i Włoskiego Związku Niewidomych) w: Discorsi e Radiomessaggi, XVIII, Tipografia Poliglotta Vaticana, Cittá del Vaticano 1969, str Ev JAN PAWEł II, Poszukiwania naukowe muszą, str

25 Zakończenie Osiągnięcia współczesnej transplantologii są znaczne. To właśnie dzięki nim medycyna odnalazła nowy sposób służenia rodzinie ludzkiej umożliwiając przedłużenie ludzkiego życia. Śmierć człowieka nie musi być już dzisiaj tak nieuchronną rzeczywistością, jak było to jeszcze całkiem niedawno. Dla wielu ludzi pojawiła się realna nadzieja na przedłużenie własnego życia. Jest to nadzieja potwierdzona przez postęp medycyny. Ale nie tylko. Potrzebna jest jeszcze szeroka akceptacja ze strony naszego społeczeństwa. Pisząc tę książeczkę przyświecał mi zamiar ukazania stanowiska Kościoła katolickiego wobec transplantacji, a przez to, uświadomienia osobom wierzącym możliwości czynienia dobra, również w nowej zupełnie i niespotykanej dotąd formie. A jest to przecież dobro, które przekracza granice życia poszczególnych ludzi, stając się często dobrem niezastąpionym ratującym życie kogoś innego. Jednak w tej materii pozostaje wciąż wiele do zrobienia. Wiele jest wciąż w nas i wokół nas uprzedzeń i stereotypów, wiele opinii budzących nieufność wobec transplantacji. Są to często uprzedzenia, ale nie tylko. Są tu również szczere pytania, wynikające z niepokoju sumienia ludzi wierzących, o wartość moralną tych nowych możliwości. Potrzebne staje się dzisiaj słowo wyjaśnienia, ale równie istotne jest wychowanie i krzewenie kultury, którą Jan Paweł II nazwał kulturą wielkoduszności i solidarności. Jestem przekonany, że przywódcy polityczni oraz osoby odpowiedzialne za sprawy społeczne i wychowawcze będą nadal krzewić autentyczną kulturę wielkoduszności i solidarności. Należy zaszczepić w sercach ludzi, zwłaszcza młodych, szczere i głębokie przekonanie, że świat potrzebuje braterskiej miłości, której wyrazem może być decyzja o darowaniu organów 37. Wielu jest ludzi szczere przejętych krzewieniem tej kultury. Kończąc, chciałbym szczerze podziękować panu Krzysztofowi Pijarowskiemu, działającemu w Stowarzyszeniu Życie po przeszczepie, za propozycję, żywą inspirację i wreszcie materialne umożliwienie opublikowania tej broszury. Mam nadzieję, że spełni ona 37 JAN PAWEł II, Poszukiwania naukowe muszą, str

26 oczekiwania Czytelników, pomoże wielu ludziom na podjęcie szlachetnej decyzji na rzecz budowania cywilizacji życia, a przez to stanie się dla wielu pomocą w spełnieniu nadziei w oczekiwaniu na przedłużenie życia. Imprimatur: (tekst ks. dr Grzegorza Kniazia) Adam Dyczkowski - Biskup Zielonogórsko-Gorzowski Zielona Góra r. Znak: K 3-3/05 Literatura PIUS XII, Discorso all Associazione Italiana dei donatori della cornea e all Unione Italiana Ciechi, ( ) (przemówienie do Włoskiego Stowarzyszenia dawców rogówki i Włoskiego Związku Niewidomych) w: Discorsi e Radiomessaggi, XVIII, Tipografia poliglotta Vaticana, Cittá del Vaticano 1969, str Konstytucja duszpasterska Soboru Watykańskiego II o Kościele w świecie współczesnym, Gaudium et spes (1965) JAN PAWEł II, Adhortacja apostolska Familiaris consortio ( ) JAN PAWEł II, Przemówienie do uczestników 35 Zgromadzenia Ogólnego Światowej Organizacji Lekarskiej, ( ) w: AAS 76 (1984), str. 393 JAN PAWEł II, Przemówienie do uczestników I Miedzynarodowego Kongresu Stowarzyszenia na rzecz Wspólnoty Narządów ( ) JAN PAWEł II, Encyklika Evangelium vitae ( ) JAN PAWEł II, Przemówienie do uczestników Kongresu Światowego Towarzystwa Transplantologicznego: Poszukiwania naukowe muszą szanować godność każdej ludzkiej istoty ( ) w: L Osservatore Romano (228) 2000, str KONGREGACJA NAUKI WIARY, Donum vitae. Instrukcja o szacunku dla rodzącego się życia ludzkiego i o godności jego przekazywania. Odpowiedzi na niektóre aktualne zagadnienia ( ) Papieska Rada ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia, Carta degli Operatori Sanitari 24

27 SUPLEMENT Z Katechizmu Kościoła katolickiego Fragment homilii Metropolity Częstochowskiego, ks. arcybiskupa dr Stanisława Nowaka, wygłoszonej na Jasnej Górze w dniu Fragment homilii księdza kustosza Sanktuarium Matki Boskiej Cierpliwie Słuchającej w Rokitnie, kanonika Tadeusza Kondrackiego, wygłoszonej podczas Mszy Świętej w dniu Fragment wywiadu Krzysztofa Pijarowskiego z transplantologiem dr Romanem Kostyrką i dr Cezarem Pakulskim anestezjologiem ze Szpitala Klinicznego nr 1 Pomorskiej Akademi Medycznej w Szczecinie pt. Potrafimy przedłużyć życie