Apeiron. Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego w Krakowie. Nr 5

Transkrypt

1 ZESZYT NAUKOWY Apeiron Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego w Krakowie Zeszyt Naukowy Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron w Krakowie powstaje przy współpracy: Katedry Administracji i Zarządzania oraz Katedry Filozofii i Teorii Bezpieczeństwa Nr 5 Kraków Filozofia bezpieczeństwa Administracja Psychologia Edukacja Duchowość Kręgi kulturowe Prawo Misja Uczelni Socjologia Historia Securitologia Modern Bushidō Nauki Społeczne

2 Rada Naukowa Dr hab. Marta Grzybowska (KA, WSBPiI Apeiron w Krakowie) administratywista. Prof. dr hab. Łukasz Trzciński (AGH, WSBPiI Apeiron w Krakowie) filozofia, kulturoznawstwo, logika prawnicza. Dr Wojciech Czajkowski (UP, WSBPiI Apeiron w Krakowie) psychologia ogólna, psychologia w administracji systemami bezpieczeństwa, psychologia społeczna i kliniczna; czynnie uprawia All Style Karate. Dr Juliusz Piwowarski Kanclerz-Założyciel WSBPiI Apeiron w Krakowie, psychologia i filozofia Budō, filozofia bezpieczeństwa; w 2006 r. uzyskał tytuł Mistrza Świata w All Style Karate; Prezes Polskiej Federacji All Style Karate. Dr hab. prof. nadzw. Tadeusz Ambroży (AWF w Krakowie) doktor nauk o kulturze fizycznej; Wicemistrz Świata w karate. Dr Jacek Dworzecki Katedra Filozofii i Teorii Bezpieczeństwa WSBPiI Apeiron w Krakowie. Dr prof. ośw. Aleksander Staniszew profesor oświaty, Sekretarz Generalny Światowej Organizacji Shorin-Ryu Karatedō z siedzibą na Okinawie. Recenzenci Dr hab. Ladislav Hofreiter Dr Juliusz Piwowarski Opracowanie redakcyjne i korekta Izabela Pabisz-Zarębska Jacek Szewczyk Redakcja tekstów słowackojęzycznych Jacek Dworzecki Copyright for this edition by Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron w Krakowie, 2011 Druk i oprawa Drukarnia GS, ul. Zabłocie 43, Kraków ISSN Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron w Krakowie ul. Krupnicza Kraków Tel. (012) Fax. (012) wydawnictwo@apeiron.edu.pl

3 Spis treści Słowo wstępne dr Juliusz Piwowarski.. 5 Od Redakcji.. 6 Bushidō kodeks samurajów.. 8 AMBROŻY DOROTA Wielowymiarowość estetyki codzienności.. 9 ŠUGÁR JÁN, LUKÁČOVÁ ALENA Implementace ICT do vzdělávacího systému MV ČR GAŠPIERIK LIBOR, GAŠPIERIK MARTIN Systém prevencie kriminality na regionálnej a miestnej úrovni v podmienkach Slovenskej republiky ONDICOVÁ MAGDALÉNA Vývoj kriminality v Slovenskej republike za obdobie rokov KUSION MARIUSZ Kryminologiczna analiza filmowych wizji przestępczości zorganizowanej 65 URBANIAK MARCIN Musashi Miyamoto od wolności do zwycięstwa. Szkice o Księdze pięciu kręgów DWORZECKI JACEK Negocjacje w działaniach polskiej Policji 129 GOŁUCH ADAM Administracja na rozdrożu służba czy biurokracja?

4 ONDICOVÁ MAGDALÉNA, KRÁLOVIČOVÁ DAGMAR Economic Crime in the Context of the Slovak Republic. 152 STERCZEWSKA IWONA Wybrane elementy zarządzania kryzysowego. 167 DWORZECKI JACEK Terroryzm jako zagrożenie współczesnego świata. 181 GAŠPIERIK LIBOR, REITŠPÍS JOSEF, GAŠPIERIK MARTIN Systematic Solution to Criminality Prevention in the Slovak Republic. 236 SZAŁABSKI MARIUSZ Rola Policji w przeciwdziałaniu sytuacjom kryzysowym (aktom terrorystycznym) SOCHA ROBERT The notion and nature of extraordinary states. 258 DWORZECKI JACEK Organizacja szkolnictwa policyjnego w Polsce ( ). Zarys problematyki PIWOWARSKI JULIUSZ, CZOP ANDRZEJ Tradycja i nowoczesność jako aspekty profilaktyki w niektórych problemach bezpieczeństwa Azji Południowo-Wschodniej 299 Noty o Autorach

5 Słowo wstępne Chcąc objaśnić i realizować niepowtarzalną w swojej istocie Misję Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron w Krakowie, na kierunku Administracja, istotne jest takie przedstawienie administracji systemami bezpieczeństwa, w którym tradycja łączy się z nowoczesnością. Inspirującymi elementami są odwieczne tradycje kultury honoru związane z administracją, wykonywaną niegdyś przez rycerstwo, później zaś przez przedstawicieli i struktury Służb Mundurowych. Pamiętamy, iż psychofizyczny i moralny byt, manifestujący się jako Umysł Wojownika, prezentuje znany obecnie na całym świecie etos Bushidō, na Zachodzie zaś etos rycerski oraz socjologiczny paradygmat konsensusowy Mertona Malinowskiego, będący na swój sposób odpowiednikiem dalekowschodniej filozofii organicystycznej. Wykładowcy Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron w Krakowie oraz współpracujący z nią pracownicy naukowi innych uczelni prezentują w niniejszym Zeszycie Naukowym poglądy oscylujące wokół powyższych idei, jednocześnie zbieżne z ich zainteresowaniami i zadaniami dydaktyczno-naukowymi. Z zadowoleniem należy odnotować fakt, iż w ramach działań zmierzających do wypełniania realiami idei Unii Europejskiej, w Zeszycie Naukowym czytelnik znajdzie artykuły naukowców zagranicznych. Mamy powody sądzić, że współpraca ta będzie rozwijać się w pomyślny i wieloaspektowo inspirujący sposób. dr Juliusz Piwowarski 5

6 Od Redakcji W Zeszycie Naukowym Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron w Krakowie publikowane są oryginalne artykuły naukowe (problemowe, sprawozdania) lub (w szczególnych przypadkach) przedruki dotyczące administracji, nauk o kulturze fizycznej, nauk społeczno-prawnych i nauk humanistycznych (filozofia, socjologia, historia, pedagogika i psychologia), zgodnie z profilem i misją leżącą u podstaw funkcjonowania Uczelni. Instrukcje dla autorów prac: Artykuł w języku polskim, angielskim lub słowackim. Słowa kluczowe w języku polskim i angielskim (4 6). Streszczenia (abstrakty) w języku polskim i angielskim (ok. 100 słów), zawierające opis materiału tekstowego, wyniki badań oraz wnioski. Tłumaczeniu podlega również tytuł artykułu. Tekst: edytor Word, czcionka 12 Times New Roman, interlinia 1,5 wiersza, marginesy standardowe, pełna bibliografia alfabetyczna na końcu pracy, według wzoru: nazwisko autora, inicjał imienia autora, tytuł kursywą, wydawnictwo, miejsce wydania i rok wydania, nr ISBN. Tytuł czasopisma zapisujemy w cudzysłowie, następnie rok wydania, numer wydania, nr ISSN. Zdjęcia i wykresy: rozdzielczość 600 dpi.; dodatkową kopię występujących w artykule zdjęć, wykresów, tabel i in. należy dostarczyć w odrębnym pliku. W tekście odmiana przypisów dolnych, według wzoru: ¹ Rosa R., Filozofia bezpieczeństwa, Bellona, Warszawa 1995, ISBN

7 ² Kudelska M., Filozofia Indii kilka uwag wstępnych [w:] Filozofia Wschodu, t. I, red. B. Szymańska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001, ISBN X. ³ Koziej S., Bezpieczeństwo i obronność Unii Europejskiej, Myśl Wojskowa 2005, nr 1, ISSN Redakcja przyjmuje teksty o objętości od 10 do 20 stron znormalizowanego maszynopisu, przesłane pocztą elektroniczną na adres: wydawnictwo@apeiron.edu.pl (z informacją o autorze: imię i nazwisko, stopień bądź tytuł naukowy, piastowane stanowisko, dane kontaktowe: telefon, mail, adres korespondencyjny). Redakcja zastrzega sobie możliwość dokonywania skrótów i zmian oraz poprawek stylistycznych, językowych i interpunkcyjnych w tekstach przeznaczonych do publikacji. Materiałów niezamówionych nie zwraca. Honorariów dla autorów prac i recenzentów nie przewiduje się. Jednocześnie na chwilę obecną autorzy zwolnieni są z opłaty publikacyjnej. Prawa autorskie i wydawnicze po opublikowaniu artykułu przechodzą na Redakcję ZN WSBPI Apeiron w Krakowie. Zeszyt Naukowy WSBPI Apeiron w Krakowie znajduje się na liście czasopism punktowanych przez Index Copernicus (Index Copernicus Journal Master List). IC Value: Zapraszamy wszystkich do współpracy. 7

8 Bushidō kodeks samurajów Bushidō to istniejący od stuleci samurajski kodeks postępowania. Bushidō, u którego podstaw leżą nauki Zen. Zgodnie z założeniem, miał pomagać samurajskim mistrzom w zrozumieniu samych siebie, w poznaniu swego wnętrza oraz otaczającego wszechświata. Wszystko to za sprawą bezpośredniego doświadczenia, jak również rozwijania siły, samokontroli i mądrości. Podstawą Bushidō jest siedem niezbędnych cnót: 1. Seigi: Podejmowanie własnych decyzji w oparciu o zasady religijne i moralne. 2. Juki: Dzielność, męstwo oraz heroizm. 3. Jin: Współczucie i życzliwość wobec wszystkich ludzi. 4. Reigi: Uprzejmość i właściwe zachowanie. 5. Makoto: Prawdomówność i całkowita szczerość. 6. Meiyo: Honor i chwała. 7. Chugi: Poświęcenie i lojalność. Duch walki i odwaga były wiodącymi aspektami Bushidō. Jednak dla samurajów najważniejszym celem Bushidō było osiągnięcie cnoty w myślach i czynach. Każdy samuraj przestrzegał kodeksu postępowania, grzeczności oraz etykiety, co prowadziło do osiągnięcia prawdziwej cnoty. Podkreślając konieczność respektowania opisanych zasad, Bushidō pomagało samurajom uzyskać harmonię ciała i umysłu. Pozwalało także utrzymywać wewnętrzny spokój i heijoshin (dosł. stan codzienności umysłu), nawet w obliczu trudu codziennego życia. Szczerość, uprzejmość, prawdomówność, pobożność oraz honor stanowiły fundament kodeksu Bushidō oraz rdzeń, z którego wyrosła tradycja karate. Powyższe atrybuty, a także: mądrość, zrozumienie, wewnętrzny spokój i siła to największe korzyści płynące z uprawiania karate. 8

9 DOROTA AMBROŻY Wielowymiarowość estetyki codzienności Abstract: Term of aesthetics is understood in a modern world mostly as a match of object s or group of objects features, which is not associated with ugliness, disharmony, sloppiness or other negative feelings. In search of making everyday world more aware of aesthetics, man should focus firstly on physical aspects of human, secondly on area where people move and thirdly on aesthetic experience. Thoughts presented in the article are introduction to broader analyses. Key words: aesthetics, body language, aesthetic experience Pojęcie estetyka rozumiane jest we współczesnym świecie: po pierwsze jako układ cech przedmiotu lub grupy przedmiotów, który nie kojarzy się nam z brzydotą, dysharmonią, niechlujstwem czy innymi negatywnymi odczuciami 1. Takie rozumienie pojęcia estetyczny znaczy tyle, co ładny, gustowny, natomiast esteta to człowiek wrażliwy na piękno i charakteryzujący się poczuciem piękna; po drugie estetyka to nauka o pięknie zajmująca się badaniem wartości artystycznych oraz ocen estetycznych, dociekająca przyczyn ich kształtowania się, oraz ustalająca kryteria ich wartości i ocen lub też ogólna teoria sztuki, badająca treść i formy dzieł artystycznych 2. W historii filozofii wyszczególniano różne kategorie, które określały pojęcie piękna. Sokrates, jak twierdzi Ksenofont, rozróżnił szczególne dla swojej epoki kategorie estetyczne: po pierwsze piękno idealne, które, jego zdaniem, jest takie ze względu na przydatność do celu, piękno ciała w wy- 1 M. Żelazny, Estetyka filozoficzna, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń Słownik Języka Polskiego, t. I, Warszawa

10 ścigach nie jest podobne do ciała w zapasach, ale postrzegamy je jako takie, ze względu na jego użytkowość dla wygranej. Po drugie wyróżnił piękno duchowe, które jest wyrażaniem wewnętrznych przeżyć poprzez ukazanie tego, co nie ma barw, symetrii i jest niewidzialne, i jest ukazaniem człowieka w jego stanach emocjonalnych poprzez wyraz oka, czyli spojrzenie. Zarówno w wytworach sztuki, jak również w rzeczywistym oglądzie, można dostrzec te wyrazy emocjonalności, szeregując ciało człowieka w kategoriach piękna. Sokrates pytał Parrazjosa, czy w przypadku nieszczęścia, mają jednakowy wyraz twarzy ci, którzy się troszczą się o człowieka, i ci, którzy o niego nie dbają. Malarz zaprzeczył określając, iż pierwsi są smutni i to maluje się na ich twarzach, a drudzy są zadowoleni bądź obojętni, i to również wyraża się w zewnętrznym wizerunku. Z twarzy i całej postawy człowieka zarówno w stanie spoczynku, jak również w ruchu przejawia się jego wspaniałość, szlachetność, nikczemność, niewolniczy sposób myślenia, wstrzemięźliwość, mądrość, zuchwałość, nieświadomość tego, co dobre i złe. Przyjemniej jest patrzeć na postacie ludzkie człowieka, w których widzi się szlachetne, dobre i ujmujące zalety, niż na takie, które zdradzają nikczemne, wstrętne i złe cechy charakteru (Ksenofont V-IV w.p.n.e., Wspomnienia o Sokratesie, ks. III). Piękno rozumiane jako takie, które wyraża się poprzez odtwarzanie psychicznych wzruszeń, obecne jest w rzeźbach Klejtona. Jak zauważa Sokrates, piękne są one dlatego, iż widać w nich wierne naśladowanie żywych kształtów, a także przedstawienie groźnych błysków w oczach zawodników oraz promienną radość na twarzach zwycięzców. Przejawy piękna są obecne zarówno w miejscach, w których nastawiamy się szczególnie na estetyczny odbiór, tj. galerie sztuki, teatr, filharmonia czy też krajobrazy, ale także w tzw. zwykłej codzienności przepełnionej kontaktami z innymi ludźmi, pracą, wypoczynkiem i innymi różnorodnymi formami ludzkiego działania, które tylko pozornie nie mają estetycznego wymiaru. Jak twierdzi J. Lipiec, w program estetyzacji rzeczywistości można by włączyć zarówno wszystkie przejawy ludzkiego zachowania, jak również analizując bardziej powściągliwie tylko to, co zdoła stać się obiektywną podstawą estetycznego 10

11 wartościowania 3. J. Lipiec, zadając sobie pytanie, czy wszystko, co poznane podlegać może zabiegowi estetyzacji, czy też tylko niektóre przedmioty doznań do tego się nadają, te mianowicie, które potrafią sprostać wymaganiom wszelkiej i dowolnej estetyczności, to znaczy wypełnić się odpowiednią materią tworzącą jakieś określone układy, zdolne do prezentacji w tym właśnie charakterze 4, wzbudza zainteresowanie podmiotu otaczającą rzeczywistością w aspekcie estetyki. Można by, posiłkując się inspiracją J. Lipca, zastanowić się, jak dokonać estetyzacyjnej operacji rzeczywistości, w której to dokonuje się artystycznego przeobrażenia bądź dopełnienia estetycznego? Spoglądając na ludzkie działanie w otaczającej rzeczywistości, można zauważyć, iż wymiar cielesny człowieka jest najbardziej namacalnym obrazem ludzkiego zachowania. Stąd, w poszukiwaniu estetyzacji świata powszedniego, na tym aspekcie należałoby skupić się w pierwszej kolejności. Człowiek w swoim indywidualnym bycie gra różnorodne role społeczne. Jest ciągłym aktorem, który przyjmując określone pozy, określa własne położenie i swój udział w bycie. Wykonując różnorodne ruchy, które zdradzają jego pozycje w społeczeństwie, posługuje się tzw. mową ciała. Mowa ciała jest zespołem sygnałów, które zostają wysłane w trakcie komunikacji z innymi ludźmi. Ujawniają się one poprzez mimikę, postawę, spojrzenia oraz gesty. Myśl i uczucia wyrażają się poprzez mowę ciała, która staje się pewnego rodzaju bezgłośnym dialogiem, pozwalającym na swobodniejsze kontakty z ludźmi. Porozumiewawcze spojrzenia, wymowne gesty, znaczące wyrazy twarzy stają się odzwierciedleniem ludzkich emocji. W środowisku, w którym rozwija się i przebywa człowiek, wypracowuje się różnorodne sposoby zachowań, zależne od wielu czynników. Do takich czynników należą: środowisko wychowawcze, status społeczny, rodzaj wykonywanej pracy, wiek i związana z nim przynależność do grupy rówieśniczej oraz wiele innych czynników wiążących się z realizacją określonych ról społecznych. Realizowane role społeczne mają swoje odzwierciedlenie 3 J. Lipiec, Powrót do estetyki, Wydawnictwo Fall, Kraków Ibidem. 11

12 w języku ciała, który jest rozumiany przez innych przedstawicieli środowiska i przejawia się w sposobie zachowania dobrze rozumianym tylko w danej grupie społecznej. Ideał estetyczny panujący w grupie społecznej jest, według Znanieckiego, częścią jej wzoru obyczajowego. Cechy zewnętrzne, zanim stały się wzorem estetycznym, mogły posiadać charakter utylitarny. Cel estetyczny może wynikać z chęci wyodrębnienia tego, co swoje z tego, co obce. Całokształt obyczajów danej grupy (dotyczy to również obyczajów związanych z wartością estetyczną) to nie tylko przyzwyczajenie do działania, ale również pewnego rodzaju sąd o działaniu. Sąd wyrażony w terminach ogólnych, stający się regułą, która jest ogólna w tym znaczeniu, że stosowałaby się do innych osobników w podobnych warunkach 5. Wytwarza się tym samym pewna cielesna tożsamość, dzięki której można zidentyfikować sposób zachowania różnych grup społecznych, od zbuntowanego nastolatka poprzez studentów różnych specjalności, aż po nauczycieli, lekarzy, prawników czy też polityków. Jak twierdzi S. Molcho w publikacji Mowa ciała, postawa, zachowanie, sposób bycia każdego z nas oddziałują na otoczenie, albo jako bodźce, albo jako reakcje. Są one pozytywne, gdy otoczenie na nie odpowiada, lub negatywne, gdy pozostaje obojętne. Pełniąc określone role społeczne, pragniemy być dostrzegani i respektowani. Dostrzegać kogoś to, zdaniem S. Molcho, znaczy rozpoznawać sygnały ciała oraz rozumieć znaczenie zachowania. Komunikowanie to prawidłowe interpretowanie i zrozumiałe odpowiadanie na sygnały od innych osób. Taka wzajemna wymiana rozpoznawalnych gestów, spojrzeń oraz postaw jest wyrazem harmonijnego współdziałania w zespole, grupie czy też środowisku. W toku całego życia toczy się proces ciągłego korygowania i sprawdzania każdego ruchu. Jest on dążeniem do perfekcji w poruszaniu się, co ma wywołać uczucie zadowolenia. Najbardziej namacalnym przykładem takich treningów ciała staje się sport, w którym każdy ruch wykonywany, jest po to, by osiągnąć sukces. Zwycięstwo w sporcie jest wartością pożądaną, do której zmierza zawodnik, korygując 5 F. Znaniecki, Socjologia wychowania, PWN, Warszawa

13 swoje postępowanie, modyfikując wartości chwilowe, będące składnikami łańcucha aktów ruchowych. Sprawdzanie i właściwe korygowanie tych chwilowych wartości uzależnione jest od zewnętrznego środowiska, na które składają się inni zawodnicy, warunki atmosferyczne, reakcja publiczności oraz inne, które wymuszają elastyczny sposób zachowania. Sygnały z zewnętrznego środowiska rejestrowane przez mózg zapamiętywane są jako wydarzenia przynoszące przyjemne doznania bądź przykrość. Zarejestrowanie tychże sygnałów pozwala na uruchomienie różnorodnych sposobów reagowania na zmieniające się warunki środowiskowe. Im więcej doświadczeń o dużej intensywności zarejestrowanych w mózgu, tym lepsza umiejętność właściwego rozpoznawania doświadczenia. Harmonijna gra ciałem z płynnymi reakcjami i właściwymi odpowiedziami jest większą szansą na harmonię oraz estetyzację sportowego życia. Mowa ciała mająca tak wymowne znaczenie w sporcie, jest również istotna w każdej innej dziedzinie życia. Estetyzacja rzeczywistości, której podstawę stanowi człowiek z jego ruchami, staje się grą ciałem, która wynika zarówno z wewnętrznych sposobów sterowania, na które człowiek nie ma wpływu, oraz z procesów regulacyjnych wynikających ze świadomego sterowania zachowaniem człowieka. Natura, jak twierdzi S. Molcho, nie ufa świadomości człowieka, co jest przyczyną niewielkich możliwości sterowania przez żywe istoty układami wewnętrznymi organizmu. Priorytetami w funkcjonowaniu organizmu są jego konieczności życiowe, wiążące się z przetrwaniem jednostki. Na bazie podstawowych funkcji życiowych tworzą się możliwości bardziej świadomego sterowania zachowaniem człowieka. Pozwala to na wyznaczenie celów działania i zmierzanie to pożądanych wartości. Dobrze jest, gdy w dążeniu do realizacji owych pragnień, nie odnosi się tzw. Pyrrusowego zwycięstwa, zmierzając za wszelką cenę do wygranej, ponosząc jednocześnie zbyt duże koszty związane z utratą zdrowia czy też innych cennych wartości. Tak więc gra ciałem, zmierzająca do harmonii w porozumieniu, jest próbą zmierzania do estetyzacji rzeczywistości. Harmonia ruchów to efekt wypracowany przez długotrwały trening 13

14 ciała, który staje się sposobem na usprawnienie komunikacji zmierzającej do porozumienia bez słów. Kolejnym elementem, który może być poddany artystycznemu przeobrażeniu, jest przestrzeń, w której porusza się człowiek, tzn. cały materialny świat, w którym rozgrywa się ludzkie życie. Wymienić tutaj można: wszelkie dobra architektury codzienności, która ma wpływ na czucie estetyczne. Każdy człowiek odczuwa oddziaływanie architektury zanim jeszcze poznaje znaczenie tego słowa. To, gdzie człowiek doświadcza swojego życia od wczesnych lat po wielorakość sytuacji egzystencjalnych, ma swoje przełożenie na sposób postrzegania piękna. Codzienne otoczenie ma niebywały wpływ na życie każdego człowieka. Od miejsc, w których toczy się nasza praca, życie rodzinne, odpoczynek, zabawa oczekujemy, aby stały się przestrzenią estetycznych doznań, aby były zewnętrznym opakowaniem naszego wewnętrznego świata. Przebywając w danej przestrzeni, szukamy komfortu użytkowania, który wynika z naszej wrażliwości oraz potrzeb psychicznych jednostki. Wybitny włoski architekt Renzo Piano powiedział, iż wznosząc budynek, nie patrzy na to, czy on jest ładny, obserwuje natomiast zachowanie ludzi, spogląda, czy są oni zadowoleni z tego, iż przebywają w tej przestrzeni. Tak wiec istotne jest postrzeganie piękna jako przyjemności, akceptacji, poczucia bezpieczeństwa, które wyzwalane jest poprzez specyficzne współgranie podmiotu z otaczającą rzeczywistością. Powszechne rozumienie piękna jako czegoś, co jest proporcjonalne, jest podążaniem za Pitagorasem, który uznawał, iż wartością wszechrzeczy jest liczba. Wizja estetyczno-matematyczna stworzona przez Pitagorasa staje się odzwierciedleniem ładu wynikającego z tego, iż realizuje się w nich prawa matematyczne, będące matematycznym warunkiem piękna. Poglądy Pitagorasa o ładzie przedstawione są w Żywotach i poglądach słynnych filozofów Diogenesa Laertiosa. Zauważa on, iż: cnota jest harmonią i w ten sposób także zbawieniem i wszelkim dobrem boskością. W konsekwencji także wszystkie rzeczy zostały harmonijnie uformowane. Umiłowanie dla liczby, proporcji, ładu, harmonii jest próbą szukania reguł w tworzeniu piękna. Wzajemne dopasowanie do siebie fragmentów tworzących całość jest wy- 14

15 razem harmonii i może być sposobem na postrzeganie piękna. Naturalna potrzeba poszukiwania przez człowieka ładu i harmonii, obrazuje ponadczasowe wartości, które stają się pewnego rodzaju kanonami. Świadoma harmonia pomiędzy człowiekiem a jego otoczeniem, w jakim żyje i pracuje. Siła, która ma olbrzymi wpływ na nasze zdrowie i relacje międzyludzkie, miłość, rodzinę, pracę i karierę. Wschodnia mądrość mówi o uporządkowaniu swojego domu, miejsca pracy, a to spowoduje pozbycie się chaosu ze swego życia. Oddaje to w bardzo istotny sposób Feng-shui, starożytna praktyka planowania realizowana w celu osiągnięcia zgodności ze środowiskiem naturalnym. Pojmowana jest jako życiowa siła, która jest niewidzialna i nieuchwytna. Estetyzacja architektonicznej rzeczywistości jest poszukiwaniem harmonii świata zewnętrznego. Istotnym elementem estetyzacji rzeczywistości jest doświadczenie estetyczne. Doświadczenie estetyczne, zdaniem R. Schustermana, jest ze swej istoty wartościowe i przyjemne, inaczej mówiąc, jest wymiarem wartościującym. Jest również tym, co żywo odczuwamy i czym subiektywnie się delektujemy, czymś, co absorbuje nas emocjonalnie i skupia naszą uwagę na swej bezpośredniej obecności, wyróżnia się na tle zwykłego strumienia rutynowego doświadczenia (wymiar fenomenologiczny). Jest także doświadczeniem znaczącym, a nie czystym doznaniem, nazwać to można wymiarem semantycznym. Jego afektywna siła i znaczenia razem wzięte tłumaczą, dlaczego doświadczenie estetyczne może być tak przekształcające. Kolejną cechą jest to, iż jest ono specyficzne, blisko utożsamiane ze specyfiką sztuk pięknych i reprezentujące główny cel sztuki. Nazwano to wymiarem demarkacyjno-definicyjnym 6. Tak więc jest próbą spajania teorii z praktyką i przeżywania jako doświadczenia. Według Dewey a, pojęcie doświadczenia nie jest ograniczone do przeżyć indywidualnych, ale przekracza podmiotowe ulokowanie, obejmując stan poprzedzający jego uformowanie. Na doświadczenie estetyczne składa się zatem to, co gromadzi człowiek jako swoje przeżycia ulokowane w pamięci, stanowiące podłoże 6 R. Shusterman, O sztuce i życiu, Atla 2, Wrocław

16 jego spojrzenia na świat. Jak zauważa M. Gołaszewska, doświadczenie dostarcza nam mnogości danych wyjściowych materiału, niezbędnego dla wynajdowania struktury świata. Nie jest zatem obojętne, jakim materiałem doświadczeń rozporządza się i w jaki sposób materiał ten jest w doświadczeniu dany 7. Według Dufrenne, doświadczenie estetyczne dotyczące dzieła sztuki pozwala odkryć możliwości zawarte w naturze: doświadczenie estetyczne natury ujawnia związki konieczne w niej występujące. Smak estetyczny, wydawane sądy, upodobania, które przejawiają się w zachowaniach człowieka przetransponowane zostają na problematykę związaną z estetyka. Opis rzeczywistości, zarejestrowanie możliwie największej ilości faktów, uogólnianie ich, tworząc hipotezy oraz szersze teorie, staje się podstawą doświadczenia estetycznego, którego źródłem jest wiedza przyrodnicza przeniesiona na rzeczywistość humanistyczną. Doświadczenie estetyczne związane jest z przeżyciem estetycznym. Nie ogranicza się ono do realnej obecności przedmiotu, ale może trwać dłużej niż nasza percepcja. Nie jest zatem ograniczonym w czasie przeżywaniem związanym z tu i teraz widzianym, słyszanym przedmiotem estetycznym. Wśród znanych w historii koncepcji przeżycia estetycznego można wyróżnić te, które pojawiają się wtedy, gdy odnajdujemy podobieństwo przedmiotu przedstawionego w sztuce do jego pierwowzoru, gdy ich istotą jest głębokie doznawanie wzruszeń, w wyniku których człowiek jest wyzwolony 8, gdy jest to przeżycie równoznaczne z tymi, które towarzyszą zabawie 9. Przeżycie estetyczne, jak twierdzi M. Gołaszewska, jest zatem psychofizycznym procesem, skierowanym na ujęcie wartości estetycznej przedmiotu 10. W teorii N. Goodmana pojawia się istotne sformułowanie, iż doświadczenie estetyczne jest z istoty znaczące i poznawcze przez to, że wykorzystuje symbole. W otaczającej nas rzeczywistości, zwracając uwagę na estetyczny wymiar bytu, można, podsumowując rezultaty wstępnych rozważań, zauwa- 7 M. Gołaszewska, Świadomość piękna, PWN, Warszawa W. Tatarkiewicz, Historia estetyki, Warszawa K. Gross, Die Spiele der Menschen, Jena M. Gołaszewska, Świadomość piękna, PWN, Warszawa

17 żyć, iż z punktu widzenia pragmatyzmu, doświadczenie estetyczne i sztuka związane są z doświadczeniem harmonii życia. Harmonia życia to estetyczny dobrostan pomiędzy ruchem ciała człowieka, otaczającą przestrzenią a rozgrywającym się w tym aspekcie doświadczeniem estetycznym. Bibliografia 1. Gołaszewska M., Świadomość piękna, PWN, Warszawa Goodman N., Jak tworzymy świat, przeł. M. Szczubiałka, Fundacja Aletheia, Warszawa Gross K., Die Spiele der Menschen, Jena Lipiec J., Powrót do estetyki, Fall, Kraków Molcho S., Mowa ciała, Diogenes, Warszawa Shusterman R, O sztuce i życiu, Atla 2, Wrocław Tatarkiewicz W., Historia estetyki, PWN, Warszawa Znaniecki F., Socjologia wychowania, PWN, Warszawa Żelazny M., Estetyka filozoficzna, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń

18 JÁN ŠUGÁR, ALENA LUKÁČOVÁ Implementace ICT do vzdělávacího systému MV ČR Abstract: The article deals with the implementation of modern ICT and its impact on the efficiency of education within the Ministry of Interior of the Czech Republic. ICT presents a great progress especially for the purposes of the students and teachers. The authors underlined the necessity to equip the police schools with the ICT. But there is a problem of lack of the finance. It s up to management of the Ministry of Interior of the Czech Republic to solve the problem. Key words: ICT, police schools, professional police education, progress, competition, internet, e-learning Rozvoj techniky a technických věd přestal být v posledních desetiletích spojován pouze s ekonomikou. Významně se prosazuje především v oblasti vzdělávání, přičemž skýtá velké množství nebývalých možností způsobů vzdělávání, které by bez těchto moderních informačních a komunikačních technologií (ICT) nebyly realizovatelné. Vezmeme-li v úvahu fakt, že mezi technickými didaktickými prostředky ještě zcela donedávna převažovala audiovizuální média, jakými jsou např. zpětný projektor, projektor diapozitivů, meotar, magnetofon či videopřehrávač 1, pak přes veškeré jejich nesporné výhody a určitý pokrok, který ve své době znamenala, je nutno konstatovat, že tato média jsou již překonána. Konec 20. století a počátek 21. století se do historie lidstva zapsal jako razantní nástup výpočetní techniky do všech typů vzdělávacích zařízení a ruku v ruce s ní i celosvětová informační počítačová síť inter- 1 J. Kapounová, K. Kostolányová, I. Nagyová, Multimédia v práci učitele, Ostrava: Ostravská univerzita v Ostravě, 2004, s

19 net 2. Od tohoto okamžiku začalo být veškeré dění úzce spjato s informačními a komunikačními technologiemi. Odborná i laická veřejnost očekává, že obdobně jako kdysi nově objevená páka znásobila sílu lidských paží a lupa rozlišení lidského oka, i tyto nové technologie pravděpodobně sehrají významnou roli v případě lidského myšlení a komunikace 3. Domníváme se, že se jedná o velmi logickou prognózu, od které lze v oblasti lidského vědění očekávat spíše více pozitiv nežli negativ. Vývoj ve světě způsobil, že i náš současný vzdělávací systém je poznamenán boomem nejrůznějších druhů moderních prostředků odvozených od těchto technologií, teorií systémů a kybernetických pedagogickopsychologických modelů, přičemž velké pozornosti se těší zejména počítače se všemi aplikacemi, jejichž multimediální vlastnosti zahrnují audiální i vizuální nástroje. To se odráží i v nově vznikajících vědních oblastech, např. v mediální pedagogice a didaktice či v mediální psychologii, přičemž tyto si kladou mimo jiné otázku, zda se jedná pouze o rozšíření stávajících prostředků nebo zda tyto prostředky startují novou a vyšší úroveň vzdělávacích koncepcí 4. Výše uvedené nás opravňuje konstatovat, že rozvoj ICT ve svém důsledku vyúsťuje v dramatickou změnu struktury nabídky studijních programů, forem a prostředků vzdělávání 5, ale současně lze od nich očekávat i zvýšení kvality nejen vyučovacího procesu, nýbrž i výsledného vzdělání. Z hlediska rozvoje policejního školství lze konstatovat, že tento trend je patrný i zde, ovšem je současně i nutno zmínit, že i přes veškeré úsilí zainteresovaných institucí a snahy jednotlivých nadšených pedagogů, bylo zaznamenáno jen málo úspěchů. Tento svým způsobem velmi neutěšený 2 J. Malach, M. Mikošek, Tvorba a užití didaktických médií. Ostrava: Ostravská univerzita v Ostravě, 2004, s J. Kapounová, K. Kostolányová, I. Nagyová, Multimédia v práci učitele. Ostrava: Ostravská univerzita v Ostravě, 2004, s D. Dobrovská, J. Semrád, J. Vobořilová, Možnosti uplatnění e-learningu v pedagogické přípravě učitelů technických předmětů. 2003, s H. Šebková, J. Kohoutek, J. Šturzová, Metodika komplexního hodnocení kvality. In Aula, ročník 13, 2005, zvláštní číslo, s

20 stav lze připsat pouze jedinému příčině, a tou je nedostatek financí, které jsou potřebné k zakoupení např. LMS (Learning Management System) čili příslušného hardware a rovněž i výukového softwaru. V případě výukového softwaru se navíc jedná o další závažný problém. Komerční software celkem logicky nedokáže naplnit specifické cíle a obsah odborných policejních předmětů. A zde narážíme na další velmi závažný problém, který je opět nutno řešit prostřednictvím značného objemu financí, neboť na tvorbě odpovídajícího softwaru, který by plně vyhovoval tak specifickému prostředí, jakým je policejní školství, musí participovat celý tým odborníků, kteří navíc budou disponovat i odpovídajícím technickým vybavením. Z výše uvedeného lze vyvodit závěr, že každá vzdělávací instituce, která nechce ztratit svůj význam, se nutně musí tomuto trendu rychle přizpůsobit. A toto samozřejmě platí i pro všechny vzdělávací instituce působící v rámci MV, neboť škola se spíše nežli pouhým zdrojem informací musí pro studenty stát především zprostředkovatelem zdrojů informací a průvodcem po těchto zdrojích. Způsobilost efektivně pracovat s informacemi se stává rozhodujícím faktorem úspěšnosti nejen jednotlivých absolventů, ale i celých škol. Proto se vzdělávání prostřednictvím internetu stále častěji stává integrální součástí tradičních forem studia. 6 Svým začleněním do vzdělávacího systému České republiky na základě zákona č. 232/1992 Sb. převzala na sebe výše uvedené závazky i Policejní akademie ČR v Praze, neboť požadavky dnešní moderní doby na výstupní profil absolventa vysoké školy jsou mimořádně vysoké a v našem případě i absolventi PA ČR v Praze musí tyto požadavky zcela splňovat, jinak nemají šanci obstát v tvrdém konkurenčním prostředí. Obdobné závazky převzaly i rezortní střední a vyšší školy. Hovoříme-li zde o konkurenci na trhu práce, pak máme jednoznačně na mysli znalosti a vědomosti získané 6 H. Mann, Virtuální univerzita. In: Materiály k otevřenému distančnímu vzdělávání. Otevřené a distanční vzdělávání na vysokých školách. Současný stav a perspektivy. Olomouc: Andragogé Centrum otevřeného a distančního vzdělávání UP, 2000, č. 6, s

21 prostřednictvím speciálních policejních předmětů vyučovaných v rámci rezortního školství a jejich srovnání se světem. Jako příklad uvádíme snahy vedení PA ČR za pomoci ICT zkvalitnit především výuku v kombinované formě studia tak, aby zejména absolventi této formy studia dosáhli potřebné úrovně požadovaných odborných kompetencí. Jedním z nejpřijatelnějších řešení zcela v pokrokovém duchu moderních vzdělávacích technologií je systematické budování e-learningového prostředí, které významným způsobem posílí motivační prvky k systematické samostatné přípravě studentů, čímž ji v konečném výsledku i zefektivní, což se zúročí v podobě očekávaného výsledku 7. Odborníci 8 poukazují na ten fakt, že zavádění nových komunikačních technologií je samo o sobě obrovskou inovací a jen velmi těžko může být zprostředkováno a prosazeno samo o sobě. Nejmodernější technologie spolu s tou nejpestřejší nabídkou výukových programů budou jen mrtvým železem a další dávkou nadbytečných dat, pokud jejich uživatelé nebudou motivováni a kvalifikováni k jejich efektivnímu využití. Týká se to jak studentů, z nichž mnozí disponují dovednostmi jak zacházet s novými technologiemi, např. s internetem, ale již příliš nedychtí po tom, chtít a umět internetu využívat jako prostředku sloužícího ke vzdělávání. Týká se to ale právě tak pedagogů, z nichž mnozí by internet jako didaktický prostředek využívat chtěli, ale opětovně mnozí z nich v praktických dovednostech v zacházení s novými technologiemi za svými svěřenci daleko zaostávají. S tímto názorem nelze nesouhlasit. Základní přístup k chápání role nových vzdělávacích médií a technologií lze shrnout do myšlenky, že jakoukoliv technologii lze chápat jako sadu dostupných nástrojů umožňujících lidem uskutečňovat své úkoly efektivnějším způsobem. Pokud lidé řeší složitější problémy, rozšiřují své zkušenosti a vědomosti. Z tohoto důvodu můžeme v současnosti všeobecně 7 J. Dworzecki, Policja w Polsce. Wybrane zagadnienia, EAS, Kraków 2011, s P. Kapoun, Mediální komunikace a vzdělávání, Ostrava: Ostravská univerzita v Ostravě, 2003, s

22 používané ICT kvalifikovat jako prostředky nabízející nástroje pro rozvíjení a rozšiřování lidského myšlení. Moderní technologie umožňují studentům zaznamenat větší úspěšnost ve složitých úkolech s daleko větší samostatností či nezávislostí a navíc mají tendenci podporovat konstruktivní vzdělávání a vzájemnou spolupráci jak mezi studujícími samotnými, tak i spolupráci mezi studenty a učiteli 9. Ve světle těchto faktů je celkem logické, že primárním požadavkem vstupu na globální trh práce bude kromě znalosti cizího jazyka i počítačová gramotnost. Z pohledu ICT je nutno přehodnotit i tradiční pohled na úlohu učitele. Role pedagoga jako nositele i prostředníka vzdělávání musí být rozvíjena současně se zaváděním ICT do výuky. Učitel se tak pro studující stane průvodcem a pomocníkem, partnerem v diskusi, a rovněž bude i zdrojem inspirace, a to vše za zachování velké míry samostatnosti a zodpovědnosti studentů. Jinými slovy pedagogové musí s rozvojem moderních vzdělávacích technologií udržet krok, což ve svém důsledku znamená zvýšit vlastní počítačovou gramotnost, přistupovat k výuce tvůrčím způsobem, přehodnotit své pedagogické postoje a pružně reagovat na nové situace. Závěr Z nejrůznějších výzkumů, studií a dalších poznatků vyplývá, že vzdělávání prostřednictvím ICT zcela mění charakter vzdělávacích institucí, policejní vzdělávání nevyjímaje. Dřívější role škol spočívala především v tom, že shromažďovaly a svým studentům předávaly informace potřebné pro jejich budoucí život a praxi. Ovšem v současné době se studentům díky internetu nabízí mnoho jiných zdrojů, přičemž tyto zdroje jsou velmi obsáhlé a aktuální a v případě studentů policejních škol se nabízí srovnání s jejich kolegy ze zahraničí, což pro ně představuje významnou zpětnou vazbu a svým způsobem i motivaci. Je proto nezbytné si uvědomit, že pouze modernizací policejního vzdělávání, tedy obdobně jak je tomu 9 Z. Sikorová, Konference IARTEM o učení a edukačních médiích. In: Pedagogika, roč. LII, 2002, s

23 i v civilní sféře, mohou policejní vzdělávací instituce připravit své absolventy pro policejní praxi na té odpovídající úrovni, jakou vyžaduje situace ve společnosti, zejména nové fenomény trestné činnosti, jejichž pachatelé zásadně využívají nejnovějších technologií. Pachatelé trestné činnosti jsou, bohužel, stále two steps ahead, jak konstatují policisté na celém světě, neboť se získáním potřebných financí nemají žádné problémy a vynaložené náklady se jim několikanásobně vrátí. Stálo by za úvahu, zda by se přece jen nevyplatila obdobná investice do Policie ČR, její školství nevyjímaje. Bibliografia 1. Dobrovská D., Semrád J., Vobořilová J., Možnosti uplatnění e- learningu v pedagogické přípravě učitelů technických předmětů / clanek 06.htm. 2. Dworzecki J., Policja w Polsce. Wybrane zagadnienia, Kraków: EAS, 2011, ISBN: ; ISBN: Kapoun P., Mediální komunikace a vzdělávání. Ostrava: Ostravská univerzita v Ostravě, s. 76, vydání 1. ISBN Kapounová J., Kostolányová K., Nagyová I., Multimédia v práci učitele. Ostrava: Ostravská univerzita v Ostravě, 2004, 97 s., vydání 1. ISBN Malach J., Mikošek M., Tvorba a užití didaktických médií. Ostrava: Ostravská univerzita v Ostravě, 2004, s. 64, vydání 1. ISBN Mann H., Virtuální univerzita. In: Materiály k otevřenému distančnímu vzdělávání. Otevřené a distanční vzdělávání na vysokých školách. Současný stav a perspektivy. Olomouc: Andragogé Centrum otevřeného a distančního vzdělávání UP, 2000, č. 6, s Šebková H., Kohoutek J., Šturzová J., Metodika komplexního hodnocení kvality. In: Aula, ročník 13, 2005, zvláštní číslo, s Sikorová Z., Konference IARTEM o učení a edukačních médiích. In: Pedagogika, roč. LII, 2002, s

24 LIBOR GAŠPIERIK, JOSEF REITŠPÍS, MARTIN GAŠPIERIK Systém prevencie kriminality na regionálnej a miestnej úrovni v podmienkach Slovenskej republiky Abstract: The article concentrates on systematic solution to criminality prevention and other anti-social activities on regional and local level in conditions of the Slovak Republic. It describes and characterises the sequence of steps in finding solutions to development of criminality prevention projects. Key words: security, criminality prevention, criminality, criminality prevention project Úvod V západoeurópskych krajinách je presun prevencie kriminality na miestu úroveň všeobecným zámerom. V mnohých európskych štátoch sa zriaďujú koordinačné orgány prevencie kriminality na regionálnej i miestnej. Zástupcov tu okrem samosprávnych orgánov predstavujú najmä štátna správa, polícia, poisťovne, podnikateľské subjekty, občianske združenia a pod. Zo strany štátu je dôležitá i finančná podpora. Avšak efektívny trend presunu prevencie kriminality na miestnu úroveň prechádza už i na krajiny strednej a východnej Európy. Čoraz viac ho preferuje Maďarská republika, Poľská republika či Česká republika. Slovenská republika nie je však ešte v oblasti preventívnych programov na takej úrovni ako západoeurópske krajiny či Česká republika. Preventívne aktivity sa síce rozvíjajú už od začiatku 90. rokov, no stále nie je v tejto oblasti dostatok kvalifikovaných odborníkov, ktorí by ovládali 24

25 teóriu, metodiku a metodológiu prevencie kriminality a mali skúsenosť s jej praxou 1. Klasifikácia prevencia kriminality na regionálnej a miestnej úrovni Regionálna úroveň Regionálna úroveň zahrňuje regióny vytvorené po línii štátnej správy a samosprávy. Koordinačnými orgánmi prevencie na regionálnej úrovni sú: regionálna komisia pre prevenciu protispoločenskej činnosti, ktorá je poradným, iniciatívnym a koordinačným orgánom vedenia krajského úradu a vedenia samosprávneho kraja, komisie pre prevenciu prostispoločenskej činnosti vznikajúce na úradoch miestnej štátnej správy, ktoré sú poradným, iniciatívnym a koordinačným orgánom vedenia úradov štátnej správy. V regionálnych orgánoch sa zvýrazňuje najmä koordinačná funkcia. Zahraničná spolupráca sa vzťahuje najmä na spoluprácu s družobnými zahraničnými regiónmi. Miestna úroveň Miestna úroveň zahrnuje obce, mestá, alebo ich časti štvrte, ulice a podobne. Koordinačnými orgánmi prevencie na miestnej úrovni sú mestské alebo obecné komisie pre prevenciu protispolečenskej činnosti, ktoré sú poradnými, iniciatívnymi a koordinačnými orgánmi primátora mesta alebo starostu obce. V práci komisií dominujú koordinačné funkcie realizované 1 Ľ. Pecková, Prevencia kriminality na miestnej a regionálnej úrovni. Dizertačná práca. FŠI ŽU, Žilina

26 vo vzťahu k subjektom prevencie a konkrétnym preventívnym aktivitám uskutočňovaným v rámci mesta alebo obce. Je veľmi účelné, ak sa regióny v oblasti prevencie spájajú a uskutočňujú spoločné preventívne aktivity, pretože je známe, že hranice regiónov nie sú hranicami trestnej činnosti, ale naopak, niektoré druhy trestnej činnosti sa vyskytujú v susediacich mestách či obciach, ktoré už patria do iných regiónov, ale predchádzanie týmto trestným činom je potrebné a vhodné organizovať vo vzájomnej spolupráci. Takýto prístup je aktuálny aj z hľadiska možných presunov kriminality. Prevencia kriminality sa vykonáva dvoma spôsobmi. Prvý spôsob je prevencia podľa trestného zákona a iných právnych noriem, druhá podľa osobitných preventívnych prostriedkoch (obr. č. 1). FORMY PREVENCIE KRIMINALITY POMOCOU TRESTNÝCH NORIEM POMOCOU OSOBITNÝCH PRÁVNYCH PROSTRIEDKOV Obr. č. 1. Formy prevencie kriminality Pri klasifikácii osobitných preventívnych činností (obr. č. 2) sa prevencia člení na prevenciu sociálnu, situačnú a viktimačnú a pri klasifikácii podľa kryteria vývoja kriminálneho problému sa prevencia člení na prevenciu primárnu, sekundárnu a terciárnu 2. Sociálna prevencia je všeobecnou prevenciou všetkých sociálnopatologických javov vrátane kriminality. Je súčasťou sociálnej politiky a jej podstatou je zmena nepriaznivých a vytváranie priaznivých spoločenských podmienok v oblasti ekonomickej, sociálnej, výchovno-vzdelávacej, kultúrnej, v oblasti zamestnanosti, bývania, podmienok na využitie voľného 2 Stratégia prevencie kriminality v Slovenskej republike na roky , s Tlačiareň Ministerstva vnútra SR, Bratislava 2007, s

27 času, s orientáciou na rast životnej úrovne, duchovný rozvoj, humanizáciu a skvalitňovanie spôsobu života spoločnosti ako celku, sociálnych skupín, ako aj socializáciu, resocializáciu a sociálnu integráciu jednotlivcov. Situačná prevencia je špecificky orientovaná na kriminalitu, na ochranu verejného poriadku, zdravia, života a majetku občanov alebo iných subjektov prostredníctvom mechanických zábranných prostriedkov, elektrických zabezpečovacích systémov, fyzickej ochrany, režimových a organizačných opatrení. Vychádza z toho, že určité druhy kriminality sa objavujú v určitom čase (ročné obdobia, deň, hodina), na určitých miestach, za určitých okolností a je možné im predísť. Jej podstatou je, že na jednej strane sťažuje potencionálnemu páchateľovi spáchať trestný čin alebo inú protispoločenskú činnosť, na druhej strane zvyšuje pravdepodobnosť odhalenia reálneho páchateľa. Prevencia viktimácie zahrňuje uplatňovanie preventívnych opatrení na eliminovanie alebo zníženie svojho rizika spôsobeného kriminalitou, ktoré sú kombináciou opatrení situačnej prevencie, preventívneho správania sa a adekvátneho reagovania v situácii aktivovania rizika alebo pri vzniku krízovej situácie, ako aj na pomoc obetiam trestných činov a podobne. Primárna prevencia zahrňuje predovšetkým výchovné, vzdelávacie a voľnočasové, osvetové a poradenské aktivity zamerané na najširšiu verejnosť, ktorá ešte nemala kontakt s kriminalitou. PREVENCIA POMOCOU OSOBITNÝCH PREVENTÍVNYCH PROSTRIEDKOV SOCIÁLNA PREVENCIA SITUAČNÁ PREVENCIA PREVENCIA VIKTIMITY PRIMÁRNA TERCIÁLNA SEKUNDÁRNA Obr. č. 2. Štruktúra prevencie kriminality osobitnými preventívnymi prostriedkami 27

28 Sekundárna prevencia je orientovaná na rizikové skupiny osôb alebo na jednotlivé osoby, u ktorých je zvýšená pravdepodobnosť, že sa stanu páchateľmi alebo obeťami trestných činov, ako aj na sociálnopatologické javy a na elimináciu situačných kriminogénnych faktorov. Terciárna prevencia je vo vzťahu k páchateľom a situáciám prevenciou recidívy trestnej činnosti, vo vzťahu k obetiam aj sociálnou, zdravotníckou, psychologickou a právnou pomocou s cieľom najmä ich psychickej stabilizácie a sociálnej integrácie. Objekty prevencie kriminality (obr. č. 3) na všetkých úrovniach rovnaké a sú to 3 : kriminogénne činitele sociálne prostredie, príčiny a podmienky kriminality alebo inej protispoločenskej činnosti, páchatelia trestnej činnosti alebo inej protispoločenskej činnosti, obete trestnej činnosti alebo inej protispoločenskej činnosti. Objekty prevencie kriminality Kriminogénne činitele Páchateľ Obeť Obr. č. 3. Objekty prevencie kriminality Rozsah subjektov vykonávajúcich preventívne aktivity závisí najmä na druhu preventívnej aktivity, úrovni realizovania preventívnej aktivity (celoštátna, regionálna, miestna)a samotnom preventívnom programe. 3 J. Bubelíni a kol., Prevencia kriminality a inej protispoločenskej činnosti na miestnej úrovni. 28

29 SUBJEKTY PREVENCIE KRIMINALITY PK PODĽA OSOBITNÝCH PREVENTÍVNYCH PROSTRIEDKOV Ústredné orgány štátu, Ozbrojené bezpečnostné zbory, Bezpečnostné zbory, Spravodajské služby, Ozbrojené sily, Záchranné zbory a služby, Ochranné bezpečnostné zbory, Školstvo, Štátom riadenú úrady a inštitúcie, Štátom riadené média, Samosprávne orgány, Obecná polícia, Súkromné bezpečnostné služby, občianske združenia a nadácie, Cirkev, Podnikový sektor. Kultúrne inštitúcie, Obr. č. 4. Subjekty prevencie kriminality Na regionálnej a miestnej úrovni k subjektom realizujúcim prevenciu kriminality patria najmä pracoviská prevencie kriminality zriadené v mestách a v obciach, mestská či obecná polícia, súkromné bezpečnostné služby, cirkev, školské zariadenia, mimovládne organizácie a nadácie pôsobiace v regiónoch, rodina a najmä samotní občania. Pri realizácii preventívnych programov treba brať do úvahy princípy prevencie a ich prepojenie, čo sa týka i subjektov na celoštátnej či regionálnej a miestnej úrovni. K hlavným princípom (obr. č. 5) prevencie kriminality patria tieto princípy 4 : princíp ústavnosti a zákonnosti prevencie, princíp vedúcej úlohy (hlavnej zodpovednosti), princíp súladu prevencie kriminality so sociálnoekonomickým rozvojom štátu, princíp jednoty prevencie a represie v kontrole kriminality s akceptovaním priority prevencie, princíp vedeckosti prevencie, princíp komplexnosti prevencie, princíp spolupráce a koordinácie prevencie, princíp inštitucionálneho, personálneho a materiálneho zabezpečenia a profesionalizácie prevencie, princíp aktívnej účasti obča- 4 Stratégia prevencie kriminality v Slovenskej republike, s. 10 a 11. Tlačiareň Ministerstva vnútra SR, Bratislava 1999, s

30 nov na prevencii, princíp finančného zabezpečenia prevencie, princíp informačného zabezpečenia prevencie a princíp medzinárodnej spolupráce v prevencii. INFORMAČ- NÉHO ZABEZPE- ČENIA FINANČNÉHO ZABEZP. MEDZINÁ- RODNEJ SPOLUPRÁCE ÚSTAVNOSTI A ZÁKONNOSTI PRINCÍPY PREVENCIE KRIMINALITY VEDECKOSTI KOMPLEXNOSTI KOORDINÁCIE PROFESIONA- LIZÁCIE JEDNOTY PREVENCIE A REPRESIE AKTIVITY OBČANOV Obr. č. 5. Princípy prevencie kriminality Príprava, realizácia a hodnotenie preventívnych aktivít Prevenciu vykonávame prostredníctvom jednotlivých foriem prevencie, pod ktorými sa rozumie najmä preventívny projekt, preventívny program, preventívnu aktivitu a preventívne opatrenie. Preventívny projekt je návrh na uskutočnenie určitého zámeru spolu s určením spôsobu jeho realizácie vrátane grafického znázornenia. Preventívny program je plán vykonávania preventívnych opatrení, ktorý popisuje kroky potrebné na dosiahnutie určeného cieľa. Je rozpracovaním stratégie prevencie kriminality a preventívneho projektu. Obsahuje konkretizáciu úloh s vymedzením subjektu a objektu prevencie, termínov a harmonogramu. Preventívna aktivita je vlastnosť subjektu prevencie kriminality pôsobiť na objekty prevencie kriminality a meniť ich v súlade so stratégiou 30

31 prevencie kriminality, preventívnym plánom alebo preventívnym programom. Preventívne opatrenie je konkrétny zásah subjektu prevencie kriminality na dosiahnutie čiastkového výsledku. Je základnou jednotkou preventívnej aktivity. Pri realizácii preventívnych aktivít sú dôležité aj otázky, ktoré súvisia s praktickou prípravou, realizáciou a hodnotením účinnosti preventívnych aktivít. Predpokladom úspešnej preventívnej činnosti je prijatie rozhodnutia kompetentného orgánov zaoberať sa prevenciou konkrétnej kriminality alebo inej protispoločenskej činnosti. Bez tohto rozhodnutia niektorého kompetentného subjektu prevencie kriminality nie je možné zabezpečiť materiálne podmienky, podporu orgánov a spoluprácu inštitúcií a občanov so subjektmi prevencie. Rozhodnutie kompetentného orgánu o preventívnej aktivite vychádza spravidla zo znalosti skutočnej situácie, alebo reaguje na nepriaznivú verejnú mienku, alebo reaguje na publikované normatívne dokumenty, alebo odráža inú realitu prostredia alebo subjektu prevencie kriminality. SPOLOČENSKÁ OBJEDNÁVKA PREVENTÍVNEJ AKTIVITY Analýzy bezpečnostného prostredia a objektu preventívnej aktivity Hodnotenie preventívnej aktivity Voľba preventívnej aktivity Realizácia preventívnej aktivity Stanovenie cieľa preventívnej aktivity Vytvorenie všestranných podmienok pre realizáciu Určenie subjektov a koordinátora preventívnej aktivity Schválenie projektu Obr. č. 6. Variant prípravy preventívnej aktivity 31

32 Variant postupu kompetentných orgánov pre postup pri prijatí a realizácii preventívnej aktivity je uvedený na obrázku č Manažment preventívnej aktivity Preventívna aktivita sa realizuje v spoločnosti a to v sociálnej skupine, ktorá predstavuje určitý systém. Prvky takéhoto systému nie sú vždy jednoznačne definované a ešte zložitejšie je definovanie vzťahov medzi týmito prvkami. To znamená, že ani polarizácia vzťahu medzi riadiacim systémom a riadeným systémom nie je striktne definovaná ako napríklad v technických systémoch. Je relatívne poznamenaná cieľovým stavom skúmania, rozlišovacou úrovňou a pod. I keď sociálne systémy, ktoré pôsobia pri realizácii preventívnej aktivity sa budujú na základe viacstupňového hierarchického princípu, kde vyšší stupeň riadi nižší stupeň, zároveň je však spravidla riadený vyšším stupňom a nižší stupeň participuje na jeho riadení. Nie je jednoznačne definovaná organizačná štruktúra riadiaceho a riadeného systému. Preto delenie na riadiaci a riadený systém je relatívne (obr. č. 7). Z tohto konštatovania vyplýva, že hranica medzi riadiacim a riadeným subjektom nie je jednoznačne daná, čo treba brať v procese riadenia preventívnej aktivity do úvahy. Výrazne vystupuje do popredia partnerstvo, čo je horizontálna úroveň riadenia. Ako píše J. Dworzecki pri projektovaní preventívnej aktivity je vhodné využiť metódu logického rámca 6. Metóda logického rámca je nástrojom, ktorý by mal pri správnej aplikácii zaručiť zlepšenie projektovaného procesu oblasť narušenej bezpečnosti (obr. č. 8). Skladá sa 5 Gašpierik, L., Prevencia kriminality na miestnej úrovni. MULTIPRINT s.r.o. ISBN J. Dworzecki, Náčrt boja proti trestnej činnosti a prognóza jej rozvoja v Poľsku. Preventívne aktivity Policajého zboru, Aktuálne Problémy Kriminologickej Prognostiky VI, Akadémia Policajného zboru v Bratislave 2010, s , ISBN

33 z týchto postupných krokov: programovania, identifikácie problému, formovania problému, všestranného zabezpečenia preventívnej aktivity, implementácie do praxe a hodnotenia účinnosti preventívnej aktivity. Spätná väzba od riadeného subjektu Vstupy Spätná väzba riadiaceho subjektu Súčinnosť na horizontálnej úrovni RIADIACI SUBJEKT Riadiace pokyny Súčinnosť na horizontálnej úrovni RIADENÝ OBJEKT Pokyny na výkon preventívnej aktivity Obr. č. 7. Schéma riadenia preventívnej aktivity Napríklad štúdium analýza problémov v kroku programovanie identifikuje negatívne aspekty súčasnej situácie a umožňuje zachytenie vzťahu príčin následkov, vrátane vzájomných väzieb (obr. č. 9). Obsahuje tri kroky: Presnú definíciu rámca a predmetu analýzy, na základe SWOT analýzy; Identifikáciu hlavných problémov definovaných cieľovými skupinami (Aké sú problémy? Koho sú to problémy?); Hierarchické usporiadanie problémov do formy diagramu, za účelom zostavenia vzťahov medzi príčinou a následkom. 33

34 SPOLOČENSKÁ OBJEDNÁVKA PROGRAMOVANIE SPOLOČENSKÁ OBJEDNÁVKA HODNOTENIE ŠTÁDIUM ANALÝZY KONŠTRUKCIA STRATÉGIÍ BUDÚCNOSTI VÝBER PARTNEROV DEFINOVANIE LOGICKÉHO RÁMCA IDENTIFIKÁCIA STANOVENIE CIEĽOV IMPLEMENTÁCIA REALIZÁCIA PREVENTÍVNYCH PROJEKTOV VYPRACOVANIE PRJEKTU FORMOVANIE FINAANČNÉ METERIÁLOVÉ VŠESTRANNÉ ZABEZPEČENIE Obr. č. 8. Logický rámec preventívnej aktivity Pri projektovaní preventívnej aktivity je napríklad vhodné vychádzať z logickej analýzy, čo je postup rozkladu na súčasti, v ktorom rozhodujúcu úlohu hrajú pojmy alebo kategórie logiky, ako napríklad logický pojem pojmu, logický pojem výrazu, logický pojem významu, logický pojem používania výrazu, logický pojem vyjadrovania atď. Treba zdôrazniť, že používanie logiky je iba nutným predpokladom, aby sa mohlo k novým poznatkom dopracovať. Logika zďaleka na odhalenie pravdy nestačí. Logika je čosi ako nástroj, ktorý ľudia používajú, keď správne premýšľajú. Logika je v istom zmysle aj veda, aj umenie. Ako veda je to metóda s prísnymi pravidlami, ako umenie sa opiera o isté ľudské schopnosti, či zručnosti. 34

35 CIELE PREVENTÍVNEJ AKTIVITY NÁSLEDKY POZITÍVNY STAV PROCESNÉ RIADENIE PRÍČINY NEGATÍVNY STAV Obr. č. 9. Vzťah príčiny a následku Logický rámec zostavený pre preventívnu aktivitu je teda nástrojom analýzy a prezentácie projektov v rôznych fázach (obr. č. 10). Formou diagramu poskytuje celistvý opis projektu všetkým zúčastneným stranám. Logický rámec je nástrojom, ktorý preukazuje svoju prospešnosť ako v príprave, tak aj v implementácii projektov. Je to matica štyroch stĺpcov a štyroch riadkov. Ako čítať logický rámec? Postup (obr. č. 11 ): po splnení počiatočných podmienok sa môže pristúpiť k realizácii aktivít, po skončení aktivít a po splnení predpokladov na tejto úrovni sa dosiahnu výsledky, tieto výsledky a splnenie predpokladov na tejto úrovni naplnia špecifický cieľ, po naplnení špecifického cieľa a predpokladov na tejto úrovni sa dosiahne celkový cieľ. 35

36 LOGICKÁ POSTUPNOS Ť KROKOV OBJEKTÍVNE OVERITEĽNÉ UKAZOVA- TELE ZDROJE OVERENIA PREDPOK- LADY CELKOVÝ (HLAVNÝ) CIEĽ PRIESTO- ROVÉ A ČASOVÉ UKAZATELE VEREJNÁ MIENKA ŠPECIFICKÝ (ČIASTKOVÝ) CIEĽ KVALITA- TÍVNE UKAZATELE FINANČNÉ NÁKLADY EXISTENCIA SUBJEKTOV PREVENCIE KRIMINALIT Y VÝSLEDKY KVANTITA- ÍVNE UKAZATELE ŠTATISTIC- KÉ ÚDAJE STAV VEREJNEJ MIENKY AKTIVITY PROSTRIE- DKY NÁKLADY ÚROVEŇ KRIMINA- LITY POČIA- TOČNÉ PODMIEN- KY Obr. č. 10. Logicky rámec preventívnej activity Pri preventívnej aktivite ide o procesný prístup, ktorý zdôrazňuje dôležitosť pochopenia a splnenia požiadaviek, potreby chápať procesy v zmysle pridanej hodnoty, získavania poznatkov o výkonnosti a efektívnosti procesov a trvalého zlepšovania procesov na základe objektívnych meraní 7. V procese riadenia je však potrebné spĺňať určité postupné kroky, teda algoritmus. Algoritmom (obr. č. 12) sa rozumie presne definovaná postupnosť príkazov, ktorých vykonanie nám umožní po konečnom počte krokov získať pre prípustné vstupné údaje zodpovedajúce výstupné údaje. 7 L. Gašpierik, Prevencia kriminality na miestnej úrovni. MULTIPRINT s.r.o., ISBN

37 CELKOVÝ (HLAVNÝ) CIEĽ ŠPECIFICKÝ (ČIASTKOVÝ) CIEĽ PREDPOKLADY VÝSLEDKY PREDPOKLADY AKTIVITY PREDPOKLADY PODMIENKY Obr. č. 11. Čítanie logického rámca VSTUPNE ÚDAJE OBJEKT PREVENCIE KRIMINALITY A JEHO PROSTREDIE ALGORITMUS POSTUPNÝCH KROKOV VÝSTUPNÉ ÚDAJE Obr. č. 12. Algoritmus riešenia preventívnej aktivity Algoritmus by mal byť zostavený z jednotlivých rozhodnutí alebo krokov, ktorým účastníci riadenia rozumejú a vedia uskutočniť zodpovedajúce akcie. Pri tvorbe algoritmu sa musí vychádzať z možností účastníkov riadenia, ktorým je algoritmus určený. Najskôr teda sa musia definovať účastníci riadenia a až potom zapísať algoritmus. V algoritme musí byť jednoznačne určené, v akom poradí sa majú jednotlivé akcie 37

38 vykonávať. Akcie opísané v algoritme sa obyčajne vykonávajú v rovnakom poradí, v akom sú v ňom zapísané. Keď algoritmus obsahuje príkazy, ktorých vykonanie závisí od splnenia nejakých podmienok, treba presne určiť, ktoré akcie sa vykonávajú v prípade, že tieto podmienky nebudú splnené. Proces, ktorý sa podľa algoritmu realizuje musí sa po konečnom počte krokov skončiť (musí byť konečný). Po skončení procesu by sa mali získať požadované výsledky 8. Ktoré vlastnosti by mal splňovať algoritmus pre realizáciu prventívnej aktivity? 1. Determinovanosť algoritmu spočíva v tom, že jednotlivé kroky algoritmu a poradie, v ktorom sú vykonané, sú jednoznačne určené. Algoritmus sa musí presne definovať, musí sa povedať, ktorý krok nasleduje po práve vykonanom kroku, a ktorý je posledný. Pri rovnakých začiatočných hodnotách vedie k tomu istému výsledku. 2. Hromadnosť algoritmu znamená, že sa dá použiť na riešenie všeobecnej úlohy. To znamená, že neopisuje postup na riešenie jednej úlohy, ale poslúži na riešenie ľubovoľnej úlohy, ktorá patrí do istej triedy úloh. 3. Rezultatívnosť algoritmu znamená, že postup riešenia vedie po konečnom počte krokov vždy k výsledku. Tvorbu algoritmov však nemožno zmechanizovať, to znamená, že ani pri striktnom dodržaní týchto zásad nemusí viesť pri jednej úlohe k jednému riešeniu. Tá istá úloha sa dá preto riešiť mnohými spôsobmi s ohľadom na čas vykonania úlohy a na požiadavku vykonávania. Prvé hľadisko je časová zložitosť, ktorá sa môže charakterizovať ako závislosť, ktorá vyjadruje skutočný počet operácií potrebných na realizáciu algoritmu. Na trvanie realizácie má vplyv mnoho faktorov. Preto pre zefektívnenie algoritmu treba tieto faktory čo najlepšie využiť v náš prospech. K týmto činiteľom patrí napr. zložitosť úlohy, počet opakovaní, zložitosť vstupov, súčinnosť na horizontálnej úrovni a pod. Ak sa zhrnú požiadavky 8 Ibidem. 38

39 na časovú výpočtovú zložitosť, úlohou je skrátiť čas vykonávania operácií. Pri jednoduchších operáciách sa časová náročnosť nezviditeľňuje, avšak pri zložitých operáciách sa skrátenie času stáva dôležitým. Základy zisťovania časovej výpočtovej zložitosti je: celkový počet operácií, celkový počet porovnaní, celkový počet priradení. Druhé hľadisko je pamäťová zložitosť. Možno ju definovať ako závislosť vyjadrujúcu počet údajov, ktoré si treba zapamätať pri realizácii algoritmu, ako funkciu vstupných údajov. Samozrejme aj pri pamäťovej výpočtovej zložitosti sa chce, aby bola čo najmenšia. Nikdy nemožno presne určiť, ktorý algoritmus je najlepší z tohto hľadiska, pretože naše rozhodnutie závisí od toho, ktorému hľadisku prikladáme väčšiu váhu, dôležitosť. Pri tomto faktore je dôležitá organizácia pamäte, t.j. spôsob uchovania údajov a prístup k nim. Tu prichádza do úvahy predovšetkým zručné využívanie výpočtovej techniky. Pamäť preto musí byť spoľahlivá a mala by byť operatívna podľa požiadaviek konkrétneho algoritmu. Pri zohľadnení všetkých podmienok a dodržaní postupu pri zostavovaní algoritmu je po jeho zostavení dôležitá jeho správnosť. Je známych niekoľko metód overovania správnosti algoritmu. 1. Existencia chýb sa zistí na základe týchto poznatkov: postup riešenia je nerealizovateľný, postup je realizovateľný, jeho realizáciou sa síce získali výstupné hodnoty, tieto však nepredstavujú riešenie problému. Prvým krokom je nájsť chybu, lokalizovať ju. Potom je dôležité odstrániť hlavnú chybu a vedľajšie chyby vzniknuté v priamom dôsledku hlavnej. 2. Ďalšou metódou overovania správnosti je simulačná tabuľka, kde sa simuluje chod algoritmu za jednoznačne stanovených podmienok a porovnanie vstupných zadaných údajov, parametrov a výstupných ako priamy dôsledok simulácie. 39

40 Algoritmus, ktorý vždy po ukončení odovzdá správne výsledky, sa nazýva čiastočne správny algoritmus. Algoritmus, ktorý skončí svoju realizáciu pre všetky údaje vyhovujúce vstupnej podmienke, sa nazýva konečný algoritmus. Pri riadení preventívnej aktivity existujú v podstate tieto hlavné obmedzujúce miesta: limitovaný zdroj informácií o skutočnom stave kriminality a inej protispoločenskej činnosti, identifikácia objektov preventívnej aktivity, identifikácia subjektov preventívnej aktivity, nedostatok vlastných finančných a materiálových zdrojov, nedostatočné manažérske myslenie. Najčastejšie používané nástroje v tejto metóde sú: a) Strom súčasného stavu, ide o diagram vzájomných vzťahov medzi príčinami a dôsledkami, používajúci sa na odhalenie jadra problému a ďalších dôležitých príčin nežiaducich efektov, nachádzajúcich sa v obvyklej systémovej realite. Hľadá odpoveď na otázku: Čo treba zmeniť? Metóda stromu súčasného stavu: identifikuje nežiaduce javy, väzby, ktoré s týmito javmi súvisia a základné príčiny týchto javov, identifikuje základný problém. Metódu je vhodné použiť napríklad, ak: je zoznam našich problémov veľmi dlhý, máme problém rozhodnúť sa, čo riešiť v akom poradí, máme problém posúdiť, či to, čo robíme, má zmysel, nevieme, čo je obmedzením našej preventívnej aktivity, máme pocit, že riadení preventívnej aktivity vládne chaos. V podstate ide o opísanie vzájomných vzťahov medzi nežiaducimi symptómami, ktoré sa chcú odstrániť a príčinami, ktoré ich spôsobujú. b) Diagram konfliktu, je to logický nástroj, ktorého cieľom je identifikovať základy problémov. Je to krok nevyhnutný pre riešenie problému. Používa sa najmä na: 40

41 vyjadrenie konfliktu vyplývajúceho z prvotných príčin problému, generovanie alternatívnych riešení. Tvorí ho päť prvkov: cieľ, potreba, ktorá sa musí naplniť, aby sa dosiahol cieľ, aktivita, ktorá sa musí vykonať, aby sa naplnila potreba, jednotlivé predpoklady, na základe ktorých sa má za to, že naplnenie danej potreby je nutné pre dosiahnutie cieľa, daná aktivita je potrebná pre naplnenie danej potreby, a že dané dve aktivity sú vo vzájomnom konflikte, injekcie, ktoré predstavujú nápady na riešenie. Vychádza sa z toho, že v pozadí každého skutočného problému je konflikt. Diagram konfliktu (obr. č.11) sa používa na vyjadrenie konfliktu vyplývajúceho zo základného problému, na generovanie alternatívnych riešení (brainstorming) a výberu počiatočného elementu pre riešenie. Vyhodnotenie účinkov: potvrdí sa, že problém a jeho kľúčové príčiny sa obmedzili, že riešenie funguje, a že sa splní cieľ zlepšovania. c) Strom budúceho stavu, (obr. č. 12) ukazuje ako môžu navrhované zmeny zasahovať realitu, ide o testovanie navrhovaných zmien, ich schopnosti dosiahnuť požadované efekty, ako aj k testovaniu ich sklonu pre vytváranie nových nežiaducich efektov. Metóda stromu budúceho stavu vytvára víziu budúceho stavu, ktorý nahradí ten súčasný. Je odpoveďou na otázku: Čo sa má danou zmenou dosiahnuť? Vstupným objektom je injekcia, ktorá sa vytvorila a vybrali v diagrame konfliktu. Cieľom je vytvoriť zoznam pozitívnych a negatívnych dôsledkov realizácie danej injekcie. Nástrojom pre vyhodnotenie účinkov je Strom budúcich stavov. Globálny cieľ v diagrame konfliktu predstavuje víziu toho, čo by sa chcelo projektom, teda nástrojom pre zlepšovanie procesov dosiahnuť. Úlohou Stromu budúcich stavov je vytvoriť víziu toho ako bude vyzerať budúcnosť, ktorá nahradí súčasnosť. Je odpoveďou na otázku: Čo sa má danou zmenou dosiahnuť?. Úlohou stromu budúcich stavov je vytvoriť zoznam negatívnych a pozitívnych dôsledkov v prípade, že sa daný projekt pre 41

42 zlepšovanie realizuje. Pozitívne dôsledky predstavujú opak toho, čo sme v Strome súčasného stavu definovali ako nežiaduce javy. Strom budúceho stavu je dôležité použiť nielen pri verifikácii cieľov projektu, ale aj pri dôležitých rozhodnutiach, ktoré spôsobujú zmeny. Výsledok zmien môže byť síce niekedy ledva postrehnuteľný, ale niekedy môže ovplyvniť dianie v oveľa širšom meradle, ako sa vôbec pripúšťa. Je síce pravdou, že je ťažko predvídať budúcnosť, ale v skutočnosti sa o to snaží denno-denne.. Snaží sa teda predvídať budúcnosť s menším, respektíve väčším úspechom. Strom budúceho stavu je nástroj, ktorý nám poskytne viac informácií o zmenách a ich výsledkoch, ktoré budú prebiehať v procese realizácie našich projektov 9. d) Strom predpokladov je logická štruktúra popisujúca všetky ťažkosti pre dosiahnutie cieľov, ako aj odpovede potrebné k ich prekonaniu. Napomáha zistiť minimum nevyhnutných podmienok k dosiahnutiu cieľov. e) Strom premeny, používaný pre popísanie jednotlivých krokov od začiatku smerom ku kompletizácii zmeny. Poukazuje, ako sú špecifické činnosti kombinované s existujúcou realitou smerom k dosiahnutiu nových očakávaných efektov. Záver SR prijala Zákon o prevencii kriminality a inej protispo-ločenskej činnosti a o zmene a doplnení niektorých zákonov, ktorý má účinnosť od Zákon ustanovuje organizáciu a pôsobnosť orgánov verejnej moci v oblasti prevencie kriminality a inej protispoločenskej činnosti a upravuje poskytovanie dotácií zo štátneho rozpočtu na financovanie projektov v uvedenej oblasti. Vzhľadom na to je SR v porovnaní s uvedenými krajinami jedinečná. Je len na zodpovedajúcich orgánoch verejnej správy, aby túto devíziu využijú aj v praxi. Základom je účinnosť prevencie kriminality na regionálnej a miestnej úrovni. 9 Ibidem. 42

43 B POTREBY B je nevyhnutnou podmienkou pre A D POŽIADAVKY D je nevyhnutnou podmienkou pre existenciu B a tým je aj predpokladom existencie A A HLAVNÝ CIEĽ PREVENTÍVNEHO PROJEKTU Vyžaduje predchádzajúcu existenciu B a C Jedná strana konfliktu Druhá strana konfliktu C POTREBY C je nevyhnutnou podmienkou pre A x E POŽIADAVKY E je nevyhnutnou podmienkou pre C a tým je aj predpokladom existencie A INJEKCIA (C-E) Predstavuje potencionálne možné riešenie je to čiastkový cieľ preventívneho projektu, ktorým je možné dosiahnúť hlavný cieľ PREDPOKLAD (C-E) Pre existenciu logickej väzby a vzťahu medzi objektami Požiadavky D a E sú v konflikte. Injekcia - čiastkový cieľ preventívneho projektu, ruší väzbu medzi C a E a teda aj konflikt Obr. č. 13. Diagram konfliktu 43

44 VÝSLEDOK, KTORÝ SA CHCEL DOSIAHNÚŤ REALIZÁCIO PROJEKTU 8 Stav, ktorý v súčasnosti už existuje 6 Dodatočné opatrenie na elimináciu nežiaduceho dôsledku C2 C X 7 Dôsledok stavu 6, 5 C2 C X Prvky zo zoznamu nežiaducich dôsledkov X 5. Dôsledok stavu 4 X C1 Prvok zo zoznamu nežiaducich dôsledkov 4 Dodatočné opatrenia na elimináciu nežiaduceho dôsledku C 1 3 Výsledok realizácie 1 na základe dostupných informácií 2 2. Stav, ktorý v súčasnosti už existuje 1 Analyzovaný cieľ preventívneho projektu Obr. č. 14. Príklad stromu budúcich stavov 44

45 Bibliografia 1. Boc K., Program prevencie kriminality v Armáde Slovenskej republiky na roky Trenčín: Veliteľstvo Vojenskej polície, Trenčín, 2000, podiel 50%. 2. Bubelíni J. a kol., Prevencia kriminality a inej protispoločenskej činnosti na miestnej úrovni. 1 vyd. Trnava: Vydavateľstvo Gabriela Gajdošová Policajný inštitút AFG, 2000, s. 449, ISBN X. 3. Dworzecki J., Internal security probléme community policing strategy and its activites in police in Republic of Poland. In: Zborník príspevkov z medzinárodného seminára Prevencia kriminality na miestnej a regionálnej úrovni k vedeckej úlohe Východiská pre tvorbu priamych situačných preventívnych stratégií na miestnej a regionálnej úrovni (projekt VEGA 46 1/0619/08), Žilina: Žilinská univerzita, ISBN Dworzecki J., Náčrt boja proti trestnej činnosti a prognóza jej rozvoja v Poľsku. Preventívne aktivity Policajého zboru, Aktuálne Problémy Kriminologickej Prognostiky VI, Akadémia Policajného zboru v Bratislave 2010, ISBN Gašpierik L. Mullerová J., Význam prevencie pri ochrane a obrane kritickej infaštruktúry. Univerzita Tomáša Baťu v Zlíne. Medzinárodná bezpečnostná konferencia Perspektívne bezpečnostné technológie ochrany majetku. ISBN Brno Gašpierik L., Prevencia kriminality na miestnej úrovni. MULTIPRINT s.r.o.isbn Žilina Gašpierik L., Prevencia kriminality a inej protispoločenskej činnosti. Učebnica FŠI ŽU v Žiline. Multiprint, s. r. o. Košice, ISBN Žilina Jangl Š. a kol., Vestník MO SR, čiastka 66, 23. júla Smernice Ministerstva obrany Slovenskej republiky č. 63/2007 o personálnej bezpečnosti. 9. Korzeniowski L., In: Zborník príspevkov z medzinárodného seminára Prevencia kriminality na miestnej a regionálnej úrovni k vedeckej úlo- 45

46 he Východiská pre tvorbu priamych situačných preventívnych stratégií na miestnej a regionálnej úrovni (projekt VEGA 46 1/0619/08), Žilina: Žilinská univerzita, ISBN Mach V., In: Zborník príspevkov z medzinárodného seminára Prevencia kriminality na miestnej a regionálnej úrovni k vedeckej úlohe Východiská pre tvorbu priamych situačných preventívnych stratégií na miestnej a regionálnej úrovni (projekt VEGA 46 1/0619/08), Žilina: Žilinská univerzita, ISBN Pecková Ľ, Prevencia kriminality na miestnej a regionálnej úrovni. Dizertačná práca. FŠI ŽU. Žilina Porada V. a kol., Kriminalistika. Brno: CERM, ISBN Reitšpĭs J. a kol., Riadenie bezpečnostných rizík. Žilina: FŠI ŽU, Edis, s. ISBN X. 14. Trestný zákon č. 300/2005 Z. z. v znení neskorších predpisov. 15. Zákon 583/2008 Z. z. o prevencii kriminality a inej protispoločenskej činnosti a o zmene a doplnení niektorých zákonov 16. Zákon č. 575 Z. z. o organizácií ústrednej štátnej správy v znení neskorších predpisov. 17. Zákon č. 369/1990 Zb. o obecnom zriadení v znení neskorších predpisov. 46

47 MAGDALÉNA ONDICOVÁ Vývoj kriminality v Slovenskej republike za obdobie rokov Anotácia: Autorka v článku stručne charakterizuje vývoj celkovej kriminality evidovanej v Slovenskej republike za sledované obdobie rokov 1993 až Pozornosť venuje aj vývoju a úrovni objasňovania jednotlivých druhov za sledované obdobie. V závere porovnáva zmenu štruktúry celkovej kriminality evidovanej v Slovenskej republike v rokoch 1993 a Kľúčové slová: celková kriminalita, evidovaná kriminalita, násilná kriminalita, mravnostná kriminalita, majetková kriminalita, hospodárska kriminalita, úroveň objasňovania Abstract: The article summarizes information on the development of total recorded crime and its various types registered in the Slovak Republic since "the independent Slovak Republic", i.e. from 1993 to the last registered year, This article is also focused on development and progress of total crime detection degree, as well as degree of detection of individual types of crime; for the mentioned period. In conclusion, there is an indication of the change in the structure of total crime registered in the Slovak Republic between the years 1993 and Key words: total crime, recorded crime, violent crime, moral crime, property crime, economic crime, the degree of crime detection Kriminalita je jav, ktorý narúša vyvážený vývoj spoločnosti, a teda je pre spoločnosť javom dysfunkčným a spoločensky škodlivým. Kriminalita ako sociálno-patologický jav má aspekty nielen spoločenské ale aj osobnostné, sociologické, psychologické, psychiatrické, pedagogické, trestno-právne a iné. Narúša základné pravidlá spoločenského poriadku 47

48 a ľudské súžitie, spôsobuje spoločnosti ľudí výrazné materiálne ale aj nemateriálne škody, vyvoláva v spoločnosti atmosféru strachu, neistoty a nedôvery 1. Ani jedna spoločnosť nie je zbavená trestnej činnosti, preto hlavným cieľom trestnej politiky nemôže byť len eliminácia trestnej činnosti, ale skôr jej udržanie na čo najnižšej hranici. Hlavným zdrojom informácií o zmenách a vývoji trestnej činnosti zostávajú štatistické údaje o trestných činoch zaznamenávané políciou. Oficiálne štatistiky Policajného zboru SR 2 vypovedajú len o kriminalite oficiálne evidovanej, nezahŕňajú však kriminalitu reálnu, ktorá je podstatne vyššia hlavne u trestných činov, pre ktoré je charakteristická vysoká latencia ako napríklad: majetkové trestné činy, mravnostné trestné činy a pod. Stav kriminality je veľmi ovplyvnený aj permanentnými úpravami zákonov a iných právnych noriem, ktoré sa pri evidencii stavu kriminality nezohľadňujú 3. Celková kriminalita evidovaná v EŠSK zahŕňa všetky trestné činy jednotlivcov a skupín osôb podľa príslušných ustanovení zákona č. 140/1961 Zb. a zákona č. 300/2005 Z. z. Celková kriminalita (CK) pozostáva z nasledovných šiestich základných druhov kriminality: násilnej kriminality (NK), mravnostnej kriminality (MrK), majetkovej kriminality 1 O. Novotný, J. Zapletal a kol. Kriminologie, s Poznámka: Vestník MV SR OV. Ročník: 2005, čiastka 108. Nariadenie ministra vnútra SR o používaní informačných systémov Policajného zboru evidenčnoštatistického systému kriminality a systému súčasne stíhaných osôb. Informačný systém Policajného zboru evidenčno-štatistický systém kriminality. Jeho výstupy sú spracované zo štatistík Policajného zboru. Zdroj: ÚCEP Banská Bystrica. 3 Poznámka: Často ide o zámer alebo aj nedocenenie zmien právnych noriem. Napríklad, zdanlivo irelevantné zvýšenie minimálnej mzdy spôsobí preliv väčšieho alebo menšieho počtu majetkových trestných činov do priestupkového konania, ktoré nie je vykazované ako trestná činnosť, a tým dôjde k poklesu stavu kriminality bez toho, že by sa z pohľadu poškodených stav podstatne zmenil. Taký vývoj kriminality je teda skôr fiktívny, neobjektívny, neprináša úľavu občanom a ani nevylepšuje reálnu kriminálnu scénu. 48

49 (MK), ostatnej kriminality (OsK), zostávajúcej kriminality (ZK) a hospodárskej kriminality (HK) 4. Základným štatistickým obdobím pre potreby spracovania dát je jeden kalendárny rok. Sledovaným je pri CK z dôvodu ilustratívnejšieho naznačenia vývoja kriminality obdobie od roku 1989 do roku 2009, t.j. 21 rokov a pri jednotlivých druhoch kriminality je to obdobie rokov 1993 až 2009, t.j. obdobie od vzniku samostatnej Slovenskej republiky až po súčasnosť. Po roku 1989, teda po roku kedy došlo v Československu k tzv. Zamatovej revolúcii, bol v Slovenskej republike zaznamenaný výrazný nárast u všetkých druhov kriminality a celkový počet trestných činov sa zvýšil za prvých päť rokov zo na trestných činov. Práve v roku 1993 dosiahol počet evidovaných trestných činov za celé tzv. porevolučné obdobie maximálny počet skutkov. Po roku 1993 došlo k poklesu celkového počtu evidovaných trestných činov, pričom v období rokov sa pohyboval tesne pod hranicou trestných činov 5. V roku 2004 celkový počet evidovaných trestných činov opäť kulminoval a dosiahol hodnotu trestných činov. Po uvedenom roku počet trestných činov do roku 2009 klesal na , čo však v porovnaní s rokom 2008 predstavuje mierny nárast celkového počtu evidovaných trestných činov o 147. Na základe porovnania celkového počtu trestných činov evidovaných roku v 1989 a v roku 2009 môžeme skonštatovať, že došlo k jeho nárastu o trestných činov. Porovnaním celkového počtu trestných činov evidovaných roku v 1993 a v roku 2009 sme zistili, že došlo k poklesu o trestných činov. 4 Poznámka: Ide o takticko-štatistické rozdelenie kriminality na jednotlivé druhy v zmysle štruktúry EŠSK. 5 Poznámka: Vývoj celkovej kriminality v SR do roku 1993 výrazne ovplyvňoval vývoj majetkovej kriminality evidovanej v SR. Až do roku 2006 sa výška spôsobenej škody odvíjala od minimálnej mzdy, ktorá výrazne ovplyvnila počet majetkových trestných činov podrobnejšie pri majetkovej kriminalite. 49

50 Nasledujúci Graf 1 zachytáva vývoj celkovej kriminality v SR počas obdobia rokov 1989 až 2009, t.j. kvantitatívne údaje o celkovom počte evidovaných spáchaných skutkov za jednotlivé roky. Graf 1. Vývoj celkovej kriminality (CK) v SR za obdobie rokov počet evidovaných tč rok (Zdroj: Vlastné výpočty z informácií ÚCEP Banská Bystrica) Konfrontujeme trestnú činnosť evidovanú v SR v období, kedy dochádzalo k výrazným legislatívnym úpravám Trestného zákona, vrátene obdobia, v ktorom došlo k aplikácii Nového trestného zákona v praxi 6. V rokoch 1989 až 2009 bolo každoročne objasnených viac ako trestných činov. Počet objasnených trestných činov sa pohyboval v rozmedzí od uvedených trestných činov objasnených v roku 1989 až do trestných činov objasnených v roku Počet objasnených trestných činov počas nasledujúcich šiestich rokov sledovaného obdobia klesol na skutkov. V poslednom roku sledovaného obdobia sme evidovali mierny nárast na skutkov, čo porovnaním s rokom 1989 CK 6 Poznámka: V období rokov 1989 až 2005 došlo k 29 novelám Trestného zákona. Od už došlo k šiestim významnejším novelám Zákona NR SR č. 300/2005 Z. z. Trestného zákona, ktorý nadobudol účinnosť od

51 síce predstavuje nárast o viac ako skutkov, no porovnaním počtu trestných činov objasnených v roku 1993 a v roku 2009 sme zistili, že došlo k poklesu o objasnených trestných činov Graf 2. Vývoj celkovej kriminality evidovanej v SR za obdobie rokov počet TČ roky CK objasnená CK (Zdroj: Vlastné výpočty z informácií ŠÚ SR a ÚCEP Banská Bystrica) Jedným z ukazovateľov spokojnosti a následnej dôvery občanov v PZ je aj miera úspešnosti pri objasňovaní spáchaných skutkov páchateľmi, prípadne jednotlivými skupinami páchateľov. Počas obdobia tzv. porevolučných rokov dosahovala úroveň objasňovania trestných činov každoročne viac ako 34,0%. Úroveň objasňovania dosiahla najnižšiu hodnotu práve v roku V poradí druhú najnižšiu hodnotu dosiahla úroveň objasňovania v roku 1993, v ktorom bolo evidovaných najviac trestných činov za celé obdobie rokov 1989 až Úroveň objasňovania dosahovala počas sledovaného obdobia rokov 1993 až 2009 hodnoty od 34,8% trestných činov objasnených v roku 1995 (táto hodnota bola dosiahnutá pri počte celkovo evidovaných trestných činov v SR a počte objasnených trestných činov), kedy dosiahla aj svoje minimum za obdobie sledovaných dvadsaťjeden rokov, až do 54,6% trestných činov objasnených v roku Úroveň objasnených trestných činov začala klesať v porovnaní s počtom objasnených trestných 51

52 činov už v roku Po uvedenom roku úroveň objasnených trestných činov kolísala. V roku 2004 pri celkovom počte evidovaných a objasnených trestných činoch dosiahla hodnotu 39,3%. Po roku druhej kulminácie evidovaných trestných činov dochádza na rozdiel od počtu objasnených činov k nárastu úrovne objasňovania na 47,1%, ktoré dosiahla v poslednom sledovanom roku. Z uvedeného vyplynulo, že orgány činné v trestnom konaní objasnili počas sledovaného obdobia každý druhý až každý tretí evidovaný trestný čin. Z evidovaných skutkov spáchaných v rámci jednotlivých druhov kriminality sme podrobili analýze predovšetkým spoločensky najzávažnejšie násilné trestné činy a trestné činy, ktoré najviac narúšajú integritu obete, t.j. páchané v rámci mravnostnej kriminality. Tretie v poradí sme analyzovali skutky, ktoré patria medzi najpočetnejšie sa vyskytujúce, teda majetkové trestné činy. V závere sme venovali pozornosť aj ostatnej kriminalite, zostávajúcej kriminalite a hospodárskej kriminalite 7. Vývoj násilnej kriminality v Slovenskej republike za obdobie rokov Násilná kriminalita je najzávažnejším druhom trestnej činnosti a v rámci celkovej kriminality jej patrí významné miesto. Pre každú spoločnosť a jej občanov je závažným problémom. Mala by jej byť venovaná zvýšená pozornosť nielen zo strany odborníkov zaoberajúcich sa touto problematikou, ale aj zo strany širokej verejnosti a to najmä z pohľadu jej eliminácie a prevencie. Násilná kriminalita je kriminologickým pojmom, ktorý ani v súčasnej dobe nie je chápaný jednotne. Trestný zákon pojem násilie nedefinuje a neuvádza násilné trestné činy ako samostatnú skupinu trestných činov. Samotný pojem násilná kriminalita vychádza zo spôsobu spáchania trestného činu, ktorého významnou charakteristikou je poškodenie, 7 Poznámka: Ide o takticko-štatistické rozdelenie kriminality z pohľadu EŠSK, ktoré však nie jej totožné s kriminologickým členením kriminality. 52

53 deštrukcia cieľového objektu konania. Z kriminologického hľadiska násilnú kriminalitu predstavuje skupina trestných činov, pri ktorých páchateľ úmyselne používa násilie (fyzické alebo psychické) alebo hrozbu násilia ako prostriedok na konečný predmet útoku - ľudské telo alebo ako násilný prostriedok k získaniu neoprávneného prospechu (napr. pri trestnom čine lúpeže), pričom páchateľ úmyselne spôsobuje ujmu na živote alebo zdraví obete, alebo ho ohrozuje 8. Pri kriminálnom správaní stačí na zaradenie do kategórie násilných trestných činov zámer poškodiť, alebo zničiť, napríklad pokus o vraždu pri inom kriminálnom správaní uzrozumenie s tým, že v priebehu dosahovania napríklad materiálneho zisku, môže dôjsť k poškodeniu, prípadne až k usmrteniu nositeľa žiadúcej hodnoty. 9 Okrem toho jestvuje mnoho trestných činov, pri ktorých je násilie len kvalifikovaným znakom skutkovej podstaty. Sú to trestné činy, ktoré vo svojej skutkovej podstate nemajú uvedené násilie alebo jeho hrozbu, ale sú často páchané násilím alebo pod hrozbou násilia (napr. trestné činy výtržníctva, porušovania osobnej slobody a pod.) 10. Pri ďalších úvahách o násilnej kriminalite vychádzame z policajných štatistík, ktoré sú spracované vo forme výstupov EŠSK. Podľa taktickoštatistickej klasifikácie skupinu trestných činov evidovaných v štandardných výstupoch EŠSK ako násilná kriminalita predstavujú predovšetkým trestné činy vraždy, lúpeže, násilie na verejnom činiteľovi, úmyselné ublíženie na zdraví, ďalej sú to trestné činy s rasovým motívom a organizovaný zločin. Nárast akceptácie násilia v spoločnosti podporil aj páchanie násilnej trestnej činnosti. Zaznamenávame faktory, akými sú zvyšujúca sa brutalita a bezohľadnosť páchateľov, ktoré sa negatívne prejavujú v pocitoch bezpečia u všetkých občanov. Vývoj násilnej kriminality je v našej spoločnosti dlhodobo nepriaznivý. Toto konštatovanie dokazuje aj stav 8 Kolektív autorov, Kriminológia osobitná časť, II. diel, s J. Kuchta, H. Válková et al., Základy kriminologie a trestní politiky, s Kolektív autorov, Kriminológia osobitná časť, II. diel, s

54 násilnej kriminality, ktorý mal v období rokov 1995, s výnimkou roku 2000, až do roku 2002 výrazne stúpajúcu tendenciu. Počet evidovaných násilných trestných činov stúpol z skutkov evidovaných v roku 1993 na skutkov v roku V uvedenom roku násilná trestná činnosť kulminovala. Závažný nárast potvrdzuje aj fakt, že za uvedené obdobie násilná kriminalita vzrástla o takmer 40%. Odlišný vývoj sme zaznamenali v roku 2003, v ktorom počet evidovaných násilných trestných činov klesol pod hranicu skutkov. Počet evidovaných násilných trestných činov klesal až do roku A práve v poslednom roku sledovaného obdobia dosiahol počet evidovaných násilných činov, čo predstavuje pokles v jeho porovnaní s rokom 1993 o trestných činov. Podobne aj počet objasnených trestných činov mal od prvého roku sledovaného obdobia stúpajúcu tendenciu, pričom jeho najvyššie hodnoty boli dosiahnuté, na rozdiel od počtu evidovaných trestných činov, už o rok skôr a to v roku Počet stúpol z trestných činov objasnených v roku 1993 až na trestných činov objasnených v roku 2001, kedy dosiahol aj maximálnu hodnotu. Po tomto roku postupne klesal počet objasnených násilných trestných činov na objasnených v poslednom roku sledovaného obdobia, čo predstavovalo v porovnaní s počtom objasnených násilných trestných činov v prvom roku sledovaného obdobia pokles o skutkov. Úroveň objasňovania trestných činov evidovaných ako násilná kriminalita dosahovala každoročne hodnoty vyššie ako 68 %. V prvých rokoch sledovaného obdobia bolo objasnených spolu viac ako 83,4% násilných trestných činov a úroveň objasňovania mala až do roku 2001 stúpajúcu tendenciu, kedy dosiahla hodnotu 91,3% objasnených násilných trestných činov. Po roku 2001 došlo až do roku 2006 k poklesu objasnených trestných činov a to na 68,6%. Aj posledné tri roky sledovaného obdobia sa úroveň objasňovania držala na hranici 70,0%. V poslednom roku sledovaného obdobia dosiahla úroveň objasňovania hodnotu 71,9%, čo v porovnaní miery objasnenosti v prvom a poslednom roku sledovaného obdobia predstavovalo jej pokles o takmer 11,7%. 54

55 Počet trestných činov násilnej povahy 11 evidovaných po roku 2002 klesá z trestných činov na skutkov evidovaných v roku 2009, čo predstavuje pokles o viac ako 35%. Podiel násilnej kriminality na CK klesá zo 14% v roku 2002 na 8% v roku 2009, t.j. každý 12. evidovaný trestný čin patrí do skupiny násilných trestných činov Graf 3. Vývoj násilnej kriminality evidovanej v SR za obdobie rokov počet TĆ roky NK objas. NK (Zdroj: Vlastné výpočty z informácií ŠÚ SR a ÚCEP Banská Bystrica) Vývoj mravnostnej kriminality v Slovenskej republike za obdobie rokov Mravnostná kriminalita (MrK) má za celé sledované obdobie najnižší podiel na evidovanej kriminalite. Viac ako množstvom je však tento druh kriminality nebezpečný tým, že zasahuje do ľudskej dôstojnosti, cti a osobných práv jednotlivca, osobitne žien a detí. Z kriminologického hľadiska môžeme mravnostnú kriminalitu charakterizovať ako: trestné činy, ktorých konanie napĺňa pojmové znaky tzv. sexuálnej kriminality. Jeho podstatou je ukájanie sexuálneho pudu formami, ktoré spoločnosť netoleruje. (Kriminalizované je prekročenie okruhu dovolených sexuálnych partnerov alebo sexuálneho správania sa.). 11 Poznámka: V EŠSK sú v rámci NK evidované napr. vraždy, lúpeže, násilie na verejnom činiteľovi, úmyselné ublíženie na zdraví, trestný čin s rasovým motívom. 55

56 Konkrétne sú to trestné činy: znásilnenie, sexuálne násilie, sexuálne (pohlavné) 12 zneužívanie, súlož medzi príbuznými, ohrozovanie mravnosti, detská pornografia, konkrétne jej výroba, šírenie a jej prechovávanie. trestné činy spojené s dnes dekriminalizovanou prostitúciou, ktorá samotná nie je považovaná za trestný čin. Konkrétne sú to trestné činy: kupliarstvo, obchodovanie s ľuďmi, ublíženie na zdraví pohlavnou chorobou úmyselne, alebo z nedbanlivosti. 13 Počas sledovaného obdobia sa počet mravnostných trestných činov pohyboval v rozmedzí od 593 evidovaných v roku 1993 až do 875 mravnostných trestných činov evidovaných v roku Celkovo počet evidovaných mravnostných trestných činov počas sledovaného obdobia kolísal. V poslednom roku sledovaného obdobia dosiahol hodnotu 791 trestných činov, čo pri porovnaní s rokom 1993 predstavuje nárast o 198 skutkov. Graf 4. Vývoj mravnostnej kriminality evidovanej v SR za obdobie rokov počet TČ roky MrKobjas. (Zdroj: Vlastné výpočty z informácií ŠÚ SR a ÚCEP Banská Bystrica) MrK 12 Poznámka: Výstupy EŠSK aj naďalej pracujú s pojmami pohlavné zneužívanie, pričom v Zákone č. 300/2005 Z. z. Trestný zákon v 201 je uvádzaný trestný čin sexuálne zneužívanie. 13 Kolektív autorov, Kriminológia osobitná časť, II diel, s

57 Každoročne bolo objasnených viac ako 534 mravnostných trestných činov. Počet objasnených mravnostných trestných činov, podobne ako počet evidovaných mravnostných trestných činov, počas sledovaného obdobia kolísal v rozmedzí od už spomínaných 534 trestných činov objasnených v prvom roku sledovaného obdobia až do 796 mravnostných trestných činov objasnených v roku Počet objasnených násilných trestných činov počas sledovaného obdobia v dvoj až trojročných intervaloch kolísal. V poslednom roku dosiahol hodnotu 611 objasnených trestných činov. Porovnaním počtu mravnostných trestných činov evidovaných v prvom a poslednom roku sledovaného obdobia sme zistili, že došlo k nárastu počtu o 77 skutkov. Mravnostná kriminalita na rozdiel od majetkovej a iných druhov kriminality každoročne dosahuje viac ako 71,0% úroveň objasnenosti. Úroveň objasnenosti kolísala v rozmedzí od 71,2% mravnostných trestných činov objasnených v roku 2008 až do 96,4% mravnostných trestných činov objasnených v roku Prvých desať rokov sledovaného obdobia dosahovala hodnoty vyššie ako 90 %. No po roku 2001 klesla do roku 2003 na 78,2%. V roku 2004 opäť stúpla na 81,5% a počas nasledujúcich štyroch rokov klesla až na spomínanú minimálnu hodnotu 71,2%. V poslednom roku sledovaného obdobia bolo spolu objasnených takmer 72% mravnostných trestných činov, čo porovnaním s prvým rokom roka sledovaného obdobia predstavovalo pokles úrovne objasňovania o takmer 13,0%. Predpokladanou vysoko latentnou formou sa vyznačujú najmä sexuálne (pohlavné) zneužívania, nakoľko k takýmto prípadom dochádza v uzatvorenom, často rodinnom prostredí. Medzi trestné činy s vysokou latenciou, pri ktorých je sťažená dokumentácia z dôvodu chýbajúceho predmetu útoku, môžeme zaradiť trestné činy sexuálneho (pohlavného) zneužitia, kupliarstvo a obchodovanie so ženami. 57

58 Vývoj majetkovej kriminality v Slovenskej republike za obdobie rokov Majetková kriminalita v najširšom zmysle je útok zo strany páchateľa voči cudziemu majetku, pričom nie je rozhodujúce, kto je vlastníkom, respektíve oprávneným užívateľom tohto majetku. V užšom zmysle je to trestná činnosť, pri ktorej trestne zodpovedný páchateľ bez ohľadu na spôsob jej spáchania a ohľadu na formu vlastníctva majetku, voči ktorému jeho útok smeruje a ktorý ohrozuje, alebo sa ho zmocní s cieľom trvalého alebo dočasného užívania, pričom ale konečným cieľom páchateľa je získanie neoprávneného majetkového prospechu pre seba alebo pre inú osobu (osoby) 14. Majetková kriminalita po roku 1989 prešla výraznými kvalitatívnymi a kvantitatívnymi zmenami a stala sa najpočetnejším druhom trestnej činnosti páchanej v Slovenskej republike. Výrazný nárast majetkových trestných činov, ale aj priestupkov proti majetku sa čoraz viac dotýka širokej verejnosti. Občania sú vystavení narastajúcemu riziku, že sa stanú obeťou majetkovej trestnej činnosti. Rok 1993 je rokom osamostatnenia Slovenskej republiky. Do roku 1993 dramaticky narástol počet majetkových trestných činov konkrétne napríklad: krádeží vlámaním, krádeží ostatných a ostatných majetkových trestných činov. Po roku 1993 je pokles majetkovej kriminality odrazom rekodifikácie trestného zákona, kedy tzv. Veľkou novelou Trestného zákona č. 248/1994 Z. z. sa zmenil 89 ods. 14, ktorým bola škoda nie nepatrná určená na dvojnásobok minimálnej mesačnej mzdy Kolektív autorov, Kriminológia osobitná časť, II. diel, s Poznámka: Podľa Zákona č. 90/1996 Z. z. o minimálnej mzde bola minimálna mzda stanovená na 2700,-Sk. Minimálna mzda prešla viacerými úpravami a dosiahla výšku 4400,- Sk, čo sa prejavilo v tom, že mnohé dovtedy majetkové trestné činy boli kvalifikované ako priestupky proti majetku, a teda neboli registrované ako majetkové trestné činy. Tieto zmeny sa odrazili nielen v počte majetkových trestných činov, ale aj v počte priestupkov proti majetku, ktorý mal stúpajúcu tendenciu a v roku 2004 dosiahol hranicu (z toho bolo objasnených priestupkov), v roku 2004 bolo registrovaných

59 V posledných šiestich rokoch evidujeme klesajúcu tendenciu majetkovej kriminality a v porovnaní rokov 1993 a 2009 dochádza aj k miernemu poklesu podielu majetkovej kriminality na celkovej kriminalite z takmer 80% (78,7%) na približne 50% (49,9%) 16. Konkrétnejšie, počet evidovaných majetkových trestných činov sa počas sledovaného obdobia pohyboval v rozmedzí od evidovaných v roku 2000 do evidovaných v prvom roku. Počet evidovaných majetkových trestných činov prvých osem rokov sledovaného obdobia klesal z uvedených trestných činov na spomínané minimum. Po roku 2000 stúpol až do roku 2004, kedy sme evidovali druhý najvyšší počet trestných činov majetkovej povahy v období rokov 1993 až 2009 a to skutkov. Posledných päť rokov sledovaného obdobia počet evidovaných majetkových trestných činov opäť klesal. V roku 2009 bolo evidovaných skutkov, čo porovnaním s prvým rokom sledovaného obdobia predstavovalo pokles o viac ako polovicu, konkrétne o trestných činov. Graf 5. Vývoj majetkovej kriminality evidovanej v SR za obdobie rokov počet TČ roky MK objas. (Zdroj: Vlastné výpočty z informácií ŠÚ SR a ÚCEP Banská Bystrica) MK priestupkov proti majetku (z toho bolo objasnených ). Novelou Zákona č. 300/2005 Z. z. Trestného zákona bola upravená výška škody malej, škoda prevyšujúca sumu 8000,- Sk. V súčasnosti výška škody malej predstavuje 266 eur. 16 Poznámka: Informácia získaná spracovaním Výstupov Informačného systému Policajného zboru evidenčno-štatistického systému kriminality za roky

60 Pre majetkovú kriminalitu je charakteristická nízka úroveň objasňovania trestných činov. Každoročne bolo objasnených od do majetkových trestných činov. Počet objasnených majetkových trestných činov (s výnimkou roku 1998), podobne ako počet evidovaných trestných činov, prvých päť rokov sledovaného obdobia klesal z uvedeného maxima na skutkov. Po roku 2000 až do roku 2005 kolíše v dvojročných intervaloch až dosiahol minimum. Posledné štyri roky sledovaného obdobia opätovne stúpal na trestných činov objasnených v poslednom roku sledovaného obdobia. Na základe porovnania počtu trestných činov objasnených v prvom a poslednom roku sledovaného obdobia môžeme skonštatovať, že došlo celkovo k poklesu o viac ako 40%, presnejšie o trestných činov. Miera objasnenosti sa pohybovala v intervale od takmer 19% dosiahnutých v roku 2004 do 31,4% trestných činov objasnených v roku Po roku 2004 úroveň objasňovania až do konca sledovaného obdobia stúpala z uvedených takmer 19 % na 30,4% dosiahnutých v roku Porovnaním úrovne objasňovania v prvom a poslednom roku sledovaného obdobia sme zistili, že došlo síce k poklesu počtu objasnených majetkových trestných činov o uvedených skutkov, pričom ale úroveň objasňovania stúpla o 5,4%. Na základe podrobnejšej analýzy informácií z EŠSK o evidovaných trestných činoch majetkovej kriminality môžeme len konštatovať, že každý druhý evidovaný trestný čin spáchaný v SR je majetkovej povahy a najčastejšie sa vyskytujúci trestný čin je krádež vlámaním. Počas sledovaných rokov 1993 až 2009 prevažne stúpal (len jeden rok klesal) počet trestných činov evidovaných ako ostatná kriminalita 17. Jej počet sa pomerne dlhý čas (počas štrnástich rokov) pravidelne zvyšoval, slabý pokles evidujeme len v roku 2006 a vzápätí opäť počet trestných činov ostatnej kriminality stúpal až na hodnotu skutkov (v roku 17 Poznámka: V EŠSK sú v rámci OsK evidované trestné činy napr. výtržníctvo, požiare a výbuchy, omamné a psychotropné látky, šírenie toxikománie a nedovolené ozbrojovanie. 60

61 2009). Najčastejšie sa vyskytoval trestný čin výtržníctva. Po roku 2004, teda v roku vstupu SR do EÚ sa začal zvyšovať počet trestných činov súvisiacich s drogami z skutkov evidovaných v roku 2004 na skutkov v roku 2009, čo predstavovalo až 78% nárast. Omamné a psychotropné látky a šírenie toxikománie zostávajú po roku 2004 na úrovni 500 trestných činov ročne a trestný čin nedovoleného ozbrojovania vykazuje mierny pokles. S výnimkou jedného roka (2006) stúpa počas sledovaného obdobia počet trestných činov evidovaných v EŠSK ako zostávajúca kriminalita 18. V roku 2009 sa počet trestných činov zostávajúcej kriminality zastavil na počte skutkov. Z nášho pozorovania vyplýva, že na neustále sa zvyšujúci nárast počtu zostávajúcej kriminality môže mať vplyv nárast počtu dopravných nehôd ako i trestného činu ohrozovania pod vplyvom návykovej látky. Hospodárska kriminalita 19 prvých päť rokov sledovaného obdobia (s výnimkou roku 1995) pozvoľna klesá, no nasledujúce roky až do roku 2006 stúpal zo trestných činov evidovaných ako hospodárska kriminalita v roku 1997 na evidovaných práve v roku Nasledujúce dva roky opäť počet trestných činov evidovaných ako hospodárska kriminalita síce klesal na skutkov, no posledný rok dosiahol opäť hodnotu trestných činov. Na základe porovnania počtu hospodárskych trestných činov evidovaných v prvom roku a v poslednom roku sledovaného obdobia môžeme skonštatovať, že došlo k nárastu o skutkov, teda viac ako o dvojnásobok. 18 Poznámka: V EŠSK sú v rámci ZK evidované trestné činy napr.: cestné dopravné nehody, ohrozovanie pod vplyvom návykovej látky, trestné činy vojenské a proti republike. 19 Poznámka: V EŠSK sú v rámci HK (EK) evidované trestné činy napr. skrátenie dane, krádež, ochrana meny, úplatkárstvo, sprenevera, podvod, porušovanie autorských práv. 61

62 Záver Bezpečnostná situácia v Slovenskej republike sa v posledných sledovaných rokoch výraznejšie nezmenila. Aj naďalej je ovplyvňovaná narastajúcim násilím, korupčným správaním a pokračujúcim úpadkom morálnych hodnôt. Neúcta k zákonom a ich účelová aplikácia elitami spoločnosti sa odzrkadľuje v postojoch a konaní aj ostatných spoločenských vrstiev. Tieto javy sa premietli aj do nárastu nielen násilnej, mravnostnej a majetkovej kriminality ale aj hospodárskej kriminality. Všetky tradičné formy kriminality ako napríklad majetková, hospodárska, mravnostná a násilná postupne nadobudli organizovanú formu, čím sa znásobil stupeň ich spoločenskej nebezpečnosti. Znakom, ktorý charakterizuje kriminalitu najhodnovernejšie, je jej štruktúra. Práve ona zaznamenala v poslednom desaťročí zmeny, ktoré verejnosť hodnotí ako znepokojivé a ktoré občania vnímajú ako ohrozenie svojich životov, zdravia, majetku, osobnej slobody a ďalších materiálnych a duchovných hodnôt. Sledovaním štruktúry celkovej evidovanej kriminality počas rokov 1993 až 2009 sme zistili, že zohľadnením podielu jednotlivých druhov kriminality na celkovej kriminalite došlo k výrazným zmenám. Graf 6. Prehľad štruktúry celkovej kriminality evidovanej v SR v roku MrK NK 1% 7% HK 6% ZK, OsK 8% MK NK MrK HK MK 78% ZK, OsK (Zdroj: Vlastné výpočty z informácií ŠÚ SR a ÚCEP Banská Bystrica) 62

63 Podstatnú zmenu evidujeme predovšetkým pri majetkovej kriminalite, ktorej podiel na celkovej kriminalite počas sledovaného obdobia klesol zo 78% na 49,0%, čo predstavuje pokles takmer o 30%, t.j. o 1/3. Graf 7. Prehľad štruktúry celkovej kriminality evidovanej v SR v roku ZK 13% MK OsK 10% NK MrK HK HK 19% MrK 1% NK 8% MK 49% (Zdroj: Vlastné výpočty z informácií ŠÚ SR a ÚCEP Banská Bystrica) OsK ZK Najvýraznejšiu zmenu negatívnym smerom sme evidovali pri hospodárskej kriminalite, ktorej podiel na celkovej kriminalite evidovanej v SR naopak počas sledovaného obdobia stúpol zo 6% na 19%, čo predstavuje trojnásobný nárast, t.j. o 2/3. Nepatrnú zmenu sme zaevidovali pri násilnej kriminalite, ktorej podiel porovnaním jeho hodnôt v roku 1993 a 2009 stúpol o 1%. Predpokladáme však, že sa podiel síce výrazne nezmenil, no zmenila sa brutalita spáchaných násilných trestných činov. Podiel mravnostnej kriminality na celkovej evidovanej kriminalite zostal nezmenený, dosiahol hodnotu 1%. Podrobnejšie porovnanie zmeny štruktúry porovnaním rokov 1993 a 2009 je zobrazené v Grafe 6 a Grafe 7. 63

64 Bibliografia 1. Horváthová A., Odnicová M., Vývoj kriminality po vstupe Slovenskej republiky do Európskej únii. In: Zborník z medzinárodnej vedeckej konferencie Slovensko v Európskej únii konanej dňa Bratislava Kolektív autorov, Kriminológia osobitná časť, II. diel, Bratislava: Akadémia Policejného zboru s ISBN Kuchta J., Válková H. et al., Základy kriminológie a trestní politiky. Praha: C. H. BACK, 2005, s ISBN Odnicová M., Vývoj kriminality v SR za obdobie rokov , s. 68. Stratégia prevencie kriminality v SR na roky Odnicová M., Porovnanie vývoja kriminality v Slovenskej republike so susednými krajinami za obdobie rokov In: Zborník zo Stáleho medzinárodného seminára Aktuálne problémy kriminologickej prognostiky V, Bratislava: Akadémia PZ, 2006, s. 192, ISBN Odnicová M., Vývoj evidovanej kriminality v Slovenskej republike za obdobie rokov In: Policajná teória a prax Police Theory and Practice: časopis Akadémie PZ v Bratislave. ISSN Roč. 18, č. 3 (rok 2010). 7. Vlastné a nepublikované grafické spracovanie štatistických informácií. 8. Výstupy z Evidenčno-štatistického systému kriminality Policajného zboru Slovenskej republiky KSM1 100 za roky 1989 až ÚCEP Banská Bystrica. 9. Zákon č. 140/1961 Zb. Trestný zákon v znení ďalších úprav. 10. Zákon NR SR č. 300/2005 Z. z. Trestný zákon. 64

65 MARIUSZ KUSION Kryminologiczna analiza filmowych wizji przestępczości zorganizowanej Abstract: The cinematography talk about organized crime since its inception. Already in the silent movies there were motives of minor thieves, murders and street bands. It is said that the first gangster film calls Pig Alley Musketeers (1912) by D. Griffith Warka. There is no universal definition of organized crime, because the diversity of the countries social and economic systems, attitudes, or judicial capacity translates into a variety of forms of organized crime in the world. So it seems that the filmmakers are in the field of inexhaustible inspiration, and the popularity of gangster genre a long time will lessen. Film vision of organized crime varies from repulsive realism the apotheosis and the comedy sensation, Images stylized extravagantly and tweaked stereotypes. Criminals are portrayed by the cinema as the unit failed and fascinating, tragic and worthy of respect, or at least understanding. Criminal torn conflicting passions. It is a neurasthenic, introverted and coldly rational. Embodies the extreme individualism, thought leadership and courage to challenge the present order. Key words: criminal, organised crime, gangster, film Znana gra komputerowa czeskiej produkcji o nazwie Mafia niesie w sobie mocną nutę nostalgii za latami 30. w USA, kiedy to przestępcy mieli być równie eleganccy, co honorowi i szlachetni. Kontynuacja gry, która weszła na rynek w 2008 r. jest bardziej mroczna. Gracz, sterując poczynaniami niejakiego Vito, nie będzie mógł już powtarzać zadań do skutku. Niepowodzenie może skończyć się nawet egzekucją na zlecenie szefów o włoskich nazwiskach. Wartość Vito na przestępczym rynku pracy USA lat 40. wyznaczy zdobywany szacunek, a ten odmierza pasek wyświetlany na ekranie... 65

66 Jak widać, o zjawisku przestępczości zorganizowanej mówi się nie tylko językiem ustawy czy praktyków z wymiaru sprawiedliwości, językiem kryminologii 1 czy ekonomii 2, ale również krzykliwym językiem mediów, teledysków 3 i reklamy. I to właściwie od początków ich historii. Już 1 Kryminologia posługuje się terminem przestępczość zorganizowana, by wyodrębnić kategorię przestępczości o szczególnym ładunku społecznej szkodliwości. Nie implikuje to dychotomicznego podziału na przestępczość zorganizowaną i niezorganizowaną. Z jednej strony pewne formy aktywności wymagają per se koordynacji działań jednostek czy zbiorowości. Z drugiej, nie każdy wypadek ontologicznego współdziałania w popełnieniu przestępstw(a) należy zaliczać do przestępczości zorganizowanej, gdyż dewaluowałoby to jej treść. Ratio legis wyodrębnienia przestępczości zorganizowanej to immanentne niebezpieczeństwo istnienia zorganizowanych, relatywnie trwałych struktur powołanych dla popełniania przestępstw(a) zwłaszcza, kiedy w tym celu zdobywają powiązania ze strukturami legalnymi oraz dopuszczają się ciężkich gatunkowo czynów. To niebezpieczeństwo polega na powstawaniu takich efektów, jak: a) efekt organizacyjny następstwo prakseologicznego zarządu zasobami ludzkimi, co zwiększa szansę lepszych rezultatów, szczególnie tych nieosiągalnych dla zbiorowości nie wytwarzających wewnętrznej organizacji. b) efekt ochronny umożliwienie lepszego kamuflowania sprawców przestępstw przed wykryciem lub osądzeniem c) efekt korupcji wyższa możliwość zaangażowania w działalność przestępczą osób zatrudnionych np.: w administracji publicznej i wymiarze sprawiedliwości d) efekt demoralizacji mocny i negatywny wpływ na zachowanie członków struktury oraz osób spoza niej (np. nadeksponowane często przez media styl bycia i anonimowość). Typologia: Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Gdańsk 2004, s Niniejszy artykuł rozwija wątki pracy magisterskiej Autora powstałej pod opieką naukową prof. dr hab. J. Błachut, a obronionej w Katedrze Kryminologii WPIA UJ w 2008 r. 2 Zob. Kobeszko J., Pranie pieniędzy i przestępczość zorganizowana w Europie Środkowej, Raport Instytutu Sobieskiego nr 30/ W 2008 r. w Dortmundzie na planie hiphopowego teledysku doszło do drobnego nieporozumienia. Okoliczni mieszkańcy pomyśleli, że to porachunki mafijne i wezwali policję. Nadpobudliwość? Nie, raperzy mieli ze sobą pistolety i podejrzane torby białego proszku. Raperzy nierzadko lubią pozować na wielkich i groźnych gangsterów, a w teledyskach chwalą się pieniędzmi i bronią. Na planie klipu atrapy broni jednak solidnie przestraszyły obserwujących całe zajście mieszkańców. Oprócz sztucznych pistoletów, policja zabezpieczyła dwie torebki białego 66

67 w filmach niemych przewijały się motywy drobnych złodziejaszków i ulicznych band; były ucieczki z więzienia, morderstwa i karkołomne pościgi 4. Za pierwszy film gangsterski (kryminalny) uchodzą Muszkieterowie z Pig Alley (1912) D. Warka Griffitha. Film zaczyna się od ujęcia z banknotami przechodzącymi z rąk bandyty do rąk policjanta 5. Tym, co historycznie ugruntowało pozycję amerykańskich struktur przestępczych, była paradoksalnie prohibicja, wprowadzona w USA w 1920 r. i zniesiona w 1933 r. Motyw zarabiania na nielegalnym alkoholu przewija się w największych filmach gangsterskich, np. w Dawno temu w Ameryce (1983) S. Leone i Nietykalni (1987) B. De Palmy. To właśnie na przełomie lat 20. i 30. XX w. w dobie prohibicji i Wielkiego Kryzysu, zorganizowane struktury przestępcze w USA urosły w siłę. A razem z nimi wizja gangstera-mafioso z pierwszych stron gazet szybko trafiła na srebrne ekrany. Wtedy powstały takie klasyki gatunku, jak: Ludzie podziemia (1927), Mały Cezar (1931), Wróg publiczny nr 1 (1931) oraz Człowiek z blizną (1932) 6. Większość z tego typu produkcji tamtych czasów powielaproszku, jednak nie potwierdziły się podejrzenia, że mogą to być narkotyki. Po obejrzeniu krótkiego teledysku funkcjonariusze upewnili się, że nie zawiera on żadnych treści karalnych. Zob.: Plan_teledysku_ najechany_przez.html. 4 Zob. m.in. Zabójstwo księcia Gwizjusza (1908, reż. Ch. Le Bargy, A. Calmettes); Wielki napad na pociąg (1903, E. S. Porter); Antek Kombinator (1913, J. Zagrodzki); Dr. Jekyll and Mr. Hyde (1912, L. Henderson); Londyn po północy (1927, T. Browning); Młody Sherlock Holmes (1924, B. Keaton); Najmilszy ze złodziei (1913, Z. Wesołowski); Ubój (1914, oparty na sztuce J. Gordina). Wampiry Warszawy. Tajemnica taksówki nr 1051 (1925, W. Biegański); Włóczęga (1915, Ch. Chaplin); Zabójca z nędzy (1911, A. Kaminski); Zatracona ulica (1925, G. W. Pabst). 5 artykuł z 19.lipca.2009 r. 6 Film Człowiek z blizną był inspirowany życiem Ala Capone. Chicagowski boss podziemia zdawał sobie sprawę, że kino może zapewnić mu nieśmiertelną sławę. W trakcie zdjęć przychodził na plan. Otoczony gorylami przypatrywał się scenom akcji kręconym na wolnym powietrzu. A przy okazji pilnował, by wzorowany na nim Tony Camonte (Paul Muni) nie był banalny, ale miał charyzmę właściwą 67

68 ła moralizatorski schemat: młody gangster eliminuje starego bossa, by popaść w konflikt z przyjacielem, zwłaszcza o kochankę i opiekuje się matką, która ma go za dobrego obywatela. W finale oczywiście ginie. Morderczy szereg, tak nazywano czterech ówczesnych gwiazdorów kina gangsterskiego: Jamesa Cagneya, Edwarda G. Robinsona, George'a Rafta i Paula Muni. J. Cagney ( ) był najbardziej żywiołowy, we Wrogu publicznym nr 1 tańczy z radości na ulicy, ale w Aniołach o brudnych twarzach (1938) M. Curtiza daje się przekonać księdzu, by idąc na śmierć, udawał, że się boi, co może ocalić przed deprawacją młodzież widzącą w nim idola 7. Mimo takich zabiegów, kino gangsterskie uznano za propagowanie zła. Złota era tego gatunku skończyła się w 1934 r. pod presją wpływowej amerykańskiej organizacji Legion Przyzwoitości, Kościoła katolickiego, a nawet szefa FBI J. E. Hoovera. W zamierzeniu kręcono je (filmy gangsterskie przyp. aut.) ku przestrodze. Z jednej strony opisywały realistycznie jak na konwencje kina lat 30. społeczne tło przestępczości. Z drugiej, miały zbrodnie potępiać. Dlatego, gdy w zakończeniu Wroga publicznego nr 1 bohater grany przez J. Cagneya ginie zabity przez rywala, na ekranie pojawia się napis: Los, który spotkał Toma Powersa, jest losem każdego przestępcy. Widzowie nie zważali jednak na zgrabne formułki i dydaktyzm. Dla nich filmowi gangsterzy nie byli typami spod ciemnej gwiazdy, ale szefowi wszystkich szefów. To był najgorętszy, a zarazem najbrutalniejszy obraz roku. Komisja cenzorska doliczyła się w nim 43 morderstw i nie wydała zgody na emisję. Po kilku drobnych zmianach film ostatecznie wypuszczono pod tytułem Człowiek z blizną: Hańba narodu. Podobno Alowi Capone zaimponował autentyzm przekazu, ale społeczność Amerykanów włoskiego pochodzenia uznała, że fabuła godzi w ich dobre imię. Rok po premierze Człowieka z blizną Narodowy Komitet Badań Społecznych Wartości opublikował raport dotyczący przestępczości. Wynikało z niego, że opowieści o gangsterach stanowiły znakomity materiał poglądowy dla przestępców we wczesnym etapie ich kariery. Zachęcały ludzi do wejścia na ścieżkę występku. Świątek R., Lament nad losem bandyty, artykuł z 16 lipca 2009 r., 7 Ibidem. 68

69 ( ) straceńcami, którzy z powodu biedy i wykluczenia rzucają wyzwanie światu 8. Wielkie wytwórnie Hollywood miały dylemat. Filmy gangsterskie przynosiły bowiem ogromne zyski, lecz z drugiej strony nie mogły dłużej ignorować ostrej krytyki, zwłaszcza po spektakularnym sukcesie FBI, które zastrzeliło na ulicy J. Dillingera, jednego z najbardziej rozpoznawalnych przestępców lat 20. Obawiając się interwencji ze strony rządu, wytwórnie w latach 30. rygorystycznie zaczęły przestrzegać norm tzw. Kodeksu Haysa 9, zgodnie z którymi, m.in. na ekranie głównymi bohaterami mieli być szlachetni agenci rządowi (g-men), walczący z gangsterami. Ci ostatni nie mogli być bohaterami pozytywnymi do lat 60. Z czasem zmieniają się po- 8 R. Świątek, Lament nad losem bandyty, artykuł z 16 lipca 2009 r., 9 Kodeks Williama Haysa, szefa producentów i dystrybutorów kinowych (ang. Hays Code, Production Code, The Motion Picture Production Code of to zbiór zasad, który miał chronić Hollywood przed atakiem prowincji, któremu zarzuca się niemoralność. Pewne ambicje reżyserów, np. D. Zanucka, żeby z kina gangsterskiego, o przestępczości, uczynić kino socjologiczne, pokazujące nie sensację, nie walki, ale przyczyny decyzji. Na te pytanie odpowiedź była jedna: społeczeństwo było winne, ponieważ nie było w stanie pomóc tym ludziom. Były to filmy, które miały wstrząsnąć społeczeństwem amerykańskim. Prowincja odczytywała je jako filmy mogące sprowadzać młodych ludzi na złą ścieżkę, bo pokazują atrakcyjne życie gangstera piękne kobiety u boku itp. Tam nie było problemu zorganizowanej przestępczości. A Ameryka składała się w 3/4 z prowincji. Te filmy były tam zupełnie niezrozumiałe. Zawsze także znalazła się grupa reżyserów, którzy ze zła czynili atrakcję, których filmy nie miały podtekstu społecznego. W latach 20. w Hollywood miało miejsce kilka afer, skandali obyczajowych i seksualnych z udziałem towarzystwa. W oczach przeciętnego mieszkańca prowincji Hollywood było miejscem zepsucia i demoralizacji. Scenariusze filmów gangsterskich i nastawionych krytycznie wobec pewnych grup społecznych, np. adwokatów, sędziów etc. powstawały najczęściej na podstawie doniesień prasowych. Często pisali je dziennikarze, pisarze. Było dwóch wybitnych scenarzystów takich filmów: Ben Hecht i Dahiel Hammet. Z latami skończyło się panowanie tego rodzaju filmu. Kodeks Hayesa obowiązuje do 1966, choć prawnie zmieniono go dopiero stan na 22 kwietnia 2011 r. Pełen tekst kodeksu Haysa: 69

70 wody, dla których filmowi gangsterzy schodzą na złą drogę: najpierw był to krach na giełdzie w 1929 r., problemy ze znalezieniem pracy, kompleksy człowieka z nizin społecznych, a nawet mizerny wzrost. Od lat 40. pojawiają się motywacje freudowskie. W Pistolecie do wynajęcia (1942) A. Ladd jest zabójcą, gdyż w dzieciństwie był bity przez ciotkę, więc teraz ciągle zabija ją symbolicznie. W Białej gorączce (1949) J. Cagney jest mordercą z powodu chorej relacji z matką. W latach 30. kino zajmowało się gangsterami z miast, w latach 40. brało bohaterów ze wsi. W latach 50. bohaterów indywidualnych zastąpiła zbiorowość: jakiś zbrodniczy syndykat albo grupa szykująca się do skoku. Zmieniał się też stosunek do autentyku. W latach 30. opowiadano prawdziwe historie, dając bohaterom zmyślone nazwiska, później można było o życiu prawdziwego bohatera opowiedzieć wszystko, tylko nie prawdę. Zmieniały się też miary okrucieństwa w kinie gangsterskim. W latach 30. szczytem był J. Cagney wyciskający połówkę grejpfruta na twarz kochanki M. Clark (Wróg publiczny), później L. Marvin, który w Bannionie (1953) F. Langa wylewa gorącą kawę na twarz G. Graham. W 1995 r. szwedzka cenzura wycięła scenę miażdżenia głowy w imadle z Kasyna (1995) M. Scorsese, filmu o mafii w Las Vegas. W latach 60. narodziło się kino gangsterskie czerpiące nie z życia, lecz z... kina gangsterskiego. We francuskim Samuraju (1967) J. P. Melville a bohater (grany przez A. Delona) chodzi w kapeluszu fedora i prochowcu nie dlatego, że ubierają się tak prawdziwi gangsterzy, ale z powodu takiego stroju noszonego przez A. Ladda w Pistolecie do wynajęcia 10. Gangsterską Ścieżkę strachu (1990) jej współautor E. Coen nazwał filmem o kapeluszach. W drugiej połowie XX w. najwybitniejsze filmy gatunku kina kryminalnego wyreżyserowali: F. F. Coppola, M. Scorsese i B. De Palma, a J. Cagneya zastąpili R. De Niro i A. Pacino. Serial Odwróceni i powstały na jego bazie film Świadek koronny (oba 2007 r.) to pierwsza w Polsce poważna próba typowo gangsterskiej opowieści językiem filmu

71 Środowisko przestępczości zorganizowanej tak samo, jak prawników czy np. artystów pozostaje bardzo eksploatowanym i popularnym wśród widzów tematem światowej kinematografii. Tym bardziej, iż dla określenia jednego zjawiska, jakim jest przestępczość zorganizowana, światowa doktryna prawa, judykatura i media 11 używają szerokiej siatki pojęć. Są to np.: tajne stowarzyszenie, przedsiębiorstwo przestępcze, mafia, półświatek, syndykat, kartel, układ, Kamorra, sieć terrorystyczna, kumoterstwo, gang, szajka, banda, ośmiornica, zorganizowana grupa, sitwa, związek, Cosa Nostra, Yakuza, rodzina. Pojęcia są mniej lub bardziej nieostre, a ich znaczenie zaciemnia charakter i koncepcje zwalczania przestępczości zorganizowanej. Dotąd nie wypracowano jej całościowej i wyczerpującej definicji. Jest to podyktowane m.in. szybkim współcześnie tempem przemian społeczno-ekonomicznych i kulturowych. Zmiany wiążą się głównie z globalizacją i postępem technologicznym. Również struktury przestępcze dostosowują stale swój sposób zorganizowania i modus operandi do zmian rzeczywistości, w której istnieją. Zatem zróżnicowanie w poszczególnych krajach hierarchii społecznych, systemów ekonomicznych, sprawności działania wymiaru sprawiedliwości, porządków prawnych i mentalności przekłada się na różnorodność i efemeryczność form przestępczości zorganizowanej na świecie. Wydaje się więc, że twórcy kina mają w tym zakresie niewyczerpane pole inspiracji, a popularność filmów gangsterskich nie osłabnie jeszcze przez długi czas, czego dowodzą uznane produkcje z ostatnich lat (Królowie nocy, 2007, reż. J. Gray, American Gangster, 2007, reż. R. Scott, Gomorra, 2008, reż. M. Garrone, Wrogowie publiczni, 2009, reż. M. Mann). 11 Przez media rozumiem w tym opracowaniu środki masowego przekazu sensu largo tj. internet, film oraz prasę w myśl art. 7. ust. 2. p.1 ustawy Prawo prasowe (Dz.U. z 1984r. Nr 5, poz. 24.) tzn. wszelkie publikacje periodyczne, które nie tworzą zamkniętej, jednorodnej całości, ukazujące się nie rzadziej niż raz do roku, opatrzone stałym tytułem albo nazwą, numerem bieżącym i datą, a w szczególności: dzienniki i czasopisma, serwisy agencyjne, stałe przekazy teleksowe, biuletyny, programy radiowe i telewizyjne oraz kroniki filmowe. Prasa obejmuje też zespoły ludzi i poszczególne osoby zajmujące się działalnością dziennikarską. 71

72 Przestępcy i policjanci, palestra i przemysł rozrywkowy, medycy i osoby osadzone w zakładach karnych... Publiczność kocha oglądać ich wszystkich na dużym ekranie. Bowiem w przypadku tych środowisk generalno-abstrakcyjne cechy środowiska społecznego 12 nabierają specyficznego posmaku. Tymczasem media i sztuka interesują się intensywnie z natury swej zwłaszcza tym, co atypowe, sensacyjne, niestandardowe czy patologiczne. Wymienione środowiska odznaczają się relatywnie wysokim hermetyzmem i ekskluzywizmem. O ich specyfice stanowi to, iż, aby przynależeć do nich, konieczne jest spełnienie restryktywnych, choć mniej lub bardziej sformalizowanych wymogów. Mogą to być np.: cenzusy wieku, wykształcenia, przebiegu drogi zawodowej czy przestępczej. Należy pamiętać o formalnym i równolegle nieformalnym zhierarchizowaniu w/w środowisk. Otwiera to możliwości awansu niejednokrotnie związanego z osiąganiem kolejnych stopni tzw. wtajemniczenia, co utożsamia się z nabywaną wraz ze stażem sumą doświadczenia życiowo-zawodowego. Najłatwiej jest określać wszelkie środowiska społeczne poprzez pryzmat 12 Środowisko społeczne to jednorodny zbiór takich samych lub przynajmniej podobnych pozycji i ról społecznych. To, co charakteryzuje środowisko społeczne to: solidarność środowiskowa między takimi samymi pozycjami, która wynika z podobieństwa trzech atrybutów pozycji. Po pierwsze oczywiście związanych z pozycjami ról, tzn.: właściwych sposobów zachowania. Charakterystyczny dla środowisk społecznych sposób i styl postępowania (...). Po drugie, z pozycjami społecznymi związane są także typowe kompleksy przekonań i poglądów, swoisty zasób wiedzy. Mówimy o mentalności środowiskowej czy ideologiach środowiskowych, w tym sensie, że ludzie zajmujący takie same pozycje są jakby nosicielami i realizatorami podobnych koncepcji, ideologii, światopoglądu (...). Po trzecie, atrybutem pozycji społecznej są także charakterystyczne dla niej interesy (...). Mówimy o standardzie życiowym pewnego środowiska, albo o prestiżu środowiskowym (...) Na solidarność środowiskową, składa się kilka elementów. Jednym z nich jest pewna doza zaufania a priori, którym darzymy innych tylko z tego tytułu, że są podobni do nas swoim statusem społecznym 12. (...) Innym składnikiem solidarności środowiskowej jest lojalność środowiskowa (...). Powstrzymuje się od krytyki, a nawet aktywnie występuje w obronie środowiska, także wtedy, gdy dostrzegam w zarzutach ziarno prawdy (...). Wreszcie środowiska cechują intensywne kontakty wewnątrzśrodowiskowe. Sztompka P., Socjologia: analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s

73 ich faktycznych lub wyobrażonych, lecz często rozbudowanych: podkultury, języka, heurystyk, stylu bycia i sposobu odniesienia do osób spoza własnego środowiska. Mamy tu również do czynienia z prawnymi, a w szczególności pozaprawnymi normami postępowania i niejako wewnątrzśrodowiskowymi zasadami współżycia społecznego. Dla modelowego odbiorcy solidarność, mentalność, lojalność i standardy życiowe środowiska przestępczości zorganizowanej pozostają do pewnego stopnia przynajmniej w sferze wyobrażeń, przesądów i stereotypów. Aby zaspokoić ciekawość sięga się po najbliższe źródła informacji: do plotek, doniesień medialnych, do relacji osób bliskich i w końcu do dzieł sztuki, dzięki której przecież odbiorca może zafundować sobie tzw. przeżycie zastępcze. Problem pojawia się wraz z zatratą poczucia granicy miedzy fikcją a rzeczywistością. Dwóch nastolatków z neapolitańskich przedmieść w Gomorze M. Garrone (2008) igrało z losem, na zmianę okradając przypadkowe osoby, i odgrywając dialogi z gangsterskich klasyków. Ich ulubionym filmem był Człowiek z blizną. Twórcy sztuki i komercji niejednokrotnie ukazują świat przestępczości zorganizowanej jako imponujący, a niekiedy zarazem przerażający. Nieuchwytny empirycznym badaniom pozostaje wpływ mediów i sztuki na przestępczość. Z pewnością pozytywne w odbiorze wydawać się mogą obfite wizje bogactwa, bezkarności i poczucia siły. Poza tym pewien twardy i bezwzględny, choć romantyczny etos na przemian mitologizowany i obalany w kolejnych produkcjach z gatunku kina kryminalnego. Najwyraźniej ujawnia się więź między naukami penalnymi a romantyzmem w obrębie przestępstw politycznych, choć nie można wykluczyć także tego związku pomiędzy przestępstwami kryminalnymi a zapatrywaniami płynącymi z podejścia do przestępstwa i kary z perspektywy filozofii romantycznej w odniesieniu do tych wszystkich osób, które pozbawione perspektywy rozwoju, wykształcenia i pracy w wyniku wadliwych rozwiązań ustrojowych weszły na drogę przestępstwa, by utrzymać się przy ży- 73

74 ciu 13. Czy przestępca może być romantycznym bohaterem? Przywołując chociażby postacie półlegendarnych beskidników, należałoby stwierdzić, że owszem, tak. Pomijając prawną i czasową relatywność pojęcia przestępca 14, twórcy kina lubują się przecież w ukazywaniu tego, co zakazane, groźne, tajemnicze i przez to pociągające. Chociażby np. z perspektywy naukowca. Przecież u zarania kryminologii leży pytanie: dlaczego jedni ludzie popełniają przestępstwa, a inni nie? Kryminolog badający kinematografię może zapytać: dlaczego przestępcy nierzadko postrzegani są przez kino jako jednostki upadłe, ale też fascynujące, tragiczne i godne szacunku, a przynajmniej zrozumienia? Z pewnością w pewnej mierze przyczyniła się do takiego wizerunku sama sztuka, łącząc w wizji przestępcy różnie akcentowane, nieraz sprzeczne cechy. Przestępca-romantyk jest targany sprzecznymi namiętnościami, w pewien sposób twórczy, jednocześnie neuraste- 13 G. Rejman, Elementy romantyzmu w naukach penalnych [w:] W kręgu kryminologii romantycznej, (red.) M. Fajst. M. Płatek, Warszawa 2004, s W rozumieniu ówcześnie obowiązującego prawa za pospolitych kryminalistów uchodzili legendarni już za życia np. podhalańscy, słowaccy i beskidzcy zbójnicy. Przetrwali oni natomiast w ludowych przekazach jako obrońcy chłopów i wrogowie panów. Jak to było w przypadku Jury Janosika (zm r.) czy Klimczoka niejednokrotnie już w okresie ich działalności krążyły wśród lokalnej ludności ustne opowieści o ich dokonaniach, zgromadzonych bogactwach i nadprzyrodzonych mocach. Film pt. Janosik, historia prawdziwa (2009, reż. A. Holland, K. Adamik) miał służyć, jak wskazuje sam podtytuł, weryfikacji narosłych przez trzy stulecia wokół słowackiego harnasia fikcyjnych opowieści oraz wyidealizowanego wyobrażenia utrwalonego m.in. przez kultowy polski film i serial pt. Janosik ( reż. J. Passendorfer). W efekcie film stanowi specyficzną mieszankę prawdy historycznej z elementami baśni. Główny bohater to smukły intelektualista, który snuje głębokie refleksje o życiu i wolności oraz doświadcza wizji z Szatanem i Matką Boską. Po raz pierwszy postać Janosika trafiła na duży ekran już w 1921 r., a sam film został wpisany na Listę Dziedzictwa Światowego UNESCO (reż. J. J. Siakeľ). Postacie zbójników dostarczają po czasy obecne inspiracji twórcom wszystkich gatunków sztuk (m.in. balet Harnasie. K. Szymanowskiego). Jedno z większych centrów handlowych w Bielsku- Białej nosi nazwę od półlegendarnego zbójnika z XVII w. Kimczok, natomiast skład pociągu pasażerskiego relacji Warszawa Wschodnia Bielsko Biała Główna nazwano Ondraszek od pseudonimu harnasia grasującego w czasach Janosika, ale na pograniczu Śląska Cieszyńskiego i Moraw. 74

75 niczny i chłodno racjonalny. Uosabia on skrajny indywidualizm i introwertyzm, wizjonerstwo i odwagę rzucenia wyzwania zastanemu porządkowi, które z góry skazane jest na porażkę. Przestępca bywa równie inteligentny, co zepsuty, samotny i popadający w nałogi, ale w gruncie rzeczy jest (choćby odrobinę) szlachetny. Odbiorca lubi w efekcie ostatecznego porównania stwierdzić, że jest lepszy niż bohater z ekranu, który ginie np. w wannie wypełnionej dolarami 15 lub na schodach kościoła 16. Z drugiej strony odbiorca jednak chce też wierzyć, że jest w każdym człowieku światełko ukrytego dobra. Tylko nie wszystkim było dane je wydobyć. Rygorystyczne normy Kodeksu Haysa z lat 30. obalił dramat Bonnie i Clyde A. Penna (1967). Tytułowy duet przestępców ukazano w nim jako parę romantycznych buntowników, którzy giną z rąk okrutnych stróżów prawa. Efekt był porażający, zwłaszcza że w bohaterów wcielili się aktorzy, będący ikonami urody tamtego czasu: W. Beatty i F. Dunaway. Nic dziwnego, że młoda publiczność odnalazła w Bonnie i Clydzie własnych idoli, wolnych i niepokornych. Film otworzył drogę innym produkcjom. Kilka lat później powstał m.in. Ojciec chrzestny, w którym wizerunek przestępczości zorganizowanej to zmitologizowany fresk, a porachunki między jej liderami ukazano w konwencji szekspirowskiego dramatu. Gangsterzy zagościli w świecie kultury popularnej na dobre. Tym bardziej, że zaczęto utożsamiać ich z szacunkiem, honorem, walką o uznanie i wolność. To przecież cechy kojarzone jak najbardziej pozytywnie i pożądane społecznie. W końcu ojciec chrzestny z powieści M. Puzo i trylogii F. F. Coppoli przywodzi na myśl często po prostu rozczulającą głowę rodziny, który dba tylko o jej dobro i w tym celu poucza, że mężczyzna, który nie spędza czasu z rodziną nie jest prawdziwym mężczyzną. Don Corleone kojarzy się na tyle dobrze i dobitnie, że gdy tylko mówiłem znajomym, jaki jest temat mojego artykułu, od razu pytano mnie właśnie o Ojca chrzestnego. Skoro przestępcy w filmach mogą wzruszać, to mogą też tańczyć i śpiewać jak gangsterzy wystylizowani na lata 20. w klasycznym dziś wideoklipie M. Jacksona 15 Zob. Slumdog, milioner z ulicy (2008, reż. D. Boyle). 16 Częsty moralizatorski motyw w filmach kina gangsterskiego lat 20. i

76 z 1987 r. do utworu Smooth criminal albo hiszpańscy Romowie (gitanos) z filmu T. Gatliffa pt. Vengo (2000), rozdarci między sztuką flamenco a sprawiedliwością w stylu wendetty. Przestępcy mogą legitymować się kodeksem samuraja 17 lub Biblią. Poniżej przedstawiam subiektywny wybór filmów fabularnych i seriali, które, oprócz tematyki, dzieli wszystko: data powstania, kraj, akcenty, styl reżysera i środki artystycznego wyrazu. Niektóre uchodzą za arcydzieła, inne są niemal nieznane szerszej publiczności. 1. Ojciec chrzestny czyli polityka to wiedza, kiedy pociągnąć za spust Produkcja: USA, reżyseria: Francis Ford Coppola, część r., część r., część r. Trylogia dobrze oddaje klimat wychowania w sycylijskiej rodzinie przepełnionej takimi wartościami, jak honor, tradycja i odpowiedzialność za bliskich, które jakby naturalnie przeplatają się z przemocą i przestępstwem. Część pierwszą oparto na powieści M. Puzo, a przy dwóch następnych pisarz współtworzył scenariusz. Na skutek protestów reżyser musiał usunąć ze scenariusza słowa Mafia 18 i Cosa Nostra. To ostatnie jest powszechnie używanym w USA od lat 50. określeniem przestępczości zorganizowanej typu mafijnego. F. F. Coppola zastąpił te wyrażenia sło- 17 Sonatine (1993, reż. T. Kitano), Zbłąkany pies (1949, reż. A. Kurosawa). 18 Mafia, Kamorra, Ndranghetta, ani przestępczość typu mafijnego nie są już najbardziej reprezentatywnym przykładem przestępczości zorganizowanej, a przez to należałoby zweryfikować metody przeciwdziałania jej. Ograniczanie (...) przestępczości zorganizowanej do syndykatów przestępczych o złożonej strukturze i sformalizowanych zasadach działania jest zawężeniem perspektywy do wprawdzie ważnego, ale tylko wycinka tego zjawiska. Wydaje się, że na takim ujęciu ciąży jej obraz wyniesiony ze Stanów Zjednoczonych, gdzie przestępczość ta doszła do olbrzymich rozmiarów i przybrała specyficzne formy, przede wszystkim z racji występowania syndykatów narodowo-etnicznych. Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., op. cit., s

77 wem rodzina 19. Sugeruje to wykreowanie przestępczych struktur w oparciu przede wszystkim o więzy pokrewieństwa, powinowactwa oraz relacji przyjacielskich. Nie oznacza to bynajmniej, że wszyscy członkowie filmowej rodziny Corleone uczestniczyli bezpośrednio w przestępczej działalności, chyba że za udział uznać mniej lub bardziej skonkretyzowaną wiedzę o nielegalnych procederach rodziny oraz ich akceptację. Na przykład brata Michaela Corleone Fredo, ze względu na cechy charakteru i poziom inteligencji sprowadzono do roli pomocniczej. Przywoził gości z lotniska i zapewniał im rozrywki. Bez powodzenia uczył się prowadzić kasyno w Las Vegas. W powieści M. Puzo Fredo był: posłuszny, lojalny, zawsze na usługi ojca. (...) Nigdy się z nim nie spierał. Mimo tych wszystkich zalet nie miał osobistego magnetyzmu, tej fizycznej siły, tak niezbędnej przywódcy 20. Natomiast córka don Michaela Corleone poświęciła się działalności charytatywnej, a jego syn w części trzeciej rzucił studia prawnicze dla kariery śpiewaka operowego. Z kolei w części pierwszej kuzyn ówczesnego bossa rodziny, Vito Corleone, był piosenkarzem. Don Vito pomógł mu zacząć karierę solową, składając pewnemu szefowi orkiestry propozycję nie od odrzucenia, wzmocnioną pistoletem przystawionym mu do głowy. Pierwowzorem postaci piosenkarza był sam Frank Sinatra. Osoby spoza kręgu powinowactwa i pokrewieństwa pełnią co do zasady rolę podporządkowanych otoczeniu ojca chrzestnego tzw. żołnierzy, 19 Mafia często była niezadowolona z filmów gangsterskich. Już przy okazji The Racket (1928) L. Milestone'a - o rywalizacji policjanta i gangstera - mafiosi grozili aktorom i wymogli na opłacanych przez siebie lokalnych politykach, by film nie był grany w pewnych miastach. Na wieść o realizacji Ojca chrzestnego Italian- American Civil Rights League pisała do studia Paramount, że książka Mario Puzo - będąca podstawą scenariusza - niestosownie naznacza wszystkich Amerykanów włoskiego pochodzenia. Zebrano przy udziale Franka Sinatry 600 tys. dol., żeby powstrzymać tę produkcję. Poza tym mafia groziła śmiercią producentowi A. Ruddy'emu i sprawiła, że w filmie nie padają słowa Cosa Nostra ani mafia, tylko eufemizm Pięć Rodzin lub rodzina M. Puzo, Ojciec chrzestny, tłum. B. Zieliński, Warszawa 2001, s

78 działających na najniższych szczeblach operacyjnych. Niektórzy z nich wykonują funkcje decyzyjne i to tylko w zakresie swobody pozostawionej im przez ojca chrzestnego. Ci niektórzy z żołnierzy zostają dowódcami własnych podstruktur przestępczych, w ramach których dopuszczają się m.in. zabójstw, pobić, wymuszeń haraczu, dystrybucji narkotyków i nielegalnego alkoholu. Jeśli natomiast są zbyt samodzielni, brylując w mediach i przyjmując do rodziny afroamerykanów i Portorykańczyków, czeka ich śmierć na ulicy jak Joego Zasę w części trzeciej. Specyficzną funkcję pełnią tzw. consigliori, którymi zostają w filmie prawnicy. Są osobistymi sekretarzami samego bossa rodziny należącej do Cosa Nostry, a nazywanego właśnie donem czy ojcem chrzestnym. M. Puzo pisał tak: Consigliori był zawsze Sycylijczykiem czystej krwi. Jedynie Sycylijczykowi przywykłemu do omerta, zmowy milczenia, można było powierzyć kluczowe stanowisko consigliora. Pomiędzy głową rodziny, donem Corleone, który dyktował politykę, a operacyjnym szczeblem ludzi wykonujących w praktyce rozkazy dona, istniały trzy warstwy. Tym sposobem niczego nie można było wytropić do samej góry. Chyba że consigliori okazał się zdrajcą (...). Consigliori był doradcą dona, jego prawą ręką, jego pomocniczym mózgiem. Był również jego najbliższym towarzyszem i najbliższym przyjacielem. Podczas ważnych wyjazdów prowadził wóz dona, podczas konferencji wychodził, by przynieść donowi napoje chłodzące, kawę, sandwicze, świeże cygara (...). Każdy consigliori wiedział, że jeśli dochowa wierności, będzie bogaty, będzie miał władzę i zyska szacunek 21. Trylogia ukazuje kilkupokoleniową tradycję walki o prestiż rodziny oraz wartości, którymi kierowali się pierwsi włoscy emigranci w USA. Zgodnie z teorią podkultury przestępczej F. Trashera 22, najważniejszym 21 Ibidem, s F. Trasher jest twórcą klasycznej teorii podkultury przestępczej, zgodnie z którą stan dezorganizacji społecznej oznacza rozluźnienie więzi społecznej i załamanie się kontroli społecznej na obszarach zamieszkałych przez pewne grupy ludności (w rodzaju mniejszości narodowych, świeżo przybyłych emigrantów itp.). Powoduje 78

79 czynnikiem etiologicznym Cosa Nostra wydają się być wytworzone jeszcze na Sycylii, w Kalabrii i Neapolu, a dostosowane do nowej rzeczywistości mechanizmy funkcjonowania przestępczych struktur jako pośrednika, arbitra sporów i grupy nacisku. Istotną rolę miało skrajne rozumienie honoru, lojalności, szacunku i rodzinno-etnicznych więzów odgrywających istotną rolę w życiu codziennym wyalienowanego środowiska włoskich emigrantów początku XX w. Wszystko to zawiera w sobie saga rodziny Corleone. Rodziny, która posługuje się przestępstwem z wyrachowaniem dla osiągnięcia celu (pieniądze, prestiż, bezpieczeństwo, władza, legalne interesy). W ostatniej części trylogii padają mimochodem rozliczne stwierdzenia, jakby dla podsumowania mechanizmów Cosa Nostra i Mafii. Na przykład: władza niszczy tych, co jej nie mają, polityka to wiedza, kiedy pociągnąć za spust albo polityka i zbrodnia to jedno i to samo. O don Michael Corleone mówi się w filmie, iż jego konik to racjonalność i morderstwo, a M. Puzo opatruje swoją powieść mottem z Balzaca, że za każdą wielką fortuną stoi zbrodnia 23. Akty przemocy są zaplanowane i przemyślane z chłodną kalkulacją, będąc jedynie narzędziem, a nie celem samym w sobie. Rodzina Corleone stosuje groźby bezprawne, szantaż, korupcję, podstęp i przysłowiową już propozycję nie od odrzucenia tj. groźbę zabójstwa. Same zabójstwa mają często charakter demonstratywny (jak w Ośmiornicy). Celem jest eliminacja przeciwników, a przy tym wywołanie atmosfery strachu i wrażenia wszechwiedzy, wszechwładzy przestępczych struktur. Np. nieudany zamach na don Vito Corleone dokonano to chaos normatywny. Jednostki zamieszkujące takie obszary nie mają wyraźnie określonych norm wyznaczających ich zachowanie, ponieważ stare normy są nieadekwatne do nowych sytuacji życiowych, jakie narzuca wielkie miasto, a jednocześnie pomieszanie i zatomizowanie społeczności zamieszkujące dzielnice nędzy nie są w stanie wytworzyć nowego system normatywnego i adekwatnej kontroli społecznej. Stan relatywnego braku norm zwiększa prawdopodobieństwo zachowań sprzecznych z prawem. B. Hołyst. Kryminologia, Warszawa 1989, s Ibidem, s. tytułowa. 79

80 za dnia w centrum włoskiej dzielnicy Nowego Yorku. Natomiast jego syna, Sonyego, zastrzelono w biały dzień na autostradzie z kilku karabinów maszynowych. Wspomniany nadambitny żołnierz (Joe Zasa) padł zastrzelony podczas procesji. W części drugiej ciało uduszonego informatora policji porzucono w samochodzie na przedmieściach, jako ostrzeżenie dla innych. Zabójstw dokonuje się jednak niekiedy wraz z ukryciem zwłok. Jest to tzw. lupara bianca (biała śmierć) 24, np. przez pozorowanie wypadku na środku jeziora, jak to było ze starszym bratem don Michaela Fredo. Innymi sposobami są zakopywanie ciał na odludziu (Kasyno, Chłopcy z ferajny, Rodzina Soprano) czy też rozpuszczanie w kwasie (Donnie Brasco). Taka jest cena zdobycia i utrzymania władzy w środowisku przestępczym. Już początek pierwszej części ukazuje jej sens i rozmiar. U don Vita Corleone zjawia się Bonasera, który ufał w amerykański ład i prawo. Po tym, jak dwaj mężczyźni oszpecili jego córkę, czuje się oszukany wyrokiem sądu. Prosi więc Don Vito, by wymierzył sprawiedliwość. Tytułowy ojciec chrzestny jest człowiekiem, który rządzi się własną, specyficzną moralnością. Pomaga tym, którzy i jemu pomagają, ufają i szanują go. Za każdy błąd wobec jego i jego rodziny czy przyjaciół czeka sroga kara. Jak pisze M. Puzo: Don Vito Corleone był człowiekiem, do którego wszyscy zwracali się o pomoc i nigdy nie doznawali zawodu. Nie składał czczych obietnic (...). Niekoniecznie musiał być czyimś przyjacielem, nie było nawet ważne, iż ktoś nie miał środków, by mu się odwdzięczyć. Jedna rzecz była tylko niezbędna. Żeby ktoś sam zadeklarował mu przyjaźń. A wtedy bez względu na to, jak ubogi czy bezsilny był suplikant, don Corleone brał sobie do serca jego kłopoty. A nagroda? Przyjaźń, pełen uszanowania tytuł dona, czasem zaś serdeczniejsze miano ojca chrzestnego. I może też jedynie dla okazania szacunku, nigdy dla zysku, jakiś skromny podarek galon domowego wina czy koszyk pieprznych taralli, specjalnie upieczonych, by umilić gwiazdkowy stół. Było przyjęte, należało do dobrych obyczajów głosić, że jest się jego dłużnikiem i że ma prawo w każdej chwili 24 M.- A. Matard-Bonucci, Historia mafii, Grupa Wydawnicza Bertelsmann, Warszawa 2001, s

81 zwrócić się o spłacenie długu jakąś drobną przysługą 25. Ów system przysług, nawet jak widać w cytacie, najbardziej błahych, budował mniej lub bardziej zażyłe kontakty towarzysko-przyjacielskie, a te z kolei łatwo przedzierzgają się w legalne relacje biznesowe oraz czyny osób spoza struktur przestępczych, które polski KK zakwalifikowałby jako współsprawstwo, poplecznictwo, pomocnictwo. Kiedy Vito Corleone już w latach 20. XX w. we włoskiej dzielnicy Nowego Yorku stał się znany z tego, że ma wpływowych przyjaciół i potrafi się odwdzięczyć, nie musiał np. płacić za owoce na targu. Innym razem don Vito wstawił się za eksmitowaną starszą panią u właściciela kamienicy. Dzięki jego prośbie popartej autorytetem starsza pani nie musiała opuścić mieszkania, ani pozbyć się psa, a jej czynsz nawet się obniżył. Małe jest prawdopodobieństwo, że wspomniani sprzedawca, starsza pani i kamienicznik zeznawaliby przeciwko rodzinie Corleone, a to jednocześnie ze strachu, wdzięczności, szacunku i powstałej jeszcze na Sycylii tradycji omerta (zmowy milczenia). Tym bardziej jeśli w grę wchodzi przysługa o dużym ładunku społecznej szkodliwości, jak np. zabójstwo na prośbę Bonasery. Taki stan rzeczy stworzył klimat społecznej tolerancji dla przestępczych struktur m.in. rodziny Corleone i w ogóle Cosa Nostra w hermetycznym środowisku pierwszych włoskich emigrantów w USA. Część druga trylogii jest kontynuacją sagi rodziny Corleone. Reżyser karkołomnie, bo równolegle, ukazuje dwie historie: korzenie młodego don Vito w latach oraz kolejne losy rodziny prowadzonej przez jego syna, dona Michaela w latach Widzimy jak Vito Corleone (w rzeczywistości Andolini) uciekł z Sycylii po porachunkowej egzekucji jego ojca i śmierci matki, gdyż i jemu samemu groziła śmierć. W Nowym Yorku Vito pracował w sklepie i założył własną rodzinę. Przypadkowo wziął od sąsiada na przechowanie broń. W zamian za tą przysługę dostał od niego kradziony dywan i zaczął robić drobne, nielegalne interesy. Kamuflażem stało się przedsiębiorstwo importujące z Włoch oliwę. W filmie 25 M. Puzo, op. cit., s

82 Kasyno taką funkcję spełniały salony gier losowych, w Rodzinie Soprano zakład utylizacji śmieci i nocny klub, w Człowieku z blizną i Ośmiornicy salon samochodowy, w Ekstradycji zakład jubilerski i kantor. Vito Corleone z upływem czasu osiągnął pozycję dona we własnej dzielnicy skupiającej włoskich emigrantów tzw. Little Italy. Oznacza to, że pomagał sąsiadom i przyjaciołom. Był człowiekiem honoru, co wzbudzało respekt i zaufanie. Nie zapominał o przysługach i nigdy nie darował wyrządzonej krzywdy. Nawet jeśli doprowadziło go to do zabójstwa dotychczasowego bossa dzielnicy, który żądał haraczu od niego i jego wspólników. Równoległym wątkiem drugiej części filmu są losy rodziny Corleone na czele z don Michaelem, który był ulubieńcem ojca i najwyraźniej wybranym spadkobiercą, który poprowadziłby interesy rodzinne. Miał całą spokojną siłę i intelekt ojca, wrodzony instynkt postępowania w taki sposób, że ludzie nie mogli go nie szanować 26. Zamiarem nowego dona było ostateczne zerwanie z kryminalną działalnością, sięgającą od Las Vegas przez Kubę, po Watykan i Sycylię (haracze, hazard, przemyt alkoholu, obrót narkotykami, prostytucja). Jednak na drodze Michaela stanęły przeszkody, powodujące wewnętrzny kryzys w rodzinie. Reżyser bardziej niż w części pierwszej skupił się na problematyce społecznej oraz ukazał szerokie powiązania Cosa Nostra z legalnymi podmiotami gospodarczymi i polityką. Wspominany system przysług sprawił, że wielu sędziów, senatorów, gubernatorów i dziennikarzy jest gotowych przychylić się do danej sprawy na korzyść rodziny Corleone. W tle pojawia się nawet wizja finansowania kampanii prezydenta USA. W końcu największym bogactwem są wpływowi przyjaciele jak stwierdza Vince Corleone, przyszły następca don Michaela. W części trzeciej, gdy wydaje się, że rodzina Corleone będzie prowadzić już wyłącznie legalne interesy, don Michael napotyka kolejne bariery. Okazuje się, że i w Watykanie nie brak biskupów i urzędników skorumpowanych przez Mafię i inne rodziny Cosa Nostra. Zamach na życie Michae- 26 Ibidem, s

83 la Corleone i przedstawicieli innych rodzin uświadamia mu, że jego wrogowie czuwają. Aby ich zidentyfikować, udaje się na Sycylię, by tam wypytać o radę byłych bossów Mafii i Cosa Nostra. Sycylia tj. kolebka Mafii i mafijnej przestępczości zorganizowanej, pokazana jest jako idylliczna wyspa podszyta brutalną rzeczywistością. Tu od wieków jeden zabijał drugiego dla honoru, dla rodziny, dla pieniędzy, by nie stać się niewolnikiem mówi don Michael. To tu widać, że zjawisko Mafii i Cosa Nostra, oprócz pewnej mentalności polega także na rozbudowanych hierarchicznie strukturach przestępczych o ścisłym podziale ról i powiązaniach z legalnymi podmiotami. Właśnie dlatego don Vito pierwotnie nie chciał, by jego syn Michael został głową rodziny, lecz gubernatorem czy senatorem i aby jako taki pociągał za sznurki ponieważ od pociągania za spust zawsze będą inni. 2. Synowie mafii czyli mafia średniego szczebla Produkcja: USA 2001 r., reżyseria: Brain Koppelman, David Levien Znaczna część jeśli nie większość seriali, filmów fabularnych i fabularyzowanych dokumentów opowiadających o przestępczości zorganizowanej w różnych krajach świata bazuje na plastycznych stereotypach wypracowanych w amerykańskich obrazach lat 20. i 30. oraz mrocznych film noire lat 40., przefiltrowanych przez spektrum ikonicznej trylogii Ojciec chrzestny 27. Zgodnie z tą wizją, każdy przestępca to mafioso lub gang- 27 Cała galeria postaci przewijających się w serialu Rodzina Soprano to w zamyśle autorów pokolenie przestępców wychowanych na trylogii Ojciec chrzestny. W niemal każdym odcinku pojawiają się np. zapożyczone wątki lub cytaty z trylogii albo rozmowy o nich i nieraz wysublimowane nawiązania. Specyficzną i czysto komediową grę ze stylistyką kina gangsterskiego podjął J. Machulski w Deja Vu, koprodukcji polsko-radzieckiej. Film opowiada o szefie przemytników bimbru z Odessy do USA czasów prohibicji. Jest on ścigany przez Cosa Nostrę, której członkowie, jawnie wystylizowani na bohaterów z Ojca Chrzestnego noszą nazwiska m.in. Franco de Niro Zob. także: Upadłe anioły (1995, reż. Wong Kar Wai), Sonatine (1993, T. Kitano), Nietykalni (1987, B. De Palma), Ścieżka strachu 83

84 ster, to otoczony prawnikami i politykami światły dżentelmen w białym płaszczu, spod którego wyciąga teatralnym gestem karabin. Prowadzi jednocześnie legalne i nielegalne interesy, znajdując wspólników na bankiecie w ambasadzie i zapleczu nocnego klubu. Tymczasem film pt. Synowie mafii ukazuje amerykańską Cosa Nostra, zrywając z takimi romantycznymi stereotypami. W tym obrazie Cosa Nostra nie budzi sympatii czy podziwu, nie imponuje. Cosa Nostra budzi współczucie. Już krótka definicja przestępczości zorganizowanej, jaka pada z ekranu, nie pozostawia złudzeń. Okazuje się, że oglądamy film o świecie, w którym każdy może ci zaszkodzić, by się ratować. Zupełnie ta samo jak w Odwróconych (2007). Po drugie, zabójstwa porachunkowe pokazane są w sposób domyślny, działający na wyobraźnię, albo suchy i faktograficzny, a na pewno nie widowiskowy czy romantyczny. Zastanawia też główny bohater, który chciał pracować ciężko i legalnie jako menedżer sportowy. Wszystkie kilkanaście przedsiębiorstw, do których aplikował, nie przyjęły go z uwagi na kryminalną działalność jego ojca, nazywanego bossem średniego szczebla mafii. Główny bohater jest młody, ambitny, rzutki i równie sfrustrowany, ponieważ ojciec i wujek świadomie nigdy nie dopuszczali go do zadań związanych z podwyższonym ryzykiem oraz zyskiem. On i jego dwaj przyjaciele tj. tytułowi synowie mafii zostali sprowadzeni przez swoje rodziny do roli chłopców od przynoszenia kanapek. Owszem, są wykształceni, wożą piękne kobiety drogimi autami i prowadzą drobne, legalne interesy będące przykrywką dla przestępczej działalności. Nie mają natomiast możliwości, by wykazać że są dojrzali, odpowiedzialni, samodzielni i kreatywni. Nie mogli tego dokonać, pracując legalnie w przedsiębiorstwach kontrolowanych przez swoje rodziny. Nie mogli z kolei liczyć na zatrudnienie w innych miejscach z obawy tychże przed narzuceniem im haraczu i wciągnięciem ich w orbitę wpływów Cosa Nostra. Zatem wydaje się zrozumiałe, że o wstąpieniu na przestępczą (1990, J. i E. Coen), Zbłąkany pies (1949, A. Kurosawa), Dawno temu w Ameryce (1984, S. Leone). 84

85 ścieżkę przesądziły w ich przypadku mertonowska innowacja 28 lub z drugiej strony stygmatyzacja społeczna 29. W filmie Synowie mafii, tak samo jak w serialu Rodzina Soprano, nie pokazano, nawet w domyśle, handlu bronią, narkotykami czy ludźmi. Nie ma także przestępczości gospodarczej na dużą skalę czy powiązań przestępców ze środowiskiem polityki i administracji. Zapewne dlatego prezentowane tu środowisko nazywane jest mafią średniego szczebla. Ojciec 28 Swoją teorię anomii Robert K. Merton zawarł w dziele pt. Social structure and anomie, American Sociological Review, t. III, s Rudymentarną pozycję w tej teorii zajmują pojęcia kulturowo określone cele i kulturowo określone środki służące do ich realizacji. W prawidłowo funkcjonującym społeczeństwie kulturowo wyznaczone cele pozostają w ścisłym związku ze środkami, za pomocą których można te cele osiągnąć. Zakłócenie w prawidłowym funkcjonowaniu społeczeństwa może się pod tym względem objawić w przypadku nadmiernego akcentowania celów lub środków. ( ) Merton określa stan anomii jako załamanie się struktury kulturowej, które zachodzi szczególnie w sytuacji ostrego rozdźwięku między normami i celami kulturowymi a społecznie stworzonymi możliwościami postępowania zgodnie z nimi dla członków danej grupy. B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 1989, s Jednym z pięciu typów adaptacji jednostki w okolicznościach tak określonego rozdźwięku jest właśnie tzw. Innowacja, która przejawia się w akceptacji kulturowych celów (np. bogactwo, pozycja, prestiż, zapewnienie przyszłości rodzinie) przy jednoczesnej repulsji metod ich realizacji. Jest to najbardziej kryminogenny typ adaptacji. 29 Pionier teorii stygmatyzacji (naznaczania, labelling theory), E. Lemert, podzielił zachowania tzw. dewiacyjne na: pierwotne i wtórne. Dewiacja pierwotna oznacza mechanizmy, w efekcie których jednostka popełnia czyn zabroniony przez prawo. W kwestii pierwotnych przyczyn dewiacji Lemert jest eklektykiem. Twierdzi bowiem, że składają się na nie najróżniejsze czynniki: społeczne, kulturowe, psychiczne lub fizjologiczne, które mogą pozostawać ze sobą w trwałych lub przypadkowych konfiguracjach. Wykrywanie przyczyn dewiacji pierwotnej uważa Lemert za sprawę drugoplanową, ponieważ tym, co w rzeczywistości zmienia status i strukturę psychiczną jednostki, czynu z normalnego człowieka dewianta, nie jest sam fakt kradzieży, nadużywani alkoholu, zażywania narkotyków ( ), lecz proces stygmatyzacji. Sprawia on, że dany osobnik zaczyna wchodzić w przypisaną mu rolę społeczną. B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 1989, s W przypadku postaci owych młodych, tytułowych Synów mafii ciąg reakcji społeczeństwa na fakt, że ich starsi krewni są postrzegani jako przestępcy sprawił, że zaczęli się oni zachowywać tak, jak wynikałoby to z nadanych im etykiet gangstera-mafioso. 85

86 głównego bohatera stwierdza, że bazą dla istnienia całej mafijnej maszynerii są: hazard, alkohol i prostytucja. Twórcy filmu skoncentrowali się na zobrazowaniu procederu kontrolowania i wymuszania haraczu od podmiotów świadczących wydawałoby się błahe usługi codziennego obrotu utylizację śmieci, przewozy taxi... Wujek głównego bohatera był przewodniczącym związku zawodowego bileterów i woźnych. Stwarzało mu to szeroką możliwość wywierania presji na pracodawcach przez inspirowanie strajków, zwłaszcza że organizacje pracowników w USA są bardzo liczącymi się podmiotami życia publicznego. Podobnie rzecz ma się w Chłopcach z ferajny. Większość ludzi zajmuje się tym, bo nie ma z czego żyć tak kwestię etiologii przestępczości zorganizowanej komentuje ojciec głównego bohatera. Potwierdzałoby to kryminologiczny paradygmat rodzajów otoczenia. Co do tytułowych Synów mafii, którzy mieli zapewniony byt, ich zaangażowanie się w bezprawną działalność mogą tłumaczyć teorie nurtu socjologicznego w kryminologii. Zwłaszcza teoria zróżnicowanych powiązań E. Sutherlanda, traktująca zachowania przestępne jako wyuczone w toku częstych i trwałych kontaktów ze wzorami kultury antyprawnej oraz osób ją reprezentujących 30. Takie jednostki należały do grup pierwotnych tj. rodzin głównych bohaterów. Synowie mafii wzrastali w otoczeniu (rozumianych kryminologicznie) recydywistów. Główny bohater w wieku 12 lat miał wykonać z zimną krwią egzekucję na informatorze policji. Nie zrobił tego. Wtedy i jeszcze lata później wujek powtarzał mu: Nie nadajesz się do tego. To z kolei wskazuje na istnienie pewnych determinantów antropologicznych czy biopsychologicznych osoby przestępcy. Przy tym stanowisku obstają teorie nurtu indywidualistycznego kryminologii pozytywistycznej oraz twórcy m.in. takich filmów, jak: Ojciec chrzestny, Piękna Bettien. W wielu innych produkcjach najwyższą pozycję w przestępczym 30 Teoria zróżnicowanych powiązań zakłada, że zachowanie przestępcze jest normalnym, wyuczonym zachowaniem, a w procesie uczenia się zachowania przestępczego występują te wszystkie mechanizmy, które występują przy każdym innym uczeniu się wzorów zachowania. Ibidem, s

87 środowisku zajmują niekoniecznie osoby w jakikolwiek sposób ku temu predestynowane, lecz w wystarczającym stopniu zdegenerowane, tj. wyzute z uczuć wyższych, aspołeczne. 3. Psy i Psy 2 czyli Polityka to nie dziennik telewizyjny... Produkcja: Polska 1992 r. i 1993 r., reżyseria: Władysław Pasikowski Polityka to nie dziennik telewizyjny, to jesteśmy my na tym wysypisku. My to znaczy grupa oficerów UB, która pali na wysypisku śmieci stosy akt operacyjnych, dokumentujących to, jak inwigilowali społeczeństwo, i jakimi metodami. Nastał rok 1989 i zmiana ustroju w Polsce. Nikt z oficerów nie był pewny swojego losu. Po weryfikacji część z funkcjonariuszy UB przeniesiono do służby w policji państwowej. Głównym bohaterem jest porucznik Franz Maurer, absolwent prawa z Krakowa. Szybki awans i stabilną pozycję w UB zawdzięczał małżeństwu z córką wiceministra, członka KC PZPR. Teraz musi odnaleźć się w nowej rzeczywistości, w której nie ma opozycji, bo to teraz nasi zwierzchnicy ; w rzeczywistości, gdzie byłych agentów nawet nowi przełożeni traktują jak materiał odpadowy i szpicli, którym oberwało się czerwone koryto. Środowiska wymiaru sprawiedliwości i przestępczości zorganizowanej są w zasadzie wyzute z pozytywów, a pełne cynizmu, brudu moralnego i okrucieństwa. Co gorsza, to nie środowiska oderwane od realiów. Wszystko dzieje się tu i teraz. Na naszych oczach do III RP wkracza kapitalizm, po ulicach suną zachodnioeuropejskie auta, kupuje się hamburgery, otwiera sex shopy, a interesy załatwiają prawnicy z USA. Struktury przestępcze tworzą i rozwijają właśnie byli oficerowie UB. W tym celu używają starych i sprawdzonych metod operacyjnych policji politycznej czasów PRL (bicie, wymyślne tortury, zabójstwa, obserwacja). Wykorzystują też kontakty z byłymi agentami niemieckiej Stasii czy rosyjskimi przedsiębiorcami podejrzanego autoramentu. Franz Maurer mówi wprost na temat by- 87

88 łych funkcjonariuszy UB: Potrafią wyśledzić, zorganizować, zaplanować i zabić. Byli w najlepszej mafii na świecie 31. W tym samym roku, w którym do kin weszła druga część Psów, fundacja Europa 2000 i Senat RP zorganizowały w Warszawie międzynarodową konferencję pt.: Przestępczość zorganizowana i terroryzm w krajach postkomunistycznych 32. Jako cechę właściwą tylko dla przestępczości zorganizowanej w Europie Środkowo-Wschodniej, wskazano jej genetyczne powiązanie z osobami, które utraciły władzę wskutek przemian ustrojowych (zwłaszcza z resortów siłowych i służb specjalnych). Przestępczość zorganizowana w Europie Zachodniej ma natomiast wykorzystywać przede wszystkim luki prawne i gospodarcze. Na oba filmy składa się szybki montaż, dużo przemocy, strzelanin z broni maszynowej i dosadny, męski język. Niektóre z postaci wyglądają jak motocykliści, a inne, jakby wycięto je z trylogii o Ojcu chrzestnym. Ten amerykanizm nie wydaje się jednak prostym powielaniem formy. To 31 Do r w Polsce oraz krajach socjalistycznych w nauce prawa karnego nie używano oficjalnie terminu przestępczość zorganizowana, mówiono jedynie w nielicznych publikacjach o przestępczości zawodowej (Rau Z., Przestępczość zorganizowana w Polsce i jej zwalczanie, Kraków 2002, s. 39.). Przejawiała się ona w postaci spekulowania dobrami reglamentowanymi, a także jako aferowe zabory mienia, czego przykładem jest tzw. afera mięsna z lat 60. XX w. Z. Rau (ibidem, s. 53) zauważa, iż za przestępczość zorganizowaną doby PRL można by uznać afery Zalew i Żelazo z lat 70. XX w., mające miejsce w środowisku komunistycznych służb specjalnych. Tak zwana przestępczość zawodowa rozgrywała się w warunkach scentralizowanej i planistycznej gospodarki, to znaczy przede wszystkim w przedsiębiorstwach państwowych i spółdzielniach. Sprawcami byli głównie ich pracownicy. E. Pływaczewski (Pływaczewski E. (red.), Przestępczość zorganizowana, świadek koronny, terroryzm w ujęciu praktycznym, Kraków 2005, s. 92) w rozważaniach o przestępczości zorganizowanej w PRL idzie dalej, twierdząc, iż istniała ona w Polsce Ludowej, ale była bagatelizowana, stanowiąc wręcz tabu. Po pierwsze z przyczyn ideologicznych. Marksistowskoleninowska doktryna prawa karnego zakładała, iż przestępczość zorganizowana w warunkach ustroju komunistycznego szybko zanika. Po drugie de facto liczne i rozległe obszary czarnego rynku oraz towarzyszący im proceder przemytniczy pozostawał w bezpośrednim związku z różnymi agendami państwowymi. 32 E. Pływaczewski, op. cit., s

89 sztafaż, zza którego wyziera nostalgia za pięknem i prawdą. Nostalgia o tyle silniejsza, gdy uświadomić sobie, że to byli funkcjonariusze państwowi przekupują prokuratorów i przemycają do Rosji auta kradzione w Niemczech, a polską amfetaminę do Holandii, co zresztą w pełni odpowiada prawdzie historycznej. Zarówno jeden, jak i drugi film nie pokazują powiązań przestępczości zorganizowanej z władzą polityczną, które są konieczne, choć nie wystarczające, by mówić o przestępczości mafijnej. Tylko raz pokazano, jak kierujący grupą przestępczą ex-major UB Gross je obiad w towarzystwie rosyjskiego przedsiębiorcy i senatora Wencla, który zresztą... przewodniczył komisji weryfikacyjnej Ekstradycja, czyli mafia polsko-rosyjska Produkcja: Polska 1995 r., reżyseria: Wojciech Wójcik 33 Polska przestępczość zorganizowana wbrew powszechnie panującym twierdzeniom wcale nie jest powiązana w znacznym stopniu z przestępczością nie tylko globalną, ale nawet europejską (...). Polskie grupy zorganizowane w swej znacznej większości nie są jednak tak silne i stabilne, by utrzymywać swoich rezydentów na terenie innych krajów. Polskie grupy dążą raczej do doraźnego zysku, nie planując strategii działania na długotrwały okres czasu. Nie dotyczy to oczywiście wszystkich grup niewątpliwie również w Polsce funkcjonują grupy z silnymi powiązaniami z przestępczością międzynarodową, lecz skala tego zjawiska nie jest znaczna (RAU, s. 186). Potwierdza to E. Pływaczewski (Pływaczewski E., ibidem, s. 199) pisząc, iż tylko duże polskie grupy nakierowane głównie na obrót narkotykami posiadają sieć międzynarodowych powiązań poprzez rezydentów w Niemczech i Niderlandach. Posiadać też mają kontakty ze strukturami przestępczości narkotykowej Ameryki Łacińskiej. Taką samą informację podaje ABW ( stan na 22 maja 2008 r.) Natomiast MSWiA (Szczegółowa informacja MSW i A dotycząca zagrożenia przestępczością na podstawie wybranych rodzajów przestępstw, stanu bezpieczeństwa na drogach oraz sytuacji na granicy państwowej za 2007 r., s. 48.) wspomina o rezydentach w Skandynawii. 34 W świetle dywagacji nad wykładnią treści artykułu 258 KK Z. Rau (Rau Z., op. cit., s. 146 i 175) wyróżnił dwa podstawowe gatunki polskich struktur przestępczych: a) małe grupy z reguły krótkotrwałe i nie obejmujące zasięgiem większego obszaru. Dopuszczają się szerokiej gamy przestępstw, lecz głównie przeciwko życiu i zdrowiu, również przy użyciu broni palnej. Rekrutują się z młodych ludzi, często 89

90 Autor uważa, że przestępczości zorganizowanej w obecnej Polsce, a tym bardziej tej z lat 90. nie można nazywać mafią 35. Ten serial jest tego dobrą, bo realistyczną ilustracją. Hierarchia. Polskie zorganizowane grupy przestępcze w Ekstradycji są małe liczebnie i niestabilne. Wystarczy śmierć lidera, by grupa przestała istnieć. Struktury są trójstopniowe: lider (np. Cyrk, Syty ), jego najbardziej zaufany człowiek i reszta tzw. żołnierzy. Niektórzy z tych ostatnich, jak Struna, działają w kilku grupach jednocześnie, co koresponduje z wynikami badań Z. Rau 36, a jest wprost niemożliwe w środowisku mafijnych klanów we Włoszech. Polskie struktury przestępcze nie posiadają nawet aspiracji do wypracowania swoistego kodeksu honorowego właściwego Mafii. Nie zdobywają wpływów w legalnych podmiotach gospodarczych, nie zatrudniają prawników. Nie liczą się dla nich absolutnie żadne narodowe czy rodzinne sentymenty ani antypatie. Liczy się tylko zysk. bez perspektyw życiowych i uzależnionych od alkoholu lub narkotyków. Struktura tych grup nie jest hierarchiczna. Niejednokrotnie nie istnieje tu również funkcja lidera, lecz bywa paru przywódców w znaczeniu socjologicznym, tzn. posiadających zespół cech predestynujących daną jednostkę do najbardziej korzystnego dla całej grupy realizowania zadań. Inni członkowie małej grupy podporządkowują się przywódcom nie wskutek przymusu, strachu ale dla osiągnięcia korzyści. Właściwości małej grupy korespondują z cechami zorganizowanych sieci przestępczych, o jakich była mowa. b) duże grupy zhierarchizowane i wielostopniowe. Co do zasady specjalizują się np. w przestępczości gospodarczej, obrocie narkotykami lub bronią, kradzieżach i przemycie luksusowych samochodów głównie do republik poradzieckich. 35 ABW dość oględnie odnosi się do istnienia polskiej mafii. Zdaniem ABW mianem przestępczości zorganizowanej określa się zdyscyplinowane, hermetyczne struktury o ściśle przestrzeganej hierarchii, które prowadzą nielegalną działalność w wielu różnych sferach. Grupy te często podejmują próby wywierania wpływu na organy ścigania, sądy, media, urzędników państwowych lub polityków różnych szczebli, aby zapewnić sobie realizację własnych celów. Stopniowa instytucjonalizacja grup przestępczych prowadzi do powstawania struktur mafijnych. html, stan na 10 kwietnia 2011 r. 36 Z. Rau, op. cit., s

91 Powiązania z władzą legalną. Są, ale po pierwsze tylko z władzą wykonawczą. Po drugie takie powiązania utrzymuje nie kto inny, jak rezydent rosyjskiej struktury przestępczej w Polsce, Zajcew. Środowisko przestępczości zorganizowanej pokazano w Ekstradycji maksymalnie przekrojowo. Od polskich i rosyjskich decydentów, przez informatorów w wymiarze sprawiedliwości, po ulicznych dilerów narkotyków. Mimo tych różnic Mafii i polskiej przestępczości zorganizowanej w serialu przewijają się krzykliwe tytuły prasowe w stylu Mafia zabija policjantów lub Mafia naśmiewa się z władzy. W Ekstradycji to właśnie pod naciskiem opinii publicznej i państw Zachodniej Europy polskie MSW zmobilizowało się w walce z przestępczością zorganizowaną. Ekstradycja pokazuje, zgodnie z prawdą historyczną, jak Polska stała się w latach 90. ważnym miejscem tranzytu dla międzynarodowych grup przestępczych, zajmujących się obrotem heroiną i kokainą Drogi przemytu heroiny zaczęły biec przez Polskę szczegól- 37 Ekspozycja Polski jako terenu tranzytowego dla zagranicznych struktur przestępczych pozostaje nadal istotnym problemem dla bezpieczeństwa nie tylko RP, lecz UE. Polska jako kraj o niezbyt sprawnym i niedofinansowanym aparacie ścigania i leżący na obrzeżach UE, jest szczególnie narażona na działania międzynarodowych grup przestępczych. Zjawisko to stanowić będzie w perspektywie średnioterminowej jedno z głównych zagrożeń dla bezpieczeństwa naszego państwa. Zięba R., Zając J., Budowanie zintegrowanego systemu bezpieczeństwa Polski Ekspertyza, Warszawa W procederze przemytu heroiny Polska odgrywa rolę kraju tranzytowego. Ocenia się, że trafiający na rynki europejskie narkotyk w zdecydowanej większości jest wytwarzany z opium produkowanego w Afganistanie. Można założyć, że heroina przemycana do Polski także pochodzi głównie z tego źródła. Przez teren RP do Europy Zachodniej przebiegają dwie drogi przemytu heroiny. Określa się je umownie jako szlak bałkański i szlak jedwabny. Pierwszy z nich prowadzi z Afganistanu przez Pakistan, Iran i Turcję, gdzie rozdziela się na odnogę południową (przechodzącą przez byłą Jugosłowiańską Republikę Macedonii, Albanię, część Włoch, Serbię, Czarnogórę, Bośnię i Hercegowinę) oraz na odnogę północną (przebiegającą przez Bułgarię, Rumunię, Węgry i Austrię, Czechy, Polskę do Niemiec). Szlak jedwabny prowadzi przez państwa Azji Centralnej, Rosję, Ukrainę do Polski i dalej na Zachód. W przypadku Polski dominujące znaczenie ma szlak bałkański, choć notuje się także aktywność przemytników 91

92 nie w drugiej połowie lat 90., kiedy ze względu na trwające konflikty zbrojne na terenie byłej Jugosławii tradycyjne trasy bałkańskie prowadzące z Bliskiego i Dalekiego Wschodu do Europy Zachodniej stały się bardziej ryzykowne 39. Ponadto trzeba zauważyć, ze gruntowne i rozległe przeobrażenia społeczno-ustrojowe oraz gospodarcze w Polsce początku lat 90. wpłynęły bez wątpienia na rozwój licznych zjawisk, w tym patologicznych, jak przestępczość zorganizowana 40. Zatem jej filmowe wizje zbudowane operujących na szlaku jedwabnym. 67/, stan na 10 kwietnia 2011 r. 39 A. Michalska-Warias, op. cit., s Wśród faktorów wewnętrznych genezy polskiej przestępczości zorganizowanej należy wymienić m. in.: a) położenie geograficzne Polski w Europie na skrzyżowaniu właściwie wszelkich szlaków przerzutowych, począwszy od narkotykowych, a skończywszy na wywiadowczych (Rau Z., op. cit., s ). b) chaotyczne przekształcenia własnościowe związane z prywatyzacją. c) znaczna irrelewancja norm prawnych z czasów komunistycznych do gwałtownie zmieniającej się sytuacji polityczno-gospodarczej lat 90. Przemiany te spowodowały m.in.: powstanie setek tysięcy nowych prywatnych podmiotów gospodarczych, których właściciele stali się potencjalnymi ofiarami sprawców. Na przykład nieznane wcześniej (a oparte na praktyce włoskiej przyp. aut.) wymuszanie haraczu za opiekę jest skierowane na firmy prywatne, zwłaszcza te, które są osadzone w szarej strefie i których właściciele nie są zainteresowani informowaniem policji o zagrożeniach. Do 1994 r. nie penalizowano prania brudnych pieniędzy (ibidem, s ). d) liberalizacja norm prawa o działalności gospodarczej i ruchu granicznym spowodowała de facto otwarcie granic dla masowego przepływu osób i towarów. Już w 1992 r. B. Hołyst (Hołyst B., Kryminologia, Warszawa 1994, s. 181) stwierdził, że przestępczość zorganizowana w Polsce nabiera coraz bardziej charakteru międzynarodowego za sprawą liberalizacji ruchu turystycznego. e) obniżenie się zarobków i stopy życia większości polskiego społeczeństwa oraz pogłębienie się różnic w materialnym bytowaniu różnych środowisk społecznych powodowały szczególnie na początku lat 90-tych niepokoje społeczne i fale frustracji. Liczba bezrobotnych przekroczyła w 1991 r. 2 mln., a w 1992 wzrosła do 2,5 mln (ibidem, s. 180). Na przykład w Warszawie wpływ na mapę i skalę przestępczości nadal będą wywierały czynniki społeczno-demograficzne, w tym niskie dochody znacznej części społeczeństwa oraz skupiony wokół stolicy wzrost ekonomiczno gospodarczy (Strategia Komendy Stołecznej Policji na lata , s. 16). W okresie PRL każdy obywatel miał zapewnioną pracę, jaka pozwa- 92

93 w Psach czy Ekstradycji potwierdzałyby teorię anomii E. Durkheima. Stan anomii, charakteryzujący się rozpadem więzi społecznych i dezorientacją ludzi co do obowiązujących norm zachowania, prowadzi do ujawnienia się egoistycznych tendencji tkwiących w człowieku, czego wynikiem jest wzrost różnorodnych zachowań dewiacyjnych, w tym przestępczości 41. Ilu śpiochów zostało u nas po KGB, po Stasii? Zmienili tylko impresariat i dalej robią dla siebie pyta retorycznie filmowy szef UOP 42. W to stwierdzenie wpisuje się postać Zajcewa, który w Ekstradycji prowadzi przemyt heroiny z Kaliningradu przez Polskę na Zachód. Zajcew to były pułkownik KGB, były dyplomata i były dowódca z wojny radzieckoafgańskiej. Opłaca informatorów w policji i UOP oraz współpracuje z polskimi strukturami przestępczymi. Konkretnie ze strukturą Sytego, która przemyca heroinę Zajcewa do Europy Zachodniej, a część dystrybuuje w Polsce 43. lała na egzystencję, ale tłumiła samodzielne myślenie i ambicje zawodowe. Tymczasem kapitalizm lansuje takie właśnie idee jak przedsiębiorczość, kreatywność, konsumpcjonizm i bogacenie się. Obecnie, nadal wysokie bezrobocie oraz niskie płace sprzyjają rozczarowaniom i chęci szybkiego wzbogacenia się w małym czasie. Poza tym atrakcyjne (a eksponowane często przez media) może być poczucie władzy, siły i anonimowości, jakie zapewnia przestępcza struktura. MSWIA (Zagrożenie Przestępczością zorganizowaną i narkotykową w Polsce w 2001 r., Sprawozdanie MSWiA, s. 1 2) posługuje się nawet pojęciem rasizmu ekonomicznego, jaki wraz z bezwzględną polityką rynku, moralną i ekonomiczną degradacją społeczeństwa, które mają swe źródło w promocji nihilistycznych. wzorców zachowania, tworzą swoistą grupę życiowych outsiderów, którzy w akcie desperacji nie wahają się nawet przed popełnieniem przestępstwa. 41 B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 1994, s Według Y. Gilinskiego, wysoki poziom adaptacji np.: rosyjskich i włoskich struktur przestępczych do zmieniających się szybko realiów współczesnego świata, wynika przede wszystkim ze ścisłej dyscypliny pracy i drobiazgowej selekcji ludzi. Gilinskiy Y., The Russia and the crime today, Przegląd policyjny, Szczytno 2001, nr 3/63, s. 11, tłum. własne z j. angielskiego. 43 W procesy gwałtownych przemian gospodarczych i politycznych, niejako w sposób naturalny, wpisane są czynniki kryminogenne. Jerzy Jasiński charakteryzując przestępczość w krajach postkomunistycznych w okresie przemian zauważył m. in., że ważnym elementem budowania suwerenności państw Europy Centralnej 93

94 W latach 90. różnej wielkości siatki handlarzy zajmowały się handlem wszelkimi narkotykami. Grupy te (...) zwykle posiadały zbliżoną do siebie strukturę (...). Najbardziej efektywna była tzw. struktura piramidowa, na szczycie której znajdował się koordynujący całość działalności szef, (jak np. Syty w Ekstradycji przyp. aut) posiadający dostęp do dostawców narkotyków. Następni w hierarchii byli dilerzy, którzy otrzymywali do rozprowadzenia większe partie narkotyków i którzy koordynowali działalność pewnej liczby sprzedawców bezpośrednich 44. Ten intratny proceder zamierzał przejąć młodszy od Sytego lider innej warszawskiej grupy Cyrk. Był tzw. młodym wilkiem 45, który nie szanuje starszych liderów przestępczych na tyle, że dąży do ich wyeliminowania. Według filmowców (i nie bez racji) 46, obok obrotu narkotykami 47 głównym zajęciem polskich struktur przestępczych jest kradzież i przemyt było doprowadzenie do wycofania z ich terytorium wojsk radzieckich. Odbywało się to stopniowo, w warunkach uciążliwych negocjacji połączonych z koniecznością czynienia coraz to nowych ustępstw i bez możliwości rozciągnięcia kontroli nad tym, co działo się w praktycznie eksterytorialnych bazach tych wojsk. To właśnie brak kontroli umożliwiał wielu wycofującym się żołnierzom byłej Armii Radzieckiej organizowanie przemytu na wielką skalę, nielegalny handel bronią, materiałami wybuchowymi i rozszczepialnymi, a także innym wyposażeniem wojskowym, czy wreszcie nielegalny obrót paliwem. Kuzior P., Przestępczość w krajach bałtyckich: Litwie, Łotwie i Estonii ze szczególnym uwzględnieniem przestępczości zorganizowanej, Prokurator 1(29)/2007, s A. Michalska-Warias, op. cit., s Cechą polskiej przestępczości zorganizowanej jest determinacja i ekstremalne zachowanie młodego pokolenia, brak poszanowania ze strony tzw. młodych wilków dla starych liderów oraz zabójstwa niewygodnych osób i nielojalnych pracowników. Z. Rau, op. cit., s Planowe kradzieże luksusowych samochodów oraz przemyt ich do krajów byłego ZSRR, a nawet Japonii są obszarem aktywność polskiej przestępczości zorganizowanej zdaniem: Rau Z., op. cit., s. 58; Hołyst B., Kryminologia, Warszawa 1994, s. 182; A. Michalska-Warias, op. cit., s Od początku lat 90. Polska stała się ważnym krajem tranzytowym na międzynarodowym szlaku przemytu narkotyków. (Rau Z., s. 161). Prekursory zza wschodniej granicy pozostają częściowo w Polsce, natomiast główny transport kierowany jest do Belgii oraz Holandii. BMK są na tyle tanie, że polskie struktury przestępcze zaczęły tworzyć własne zakłady do wytwarzania z nich amfetaminy. Ten narkotyk 94

95 luksusowych samochodów do republik byłego ZSRR i wymuszanie haraczy od restauratorów. Swoją działalność prowadzą pod kamuflażem kantorów, zakładów jubilerskich i warsztatów samochodowych. Teren ich aktywności jest ściśle podzielony, a wyznacza go obszar dużej aglomeracji, jak np. warszawskiej. Z czasem Zajcew zaczął wytwarzać w Polsce amfetaminę. Produkcja i przemyt tego syntetycznego narkotyku stała się od lat 90. jedną z podstawowych aktywności polskiej przestępczości zorganizowanej. Pod koniec lat. 90. w Polsce działały co najmniej trzy kartele amfetaminowe (warszawski, trójmiejski, zachodniopomorski), które były w stanie zbudować potężną infrastrukturę niezbędną do skutecznego prowadzenia działalności 48. Zajcew nie zdołał rozwinąć tego procederu boprzemyca się następnie zwłaszcza do Skandynawii. Drogą morską, lądową i powietrzną przez pocztę kurierską polska amfetamina wędruje nawet do USA i Australii. Zmniejszenie intensywności kontroli na granicach wewnętrznych UE oraz wejście Polski do strefy Schengen znacznie ułatwiło strukturom przestępczym przemyt narkotyków do krajów Europy Zachodniej i Północnej oraz USA. Przemyt dotyczy głównie amfetaminy wytworzonej w nielegalnych laboratoriach na terenie Polski. Niebagatelnym czynnikiem jest również otwarcie rynków pracy dla obywateli polskich przez stare państwa UE, co wiąże się ze znacznym przepływem emigracji zarobkowej. Struktury przestępcze wykorzystują coraz częściej zaistniałe zjawisko jako nowy sposób prowadzenia przestępczego procederu. W latach 90. Polacy stali się drugimi po Holendrach dostawcami amfetaminy w Europie (...). Z szacunków wynika, że polska amfetamina zaspokajała od 20 do 50% popytu na ten narkotyk w Europie. (Michalska-Warias A., op. cit., s. 148, zob. też Pływaczewski E., op. cit., s. 548). Zgodnie z informacjami ABW popularnym kierunkiem przemytu amfetaminy są kraje skandynawskie: Szwecja i Norwegia. Obecny trend w obrocie tym narkotykiem polega również na przemycie go na rynki wschodnie (dużą rolę odgrywa tu współpraca z grupami przestępczymi z krajów Wspólnoty Niepodległych Państw). Od pewnego czasu polscy przestępcy zajmujący się produkcją narkotyków szkolą producentów z innych krajów. Do Warszawy przyjeżdżają kursanci z Ukrainy, gdzie brakuje chemików. Polacy zakładają również laboratoria na terenie tego kraju. Szkolenia przechodzą też Polacy mieszkający na emigracji, m.in.: w Dublinie i Londynie. Wiąże się to z zakładaniem w Anglii i Irlandii laboratoriów do produkcji amfetaminy, aby wyeliminować ryzykowny proceder przewozu narkotyków. stan na 10 kwietnia 2011 r. 48 A. Michalska-Warias, op. cit., s

96 wiem wytwórnię amfetaminy i transport heroiny odkryła policja. Po tym wydarzeniu ludzie szefa Zajcewa upozorowali samobójstwo rezydenta. W ogóle wydaje się w Ekstradycji, że to rosyjskie struktury przestępcze są bardziej bezwzględne i dysponują lepszym wyposażeniem, niemal paramilitarnym. Szef Zajcewa Iwanow oraz liderzy polskich grup żyją na wysokiej stopie, lecz nie przesadnie wystawnie. Przestępcy działają głównie nocą i nie tak jawnie i pewnie jak sycylijscy mafiosi. Ale tak jak oni jeśli już zwracają na siebie uwagą, to celowo. 5. Świadek koronny czyli mafia po polsku Produkcja: Polska 2007 r., reżyseria: Jacek Filipiak, Jarosław Sypniewski Ty piszesz o polskiej mafii? W Polsce nie ma mafii! tak jeden z filmowych przestępców oświadcza dziennikarzowi prosto w twarz, przystawiając mu do niej pistolet. Tytułowy świadek koronny popija koniak w dobrym hotelu i mówi innemu dziennikarzowi podczas wywiadu, że myśmy robili tylko małe przekręty. To wy, media wykreowaliście nas na wielką mafię. Wokół tej właśnie rozmowy skonstruowano fabułę filmu. Tytułowy świadek koronny czyli Blacha Blachowski jest tzw. skruszonym gangsterem, który zerwał ze złem i zeznaje przeciwko swoim dawnym towarzyszom przestępczej ścieżki. Dzięki jego informacjom zatrzymano 50 kryminalistów. Pierwowzorem Blachy jest nie kto inny jak Masa tj. wysoko postawiony przestępca w strukturze warszawskiego środowiska przestępców z lat 90., którego zeznania pogrążyły ówczesne struktury przestępcze Pruszkowa i Wołomina 49. Blacha z pewnością nie żałuje. Wyznał wprost, że Z perspektywy to nie wiem, jak mogłem zadawać się z tymi... ludźmi. Później nazywa ich partnerami, których relacje towarzyskie wynikają tylko i wyłącznie ze wspólnych interesów Zob. P. Pytlakowski, E. Ornacka, Alfabet Mafii, Warszawa Tą opinię podziela E. Pływaczewski, twierdząc, że współczesna przestępczość zorganizowana w Polsce kieruje się tylko chęcią zysku. (Z. Rau, op. cit., s. 59). 96

97 W świecie Świadka koronnego nie ma miejsca na szczytne ideały jak honor, lojalność i zaufanie oparte na więzach przyjacielskich i etnicznych, a tym bardziej rodzinnych. Blacha tłumaczy, że zdradził, bo albo ty kogoś sprzedajesz, albo ktoś ciebie. Takie jest życie 51. Polska przestępczość zorganizowana jest tu środowiskiem ludzi opętanych strachem, którzy kochają przy tym wolność, jaką daje im poczucie siły i pistolet pod pachą. Kiedy inni członkowie przestępczej struktury Blachy podjęli przekonanie, że jest informatorem policji, aby ratować siebie, swoją żonę i dziecko, Blacha postanowił zostać świadkiem koronnym. Już wcześniej dał się poznać jako troskliwy ojciec i mąż. Przyznał, że brzydził się przemocy, a sam nikogo nie zabił, bo od zabijania byli inni. O takich właśnie, kluczowych sprawach rozstrzygał tzw. zarząd, którego działalność koordynuje jeden z jego członków. Nie ma władzy absolutnej. Jego pozycja wynika bardziej z właściwości charakteru oraz strachu i milczącego przyzwolenia reszty członków struktury. Na samym dole organizacyjnej drabiny znajdują się żołnierze, popełniający przestępstwa co do zasady na polecenie zarządu lub pośredników. Nie obywa się jednak bez ekscesów. Żołnierzy dzieli się na młodych i agresywnych, którzy dopuszczają się przestępstw pospolitych oraz starszych i doświadczonych, którzy dokonują czynów o większym ładunku społecznej szkodliwości, wymagających bardziej planistycznego podejścia i przygotowań. Łączenie się żołnierzy w grupy lub podgrupy, relatywnie stałe lub dla dokonania jednego czynu zależy czasem od hierarchicznego podpo- 51 O wiele bardziej luźna w zestawieniu z mafijną struktura polskiej przestępczości zorganizowanej skutkuje nieuczciwością członków polskich grup przestępczych wobec siebie, a nawet własnych zwierzchników. Polskie grupy przestępcze cechują się dążeniem ich szefów do bezwzględnego podporządkowania sobie członków grupy, co być może jest efektem ciągłej walki i rywalizacji wewnątrz grupy o coraz wyższą pozycję (...). Jeżeli grupa nie ma silnego, twardego i bezwzględnego przywódcy, który jest w stanie strachem utrzymać podległych sobie członków grupy w ryzach, staje się hierarchicznie niestabilna, zaczyna się rozpadać, wyłaniają się nowi silni szefowie próbujący uzyskać niezależność od dotychczasowego lidera. Prowadzi to w konsekwencji do walk żołnierzy i szefów czy szefa nowo powstającej grupy. (Z. Rau, op. cit., s. 172). 97

98 rządkowania, czasem od prywatnych animozji, koneksji i sympatii. Polecenia zarządu przekazują żołnierzom tzw. pośrednicy, jak np. Blacha. Niekiedy pośrednicy są zobligowani wykonać je sami. Przestępcze powiązania, spiski i zależności przypominają skomplikowaną genealogię historycznych dynastii. Reżyserzy nie wnikają w te struktury i powiązania, lecz podobnie jak w Rodzinie Soprano i Chłopcach z ferajny serwują widzom realistyczny obraz przestępczości zorganizowanej wolny niemal od stereotypów. Bohaterowie serialu to więcej niż postacie z pierwszych stron gazet. To ludzie z krwi i kości, którzy kochają, nienawidzą i żyją w ciągłym strachu o siebie i swoich najbliższych. Obserwujemy dramaty ludzi uwikłanych w gangsterskie porachunki, łzy po stracie bliskich i ciągłą walkę o zapewnienie bezpieczeństwa swojej rodzinie. W przedstawionym w serialu męskim świecie mafii, funkcjonują także kobiety. W tle niebezpiecznych rozgrywek pojawiają się żony i dzieci gangsterów oraz policjantów. Ich postawa wobec sytuacji, w której się znajdują bywa czasem skrajnie różna. Niektóre, jak żona Blachy Mira, nie godzą się na takie życie i walczą o siebie i swoją rodzinę. Innym powiew luksusu rozwiewa wątpliwości 52. Nie pomijając paradoksów życia, wizja środowiska raz jest obiektywna, raz wzruszająca, a czasem komiczna. Rywalizujące ze sobą struktury przestępcze stołecznej aglomeracji zajmują się przemytem kokainy z Ameryki Łacińskiej 53 i dokonują rozbojów na bankowe konwoje w centrum 52 strona serialu. 53 W Polsce już w 1991 r. udaremniono próbę przemytu 110 kg kokainy pochodzenia kolumbijskiego. (Michalska Warias A., op. cit., s. 148). Do najnowszych zjawisk należy werbowanie obywateli polskich przez grupy jamajskie i nigeryjskie, działające na terenie Niemiec, Holandii i Włoch, jako kurierów przemytu narkotyków z Ameryki Południowej. (Szczegółowa informacja..., op. cit., s. 11.). Natomiast w lutym 2009 r. funkcjonariusze ABW udaremnili przemyt ponad tony kolumbijskiej kokainy. Był to największy, jak do tej pory, przechwycony transport tego narkotyku na terytorium Polski /wolnytekst/68/, stan na 10 kwietnia 2011 r.) Dowodzi to, że Polska jest obok Hiszpanii i Holandii istotnym punktem przerzutu tej substancji. W przemycie kokainy najważniejszą rolę odgrywa transport morski i lotniczy. Narkotyk ten trafia 98

99 miasta, używając broni maszynowej. Zabójstw porachunkowych dokonuje się z zimną krwią za pomocą widowiskowo eksplodujących samochodów pułapek, albo w sposób nieomal rytualny, stanowiąc np. element inicjacji nowego członka. Takie zagęszczenie realiów polskiej przestępczości zorganizowanej lat 90. daje w efekcie przewrotnie posmak sensacyjnego filmu amerykańskiej produkcji 54. Przestępczość zorganizowana w Świadku koronnym jako wspólnota interesów łączy ludzi o skrajnie różnych charakterach, przez co nie tak prosto jest umiejscowić kwestię etiologii przestępczości w teoriach biopsychologicznych. Filmowi przestępczy pochodzą z niższych rejonów społecznego uwarstwienia, co oczywiście nie determinuje poziomu inteligencji. Na przykład jeden z członków zarządu nazywany Mnichem zawdzięcza swój pseudonim obnoszeniu się z katolicyzmem i pokaźnym krzyżem na do Polski obiema drogami, po czym jest rozprowadzany na rynku rodzimym lub przerzucany do innych państw UE. 54 W Polsce terroryzm kryminalny pojawił się w 1990 r. wraz z nową kategorią czynów określanych umowne jako przestępstwa porachunkowe i popełnianych przede wszystkim przez zorganizowane grupy przestępcze (Stan realizacji zadań Centralnego Biura Śledczego KGP w zakresie zwalczania przestępczości zorganizowanej w roku 2007 w ujęciu statystycznym, s. 7). Przez przestępstwa porachunkowe należy rozumieć czyny zabronione przez ustawę karną, skierowane przeciwko osobie lub mieniu, będące odwetem za prawne lub bezprawne działanie lub zaniechanie, które przyniosło sprawcy bądź zleceniodawcy rzeczywistą lub tylko subiektywnie odczuwaną szkodę lub krzywdę (Bulsiewicz A., Kulicki M., Pływaczewski E., Podsumowanie i wnioski końcowe z konferencji [w:] Kulicki M., Pływaczewski E., Zajder M., Przestępczość porachunkowa przedmiot badań i definicja, s. 275 [w:] Michalska Warias A., op. cit., s. 151). Przejawem terroryzmu kryminalnego w Polsce są głównie zamachy bombowe (w 1994 r. odnotowano 122, a w 1995 r. 117 tego typu zdarzeń, patrz: ( stan na 22 maja 2008 r.). To właśnie sprowadzanie niebezpieczeństwa powszechnego w postaci powodowania eksplozji materiałów wybuchowych stanowi o terroryzmie kryminalnym, a nie o samej przestępczości porachunkowej. Akty terroru z użyciem materiałów wybuchowych (w odróżnieniu do Mafii przyp. aut) sporadycznie wykorzystywane bywają do wywierania nacisków na (...) prokuratorów, policjantów lub innych funkcjonariuszy publicznych (Sprawozdanie MSW i A o stanie zagrożenia przestępczością zorganizowana i narkotykową w Polsce w roku 2001, s. 10). 99

100 szyi. Zlecając zabójstwo Blachy, wyjeżdża z rodziną na pielgrzymkę do Ziemi Świętej. Przypomina to scenę z Ojca chrzestnego, kiedy don Corleone asystuje przy chrzcie, a jego żołnierze wykonują w tym samym czasie egzekucje na przeciwnikach Rodziny. Na tym jednak kończą się podobieństwa mafijnej przestępczości zorganizowanej i tej, ze Świadka koronnego. W filmie nie pokazano bowiem żadnych nawet cząstek przestępczej mitologii, ani powiązań przestępców ze światem polityki, finansjery czy administracji, wyłączając jednego senatora i policję, w której zarząd ma swoich informatorów. Należy jednak pamiętać, że obraz ten jest nie całkiem aktualny. Reżyserzy zbudowali go w oparciu o klasykę gangsterskiego filmu oraz prasowe doniesienia lat 90., kiedy struktury przestępcze z Wołomina i Pruszkowa rywalizowały krwawo o terytorium i władzę. W kwestii etiologii przestępczości twórcy filmu obstają przy koncepcjach nurtu socjologicznego kryminologii. Wspomniane zabójstwo porachunkowe jako test inicjacyjny nowego członka struktury dotyczył pewnego nastolatka ( Cyga ). Blachowski opowiadał o nim w wywiadzie swobodnym tonem: Imponowała mu mafia. Chciał mieć kasę, a jedyni z kasą, jakich znał to gangsterzy. Młody, z biednej dzielnicy, bez przyszłości. Kim miał zostać? Piekarzem? Murarzem?. Ten przykład potwierdzałby pogląd, iż udział w działalności grupy przestępczej wciąż jest w wielu środowiskach, głównie w małych ogarniętych bezrobocie i stagnacją miastach, szczytem aspiracji i jedynym wyobrażeniem życiowej kariery. Z badań przeprowadzonych wśród wychowanków zakładów poprawczych przez kryminologa dr Z. Rau wynika, że młodzi przestępcy idealizują stosunki panujące w polskich grupach mafijnych. Ci, którzy deklarują chęć przystąpienia do grup zorganizowanych, wierzą, że to organizacja, w której panuje wzorowy porządek, wzajemna lojalność i odpowiedzialność starszych za młodszych. Postrzegają grupę jako namiastkę rodziny P. Pytlakowski, E. Ornacka, Alfabet Mafii, Warszawa 2004, s

101 6. Ośmiornica czyli u źródeł mafii 56 Produkcja: Włochy 1984 r., reżyseria: Damiano Damiani W pierwszym sezonie tego legendarnego serialu tylko raz i o jednej postaci mówi się wprost: mafioso z dziada pradziada. Chodzi o Sante Cirinna, który romansuje z arystokratką, handluje autami i heroiną. Jest małym, wzbogaconym mafioso i pali go żądza dostania się na wyższy szczebel społeczny 5758 zapewnia jeden z policjantów, który współpraco- 56 Na temat historii mafii sycylijskiej zob.: Matard-Bonucci M.-A., op. cit.; F. Calvi, Życie codzienne mafii od 1950 do naszych dni, Warszawa M. Nese, Ośmiornica, Warszawa 1991, s. 17, powieść na podstawie scenariusza serialu telewizyjnego. 58 Zdaniem C. Lombroso, mafiosi i kamoryści (tj. członkowie neapolitańskiej Kamorry, jak i w ogóle ubodzy ludzie zrzeszeni dla popełniania przestępstw przyp. aut.) mają wspólne cechy z innymi przestępcami, zwłaszcza jeśli idzie o sposób ubierania się. Jedni i drudzy lubią stroje bogate i wyzywające. Zwróćmy uwagę, że w tym punkcie pogląd C. Lombroso jest sprzeczny z większością świadectw z epoki, według których mafiosi starają się w miarę możliwości nie rzucać się w oczy. (Matard-Bonucci M.-A., op. cit., s. 33.) W takie poglądy nie wpisuje się Rafaele Cutolo, założyciel neapolitańskiej Nowej Kamorry Zorganizowanej, jeden z najgroźniejszych przestępców w historii, zwany Profesorem. Przydomek zawdzięczał inteligencji, talentowi pisarskiemu i okularom zawsze w złotych oprawkach. Nawet, gdy przebywał w sądowym zakładzie psychiatrycznym, dostarczane mu były jedwabne piżamy, buty z krokodylej skóry, krawaty i oczywiście... złote okulary. Na początku lat 90 mieszkałem na Sycylii. Z moich obserwacji życia na wyspie wynika, że to raczej ci mafiosi z najniższego szczebla lubią zwracać na siebie uwagę. Im wyżej jest się w hierarchii, tym bardziej mafioso stara się nie afiszować swoim bogactwem i ustosunkowaniem. Oczywiście mówię to w kontekście różnych kultur. Mam wrażenie, że różnice między nimi ujawniają się właśnie w rzeczach błahych. Społeczeństwo włoskie lubuje się w markowych ubraniach i dodatkach. Noszenie podróbek jest ujmą. Inaczej więc trochę należy rozumieć afiszowanie się. W relacjach biznesowych i politycznych między Włochami i we Włoszech istotna jest elegancja ubioru. Lecz należy pamiętać o włoskim stereotypie, iż człowiek przesadnie elegancki to zapewne człowiek Mafii... Na samej Sycylii nakrycie głowy symbolizuje pochodzenie i pozycję społeczną. Rolnicy, robotnicy, pasterze i dzierżawcy ziemi noszą czapki z daszkiem. W przeszłości campieri, a obecnie wiejska klasa średnia, sklepikarze, posiadacze ziemscy i małomiastecz- 101

102 wał z głównym bohaterem, komisarzem Cattani. Po śmierci naczelnika wydziału kryminalnego policji w Trapani na zachodniej Sycylii, Cattani objął to stanowisko. W walce z Mafią zaprowadził radykalne metody śledcze, zakładając, że całe miasto należy do Mafii lub z nią współpracuje. Jaki był efekt? Upomnienie prokuratora słowami: Słychać głosy, że urzędnicy z Północy dręczą biedną Sycylię. Po co prowokować zwolenników secesji?. Z całego filmu wybija się myśl, iż nie można utożsamiać Mafii z przestępczością, ani z bandytyzmem, ale bez zwykłej przestępczości nie byłoby Mafii. Nie można utożsamiać Mafii z korupcją, ani klientelizmem, ale bez tych cech włoskiego życia politycznego i publicznego (...), Mafia zapewne by nie istniała. Nikt nie myśli utożsamiać Mafii z Sycylią, ale nie ulega wątpliwości, że gdyby nie było sycylianizmu, tej osobliwej ideologii odrębności sycylijskiej, Mafia nie mogłaby się rozwinąć 59. Cattani szybko przekonał się, że Mafia to mgła, ciemność, w której prawie nigdy nie padają konkretne nazwiska, a tym bardziej wyroki, bo większość postępowań umarza się z powodu braku dowodów. Tylko o jednej postaci mówi się wprost, że należy do Mafii. W przeciwieństwie do wszystkich pozostałych opisanych filmów, w tym obrazie przestępczych struktur nie pokazuje się wprost palcem, a przestępcy to nie po prostu wyodrębnione środowisko czy grupa. Wszystkiego trzeba się gęsto domyślać, obserwując skomplikowane układy osobowo-sytuacyjne. Mafia jest zawieszona gdzieś pomiędzy przewijającą się plejadą postaci i ich małomiasteczkowych zależności. Są tu adwokaci, lekarze, dziennikarze, arystokraci, drobni przedsiębiorcy, bankierzy i poeci. Mafia to coś do końca niezidentyfikowanego i nieuchwytnego, niczym oślizła ośmiornica, która żyje w niedostępnych zakątkach dna, ale zagrożona potrafi okrutnie zaatakować. Mafia jak tytułowa ośmiornica ma mnóstwo odnóży, którymi sięga do więziennych cel, gdy trzeba usunąć kogoś niewygodnego. Inne docierają na Bliski Wschód, skąd sprowadza się narkotyki i do kluczowych stanowisk państwa w Rzymie. kowa burżuazja, noszą zwykle ciemne kapelusze z szerokim rondem podobne do takich ze starych amerykańskich filmów. 59 M.-A. Matard-Bonucci, op. cit., s

103 Serialowy ksiądz Manfredi w płomiennej mowie podczas pogrzebu jednej z ofiar Mafii mówił, że Mafia to stare słowo. Dla wielu niejasne. Powiedzmy więc współczesnym językiem: Mafia to sieć powiązań i związek przestępczy, w którym bogaci rozkazują, a ich słudzy wykonują nawet najbardziej zbrodnicze rozkazy. Mafia zatem to nie tylko bardzo rozgałęziona hierarchia. To też sieć klientelistyczna zorganizowana w oparciu o przestępcze, ekonomiczne i towarzyskie powiązania, sięgające zresztą do tradycji antycznego Rzymu. Dzięki temu, że tyle o sobie wiemy, nasze więzy są nierozerwalne przyznaje ministrowi spraw wewnętrznych jeden z członków tajemniczego, choć nie tajnego Stowarzyszenia. Skupia ono elitę polityków, generalicji i wydawców. To dzięki poparciu tego grona ów minister objął swoje stanowisko. Był wykładowcą Cattaniego w szkole policyjnej. Lubił go i chciał pozyskać dla Stowarzyszenia. Na początek wyznaczył go na naczelnika wydziału kryminalnego w Trapani. Później planował przenieść go na północ Włoch i dobrze zaprezentować w kilku przygotowanych wywiadach. Plany zmieniły się, kiedy Cattani zaczął ambitnie zwalczać Mafię. Nie chciał poprzestać na doprowadzeniu do skazań mafiosów najniższego szczebla operacyjnego, czy choćby tych z wyższej półki, jak mówił o sobie Cirinna. Komisarz przeprowadził np. kontrolę banków w Trapani na podstawie uprawnień z ustaw antymafijnych. Jeden z bankierów, Ravanusa wedle słów Cattaniego Daje zwykłemu rybakowi dogodny kredyt na budowę osiedla. Jego bank stoi za fikcyjnymi spółkami, które wygrywają przetargi na remont portów i budowę autostrad. Mafia do dziś w taki sposób infiltruje legalną gospodarkę 60. W serialu banki udzielają wysokich 60 Mafiosi dzisiaj nie są już właścicielami biznesu, tak, jak to się działo jeszcze do niedawna. Obecnie firmy rejestruje się na nazwiska figurantów osób pozornie czystych, nie związanych ze strukturami przestępczymi. Firmy te mają uprzywilejowaną pozycję, dysponując gwarantowanym kapitałem, nie muszą zaciągać kredytów, nie prowadzą rzetelnej księgowości, oszukują w płaceniu podatków, pracownikom wypłacają minimalne pensje (E. Pływaczewski (red.), op. cit., s. 556). Innymi efektami obecności Mafii w legalnej gospodarce jest znaczny spadek wiarygodności Włoch za granicą, przez co głównie europejskie podmioty 103

104 kredytów drobnym przedsiębiorcom, dzięki czemu nawet bez ich wiedzy Mafia pierze brudne pieniądze. Serial Ośmiornica powstawał w latach 80. XX w. Podobno pod cichym nadzorem Mafii. W historii Mafii lata 70. i 80. to (...) okres ogromnej ekspansji i rozwoju oraz bogacenia się szefów mafijnych na niespotykaną dotąd skalę. Do tradycyjnych zajęć takich, jak wymuszanie haraczy, oszustwa czy kradzieże dołączyły nowe: przemysł budowlany i spekulacje nieruchomościami. Dzięki wpływom we władzach regionalnych przedsiębiorstwa mafijne lub podstawione przez nie osoby wygrywały niemal wszystkie przetargi na inwestycje budowlane. Jednocześnie zaś inne osoby działające na rynku musiały korzystać z usług przedsiębiorstw wskazanych przez Mafię. Nierzadko mafiosi byli sami akcjonariuszami różnego rodzaju banków, co było o tyle ważne, że w miarę zwiększania się kontroli państwa nad przepływem kapitału, posiadanie swoich ludzi w bankach ułatwiało pranie brudnych pieniędzy, zwłaszcza pochodzących z obrotu narkotykami gospodarcze często nie chcą współpracować z podmiotami włoskimi z obawy przed wciągnięciem ich we wpływy struktur przestępczych. Z drugiej strony należy też wskazać na ograniczenie lub zniwelowanie skutków polityki wspomagania południa Włoch. W niektórych wioskach na południu tego kraju bezrobocie sięga 35%, a wszelkie nakłady płynące z kasy państwa w celu zmniejszenia tutejszej biedy, najbardziej wzmacniają samą Mafię. Według ekspertyzy London School of Economics, efekty inwestycji rządu włoskiego w rozwój gospodarczy południa kraju w latach , czyli kwoty 51 mld. euro okazały się równe zeru. Niemal wszystkie te środki przechwyciły organizacje mafijne, kontrolujące administrację lokalną i wygrywające przetargi na roboty publiczne. Obok Mafii sycylijskiej wspomniany kapitał zagarnęły: apulijska Sacra Corona Unita, kalabryjska Ndrangheta i Kamorra z Neapolu. A. Sucharska, Mafia, największe włoskie przedsiębiorstwo, ( 22 lutego 2008 r., stan na 20 maja 2008 r.). 61 A. Michalska-Warias, op. cit., s Lata 70. i 80. XX w. to czas, w którym Mafia przyjęła radykalne metody działania na kształt lewicowych Czerwonych Brygad i środowisk neofaszystowskich. Niejednokrotnie nie wykryto sprawcy, zatem wysoce problematyczne jest jednoznaczne scharakteryzowanie zjawiska terroryzmu mafijnego, jaki swoją skalą w latach 70. i 80. ub. wieku upodobnił Sycylię do Kolumbii. Na przyczyny tego zjawiska złożyły się z pewnością: dążność do eliminacji osób zagrażających działalności Mafii oraz do demonstracji przez nią swojej siły przed innymi mafijnymi 104

105 W serialu po narkotyki pochodzące z Bliskiego Wschodu sycylijscy rybacy wypływają na pełne morze. Odbiorcy czekają na wybrzeżu. Po rafinacji na heroinę przemyca się ją do USA głównie w bagażach, meblach, skrzynkach z owocami. Ci sami przemytnicy przywożą z USA walizki pełne dolarów, które wymieniają ( piorą ) na liry w palermitańskim kantorze kontrolowanym przez Mafię. Ludzie Mafii prowadzą też banki i agencje podróży. Np. Cirinna dla ukrycia źródła swoich dochodów handluje samochodami. W ogóle wydaje się, że według filmowców przestępcy dla kamuflażu najczęściej są handlowcami lub wykonują wolne zawody sensu largo (prawnicy, politycy, dziennikarze, artyści). Sporo w tym racji, gdyż specyfika tychże profesji polega m.in. na tym, że naturalny jest dla prawnika czy przedsiębiorcy kontakt z osobami innych, bardzo różnych środowisk w nielimitowanym zresztą czasie pracy Członkowie wspomnianego Stowarzyszenia omawiają handel bronią przy śniadaniu na rzymskim tarasie. Wydaje się, że owo Stowarzyszenie to najwyższy szczebel Mafii. Oprócz ministra spraw wewnętrznych należy do niego m.in. pewien profesor, który przyznaje, że W Stowarzyszeniu mamy wspierać się moralnie i finansowo. Poza tym każdy dział na własną rękę. Na Sycylii w kontekście Mafii wyeksponowane są postacie bankiera Ravanusy, szefa telewizji zachodniej Sycylii Giovanni Santamaria, jaki podobno zna wszystkich oraz adwokata Terrasini, który zapytany przez Santamarię w wywiadzie o to, czy Mafia to wymysł, odpowiedział, wnioskując reduktywnie, że Skoro państwo wydało antymafijne ustawy, to rodzinami (cosche), społeczeństwem i organami władzy publicznej. Zjawisko terroryzmu mafijnego łączy się także z przetasowaniami wśród mafijnych klanów, które dążyły do przebudowy tradycyjnych struktur Mafii. Zamachy przeprowadzano z wysoką dozą pragmatyzmu i planistycznym podejściem. Toteż Mafia osiągała z reguły wyżej zarysowane cele, choć niekiedy na krótką metę. Prawdziwy przełom w dziejach Czcigodnego Towarzystwa wywołały dwa zamachy. W obu zginęli sędziowie śledczy, Giovanni Falcone 23 maja 1992 r. wskutek wybuchu trotylu ukrytego pod autostradą. Paolo Borsellino -19 lipca 1992 r. w samochodzie pułapce pod domem swojej matki wraz z pięcioma ochroniarzami, w tym kobietą. Te właśnie zabójstwa spowodowały wstrząs opinii publicznej i masową mobilizację rozmaitych form protestu przeciwko Mafii. 105

106 znaczy, że Mafia chyba istnieje. Niżej od nich w hierarchii znajdują się np. Cirinna i inni pomniejsi żołnierze, którzy organizują nielegalny hazard i domy publiczne. Mafię odarto tu z romantyzmu i mitologii 63. Mafia rozbija rodziny, uzależnia od narkotyków, łamie charaktery i życiorysy. Wszystko to pokazano z równie trzeźwym realizmem. Często sceny kręcone są kamerą trzymaną w ręku, co zbliża serial do reportażu, przydając realizmu, zwłaszcza gdy chodzi o zatrzymania na pozornie błahych szczegółach. Mafia szantażuje, korumpuje wymiar sprawiedliwości, wykrada akta z prokuratur, wciąga praworządnych obywateli w proceder prania pieniędzy. Mafia zabija, uważając, że lepszy martwy, niż skrzywdzony. Zwłoki ukrywa się w betonowych fundamentach dróg i budynków, które realizują mafijne przedsiębiorstwa (lupara bianca). Innym razem zabija się ostentacyjnie w biały dzień, na ulicy, przy świadkach, w sklepie. Jedna z bohaterek serialu straciła przez Mafię dziadka, ojca, wujka, brata w więzieniu i narzeczonego policjanta, który doradzał Cattaniemu. Mafia nie wahała się porwać córkę Cattaniego, by ten posłusznie wykonywał jej polecenia, niwecząc własne śledztwo. Dotąd kobiety i dzieci nie musiały 63 Mitologię tworzą powstałe na bazie tradycyjnych wartości zasady moralne. Spełnia ona bardo ważną rolę, zapewniając wewnętrzną spoistość mafijnych struktur, a także uświęcając niejako istnienie Mafii w odbiorze społecznym. Władza Mafii nie wypływa wyłącznie z koneksji politycznych oraz racjonalnego stosowania przemocy. Równie istotny jest zespół wyznaczników kulturowych, jakie Mafia podziela z ogółem społeczeństwa. Jest to pewne wspólne dziedzictwo, które może skłaniać do poglądu, że Mafia jest produktem sycylijskiego lub śródziemnomorskiego kontekstu kulturowego i że zachowanie mafijne jest następstwem obostrzonego pojmowana walorów pozytywnych, takich jak poczucie honoru. (Matard- Bonucci M.-A, op. cit., s. 120). Wkład w rozwój mafijnej mitologii mają także artyści. W latach 60. XIX w. słowo mafia weszło do potocznego języka całego Półwyspu Apenińskiego. To za sprawą bardzo popularnej sztuki teatralnej pt.: I mafiusi della Vicaria czyli Mafiosi z Vicarii. Opowiadała ona o zwyczajach, języku i życiu palermitańskich więźniów, należących do tajnej organizacji Mafiusi. Akcja sztuki toczy się w latach i obrazuje codzienność więźniów, a zwłaszcza ich wąskiej grupki, skupiającej kamorystów (przestępców pochodzących z niższych obszarów społecznego uwarstwienia), jacy per fas et nefas podporządkowują sobie resztę osadzonych. 106

107 się niczego obawiać, stwierdziła serialowa arystokratka-bankier. W ogóle Mafię pokazuje się jako coraz bardziej bezwzględną, co odpowiadało prawdzie historycznej lat 90. XX w. Cattani w jednym z wywiadów stwierdził, że mafioso to dawniej ktoś, kto kłaniał się silniejszym, choć przyjmował ukłony od słabszych i w razie potrzeby sam wymierzał sobie sprawiedliwość. Dawniej mafioso szanował innych i domagał się szacunku. Był odważny i przewrażliwiony na punkcie honoru. Dziś Mafia jest tam, gdzie nie ma państwa albo jest słabe. Kto szuka skrajnie wręcz naturalistycznego obrazu przestępczości zorganizowanej we Włoszech, powinien sięgnąć do książki R. Saviano pt. Gomorra i filmu powstałego na jej kanwie w 2008 r. Przede wszystkim film powinni oglądnąć takie nastolatki jak, ci, którzy w Gomorze wykradają przestępcą broń, by odgrywać na odludziu sceny rodem z Człowieka z blizną. 7. Piękna Bettien i Człowiek z blizną, czyli mafia transkontynentalna Piękna Bettien produkcja: Holandia 2002 r., reżyseria: Hans Pos Człowiek z blizną produkcja: USA 1983 r., reżyseria: Brian de Palma Tytułowa Bettien jest platynową blondynką z Holandii o urodzie niczym z przedwojennej pocztówki. Poznany przygodnie Albert Morientes wprowadził ją w świat najpierw haute société, a później narkotykowej przestępczości zorganizowanej, która była jak najbardziej współczesna i realna. Film zainspirowały zresztą prawdziwe wydarzenia z lat 80. XX w. Początkowo Bettien tylko towarzyszyła Albertowi w negocjacjach z przedstawicielami struktur dystrybuujących w Holandii narkotyki. Błyskawicznie dzięki intuicji i umiejętności zjednywania sobie ludzi zaczęła odnosić samodzielnie sukcesy w nowym środowisku. Powiedziano jej otwarcie: Nadajesz się do tego. Masz szybki umysł i niczego się nie boisz. To dzięki pomysłowości i refleksowi uniknęła zatrzymania na hiszpańskim lotnisku, gdy czekała na dostawę narkotyków z Ameryki Południowej. Wraz z Albertem schroniła się w Kolumbii u jego szefa, Rico Moralesa. Prawdopodobnie przywódcy jednego z tamtejszych karteli. Prawdopo- 107

108 dobnie, ponieważ w ciągu całego filmu przewija się stwierdzenie, że zawsze jest jakiś szef. Sam Rico Morales tak tłumaczy swoją nielegalną działalność: Struktura firmy jest prosta. To klasyczna piramida. Każdy wie, że ma szefa, ale nie wie czy wyżej też jest inny szef. Firma ma pięć działów: produkcja, transport, ochrona, pobór, kontakty. Przypomina to wyraziście budowę przedsiębiorstwa jako zorganizowanego zespołu składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej 64. Nie bez przyczyny latynoskie struktury przestępcze nazywa się tradycyjnie kartelami. W rozumieniu czysto gospodarczym kartel oznacza formę monopolu kapitalistycznego, umowę między samodzielnymi przedsiębiorstwami zaopatrującymi rynek w podobne towary lub usługi, ograniczającą konkurencję przez ustalanie cen, warunków sprzedaży, ograniczanie produkcji 65. Zatem, rozumiejąc przestępczość zorganizowaną jako przedsiębiorstwo przestępcze 66 i to pod kątem organizacji, jak i profilu 64 Art ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.). 65 W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych, Warszawa 2000, s W USA lat 70. zaczęto krytykować wizję amerykańskiej przestępczości zorganizowanej, jako struktur wyłącznie o sztywnej hierarchii spajanej ostrą dyscypliną i więzami etnicznymi. Wyłoniła się tak nowa koncepcja przestępczości zorganizowanej oparta na jednym z niezaprzeczalnych jej objawów tzn.: dostarczaniu społeczeństwu nielegalnych towarów i usług lub nielegalnym dostarczaniu legalnych towarów lub usług (D.C Smith, Some Things That may Be Important To Understand About Organized Crime Than Cosa Nostra, University of Florida Law Review 1971, vol. XXIV, no. 1, p. 6 [w:] Filipkowski W., Przestępczość zorganizowana ujęcie prawne i kryminologiczne, Prokuratura i prawo, nr 12/2006, s. 61). Tym samym przesunięto akcent na ekonomiczne wyznaczniki działalności przestępczości zorganizowanej w miejsce dotychczasowych aspektów etnicznych lub językowych (np. rosyjskojęzyczne struktury przestępcze w USA). D. Smith (Filipkowski W., op. cit., s. 61) zaproponował określenie przedsiębiorstwo przestępcze (illegal lub illicit enterprise), którego podstawą aktywności legalnej i nielegalnej jest dążność do zdobycia i utrzymania udziału w rynku. Na przykład obrotu narkotykami, pornografią czy też prostytucji, pobierania haraczu za ochronę od określonej kategorii podmiotów. Celem przedsiębiorstwa przestępczego jest, jak i każdego innego przedsiębiorstwa, ekspansja przez eliminację lub ograniczanie konkurencji. Największym atutem w osiąganiu tego celu jest stosowanie 108

109 aktywności, tytułowa Bettien zajmowała się w firmie działami public relations oraz human resources. A że latynoskie kartele działają transgranicznie, zaczęła podróżować po całej Ameryce Południowej jako reprezentant Moralesa. Pozyskiwała nowe kontakty z innymi strukturami przestępczymi oraz zatwierdzała albo odrzucała formy przemytu narkotyków. Sprawdziła się na tyle, że została pierwszą w historii kobietą szefową działu. Odpowiadała za koordynację przemytu narkotyków i pranie brudnych pieniędzy w Europie. Nie musiała przejmować się tym, że w Hiszpanii jest poszukiwana przez wymiar sprawiedliwości, gdyż jak stwierdził Morales W Hiszpanii wszystko da się kupić. A tym bardziej w Boliwii i Kolumbii, gdzie, jeśli wierzyć filmowcom, narkomafia finansuje rządy. W Człowieku z blizną kartele mają wsparcie największych w kraju przemysłowców, ministrów obrony i spraw wewnętrznych. W rzeczywistości na eskalację tego zjawiska wpływa fakt, że struktury przestępcze w tym rejonie świata zaspokajają często określone potrzeby społeczne, zapewniają pracę i środki utrzymania, są alternatywą lub uzupełnieniem dla niewydolnego systemu społeczno-gospodarczego 67. Najpierw z kartelem kolumbijskim, a potem boliwijskim nawiązywał współpracę Tony Montana czyli tytułowy Człowiek z blizną, bohater jednego z najsłynniejszych filmów gangsterskich. Nie był tak inteligentny i subtelny jak Bettien, ale braki nadrabiał dużą pewnością siebie i brakiem skrupułów. Od pomywacza w dziurawych butach awansował na jednego z największych dostawców kokainy do USA. W tym filmie narkotyków nie przemyca się do Europy, ale z Ameryki Południowej przez Panamę do Miami na Florydzie, a potem dalej na północ USA. Jest to proceder bardziej krwawy niż w świecie Bettien. Tu, w normalnym użyciu są bomby, piły mechaniczne i paramilitarne brygady. Tony Montana z kolei zaczął przemocy. Utożsamianie przestępczości zorganizowanej z przedsiębiorstwem przestępczym implikuje instrumentarium środków przeciwdziałania temu zjawisku. Środki przybierają charakter bardziej ekonomiczny niż kryminalistyczny. 67 Z. Rau, op. cit., s

110 spełniać swoje ambicje od zabicia własnego szefa i ślubu z wdową, zupełnie jak bohaterowie klasycznych obrazów gangsterskich lat 30. Natomiast pierwszym wyczynem Bettien było nawiązanie w Holandii porozumienia z niejakim Van Reinem. Kolumbijski kartel miał dostarczać mu najwyższej jakości kokainę, a Van Rein miał ją rozprowadzać. Ów holenderski boss miał układ z policją. Dostarczał jej informacje o innych strukturach przestępczych, a w zamian mógł swobodnie działać i monopolizować rynek. Z taką samą ofertą zwrócił się do Tonyego Montany miejscowy szef wydziału policji ds. narkotyków. Van Reina taka umowa zgubiła. Zginął na zlecenie bałkańskich przestępców, którzy sami chcieli przejąć cały rynek narkotykowy w Holandii. Pojęciem rynek posługiwał się też Tony Montana. W obu filmach zyski z narkobiznesu liczone na worki służą utrzymaniu i rozwojowi tego procederu. W tym celu też zabija się, pierze pieniądze i korumpuje. Spora część kapitału idzie oczywiście na konsumpcję. Montana zawsze marzył o własnym tygrysie i drogich garniturach. Ze wszystkich przywołanych przeze mnie filmów jedynie przestępcy w Ośmiornicy i Ekstradycji nie afiszują się teatralnie swoim bogactwem i wpływami. Szef Bettien, Rico Morales, tracąc kanały przerzutowe w Holandii i Hiszpanii, zwrócił się w stronę Włoch 68. Bettien miała teraz negocjować z bossem mafijnej rodziny (cosche), a jakże Corleone. Chyba nie ma nazwiska, które bardziej by się kojarzyło z przestępczością zorganizowaną. Przemyt tzw. słodyczy odbywał się przez Włochy pod kamuflażem legalnego przedsiębiorstwa, importującego i eksportującego owoce. Przy 68 W latach 90. Mafia zdecydowanie straciła pozycję jednego z głównych dostawców heroiny do USA, zaś obecność na terenie Włoch członków kolumbijskich karteli świadczyła o tym, że działali oni w tym kraju na własną rękę, a włoskie organizacje mafijne nie zdołały przejąć od nich dystrybucji kokainy. Natomiast wzmożoną aktywność omawianych organizacji obserwowano w tradycyjnych dziedzinach, jak wymuszenia haraczy, przemyt papierosów, prowadzenie działalności gospodarczej, głównie w zakresie budownictwa, czemu towarzyszyło praktyczne zmonopolizowanie zamówień publicznych (A. Michalska-Warias, op. cit., s. 112). 110

111 olbrzymim i ryzykownym transporcie 1000 kg kokainy część z niej zaginęła. Aby renegocjować umowę z Corleone, do Włoch musiał przyjechać sam Morales. Wtedy policja sfinalizowała szeroko zakrojoną operację Zielony lód 69. Zatrzymano Rico Moralesa, bossa rodziny Corleone i szereg innych osób z nimi powiązanych m.in. w Londynie. Okazało się, że policja kontrolowała bank, przez który prowadzono transakcje finansowe przestępczych struktur obu kontynentów. Agentem policji był najbliższy współpracownik Bettien, która po jego namowie zdecydowała się składać wyjaśnienia obciążające swojego szefa. Po ośmiu latach błyskotliwej, przestępczej kariery Bettien objęto programem ochrony świadków. Zmieniła wygląd i tożsamość. Musiała zerwać dotychczasowe znajomości. Tyle, że jej najlepsza przyjaciółka już wcześniej odwróciła się od niej. Domyśliła się bowiem, jak Bettien zarabia na życie. Za głowę Bettien Mafia i kolumbijski kartel z Cali wyznaczyły nagrodę. Tymczasem Tony Montana ze szczytu narkotykowej hierarchii spadł zastrzelony prosto na dno basenu w swojej greko-pompejańskiej willi. Stracił wszystko i wszystkich, których kochał. Zabił własnego szefa i ożenił się z jego żoną, która znienawidziła go, bo Tony stał się zbyt chciwy i arogancki. Matka wyrzekła się Tonyego już wtedy, gdy przybywając do USA jako kubański imigrant, wrócił na przestępczą drogę. Swojego najlepszego przyjaciela Tony zabił pod wpływem narkotyków, myśląc, że ten romansuje z jego siostrą. Siostra natomiast zginęła Tonyemu na jego rękach. Wynika z tego, że życie w środowisku przestępczości zorganizowanej jest dobre i barwne, ale krótkie i niebezpieczne. Taka sama nauka płynie z produkcji pt. Kasyno, Ośmiornica, Chłopcy z ferajny i Donnie Brasco. 69 Rozwinięciem wątku infiltracji przestępczych struktur przez podstawionych agentów jest serial dokumentalny z 2011 r. pt. Tajniak: Operacja Zielony Lód. 111

112 8. Don czyli mafia made in Bollywood Produkcja: Indie 2006 r., reż.: Farhan Akhtar Don z 1978 r. wszedł do kanonu bollywoodzkich filmów tzn. produkowanych w Bombaju. Tym bardziej jego remake był trudnym wyzwaniem. Zwłaszcza, że reżyser postanowił brawurowo uwspółcześnić nową wersję filmu. Mimo to, Europejczyk odbiera tego Dona również jako bajkę. Co prawda nie jest to typowa dla bollywoodzkich produkcji plastikowa cepeliada o miłości, przechodzącej ciężkie próby, by potem trwać długo i szczęśliwie. Tym niemniej wizja przestępczości zorganizowanej jest odrealniona, jako mieszanka sensacji, komedii, romansu i typowych dla tej kinematografii musicalowych wstawek pośród ryku karabinów i eksplozji bomb. Jest tutaj również coś z cyklu o Jamesie Bondzie, zwłaszcza gdy Don wyskakuje z samolotu po spadochron czy zdalnie detonuje swoje etui na okulary. Główny bohater czyli tytułowy Don prowadzi w Malezji interesy swojego indyjskiego bossa. Jest postacią cyniczną i mroczną. Przy tym równie sprawnie śpiewa i tańczy, co strzela z inkrustowanego pistoletu, a bije się niczym karateka. Jego przeciwnik to inspektor policji De Silva, który tak tłumaczy historię przestępczości zorganizowanej w Azji: Po rozpadzie Związku Radzieckiego powstało sporo małych państw. Niektórzy ich obywatele zaczęli zbijać majątek, sprzedając broń terrorystom i fundamentalistom. Jednym z imperiów handlarzy bronią kierował Borys. Gdy te imperia upadły pod wpływem międzynarodowej presji, Borys zniknął. Przedostał się do Indii, gdzie środki z obrotu bronią zainwestował w narkotyki. Skupywał opium w Pakistanie, Afganistanie i Indiach, po czym z wielokrotnym zyskiem przemycał je do Europy. Borys miał dwóch głównych współpracowników: Singhanie oraz Vartchana. Kiedy Borys chciał przekazać cały interes Vartchanowi, Singhania zabił Borysa. Policja przypuszcza, że uśmiercił również Vartchana, po którym ślad od tego czasu zaginął. W tej układance postaci Don jest podwładnym Singhanii. Organizuje przemyt kokainy z Malezji do Indii. Tyle w filmie Don. W rzeczywistości 112

113 wysoce trudno jest jednoznacznie sklasyfikować obraz przestępczości na subkontynencie indyjskim, w tym tej zorganizowanej 70. Inny film, którego akcja rozgrywa się m.in. w indyjskich slumsach i dotyka światka przestępczego (Slumdog, milioner z ulicy), tłumaczy pochodzenie przestępczości sugerując teorie podkultur, zwłaszcza tę R. A. Clowarda i L. E. Ohlina 71. Wydaje się ona na tyle uniwersalna, że można ją z powodzeniem odnieść i do grup przestępczych ubogich przedmieść Neapolu w filmie Gomorra i przedmieść Rio de Janeiro w Mieście Boga. Tytułowy Don ma się chyba przynajmniej za półboga, gdyż jak na lidera podgrupy zbytnio balansuje na granicy ryzyka. Nie zleca nikomu niebezpiecznych zadań lecz osobiście zabija czy wymienia pieniądze na narkotyki. Przechwala się, że czeka na niego policja z jedenastu krajów (w tym z Francji). W jego świecie brak miejsca na tworzenie etnicznej wspólnoty opartej o kodeks honorowy. Liczy się tylko zysk i przetrwanie. 70 W przeciwieństwie do obszernej literatury kryminologicznej w innych krajach, spójny zespół badań i myśli dotyczących etiologii przestępczości w Indiach nadal po prostu nie istnieje. Do podstawowych faktorów przestępczości w Indiach zalicza się obecnie głównie: niski współczynnik solaryzacji, analfabetyzm, ubóstwo, zaniedbania przez rodziców i szkołę w procesie socjalizacji dzieci, niewydolny aparat wymiaru sprawiedliwości, wzrost konsumpcyjnego stylu życia przy braku środków do zapewnienia minimum egzystencji, rozluźnienia więzów społecznych z powodu dynamicznej urbanizacji, nowe wzorce kulturowe. Na podstawie: A. Verma, M. Kumar, The Etiology of Crime in India, International Journal of Criminal Justice Sciences, Vol 3, lipiec grudzień 2008, s , tłum. własne z j. angielskiego. 71 Cloward i Ohlin nie uważają przestępczości gangów młodzieżowych za wyraz negacji wartości warstw średnich. Dążenie do osiągnięcia wyższej pozycji społecznej i dostatku pozostaje w ujęciu Clowarda i Ohlina cechą wszystkich warstw społecznych, tworzenie się zaś podkultur przestępczych wynika z niemożności realizacji tych dążeń w legalny sposób. ( ) Podkultura typowo przestępcza będzie rodziła się w dobrze zintegrowanych slumsach, gdzie działają syndykaty przestępcze, różnego rodzaju formy działalności przestępczej dorosłych. Wówczas wzory zachowań przestępczych prezentowane przez dorosłych będą przejmowane przez młodzież i następować będzie stopniowe ich angażowanie się w przestępczość, najpierw w formie gangów młodzieżowych ( ) aż do przynależności do przestępczego syndykatu włącznie (B. Hołyst, op. cit., s ). 113

114 Wygrywają ci, którzy są odważni i bezwzględni, a przy tym inteligentni. Dlatego bez skrupułów wykorzystuje się innych instrumentalnie dla realizacji własnych interesów. Jeśli tylko okaże się, że ktoś z otoczenia Dona jest informatorem policji lub chce przestać dla niego pracować, karą jest śmierć. Don stale rzuca sentencjonalnie zdania w rodzaju: Jedna zepsuta ryba zatruwa cały staw, a jeśli staw ma być mój, jestem zmuszony zabić tę rybę czy też Złapanie Dona nie jest trudne, jest niemożliwe. Gdyby nie wciągająca intelektualnie gra pozorów między policją a kryminalistami, podwójnie raziłaby w oczy cukierkowa i typowo bollywoodzka widowiskowość. Przestępcy ubrani jak prosto z wybiegu wiodą światowe życie i giną z szampanem w ręku. Jednego wieczoru Don śpiewa i tańczy jak na teledysku, a nazajutrz równie lekko zabija swojego kompana zabawy. Przemoc jest normalnym narzędziem pracy. Pozwala utrzymać w ryzach współpracowników oraz prowadzić z powodzeniem nielegalne interesy. Zakończenie Podsumowując, należy zauważyć, że twórcy sztuki filmowej nie stronią od apoteozy przestępczości zorganizowanej na tyle, że budzi ona wzruszenie i sympatię, jak wspominany Ojciec Chrzestny. Nie brakuje także obrazów komediowych 72 lub czysto sensacyjnych, stylizacyjnie eks- 72 W komedii B. Wildera Pół żartem, pół serio (1959) muzycy grani przez gwiazdorski duet J. Lemmona i T. Curtisa są przypadkowymi świadkami zdarzenia zwanego w historii masakrą w Dzień Świętego Walentego (14 lutego 1929 r.), kiedy to pięciu ludzi Capone'a wystrzelało w garażu członków bandy Bugsa Morana. Potem w Miami Lemmon i Curtis trafiają na spotkanie bossów odbywające się pod szyldem Zjazdu Miłośników Włoskiej Opery. Co warto zaznaczyć Capone rzeczywiście był miłośnikiem opery. Ten film jest wielką sumą, choć w komediowej konwencji, stylistyki i wątków wczesnego kina gangsterskiego. Otóż nielegalny alkohol leje się tutaj w zamaskowanych knajpach z hazardem i girlaskami. Przestępcy załatwiają porachunki, a jakże, pistoletami maszynowy M1928 Thompson, nie zapominając oczywiście o kapeluszach i goździkach w klapie. Wyszukana elegancja nabiera pikanterii przez charakterystyczne atrybuty (wykałaczka, bawienie się monetą, cygarem). 114

115 trawaganckich i podrasowanych komercyjnie stereotypami w stylu wielu produkcji z Hollywood czy Hong-Kongu. Są też produkcje, w których dominuje brudny i wręcz odpychający weryzm (fabularny i formalny), jak włoski serial Ośmiornica, Królowie nocy, Gomorra, Donnie Brasco czy Chłopcy z ferajny 73. Tym bardziej dwuznaczna nauka wypływa z tych dwóch ostatnich słynnych obrazów. W pierwszym filmie główny bohater wzrastał w środowisku Cosa Nostra od wczesnej młodości, a tytułowy Donnie Brasco był podstawionym agentem policji. Obaj zdawali sobie sprawę, że uczestniczą w czymś niemoralnym i degenerującym, ale po tym, jak wyszli z tego środowiska objęci programem ochrony świadków, poczuli pewien żal, niedosyt i stratę. Bibliografia 1. Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Gdańsk Fajst M., Płatek M. (red.), W kręgu kryminologii romantycznej, Warszawa Filipkowski W., Przestępczość zorganizowana ujęcie prawne i kryminologiczne, Prokuratura i prawo, nr 12/ Gilinskiy Y., The Russia and the crime today, Przegląd policyjny, Szczytno 2001, nr 3/ Hołyst. B, Kryminologia, Warszawa Hołyst B., Kryminologia, Warszawa Kuzior P., Przestępczość w krajach bałtyckich: Litwie, Łotwie i Estonii ze szczególnym uwzględnieniem przestępczości zorganizowanej, Prokurator 1(29)/ Kurowski W., Pojęcie organizacji przestępczej i przestępczości zorganizowanej, Prokuratura i prawo, nr 1/ Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych, Warszawa Podstawą scenariusza była dokumentalna książka Nicholasa Pileggi pt. Wise Guy: Life in a Mafia Family. 115

116 10. Matard-Bonucci M.-A., Historia mafii, Warszawa Michalska-Warias A., Przestępczość zorganizowana i prawnokarne formy jej przeciwdziałania, Lublin Nese M., Ośmiornica, Warszawa Pływaczewski E. (red.), Przestępczość zorganizowana, świadek koronny, terroryzm w ujęciu praktycznym, Kraków Pytlakowski P., Ornacka E., Alfabet mafii, Warszawa Puzo M., Ojciec chrzestny, Warszawa Rau Z., Przestępczość zorganizowana w Polsce i jej zwalczanie, Kraków Sucharska A., Mafia, największe włoskie przedsiębiorstwo, ( 18. Sztompka P., Socjologia: analiza społeczeństwa, Kraków Świątek R., Lament nad losem bandyty, artykuł z 16 lipca 2009 r., ( 20. Szczegółowa informacja MSWiA dotycząca zagrożenia przestępczością na podstawie wybranych rodzajów przestępstw, stanu bezpieczeństwa na drogach oraz sytuacji na granicy państwowej za 2007 r. 21. Zięba R., Zając J., Budowanie zintegrowanego systemu bezpieczeństwa Polski Ekspertyza, Warszawa Zagrożenie Przestępczością zorganizowaną i narkotykową w Polsce w 2001 r. Sprawozdanie MSWiA. 23. Stan realizacji zadań Centralnego Biura Śledczego KGP w zakresie zwalczania przestępczości zorganizowanej w roku 2007 w ujęciu statystycznym. 24. Verma A., Kumar M., The Etiology of Crime in India, International Journal of Criminal Justice Sciences, Vol. 3, Oficjalna strona internetowa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego Oficjalna strona internetowa KGP Oficjalna strona internetowa MSWIA

117 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks Karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm). 31. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm). 32. Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24, ze zm). Filmografia Wielki napad na pociąg (1903, reż. E. S. Porter); Zabójstwo księcia Gwizjusza (1908, reż. Ch. Le Bargy, A. Calmettes); Zabójca z nędzy (1911, A. Kaminski); Dr. Jekyll and Mr. Hyde (1912, reż. L. Henderson); Muszkieterowie z Pig Alley (1912, reż. D. W. Griffith); Najmilszy ze złodziei (1913, reż. Z. Wesołowski); Antek Kombinator (1913, reż. J. Zagrodzki); Ubój (1914, oparty na sztuce J. Gordina); Włóczęga (1915, Ch. Chaplin); Młody Sherlock Holmes (1924, reż. B. Keaton); Wampiry Warszawy. Tajemnica taksówki nr 1051 (1925, reż. W. Biegański); Zatracona ulica (1925, reż. G. W. Pabst); Londyn po północy (1927, T. Browning); Ludzie podziemia (1927, reż. J. von Sternberg); The Racket (1928, reż. L. Milestone); Mały Cezar (1931, reż. M. LeRoy); Wróg publiczny nr 1 (1931, reż. M. L. Lester); Człowiek z blizną (1932, reż. R. Rosson, H. Hawks); Pistolet do wynajęcia (1942, reż. F. Tuttle); Zbłąkany pies (1949, reż. A. Kurosawa); Pół żartem, pół serio (1959, B. Wilder); Samuraj (1967, J.P. Melville); Bonnie i Clyde (1967, reż., A. Penn); Ojciec chrzestny (1972, 74, 90, reż. F. F. Coppola); Dawno temu w Ameryce (1983, reż. S. Leone); Człowiek z blizną (1983, reż. B. de Palma); Ośmiornica (1984, reż. D. Damiani); Nietykalni (1987, reż. B. de Palma); Chłopcy z ferajny (1989, reż. M. Scorsese); Deja vu (1989, reż. J. Machulski); Ścieżka strachu (1990, reż. E. Coen); Psy, Psy 2 (1992, 93 r., reż. W. Pasikowski); Sonatine (1993, reż. T. Kitano); Upadłe anioły (1995, reż. Wong Kar Wai); Ekstradycja (1995 r., reż. W. Wójcik); Kasyno (1995, M. Scorsese); Donnie Brasco (1997, reż. M. Nevell); Rodzina 117

118 Soprano ( , gł. reż. D. Chase); Vengo (2000, reż. T. Gatliff); Synowie mafii (2001, reż. B. Koppelman, D. Levien); Piękna Bettien (2002, reż. H. Pos); Don (2006 reż. F. Akhtar); Królowie nocy (2007, reż. J. Gray); American Gangster (2007, reż. R. Scott); Świadek koronny (2007, reż. J. Filipiak, J. Sypniewski); Gomorra (2008, reż. M. Garrone); Wrogowie publiczni (2009, reż. M. Mann); Janosik, historia prawdziwa (2009, A. Holland, K. Adamik); Tajniak: Operacja Zielony Lód (2011, serial dokumentalny Discovery). 118

119 MARCIN URBANIAK Musashi Miyamoto od wolności do zwycięstwa. Szkice o Księdze pięciu kręgów Abstract: As we know, Gorin-no Sho contains some practical advices, but also philosophical considerations, which set up a kind of conjunction the confluence of bushi martial craft, niten ichi-ryū together with some reflections on human condition focusing upon its strong and weak points. The first part of this outline discusses in short the pragmatic angle of Miyamoto s treatise, which approaches a question of victory: regarding both winning the close combat or warfare and in general the efficacy of action. The second part of the outline is dedicated to the notional angle of Miyamoto s thought. It is concentrated upon two issues: the awareness of the individual lifetime and death as well as the notion of liberty. In presented interpretation, the key problem is located in liberty. This phenomenon seems to specify the efficiency in taking action / challenge and the comprehensive growth of spirit alike the selfrealization progress. The notion of liberty occures to play the significant, primary part in the understanding of the human nature in ethical and metaphysical measurement as well. Key words: bushi, kenjutsu, philosophy, ethics, liberty, metaphysics Refleksje i rady, jakie czytelnik znajdzie w Księdze pięciu kręgów, stanowią kontaminację treści dotyczących solidnego rzemiosła bushi oraz sztuki walki Szkoły Dwóch Mieczy z teoretycznymi uwagami, rozważającymi ludzką naturą ze szczególnym uwzględnieniem jej słabości i zalet. W niniejszej pracy w pierwszej kolejności zaprezentowano i szkicowo omówiono pragmatyczną stronę nauk Musashi ego Miyamoto, która oscyluje wokół kategorii zwycięstwa zarówno pod względem skutecznej walki, jak i ogólniej konstruktywnego działania (wymiar prakseologiczny). 119

120 W drugiej części teksu, poświęconej czysto spekulatywnemu aspektowi rozmyślań, skupiono się na dwóch kwestiach: świadomości swej czasowości / śmierci oraz na pojęciu wolności. W naszej interpretacji to właśnie wolność stanowi kluczowe zagadnienie zarówno dla efektywności podejmowanych wyzwań i decyzji (kwestia zwycięstwa), jak i dla całościowego rozwoju duchowego procesu samodoskonalenia. Kategoria wolności okazuje się również odgrywać nadrzędna rolę we wszelkim rozumieniu istoty człowieka tak w wymiarze etycznym, jak i metafizycznym. Jak wiadomo znawcom niten ichi-ryū 1, Musashi Miyamoto ( ) pierwszy pojedynek stoczył już w wieku trzynastu lat, zabijając swojego przeciwnika. Od tego momentu, w ciągu całego życia odbył on liczne, długie wędrówki, mierząc się zwycięsko z mistrzami wielu szkół miecza (Shinto, Shinkage), włóczni (Hozo-in), łańcucha i sierpu czy kija. W międzyczasie był zaangażowany w walkę przeciwko Ieyasu Tokugawie 2. Po usunięciu się z aktywnego życia w całkowite odosobnienie, poświęcał się praktykowaniu zen, rzeźbieniu, tworzeniu poematów, architekturze ogrodów. W pięćdziesiątym ósmym roku życia ukończył traktat Trzydzieści pięć artykułów o sztuce wojennej dedykowany daimyō Hosokawie. Dwa lata później zamieszkał w pustelni na górze Iwato, rozpoczynając pracę nad Księgą pięciu kręgów (Gorin-no sho). Ukończył ją w ciągu kolejnych dwóch lat, dodając dwadzieścia jeden wskazówek dla potencjalnego wojownika, zatytułowanych Samotna droga (Dokugyodo). Przedstawił tam credo swojego życia. Filozofię zawartą w Gorin-no sho (spisaną w pięciu zwojach kręgach Ziemi, Wody, Ognia, Wiatru i Nieba / Pustki) można swobodnie streścić w jednym kluczowym zdaniu: podczas jakiegokolwiek starcia nie jest istotny sposób walki, czy też użyta broń liczy się wyłącznie końcowy 1 Sztuka walki dwoma mieczami (wakizashi oraz katana), której Musashi był twórcą (Szkoła Dwóch Mieczy). 2 Od 1603 r. pierwszy shogun z rodu Tokugawa do czasu przekazania swej władzy w 1605 r. synowi Hidetadzie. Zob. J. Tubielewicz, Historia Japonii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław

121 efekt. Nie ulega wątpliwości, że efekt musi, a co najmniej powinien, być tylko jeden: z w y c i ę s t w o. Istota konfliktu pozostaje zawsze taka sama, niezależnie od tego, czy walczy się z jednym przeciwnikiem, czy też z całą wrogą armią. Indywidualny pojedynek posiada bowiem identyczny cel i motyw, co bitwa między tysiącami zwycięstwo. Studiując nauki zawarte w Księdze, czytelnik może zauważyć, iż jej autor łączy i przeplata praktyczne wskazówki dotyczące żołnierskiego rzemiosła oraz sztuki walki własnej Szkoły Dwóch Mieczy z czysto teoretycznymi uwagami, czy też sentencjami, opartymi na długoletnich obserwacjach i przemyśleniach. Sentencje owe, poza wartością subtelnych wywodów metafizycznych, mają za zadanie skłonić czytelnika do refleksji nad ludzką naturą, jej słabościami i zaletami naturą niewątpliwie ponaddziejową i ponadkulturową. Dla przejrzystości niniejszej pracy omówiono w pierwszej kolejności tylko część praktyczną rozważań, aby następnie w drugiej kolejności przybliżyć w zarysie wybrane refleksje Musashi ego. Druga część pracy stanowi swoisty trzon przemyśleń zarówno dotyczących sztuki wojennej, jak i samej kondycji ludzkiej. Swój przewodnik po wojennej drodze, będący zarazem wprowadzeniem do autorskiego systemu walki niten ichi-ryū, Szkoły Dwóch Mieczy, Miyamoto rozpoczyna od rzeczy pozornie banalnej, lecz niezwykle ważnej dla każdego adepta sztuk walki postawy ciała. Podkreśla on zwłaszcza, że ruch nóg musi wyglądać niczym zwyczajny krok, zaś ze wszystkich pozycji ciała najdoskonalsza jest średnia (chudan). Natychmiast jednak dodaje, iż tym, co fundamentalne, jest fakt nieistnienia ostatecznie najlepszej, ani też najkorzystniejszej pozycji cały trud polega na głębokim zrozumieniu i rozróżnieniu zalet każdej z technik za pomocą swego serca i umysłu. Jednakowo również nie powinno się zakładać nigdy z góry, jak zaatakować adwersarza (jakim cięciem) i z jakim natężeniem siły. Cały kunszt polega bowiem na tym, aby, antycypując, umieć przejąć rytm walki przeciwnika w celu odgadywania jego zamiarów, zanim on sam je urzeczywistni. Sztuka miecza nie polega na szybkości, sile, czy technice wszystko zależy przede wszystkim od rodzaju przeciwnika oraz naszej umiejętności p r z e w i d y- 121

122 w a n i a toku walki. Zatem wysoce wartościową taktyką jest przechylająca szalę zwycięstwa sztuka powstrzymywania w zarodku planów wroga, zanim zdążą się one zrealizować 3. Nie tylko w walce, lecz we wszelkim działaniu sprawą wielkiej wagi jest zdolność przewidzenia nadchodzącej chwili oraz jej konsekwencji. Co za tym idzie, należy być na tyle elastycznym, ażeby móc szybko porzucić pierwotne plany i obrać taktyki niespodziewane dla wroga, zatem uniemożliwić bycie samemu antycypowanym (podobną technikę wedle autora Księgi powinno się stosować nie częściej, niż dwa razy). Ukazuje się nam tutaj druga wskazówka mistrza: poprzez własną pozorną labilność dążymy do zaburzenia ł a d u i spokoju w duszy oraz poczynaniach naszego przeciwnika. Niezwykle ważną rzeczą jest wykorzystanie załamania się spójności logicznego działania oponenta. Załamanie takie jest rezultatem zakłócenia równowagi jego ducha, gdy górę nad opanowanym rozumem biorą porywcze afekty i namiętności. Zazwyczaj przerażenie i chaos wywołuje to, co irracjonalne, niespodziewane i nagłe czego nie można było przewidzieć ani kontrolować. Stąd przykładowo, gdy siły wroga są znacznie przeważające, zalecone jest uderzać tam, gdzie oponent jest najliczniejszy / najmocniejszy osłabiamy to miejsce, a przede wszystkim zaburzamy harmonię działań i myśli przeciwnika. Powyższa kwestia opiera się także na e l a s t y c z n o ś c i ciągłej zmiany używanych technik, postaw, ataków (cięć). Jednocześnie nie wolno zapominać, iż sami musimy przy tym utrzymywać spokój ducha, aby nie zostać zgładzonym własną taktyką. W przypadku, gdy tylko zadrży nam 3 Zauważmy, że analogiczne sugestie znajdziemy już u Sun Zi w Sztuce wojennej, która powstała około dwa tysiące lat przed rozważaniami Musashi'ego. W najstarszym podręczniku sztuki wojennej czytamy: Tak więc najważniejsze jest uderzenie w samą strategię przeciwnika. Du Mu: Wielki książę powiedział: «Kto jest świetny w rozwiązywaniu trudności, czyni to, zanim powstaną. Kto świetny w pokonywaniu wrogów, zwycięża, zanim pojawi się zagrożenie.» Li Quan: Plany trzeba unicestwiać w zalążku. ( ) W wojnie największym osiągnięciem jest atakowanie planów nieprzyjaciela. Sun Zi, Sztuka wojenna, Vis-a-Vis/Etiuda, Kraków 2007, s

123 serce czy pojawi się moment zawahania (górę nad ratio przejmie affectus), jedynym sposobem pozostaje możliwie jak najskuteczniej wyciszyć się wewnętrznie 4. Gdy powiedzie nam się ta sztuka, a wróg postąpi chaotycznie lub zacznie się wycofywać, wówczas przychodzi moment, kiedy powinniśmy przeprowadzić skutecznie miażdżący atak. Ów nagły zryw nie pozwoli adwersarzowi zreorganizować się, nabrać nowego oddechu, pozostawi go zdezorientowanego w nowej sytuacji. Osobną kwestią jest, iż sami musimy posiadać rozeznanie w taktyce przeciwnika. W tym celu zaleca Musashi najskuteczniejsze jest markowanie gwałtownego natarcia, aby rozpoznać reakcję oponenta, zgodnie z jego taktycznym planem walki. Twórca niten ichi-ryū przedstawia także bardziej szczegółowe zalecenia, z których warto zwrócić uwagę na następujące: a) w miejscach publicznych sugeruje, aby światło mieć za sobą, ewentualny tłok z prawej strony, zaś ciszę i spokój po lewej (stosuje się tylko do osób praworęcznych); b) okrzyk (kensei) jest zawsze oznaką mocy, a przede wszystkim wyzwolenia energii; pokazuje również przeciwnikowi, jak wiele jest w nas siły witalnej; c) nacierając, wychodzimy do ataku nagle i energicznie, mocnym krokiem uwalniamy wtedy zasoby siły ducha, zaskakując wroga; d) kiedy adwersarz atakuje, dobrze jest bez wstydu udać strach i słabość gdy tylko nastąpi spowolnienie ataku bądź brak skupienia, natychmiast błyskawicznie kontratakujemy; e) nie dajemy poznać innym, na czym się koncentrujemy w momencie walki umysł powinien być oczyszczony z niepotrzebnych kwestii, zaś duch nieporuszony emocjami. Przejdźmy teraz do uwag teoretycznych, które w oryginale miały formę zbioru luźnych aforyzmów, niż konsekwentnie prowadzonego toku 4 Używając metafory Platona, część popędliwa (wraz z pożądliwą) duszy muszą podporządkować się rozsądkowi, aby osiągnąć możliwie największą korzyść działania. 123

124 metafizycznej spekulacji, odnośnie duchowej sfery jednostki ludzkiej, czy konkretnie wojownika. Przede wszystkim samuraj odnajduje znaczenie swojej D r o g i (indywidualnie słuszny sposób postępowania) poprzez (1) umiłowanie sztuki umierania, tzn. niezmienną świadomość zagrożenia śmiercią, oraz (2) nieustanną naukę nie tylko żołnierskiego rzemiosła, lecz nade wszystko uczenia się o sobie samym. Nauka ta prowadzona być winna w dwóch przeciwstawnych kierunkach równocześnie: poczynając od rzeczy wielkich, należy poznawać rzeczy małe, oraz odwrotnie, z płycizn powinno się niezmiennie dochodzić do głębi istoty otaczających rzeczy. Duchową postawę serca i umysłu reprezentuje tutaj symbol wody będąc bezkształtną, przybiera ona kształt naczynia, do którego ją wlano. Takie wartości, jak niezmienność, stałość i twardość, oznaczają nieuchronną i lekkomyślną śmierć; natomiast swoboda, zmienność i lekkość, jednym słowem wolność odnoszą nas do czystego strumienia życia. Owa zmienność, jako realizacja zewnętrznej wolności, w praktyce wyraża się szybkością i umiejętnością uchwycenia chwili (fundamentalnej, jak widzieliśmy wcześniej, w starciu z przeciwnikiem). Inną cechą etosu otwartego serca i umysłu oraz gotowości do porzucania przyzwyczajeń (gotowością zmienności) jest korzystanie z różnorodności, wielości możliwych doświadczeń kształtujących i hartujących ducha jeżeli nie poznasz tego, co obce, niezmiernie trudno będzie ci poznać samego siebie. Jedynie różnorodność doświadczeń życiowych, a więc rozpoznanie wielu Dróg, pozwala nabrać właściwego podejścia do świata, a nade wszystko znaleźć własną Drogę. Nie możemy zapominać, że posiąść zasady znaczy również umieć je odrzucić w razie konieczności jest to dowód, iż serce pozostaje czyste i otwarte. Funkcjonalny wymiar tej kwestii ujawnia się podczas konfliktu / starcia jako umiejętność wprowadzania adwersarza w stan niemożliwości przewidywania naszego ruchu: jeśli wróg pomyśli o górze pokaż mu morze; jeśli o morzu pokaż mu górę. Z kolei kiedy czujemy podczas walki, że nasza uwaga zaczyna się rozpraszać, wykorzystujemy swą ela- 124

125 styczność i zmienność porzucamy strategię oraz zamiary, które dotąd wypełniały nasz umysł i działamy tak, jakby wszystko zaczynało się na nowo. Jest to lekkość, chwytanie chwili, lecz zawsze bez pośpiechu cicho i łagodnie. Ów brak pośpiechu jest warunkiem umożliwiającym spokój serca i jasność umysłu, czyli rozpoznanie danej sytuacji. Z kolei rozpoznanie aktualnej sytuacji prowadzi nas zwrotnie do głębszego zrozumienia siebie, swej Drogi. Autor Gorin-no sho twierdził, iż w codziennej prozie życia nie dostrzega się żadnego sensu dostrzega się tylko pustkę, gdy nie rozumie się tego, co się widzi. Jednakże zdaniem Musashi ego właściwą pustką 5 jest to, czego zobaczyć nie można, ale czym można i należy się stać. Prawdziwy, jeśli można tak powiedzieć, wojownik rozpoznaje ową pustkę, gdy przejdzie Drogę, akceptując ją. Jest to moment równoznaczny z osiągnięciem głębokiego doświadczenia życiowego; kiedy swobodnie panuje się nad uczuciami i myślami; gdy coraz rzadziej zdarzają się chwile zawahania oraz błędnych decyzji; w końcu kiedy polega się wyłącznie na sile własnej woli i postępuje tylko wedle niej. Wówczas to wkracza się na indywidualną Drogę samodoskonalenia, zaś ową Drogę postrzega się jako pustkę, jako niezwykle złożoną korelację wszelkich przeżyć, myśli, doświadczeń, planów, wartości. Ostatecznie bowiem, pisze Musashi, jest tylko Droga duch nią stąpający staje się 5 Musashi nie używa terminu pustka w znaczeniu, jakie funkcjonuje w kulturze Zachodu. Zakładając, iż porusza się on w terminologii określonej przez buddyzm, konotacją pojęcia pustki będzie tutaj nietrwałość i wzajemna zależność wszechrzeczy. Śunyata (z sanskrytu pustka, pustość, niesubstancjalność ) jedno z głównych pojęć buddyzmu mahajany, sformułowane przez Nagardżunę. Zgodnie z jej doktryną wszystkie rzeczy, czyli dharmy, są przejawieniami pozbawionymi realnego istnienia czy definitywnego nieistnienia. Oznacza to, że wszystkie zjawiska i rzeczy, łącznie z osobowością i świadomością człowieka, nie posiadają stałej natury. Cały świat stanowi układ ciągle zmieniających się uwarunkowań. Nic nie istnieje samo z siebie, ale jest wynikiem współwystępowania różnych elementów. To, co istnieje, jest jedynie przejawem, czy też zjawiskiem pozbawionym substancjalnego bycia. Pełne uświadomienie sobie owej pustki owocuje najwyższym, wyzwalającym z doczesności, stopniem oświecenia. Por. U. Baatz, Buddyzm, Interspar, Warszawa

126 pustką, która, samodoskonaląc się każdego dnia, zwycięża siebie z dnia wczorajszego. Na zakończenie Autor chciałby zwrócić uwagę na pojawiające się w tle pojęcie wolności, kojarzone z porzuceniem zasad. Jest to jednak możliwe tylko dla wytrawnych szermierzy 6. Jeżeli Musashi mówi nam o niej, to co dokładnie ma na myśli? Z pewnością nie mówi on o dowolności, która jest zasadniczo sprzeczna z jego kodeksem postępowania. Nie mówi on również o wolności od wszelkiego rodzaju obiektywnych determinantów, jak tradycja, normy, wartości przekazywane poprzez różnorodne szkoły ogólnie, wolności od przestrzegania pewnego kodeksu, z którym wiąże się mnóstwo wymagań i wyrzeczeń. Wydaje się, iż mamy tutaj do czynienia z w o l n o ś c i ą d o, która bezpośrednio związana jest z działaniem: dążeniem do zwycięstwa oraz rozumieniem Drogi. Innymi słowy wojownik zwycięża, kiedy jest wolny, tzn. gdy z własnej woli ogranicza się do skonkretyzowanych wytycznych, w obszarze których może dokonywać samodzielnych wyborów (autonomia i niezależność w ramach pewnego systemu) w sposób przemyślany i rozważny. Jest to samodzielność w obszarze ogólnej formy Drogi. Od nas subiektywnie zależy, w jaki sposób ową Drogę przebędziemy, a jedynym warunkiem jest podążanie nią. Wówczas stajemy się wolni, wówczas także zwyciężamy. Jak widzimy, tak pomyślana wolność musi być podporządkowana określonym regułom, zasadom, motywom, celom, które struktury- 6 Nigdy niczego nie osiągniesz, jeśli nie poznasz podstawowych reguł. ( ) Pozbądź się ich [wątpliwości], pogłębiając swoje wiadomości o zasadach rządzących światem. ( ) [Z czasem] ( ) gdy już całkowicie oczyścisz umysł z nabytych wiadomości ( ), to wówczas każdą z technik wybranej przez siebie sztuki wykonasz łatwo, bez zastanowienia, ale zgodnie z posiadaną wiedzą. Działanie twoje będzie spontaniczne, poza krawędzią świadomości [wcześniej użytych zasad] (Munenori Tagyū, Heihō Kadensho. Księga przekazów rodzinnych o sztuce wojny, Diamond Books, Bydgoszcz 2002, s. 16). Albowiem posiąść zasady to znaczy umieć je odrzucić (M. Miyamoto, Gorin-no sho. Księga pięciu kręgów, Diamond Books, Bydgoszcz 2001, s. 31). 126

127 zują ją nadając kształt i kierunek żywiołowi czynu 7. W przeciwnym razie w miejscu wolności mamy chaotyczną, dowolną arbitralność nie korzystamy ze swej spontanicznej twórczości, która stanowi istotę wolności, ale stajemy się niewolnikami przypadku. Ponadto, warunkiem tak rozumianej wolności okazuje się być ludzka skończoność, a konkretnie sztuka umierania wyrażona przez Musashi ego jako stała świadomość śmierci oraz permanentna gotowość godnego przyjęcia jej. Świadomość ugruntowuje wolność: rozumiem siebie, zasady, okoliczności ( ). To właśnie ona kształtuje sposób, w jaki przemierzam Drogę czynię to rozważnie, bez pośpiechu, podejmując decyzje odrzucenia bądź przyjęcia kolejnych nauk i wartości, bądź uciekam od wolności / odpowiedzialności i podporządkowuję gotowym schematom rozwiązań. Zrzucając odpowiedzialność, zatracamy jednocześnie nowatorskość, kreatywność i twórczość (a jak wiemy, trwałość i niezmienność są najkrótszą drogą ku klęsce i śmierci) wówczas dopiero jesteśmy zniewoleni automatyzmami bezmyślnego kopiowania. Trzecim ważnym motywem tyczącym się wolności i zwyciężania, który pojawia się w Księdze jest fakt, iż zasadą systemu nauk Musashi ego jest nakaz dążenia do uzyskania umiejętności porzucania zasad systemu, kiedy wymagają tego okoliczności. Jest to zatem nauka głosząca bądź to synkretyzm, owocujący wieloaspektowością i skutecznością, bądź też odnosi się bezpośrednio do metod buddyzmu zen. W zen pokonanie ram schematu stanowi istotę mentalnego treningu. W ten sposób uzyskujemy poprzez wskazówki Musashi Miyamoto zamknięty system, uczący zarazem przekraczania go i wyrzekania się jego reguł. System ten, będąc (pozornie) ograniczonym zbiorem zasad, faktycznie jest nieskończony i nigdy niezamknięty. Nieprzerwanie ewoluuje on w sercach, umysłach i działaniach jego adeptów. Jest to Szkoła samorozwoju, trzymająca się dążenia do bycia autentycznym, wskazująca możliwe do podjęcia kierunki, wymagająca 7 Co ciekawe, na gruncie europejskim ten aspekt pojęcia wolności został zaakcentowany dopiero w XX wieku m. in przez takich myślicieli, jak Karl Jaspers, Maurice Merleau-Ponty, Hannah Arendt, Erich Fromm czy Albert Camus. 127

128 jednakże podjęcia odpowiedzialności za własne wybory bycie sobą to jedna z postaci zwycięstwa. Jest ona nie byle jaką wartością gdyż być sobą, to być autentycznie wolnym. Bibliografia 1. Baatz U., Buddyzm, Interspar, Warszawa Musashi Miyamoto, Księga pięciu kręgów, Diamond Books, Bydgoszcz Socha H., Miecze japońskie Nihonto, Bellona, Warszawa Socha H., Tsuba. Elementy broni samurajskiej, Bellona, Warszawa Sun Zi, Sztuka wojenna, Vis-a-Vis/Etiuda, Kraków Tubielewicz J., Historia Japonii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław

129 JACEK DWORZECKI Negocjacje w działaniach polskiej Policji Abstract: This article presents (in outline) the essence of the negotiations the police as a modern crisis management tool. Discusses the concept of negotiation and crisis. Pointed out the fundamental differences between the negotiation of a business and the negotiations undertaken by the police as part of business. Shows the process of training for Polish police officers carrying out tasks police negotiators. Key words: negotiations, crisis management, security, police Streszczenie: Artykuł przedstawia (w zarysie) istotę negocjacji policyjnych jako współczesnego narzędzia rozwiązywania sytuacji kryzysowych. Przytoczone zostały m.in. pojęcia negocjacji, kryzysu. Omówiono zasadnicze różnice występujące między negocjacjami o charakterze biznesowym a negocjacjami realizowanymi przez policję w ramach działań służbowych. Przedstawiono proces szkolenia funkcjonariuszy polskiej policji realizujących nieetatowo zadania negocjatorów policyjnych. Słowa klucze: negocjacje, zarządzanie kryzysowe, bezpieczeństwo, policja Wstęp Klasyczne definicje negocjacji wskazują, że jest to dwustronny proces komunikowania się, którego celem jest osiągnięcie porozumienia, za pośrednictwem różnorodnych kanałów komunikacji. Negocjowanie umożliwia pokierowanie konfliktami w sposób skuteczny i prowadzący do obustronnego zadowolenia. Sytuacje negocjacyjne odznaczają się trzema głównymi cechami: sprzecznością interesów między dwoma lub więcej stronami; 129

130 brakiem stałego ustalonego zbioru reguł lub procedur służących rozstrzygnięciu konfliktu, bądź postępowaniem przez strony niezależnie od takiego zbioru i poszukiwaniem własnych rozwiązań; szukaniem porozumienia pomiędzy stronami przynajmniej na początku, zamiast podjęcia otwartej walki prowadzącej do kapitulacji jednej ze stron, do trwałego zerwania wzajemnych stosunków albo do przedstawienia sporu władzy wyższej do rozstrzygnięcia. R. Fischer, W. Ury i B. Patton nazywają negocjacjami każdą sytuację dialogu, ( ) w której ludzie dążą do jakiegoś rozwiązania konfliktu, a ponieważ różnią się między sobą, więc stosują negocjacje, aby dać sobie radę z tymi różnicami 1. Negocjacje to ( ) dwustronny proces komunikowania się, którego celem jest osiągnięcie porozumienia, gdy niektóre przynajmniej interesy zaangażowanych stron są konfliktowe 2. Komunikację należy interpretować jako proces, w którym osoba-nadawca komunikatu sprawia, że jej myśli, pragnienia i wiedza stają się zrozumiałe dla odbiorcy 3. Jak wskazuje J. Stawnicka, zajmująca się badaniem zachowań językowych w sytuacjach kryzysowych, ( ) parametrami sytuacji komunikacyjnej są płaszczyzny: płaszczyzna werbalna, płaszczyzna niewerbalna, płaszczyzna pozawerbalna, parametr różnic kulturowych oraz system wartości nadawcy i odbiorcy. Komunikacja werbalna typu face to face może być skuteczna wyłącznie dzięki jedności działań werbalnych, suprasegmentalnych i niewerbalnych 4. Warstwę suprasegmenatalną tworzy subkod prozodyczny w skład którego zaliczymy intonację, akcent, 1 R. Fisher, W. Ury, B. Patton, Dochodząc do Tak. Negocjowanie bez poddawania się, wyd. II rozszerzone, Warszawa 1997, s R. A. Rządca, Przedmowa do drugiego wydania polskiego, [w:] Dochodząc do Tak. Negocjowanie bez poddawania się, R. Fisher, W. Ury, B. Patton, op. cit. s H. Bieniok, Sztuka komunikowania się, negocjacji i rozwiązywania konfliktów, Katowice 2005, s J. Stawnicka, Komunikacja w sytuacjach kryzysowych perspektywy badawcze, [w:] Jakość wobec wyzwań i zagrożeń XXI wieku, (Red.) E. Ślachcińska, A. Zduniak, Poznań 2011, s

131 iloczas, tempo mówienia, pauzę, rytm, siłę i barwę głosu oraz zachowania parajęzykowe w postaci dźwięków asemantycznych (śmiechu, gwizdania) 5. Ww. płaszczyzny obejmują całokształt sytuacji komunikacyjnej 6. Przenosząc definicje klasycznych negocjacji na grunt psychologii kryzysu, otrzymamy termin «negocjacje kryzysowe». Kryzys (gr. krisis) w rozumieniu sytuacji przełomowej, o zabarwieniu zarówno destruktywnym, jak i konstruktywnym, będzie oznaczał stan dezorganizacji i braku sposobów radzenia sobie w danych okolicznościach. Wskutek prób jego przezwyciężenia może dojść do sytuacji kryzysowej, czyli stanu, w którym w rozwiązanie konkretnego kryzysu zaangażowane zostaną różne osoby i instytucje. Łącząc anglojęzyczny termin «negotiation» z greckim «krisis», otrzymamy «crisis negotiation», czyli «negocjacje kryzysowe» 7. Z punktu widzenia komunikacji międzyludzkiej, każde negocjacje w sytuacji kryzysowej można rozpatrywać jako proces, w którym poprzez stosowanie zasad interwencji kryzysowej, interwent (negocjator) dąży do sprowadzenia klienta/sprawcy z obszaru ekstremalnej emocjonalności do obszaru maksymalnego racjonalizmu. W większości sytuacji kryzysowych, które podlegają rozwiązaniu w drodze komunikacji, główną rolę odgrywają umiejętności planowania i prowadzenia interwencji kryzysowej, które posiada negocjator. Te umiejętności to przede wszystkim: umiejętność oceny sytuacji, nawiązywania i prowadzenia rozmowy oraz aktywnego słuchania. Zdaniem D. Biel ten ostatni element (słuchanie rozmówcy w sposób aktywny) jest ( ) gwarancją skuteczności w komunikacji. Pomaga uzyskać wiedzę na temat interlokutora i jego punktów odniesienia, dostarcza mu satysfakcji bycia 5 B. Kaczmarek, Rodzaje kodów komunikacyjnych, [w:] Komunikowanie się we współczesnym świecie, (red.) B. Kaczmarek, K. Markiewicz, Lublin 2006, s J. Stawnicka, Komunikacja w sytuacjach, s D. Piotrowicz, Negocjacje kryzysowe i policyjne. Wybrane zagadnienia psychologiczne i kryminologiczne, Warszawa 2010, s

132 wysłuchanym 8. Dopiero po zredukowaniu wpływu emocji na rozmowę, możliwe jest wprowadzanie technik negocjacyjnych. Negocjacje w sytuacji kryzysowej zawierającej element zagrożenia odznaczają się następującymi cechami: obecność przemocy zarówno po stronie władz, jak też sprawcy incydentu; gra zwykle dotyczy ekstremalnie wysokiej stawki, jaką jest ludzkie życie lub zdrowie; koncentracja na warunkach stawianych przez sprawcę incydentu; emocjonalność czyli przewaga nieprzyjemnych stanów emocjonalnych i uczuć, jak np. złości, strachu itp.; potrzeba zachowania twarzy przez obie strony interakcji; presja czasu; niedobór informacji istotnych dla sprawnego działania negocjatorów; brak możliwości drobiazgowego zapisania uzgodnień 9. Negocjacje kryzysowe jest to specyficzna odmiana komunikacji kryzysowej, proces dochodzenia do porozumienia w sytuacji różnic interesów, gdzie sytuacji negocjacyjnej towarzyszą ekstremalne emocje i zachowania (początkowo przeważnie destruktywne). Negocjacje policyjne Jedną z form negocjacji prowadzonych w warunkach wystąpienia sytuacji kryzysowej, są negocjacje policyjne. Negocjacje policyjne to prowadzenie komunikacji ze sprawcą m.in. zdarzenia przestępczego, w trakcie jego trwania i/lub w związku z takim zdarzeniem, w celu rozwiązania zgodnego z obowiązującymi przepisami prawnymi i zasadami etycznymi obowiązującymi wszystkich funkcjonariuszy policji. Komuni- 8 D. Biel, Rola aktywnego słuchania w komunikacji interpersonalnej. Uwagi ogólne, [w:] Literatura i język. Szkice opisowe i komparatywne, (Red.) M. Michalska- Suchanek, Gliwice 2010, s J. A. Call, The hostage triad: Takers, Victims and Negotiators 1996, s. 61, w zbiorach autora. 132

133 kacja zachodzi pomiędzy przedstawicielem policji a sprawcą incydentu krytycznego (np. publicznej demonstracji próby samobójczej). Celem nadrzędnym, któremu służy taka komunikacja, jest rozwiązanie powstałej sytuacji kryzysowej zgodnie z zasadami etycznymi i prawnymi. Najczęściej jest to rozwiązanie pokojowe, co oznacza, że nie zachodzi potrzeba użycia siły, środków technicznych lub broni palnej w celu obezwładnienia i zatrzymania sprawcy. W trakcie działań policyjnych zwraca się uwagę przede wszystkim na: odstąpienie sprawcy od dalszego przestępczego działania; ewentualne wypracowanie innego sposobu rozwiązania zaistniałej pejoratywnej sytuacji; zatrzymanie sprawcy w trakcie czynu (szczególnie w sytuacjach uprowadzeń dla okupu oraz gróźb karalnych); zebranie dowodów dokonania przestępstwa, umożliwiających udowodnienie winy. Negocjacje policyjne, jako narzędzie pozwalające na rozwiązywanie sytuacji kryzysowych bez użycia siły, nabierają w obecnych czasach coraz większego znaczenia. Na początku XXI wieku, gdy społeczeństwo polskie pragnąc zapomnieć o terrorze totalitaryzmu, oczekuje od policji zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony, ale w humanitarnym duchu, negocjacje policyjne stają się nieodzownym elementem działań policyjnych. Negocjacje policyjne to prowadzenie rozmów w celu pokojowego rozwiązania sytuacji kryzysowych oraz ustabilizowanie sytuacji pod kątem możliwości bezpiecznego reagowania sił policyjnych. Negocjatorzy policyjni podlegają dowódcy akcji lub operacji policyjnej, ich działania rozpoczynają się i kończą na polecenie tych dowódców. Biorąc pod uwagę coraz powszechniejsze użycie zespołów negocjacyjnych na terenie Polski, należy zaznaczyć, że negocjacje stały się uznaną i przyjętą formą pracy policji, bowiem mają na celu zachowanie życia i zdrowia zakładników, ofiar, świadków, sprawców, osób postronnych oraz policjantów. Istnieje zasadnicza różnica pomiędzy działaniami w postaci negocjacji policyjnych, a innymi formami negocjacji (np. negocjacji w biznesie). 133

134 Zawodowi biznesowi negocjatorzy wiedzą, że podejmowane przez nich działania aby można było mówić o sukcesie muszą być nacechowane dążeniem do kompromisu, a każda ze stron w ramach obopólnego konsensusu i tak musi odnieść wymierne, akceptowalne korzyści. Inaczej kształtuje się efekt finalny negocjacji prowadzonych przez policjantów z osobami, które falandyzują 10 lub już dopuściły się naruszenia obowiązującego porządku prawnego. O sukcesie wynikającym z podjętych i pozytywnie zakończonych negocjacji policyjnych można mówić tylko wtedy, gdy jedna ze stron całkowicie odstąpi od swoich żądań, zaniecha podjętych niezgodnych z prawem działań. Należy również dodać, że działania te są realizowane pod presją publiczności (oczekującej na pozytywne lub negatywne zakończenie sytuacji kryzysowej) przy jednoczesnym bezpośrednim zagrożeniu bezpieczeństwa osób uczestniczących w tych negocjacjach policyjnych. Poza pewnymi podobieństwami ówczesnych form negocjacji (prowadzonych wieloaspektowo, wielopłaszczyznowo), do których należy zaliczyć m.in. występowanie zespołów negocjacyjnych (zarówno, gdy mówimy o negocjacjach prowadzonych przez policję jak i innych biznesowych, politycznych, handlowych itp.), istotną różnicą mającą miejsce podczas negocjacji policyjnych jest występowanie pejoratywnego czynnika ludzkiego znajdującego się po stronie sprawcy, który od początku jest nastawiony na nie. Zarówno wobec osoby usiłującej targnąć się na własne życie jak i uzbrojonego niebezpiecznego przestępcy, negocjujący policjanci muszą wytworzyć pewien, namacalny dla desperata stan zapotrzebowania, aby nabrał on przekonania, że jego odstąpienie od realizacji przyjętego planu w bezpośredni sposób przyniesie mu korzystne 10 Falandyzacja prawa stosowane w polskiej publicystyce, pejoratywne określenie na niektóre próby interpretacji (wykładni) prawa, bądź na usprawiedliwienie organów władzy, których postępowanie balansuje na granicy prawa. Określa się tak naginanie prawa, próby jego interpretacji w doraźnym interesie interpretatora. W. Kopaliński, Słownik eponimów czyli wyrazów odimiennych, Warszawa 1996, s

135 rozwiązanie. Analizując pojęcie negocjacji policyjnych należy również wykazać kilka innych współwystępujących terminów związkowych, a mianowicie: terroryzm nielegalne użycie lub groźba użycia przemocy przeciwko osobom lub mieniu dla osiągnięcia ekonomicznych, politycznych lub społecznych celów 11 ; sytuacja kryzysowa wszelkie zachowania osób zagrażające życiu, zdrowiu ludzi lub mieniu 12 ; sprawca sytuacji kryzysowej osoba lub osoby usiłujące uzyskać władze, uznanie, wpływ, korzyści materialne stosując przemoc psychiczną lub fizyczną; zakładnik osoba zatrzymana jako zabezpieczenie dla realizacji pewnych żądań 13. Poza negocjacjami policyjnymi do innych metod rozwiązania sytuacji kryzysowej (gdy występuje naruszenie obowiązującego porządku prawnego) zaliczymy 14 : szturm sił policji bez rozpoznania (z marszu) jest najmniej korzystnym rozwiązaniem, bowiem w takiej sytuacji występuje bardzo duże ryzyko i zagrożenie związane z bezpieczeństwem zakładników jak i policjantów biorących udział w akcji, a także pewnym wyeliminowaniu sprawców incydentu 15 ; szturm sił policji po rozpoznaniu rozwiązanie to ma mniej słabych stron, lecz nie niweluje całkiem zagrożenia, a czas potrzebny na roz- 11 J. Dworzecki, R. Kochańczyk, Współczesne zagrożenia, Gliwice 2010, s S. Augustyn, Koncepcje nowoczesnego systemu zarządzania kryzysowego, Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej Warszawa 1998, nr 3, s T. Aleksandrowicz, Terroryzm międzynarodowy, Warszawa 2008, s. 10 i n. 14 Grupa reagowania na sytuacje kryzysowe-zespół negocjacji kryzysowych Akademi FBI. Quantico, Wirginia. Podręcznik dla uczestnika szkolenia, Warszawa Legionowo, 1998 r. 15 K. Jałoszyński, Terroryzm czy terror kryminalny w Polsce?, Warszawa 2001, s

136 poznanie jest możliwy do zdobycia w bezpieczny sposób tylko przez podjęcie negocjacji 16 ; opcja wykorzystania strzelców wyborowych przy dobrym rozpoznaniu i użyciu odpowiedniej ilości strzelców daje duże szanse na przeżycie zakładników, ale pociąga za sobą podjęcie decyzji o wyeliminowaniu sprawców incydentu 17 ; opcja podjęcia negocjacji daje nam pewność nie narażania żadnych osób biorących udział w incydencie na utratę życia. W opcji negocjacyjnej priorytetem jest prowadzenie negocjacji do spowodowania poddania się sprawców, a w sytuacji, gdy istnieje realne zagrożenie dla życia zakładników prowadzi się tzw. grę na zwłokę w celu przygotowania najkorzystniejszego rozwiązania taktycznego. W trakcie policyjnych działań neutralizujących zaistniałe zagrożenie, bardzo ważnym jest dotrzymanie strategii stopniowania środków. W doktrynie przyjmuje się, że należy rozpoczynać rozwiązanie incydentu od negocjacji, ponieważ zawsze pozostają w odwodzie inne, bardziej represyjne możliwości (np. szturm, strzelcy wyborowi). Wynika to m.in. z faktu, że szanse utraty życia w czasie np. odbijania zakładników są bardzo duże. Ponadto, jeśli od samego początku próby rozwiązania incydentu policja posłuży się działaniem o siłowym charakterze, wówczas może być bardzo trudno lub może okazać się to niemożliwe, aby powrócić do negocjacji. W negocjacjach policyjnych niezbywalną zasadą jest to, że przeszkolony policjant realizuje bezpośredni kontakt z obiektem (zamachowcem, samobójcą itp.). 16 Idem, Współczesny wymiar antyterroryzmu, Warszawa 2008, s M. Czerwiński, Taktyka działań strzelców wyborowych w operacjach specjalnych, Komandos, 2006, nr 2, s

137 Tabela 1. Dane na temat prowadzonych na terenie kraju negocjacji i wyznaczanych zespołów negocjacyjnych w latach i w I półroczu 2008 r. * Informacja dotyczy przypadków, w których zespoły negocjacyjne były przygotowywane do podjęcia negocjacji, jednak faktycznie ich nie prowadziły z powodu rozwiązania sytuacji kryzysowej przed przybyciem na miejsce negocjatorów lub z uwagi na sytuacje, kiedy negocjatorzy stanowili wsparcie dla zespołów bojowych przy zatrzymywaniu szczególnie niebezpiecznych przestępców. Źródło: Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji z upoważnienia ministra na interpelację nr 5502 w sprawie powołania etatowych negocjatorów policyjnych. Internet: [uzyskano r.] 137

138 Policjanci realizujący nieetatowo zadania w zakresie prowadzenia negocjacji policyjnych wywodzą się przede wszystkim z pionów kryminalnych policji. Wynika to m.in. z doświadczenia nabytego w pracy na ulicy, gdzie ci funkcjonariusze wielokrotnie przeprowadzali wywiady, dochodzenia i przesłuchania 18. Ponadto wielu funkcjonariuszy pełniących lub zainteresowanych wykonywaniem dodatkowych obowiązków negocjatora policyjnego, posiada cywilne wykształcenie psychologa. Należy jednak zaznaczyć, że negocjatorzy policyjni nie mają do czynienia z terapią długoterminową. Działają analogicznie jak w przypadku udzielania pierwszej pomocy medycznej, po to by ustabilizować sytuację, zanim zastosuje się zawodową pomoc 19. Negocjatorem policyjnym może zostać policjant z minimum trzyletnim stażem pracy, który nie może zajmować kierowniczego stanowiska, ponieważ spośród tych osób wybierani są dowódcy akcji i operacji policyjnych, więc nie mogliby negocjować i dowodzić jednocześnie. Poza tym decyzja o byciu negocjatorem powinna być dobrowolna, dlatego że jak już zasygnalizowano większość negocjatorów wykonuje swoje obowiązki nieetatowo. Gdy te warunki zostaną spełnione, kandydat na policyjnego negocjatora musi przejść testy psychologiczne. Na ich podstawie określane są mocne i słabe strony kandydata. Po takiej selekcji kandydat trafia na dniowe szkolenie, podczas którego w zależności od celu cząstkowego realizuje się 6 12 godzin zajęć dydaktycznych dziennie 20. Przyjęto, że jednostka dydaktyczna to 60 minut. Uczestnik kursu w trakcie zajęć poznaje rodzaje incydentów, strukturę i zadania sztabu kryzysowego 21, 18 T. Bielska, Problematyka negocjacji policyjnych na poszczególnych etapach kształcenia psychologicznego, [w:] Psychologia a praktyka policyjna. Dotychczasowe doświadczenia i kierunki rozwoju kształcenia psychologicznego w szkołach policyjnych (materiały poseminaryjne), (Red.) I. Krzyna, Szczytno 1999, s. 6 i n. 19 A. Wicik, Ewakuacja rannego w zespole, Policja , nr 4, s I. Żbikowska, O pracy policyjnego negocjatora, Gazeta Wyborcza M. Dąbrowski, J. Gampf, Wybrane Zagadnienia Pracy Sztabowej w Policji, Szczytno 2004, s

139 źródła i obieg informacji w czasie trwania sytuacji kryzysowej, mechanizmy komunikacji interpersonalnej, typy sprawców incydentów oraz ich profile psychologiczne 22, łączność taktyczną. W celu zapewnienia indywidualizacji nauczania preferuje się grupy szkoleniowe, które liczą od 12 do 15 osób. Kadrę dydaktyczną kursu wyznacza Komendant Centrum Szkolenia Policji w Legionowie w porozumieniu z Dyrektorem Biura Służby Prewencyjnej Komendy Głównej Policji. Nauka to tak naprawdę szkolenie praktyczne. Przyszli negocjatorzy na szkoleniu dzień w dzień prowadzą rozmowy. Ludzie, z którymi negocjują, to doświadczeni negocjatorzy, instruktorzy. W czasie szkolenia bazuje się na autentycznych zdarzeniach, przerobionych do celów dydaktycznych. Kursanci są uczeni, żeby nie reagować na to, co mówi sprawca np. są obrażani. Wszystko po to, aby oduczyć się emocjonalnego reagowania. Po szkoleniu policjant wraca do swojej jednostki i w zależności od jej możliwości finansowych uczestniczy w kursach wojewódzkich lub organizowanych przez Komendę Główną Policji. Funkcjonariusz kandydujący do roli negocjatora policyjnego powinien charakteryzować się silną konstrukcją psychofizyczną. Taki człowiek musi umieć słuchać, być tolerancyjny, nie mieć skłonności do szybkiego oceniania ludzi. Musi jednocześnie umieć pracować w zespole, pod presją czasu i oczywiście szybko analizować wszelkie informacje. Negocjator musi też posiadać umiejętność niedyrektywnego prowadzenia dialogu, ponieważ w przypadku negocjacji nie chodzi o wydawanie poleceń. Wydawanie poleceń rozkazującym tonem może wpłynąć na podniesienie poziomu agresji u sprawcy. 22 B. Lach, Niektóre psychologiczne determinanty tworzenia portretu psychologicznego sprawcy, [w:] Nowoczesność oględzin procesowo kryminalistycznych, (Red.) M. Zajder, M. Goc, Szczytno 1999, s

140 Tabela 2. Liczba zdarzeń, w których prowadzono negocjacje policyjne w Polsce ( ) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zestawionych przez Krajowego koordynatora ds. negocjacji Głównego Sztabu Policji KGP podinsp. P. Kurek. Zakończenie Jak wskazują statystyki, najczęściej spotykaną sytuacją kryzysową uzasadniającą interwencję negocjatorów policyjnych, jest manifestacja próby samobójczej. Najrzadziej trafiają się sytuacje zakładnicze. Interwencje w sytuacjach protestów społecznych zwykle dotyczą manifestacji, okupacji budynków administracji rządowej i samorządowej lub imprez masowych. Należy zaznaczyć, że dane liczbowe ujęte w zestawieniach 140

141 statystycznych nie odzwierciedlają realnej liczby zdarzeń niosących zagrożenie dla życia i zdrowia ludzkiego, o których negocjatorzy policyjni, zarówno etatowi, jak i nieetatowi, nie są informowani. Jest to bliżej nieokreślona, ciemna liczba incydentów, z którymi radzą sobie w różny sposób szeregowi, liniowi policjanci, strażnicy miejscy, personel placówek resocjalizacyjnych i terapeutycznych, podlegających Ministerstwu Edukacji oraz personel systemu więziennictwa i służby zdrowia. Bibliografia 1. Aleksandrowicz T., Terroryzm międzynarodowy, Warszawa Augustyn S., Koncepcje nowoczesnego systemu zarządzania kryzysowego, Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej Warszawa 1998, nr Biel D., Rola aktywnego słuchania w komunikacji interpersonalnej. Uwagi ogólne, [w:] Literatura i język. Szkice opisowe i komparatywne, (Red.) M. Michalska-Suchanek, Gliwice Bielska T., Problematyka negocjacji policyjnych na poszczególnych etapach kształcenia psychologicznego, [w:] Psychologia a praktyka policyjna. Dotychczasowe doświadczenia i kierunki rozwoju kształcenia psychologicznego w szkołach policyjnych (materiały poseminaryjne), (red.) I. Krzyna, Szczytno Bieniok H., Sztuka komunikowania się, negocjacji i rozwiązywania konfliktów, Katowice Call J. A., The hostage triad: Takers, Victims and Negotiators Czerwiński M., Taktyka działań strzelców wyborowych w operacjach specjalnych, Komandos 2006, nr Dąbrowski M., Gampf J., Wybrane Zagadnienia Pracy Sztabowej w Policji, Szczytno Dworzecki J., Kochańczyk R., Współczesne zagrożenia, Gliwice Fisher R., Ury W., Patton B., Dochodząc do Tak. Negocjowanie bez poddawania się, wyd. II rozszerzone, Warszawa

142 11. Grupa reagowania na sytuacje kryzysowe. Zespół negocjacji kryzysowych Akademi FBI. Quantico, Wirginia. Podręcznik dla uczestnika szkolenia, Warszawa Legionowo Jałoszyński K., Terroryzm czy terror kryminalny w Polsce?, Warszawa Jałoszyński K., Współczesny wymiar antyterroryzmu, Warszawa Kaczmarek B., Rodzaje kodów komunikacyjnych, [w:] Komunikowanie się we współczesnym świecie, (red.). B. Kaczmarek, K. Markiewicz, Lublin Kopaliński W., Słownik eponimów czyli wyrazów odimiennych, Warszawa Lach B., Niektóre psychologiczne determinanty tworzenia portretu psychologicznego sprawcy, [w:] Nowoczesność oględzin procesowokryminalistycznych, (Red.) M. Zajder, M. Goc, Szczytno Piotrowicz D., Negocjacje kryzysowe i policyjne. Wybrane zagadnienia psychologiczne i kryminologiczne, Warszawa Stawnicka J., Komunikacja w sytuacjach kryzysowych perspektywy badawcze, [w:] Jakość wobec wyzwań i zagrożeń XXI wieku, (red.) E. Ślachcińska, A. Zduniak, Poznań Wicik A., Ewakuacja rannego w zespole, Policja , nr Żbikowska I., O pracy policyjnego negocjatora, Gazeta Wyborcza r. 142

143 ADAM GOŁUCH Administracja na rozdrożu służba czy biurokracja? Abstract: The author of the article tries to face a problem defined in the title of the text. It is in a way a remainder of the past called real socialism. It is very important to settle a parity between imperious administration and its ancillary role in author s opinion, who has dealt with administration for years. Key words: administration, service, bureaucracy Streszczenie: Autor artykułu dokonuje próby zmierzenia się z problemem zawartym już w samym jego tytule. Jest to poniekąd efekt pozostałości po minionym okresie tzw. realnego socjalizmu. Uzgodnienie parytetu między władczą stroną administracji a jej rolą służebną to problem bardzo istotny w opinii autora, który jest wieloletnim praktykiem administracji. Słowa klucze: administracja, służba, biurokracja Współczesne struktury organizacyjne administracji w Polsce oraz w Europie zorganizowane są na podstawie systemowego modelu, który zawiera wiele rozmaitych regulacji prawnych dotyczących zarówno sposobu zorganizowania administracji, jak również form i procedur jej działania, co wyraźnie wskazuje na model zbiurokratyzowanej administracji. Natomiast pojęcie służby w administracji w znaczeniu tradycyjnym raczej sprowadza się generalnie do władztwa osobowego, dyscypliny pracy oraz do etosu dziewiętnastowiecznej służby państwowej związanej z takimi sferami aksjologii jak między innymi: poświęcenie, lojalność, obowiązek czy honor. Według Maxa Webera, który był twórcą teorii biurokracji rozumianej 143

144 jako wyodrębniona, zawodowa służba cywilna rekrutowana i mianowana na podstawie kompetencji zawodowych, politycznie neutralna, wykonująca zadania administracyjne w sposób ciągły i zorganizowany, można zauważyć, że współcześnie, wspomniany model organizacji administracji dominuje w znaczący sposób zarówno w Polsce, jak i w wielu krajach Europy. Ponadto teoria biurokracji Webera polega na bezosobowym systemie administracji, opartym na uniwersalnych powszechnie obowiązujących normach prawnych. Ponadto biurokratyczny model organizacji według M. Webera zakładał podległość administracji przepisom prawa. Zaś urzędnicy wykonujący kompetencje działają nie w imieniu własnym lecz z tytułu sprawowania danego urzędu w organie administracji. Z kolei obywatele posłuszni są prawu, a nie urzędnikom wykonującym prawo. Ten biurokratyczny model odznaczał się między innymi następującymi cechami: urzędnicy o określonych kwalifikacjach wykonywali władzę administracyjną, urzędnicy zorganizowani są w oparciu o zasadę hierarchiczną, jednostki organizacyjne wyposażone są w stałe zakresy obowiązków, najwyższy stopień hierarchii koncentruje uprawnienia decyzyjne, sprawność organizacyjna jest powiązana motywacyjnie z systemem wynagrodzeń, aparat organizacyjny zapewnia zatrudnionym zawodową stabilizację wraz z możliwością awansu, występuje dokumentowanie obiegu informacji, relacje pomiędzy aparatem organizacyjnym a zatrudnionymi określa umowa o pracę, występuje formalna kontrola wraz z dyscypliną pracy, pomiędzy jednostkami organizacyjnymi występuje ściśle określony podział kompetencji, wydawanie poleceń ma charakter bezosobowy, rekrutacja pracowników do aparatu organizacyjnego opiera się o formalne kwalifikacje kandydatów, pracownicy mają zapewnioną drogę awansu uwarunkowaną podwyż- 144

145 szeniem kwalifikacji. Przedstawiony model biurokratycznej instytucji odznacza się dużym sformalizowaniem oraz swoistą sztywnością. W praktyce można stwierdzić, że biurokracja jest pewnym sposobem działania administracji. Administracja w znaczeniu struktur organizacyjnych, funkcjonuje w państwie, w którym obowiązuje pewien system regulacji prawnych lecz także niepisany bieżący sposób życia zbiorowego, którego elementami są między innymi tradycja, religia i obyczaj. Co oddziałuje na sposób funkcjonowania struktur administracyjnych oraz na funkcjonowanie danego urzędnika. Model biurokracyjny można krytykować lecz pozostaje aktualny problem zastąpienia go innym, i tutaj pojawia się pytanie, czy to będzie nowy sposób zarządzania publicznego oparty o dawny model służby publicznej, czy biurokracja ubrana w nowy kostium? Ponieważ zarządzanie publiczne to nie tylko bezosobowe, mechaniczne stosowanie przepisów prawa lecz także uwzględnianie wielu istotnych i różnorodnych okoliczności związanych z danym stanem faktycznym. Zorganizowanie życia zbiorowego w oparciu o pewne instytucje wiąże się z jakimś okresem ich kształtowania. Oznacza też wypracowanie pewnego obyczaju funkcjonowania takich instytucji, które tworzone przez ludzi łatwo stają się bezosobowymi strukturami biurokratycznymi. Powrót do koncepcji służby publicznej rozumianej w tradycyjnym znaczeniu wiąże się nieuchronnie ze sposobem kształcenia oraz wychowania przyszłego urzędnika. Zapoczątkowanie wielkich reform ustrojowych w Polsce w sferze administracji publicznej w 1990 r. spowodowało wielki proces decentralizacji państwa oraz rezygnację z dotychczasowych uregulowań administracyjnoprawnych wielu dziedzin życia społecznego, jak też skutkowało wprowadzeniem w miejsce wycofanych konstrukcji administracyjnoprawnych regulacji cywilnoprawnych, chociażby w gospodarce nieruchomościami itd. Ponieważ decentralizacja państwa oraz budowa wielu nowych instytucji demokratycznego państwa prawnego była i jest niezbędnym 145

146 wymogiem naszego przystąpienia i członkostwa w Unii Europejskiej 1. Zasada decentralizacji władzy publicznej wynika z reguły pomocniczości jednej z podstaw ustrojowych państw Unii Europejskiej 2. Na tej zasadzie też oparto reformy ustrojowe w Polsce, zaprowadzone w administracji publicznej polegające na tym, że z systemu dotychczasowej, jednolitej administracji państwowej wyodrębniono pewną szeroką i niezależną od rządu dziedzinę zadań o charakterze lokalnym i przypisano je samorządowi terytorialnemu, który wyposażono w odpowiednie ustawowe kompetencje. Samorząd terytorialny jest podstawową formą decentralizacji i realizuje zadania publiczne samodzielnie, czyli niezależnie i inaczej niż czyni to administracja rządowa. Zadania nałożone na administrację publiczną na różnych szczeblach czy to centralnych czy lokalnych uwzględniają wyodrębnione prawnie i niezależne w ramach swoich zadań, prawnie chronione jednostki samorządu terytorialnego. Zasada decentralizacji przede wszystkim odznacza się tym, że podmiot zdecentralizowany posiada własne kompetencje i w odróżnieniu od administracji rządowej nie występuje tam reguła hierarchicznego podporządkowania. Warto przypomnieć poglądy J. Starościaka, który pojęcie decentralizacji definiował w następujący sposób: przepisy prawne organizujące stosunki między organami (przepisy szczebla ustawowego) mogą wyłączać pewne sprawy spod tak szerokiej ingerencji przez organy wyższe, dopuszczają możność ich wkroczenia tylko w oznaczonych prawem wypadkach i tylko w oznaczony prawem sposób. To ograniczenie dopuszczalności ingerencji organu wyższego stopnia tworzy względną samo dzielność dla organów stopnia niższego, tworzy zdecentralizowanie administra- 1 E. Synowiec, Współpraca Polski z Unią Europejską na mocy układu o stowarzyszeniu w Unia Europejska Integracja polski z Unią Europejską, Warszawa 1996, s. 373 i n. 2 I. Rutkowska, Od Wspólnot Europejskich do Unii Europejskiej, część II: Aktualny stan i perspektywy rozwoju Unii Europejskiej, Szczecin 1998, s. 26 i n. 146

147 cji 3. Ponadto zgodnie z poglądem wielu uczonych z dziedziny prawa administracyjnego, zasada decentralizacji wiąże się ściśle ze sposobem organizacji administracji publicznej i jest przeciwstawna do zasady centralizacji, oznaczającej taki sposób zorganizowania struktur administracyjnych, iż do wydawania decyzji na pewnym szczeblu powołany jest wyłącznie organ wyższy, a organy niżej usytuowane w hierarchii organizacyjnej bądź przygotowują rozstrzygnięcia dla organów nadrzędnych, bądź też działają w oparciu o polecenie służbowe organu wyższego stopnia. Organy niższych stopni w centralistycznym systemie administracji nie mają określonej prawnie sfery niezależności. Ponadto centralistyczny system organizacji struktur administracyjnych jest związany z zasadą hierarchicznego podporządkowania oznaczającego jednostronną zależność służbową i osobową organu podporządkowanego. W związku z powyższym można zauważyć, że nowy status prawny wojewody jako następstwo wspomnianej wyżej reformy administracji publicznej, tworzy również nowy sposób realizacji zadań państwa w terenie. Dylematy współczesnej administracji publicznej w Polsce Reforma administracji publicznej rozpoczęta w 1989 r., zgodnie z zamierzeniami jej twórców, zmieniła ustrój administracji terytorialnej w Polsce, będąc częścią reformy ustrojowej państwa zapoczątkowanej w 1989 r. i mającej na celu zastąpienie dotychczasowego systemu jednolitej władzy państwowej opartej o zasadę centralizmu demokratycznego, systemem Monteskiuszowskiego trójpodziału władzy państwowej, gdzie obok władzy ustawodawczej i sądowniczej, władza wykonawcza odgrywa właściwą rolę. Wyodrębniona w ten sposób władza wykonawcza zarówno na poziomie centralnym, jak i terenowym funkcjonuje w oparciu o takie fundamentalne, ustrojowe zasady jak: 1. zasada pomocniczości, 2. zasada decentralizacji, 3 J. Starościak, Prawo administracyjne, Warszawa 1977, s

148 3. zasada unitarnego charakteru państwa. Pierwsza z zasad oznacza najogólniej, że państwo jako całość realizuje tylko te zadania, które obywatele lub ich podmioty instytucjonalne nie są w stanie same wykonać. Druga z zasad oznacza, że oparliśmy organizację administracji publicznej o instytucję samorządu terytorialnego. Trzecia zasada przesądza o tym, iż tylko państwo Polskie posiada pełną i wyłączną samodzielność, a wszelkie jednostki samorządu terytorialnego nie posiadają żadnych atrybutów o charakterze państwowym czy autonomicznym jak to jest np. w państwach o charakterze federalnym, ponieważ Polska jako kraj unitarny jest państwem jednolitym ustrojowo. Wspomniana wyżej zasada podziału władzy wpływa na demokratyczną formę państwowości, co znajduje swoje odzwierciedlenie w konstrukcji ustrojowej administracji publicznej i to zarówno na poziomie centralnym, jak i terenowym. Według założeń twórców nowej konstrukcji ustrojowej administracji publicznej, miała ona w miejsce wcześniejszej konstrukcji silnie scentralizowanej administracji państwowej opartej o mechanizm branżowy i resortowy, wprowadzić zdecentralizowaną administrację publiczną, opartą o mechanizm terytorialny, zorganizowany jako trzy stopnie samorządu terytorialnego względem siebie autonomiczne, który miał pozwolić na budowę państwa i społeczeństwa obywatelskiego oraz rządową administrację zespoloną i niezespoloną, wykonującą głównie funkcje: reglamentacyjne, porządkowe i policyjne, tworząc tym samym integracyjną jedność, która mogłaby zapobiec kryzysowi klasycznych systemów administracji, z którymi mamy do czynienia we współczesnym świecie 4. Nowy kształt administracji publicznej w terenie w części rządowej miał przede wszystkim zapewnić utrzymanie bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego, za co odpowiedzialność ponosi, w świetle nowych 4 Por. T. Kuta, Funkcje współczesnej administracji i sposoby ich realizacji, Wrocław 1992, s

149 regulacji prawnych w tym zakresie, wojewoda jako zwierzchnik zaspolonych służb, straży i inspekcji, odpowiadając za rezultat ich działań. Obok zespolonej administracji przy wojewodzie, przebudowano struktury administracji niezespolonej w ten sposób, że utworzono zamkniętą liczbę ich struktur organizacyjnych, którą można zmienić jedynie w sposób ustawowy. Zwierzchnictwo wojewody nad administracją zespoloną miało spowodować, że to wojewoda ma kształtować politykę państwa w województwie i ponosić za nią odpowiedzialność oraz zapewnić, by działalność trzech stopni samorządu terytorialnego odbywała się zgodnie z prawem, co w konsekwencji ma zabezpieczyć unitaryzm państwa w terenie. Natomiast nowy kształt administracji terytorialnej w części samorządowej miał głównie spowodować odbudowę tożsamości lokalnej poprzez udział obywateli w wykonywaniu zadań publicznych za pośrednictwem reprezentantów społeczności lokalnych i regionalnych wraz z obywatelską kontrolą nad demokratycznie wyłonionymi władzami samorządu lokalnego i regionalnego. Niezależnie od powyższego, wspomniana reforma administracji publicznej, według zamierzeń jej twórców, miała przynieść dalszą decentralizację zarządzania sprawami publicznymi poprzez: 1. rozbudowę mechanizmów społeczeństwa obywatelskiego, demokracji i społecznej kontroli działania administracji; 2. większą efektywność instytucji świadczących usługi publiczne zarówno w skali ogólnokrajowej, jak i lokalnej; 3. wzrost racjonalności wydatków publicznych, przebudowę systemu finansów publicznych i zwiększenie jego szczelności; 4. uporządkowanie systemu kompetencyjnego administracji publicznej i poprawę przepływu informacji; 5. wykreowanie instrumentów prowadzenia polityki regionalnej; 6. usprawnienie mechanizmów funkcjonowania rządu, modernizację rządowej administracji centralnej i terenowej; 7. ukształtowanie profesjonalnej służby cywilnej; 149

150 8. możliwość naturalnego awansu elit politycznych do szczebla centralnego, ogólnopaństwowego (od gminy, przez powiat i województwo); 9. przystosowanie organizacji terytorialnej kraju do standardów Unii Europejskiej 5. Ponieważ, zgodnie z poglądami doktryny, model funkcjonowania administracji publicznej jest pochodną systemu administracji publicznej występującego w danym państwie, wydaje się, że dylematy dotyczące finalnego kształtu struktur organizacyjnych administracji publicznej, cały czas będą oscylować wokół zasad stanowiących oś rozważań w zakresie wyboru koncepcji kierunku rozwoju organizacji administracji publicznej. Poddając analizie organizację administracji publicznej w Polsce po przełomie ustrojowym z 1989 r., można zauważyć, że pomimo trudu i wysiłków, system, który zbudowano, raczej charakteryzuje się w pewnym zakresie biurokratyzmem w rozumieniu Maxa Webera. Wydaje się że na kształt obecnego modelu organizacji administracji publicznej złożyło się wiele przyczyn, do których należy zaliczyć przede wszystkim brak docelowej koncepcji państwa, którego budowa oparła się o wcześniej istniejące struktury i które raczej uległy fasadowej przebudowie w oparciu o wzory występujące w państwach Unii Europejskiej. Ponieważ etos służby traktuje się jako coś historycznego, bardziej kładzie się nacisk na zadania, realizację danej misji, a nie traktowanie realizacji powierzonych zadań urzędnikom jako pewnego rodzaju służby, którą można by powiązać z zasadą pomocniczości wyrażonej w preambule Konstytucji RP. Podsumowując niniejsze rozważania można zauważyć dylematy twórców aktualnego systemu organizacji administracji publicznej, którzy z jednej strony starali się stworzyć system nowoczesnej administracji zdolnej do wykonywania zadań współczesnego państwa, pragnęli, by była to przyjazna profesjonalna administracja podobnie jak to jest w niektórych państwach wspólnoty europejskiej, musieli oprzeć się o dotychczasowych 5 Materiały z założeń rządowej reformy ustrojowej państwa (KPRM, Warszawa 1998). 150

151 pracowników którzy byli niejako skażeni dawnymi przyzwyczajeniami. Jednocześnie szkolono nowe kadry. W tym też celu między innymi powołano Krajową Szkołę Administracji Publicznej. Jednakże nawet nie udało się zbliżyć do przedwojennej polskiej administracji w działaniach której służba było pojęciem które nie oznaczało podporządkowanie o charakterze hierarchicznym lecz kojarzyło się z poświęceniem ofiarnością, poświęceniem na rzecz Państwa jak również z honorem. Obecnie wydaje się że biurokratyczny model naszej administracji publicznej nie jest w stanie spełnić oczekiwań obywateli. Konkludując wstępne rozważania na temat oceny współczesnego modelu funkcjonowania administracji w Polsce i w Europie, nie unikniemy odpowiedzi czy dalszy rozwój struktur organizacyjnych administracji publicznej powinien zmierzać w kierunku wytyczonym przez ww. model biurokracji czy raczej w kierunku służby rozumianej w sposób tradycyjny. Bibliografia 1. Kuta T., Funkcje współczesnej administracji i sposoby ich realizacji, Wrocław Materiały z założeń rządowej reformy ustrojowej państwa (KPRM, Warszawa 1998). 3. Synowiec E., Współpraca Polski z Unią Europejską na mocy układu o stowarzyszeniu w Unii Europejskiej Integracja Polski z Unią Europejską, Warszawa Rutkowska I., Od Wspólnot Europejskich do Unii Europejskiej, część II: Aktualny stan i perspektywy rozwoju Unii Europejskiej, Szczecin Starościak J., Prawo administracyjne, Warszawa

152 MAGDALÉNA ONDICOVÁ, DAGMAR KRÁLOVIČOVÁ Economic Crime in the Context of the Slovak Republic Abstract: The article summarizes information on the development of crime registered in the Slovak Republic since "the independent Slovak Republic", i.e. from 1993 to the last registered year Article also focuses at the level of economic crime detection as well as its share in total crime registered in the Slovak Republic for the mentioned period. In conclusion, there is an indication of the change in the structure of economic crime registered in the Slovak Republic between the years 1993 and Key words: economic crime, crime situation, crime structure, detection rate of crime The first references to a crime in the economic sphere were mentioned in the second half of the 19th century, in the speech by Edwin C. Hill, who named the perpetrators of the economic crime the criminal capitalists. Significant progress in this regard was made by Edwin H. Sutherland, who in 1939 described economic crime as a "White-Collar Criminality" (white collar crime), and this name is used till now. B. Clinard, as a successor of the Sutherland theory, defines the crime of "white collars" as a violation of the law by a particular group of traders, free workers and officials in connection with their work 1. Similarly, Frank E. Hartung, in 1950, defines the crime of "white collars" as a violation of economic law, which is committed for financial gain; by a company, with its help, or by its staff carrying out commercial activi- 1 Team of Authors: Kriminológia special section, vol. II., Bratislava: APZ 2001, p

153 ties. "Expert efforts to define economic crime remained constant even after the World War II. Between 1945 and 1948, Fress defined the economic crime as a crime; where the main aspect is the perpetration of an economic system 2. In the past, Czechoslovak Socialist Republic was one of the countries with a totalitarian regime, which was characterized by the restriction of fundamental human rights and freedoms. It was a period of government of one political party, the period of five-year economic planning. In our country, the regime changed after 17 November 1989, after the so-called "Velvet Revolution ". The Communist Party of Czechoslovakia ceased to be the only a single ruling party, there was a change to a market economy, and to a gradual development of legislation. Fundamental human rights and freedoms were no more restricted, the border to the West has been opened, citizens have had new opportunities, and they have reconsidered their moral principles and so on. Broad changes in the former Czechoslovak Socialist Republic have brought many positives, but also previously unknown negatives, such as unemployment, poverty, organized crime, drugs, etc. The disintegration of the socialist block led to changes in the structure and the realities of social life in other countries. For example in Poland, as indicated J. Dworzecki and J. Szymczyk, also there were many social problems after the collapse of the communist system in this country 3. Based on these changes, we can conclude that the quantity and quality of crime has significantly changed in our country. One of the more serious forms of crime is economic crime. Compared to the property crime (in which the motive is also to gain an unauthorized material benefit), economic crime is much more sophisticated and well thought through. Consequently, there is also a high latency. Many experts were involved in creating the definition of economic crime and in determination of its content and criteria. Based on these definitions, we can define economic crime as socially 2 Ibidem, p J. Dworzecki, J. Szymczyk, Kryminologia. Wybrane zagadnienia, GWSP, Gliwice 2010, s

154 hazardous action, meeting the criteria of offences contained in a separate Section V of the Criminal Code 4, which provides protection for the interests of the state economy 5. The main source of information on changes in crime trends are statistical data recorded by the police. Official statistics of the Police Force of the Slovak Republic 6 keep records of an officially recorded crime only; there are no records of the real crime that is being committed. The crime situation is still very influenced by the permanent modifications of laws and standards. These are not taken into account when statistical data was compiled 7. In 1993, the number of crimes registered in the Slovak Republic (SR) has reached the maximum amount for the entire so-called postrevolutionary period. After that, in 1993 there was a decrease in the total number of recorded crimes, while in the period from 1996 to 2001, it ranged just below offenses. In 2004, the total number of recorded crimes peaked again and reached the number of offenses. After that year, the number of crimes in 2009 fell to 104,905, but in comparison with 2008, it represents a slight increase in 147 of the total number of recorded crimes. By comparing the total number of crimes registered in the 4 Act No. 300/2005 Coll. Penal Code. 5 Note: Until 2005, these crimes were included the II. head of a special section in the Act No. 141/1964 Coll. 6 Note: Ministry of Interior of the Slovac Republic bulletin. Year: 2005, issue 108. Regulation of the Minister of Interior on the use of information systems of the Police, the record and statistical system of a crime and detainees. Information system of the Police recording and statistical system. Its outputs originate in the statistics of the Police Force. Source: ÚCEP Banská Bystrica. 7 Note: Often there is an intention or the underestimation of changes in legislation. For example, seemingly irrelevant increase of a minimum wage brings more or less offenses against property. These are not reported as a crime, thus the crime rate will fall but the terms for a victim will remain the same. Such "evolution" of crime is rather fictitious, biased, does not relieve the citizens and not work on real criminal scene. 154

155 Slovak Republic in 1993 and in 2009, we noted a decrease of 41,234 crimes in the total number of crimes. During the period from 1993 to 2009, there were more than 4,716 criminal offences registered each year; such as economic crime, but their number does not exceed the limit of 19,518 offences. Most crimes were registered in the last year of the period. In 1997, there were the least crimes registered as an economic crime. After that year, the number of crimes rose every year to until The following two years it declined again and the last year of the above-mentioned period reached its maximum. When comparing the number of crimes recorded as economic crime in 1993 and in 2009, we found that the crime almost doubled. Economic crime made more than 5.1% of the total crime registered in the Slovak Republic every year, but its share did not exceed 18.6%. The lowest proportion was recorded in 1995 and the highest proportion, more then triple amount of the total number of crimes, was reached in the last year of the period, in After 1993, economic crime not only decreased by 1,687; but also the share in the overall crime fell by 0.9% and it made a share of 5.2%. In 1995, compared to 1994, there was a significant increase in the number, 1426 more offenses, when the proportion of the total crime rose by 2.6%. In 1996 there was a slight decrease of 1% recorded, and the overall percentage of the total crime was 6.5%. In 1997, the number of crimes dropped again by 1723 economic crimes, when it fell to the mentioned minimum of 5.1%. In 1998 the proportion was at about the same level as in the previous year with 5.2%. The number of economic crimes was rising to the number of in 2005, but the share of the economic crime in the overall crime was (with the exception of 2004) rose up to 16.6% in The number of economic crimes dropped down to 16,974 crimes in the following years, it decreased by more than 2,200 crimes, and the share in the following two years stood just above the 16.0%. Last year, the share of economic crime increased again, to a maximum value of 18.6% and similarly increased the number of economic crimes, to , representing, in 155

156 comparison with 2008, an increase by 2,544. Based on a comparison of the total registered crime to economic crime in Slovakia in the first and the last year of the period, we observed that there was an increase in the proportion of 12.5%, representing, as mentioned earlier, nearly a triple increase. That information can be viewed as a negative phenomenon in society. The following chart shows the development of overall and economic crime registered in Slovakia during the period. Chart 1 Development of an overall and economic crime registered in Slovakia between 1993 and (Own calculation of information from EŠSK ÚCEP Banská Bystrica) The success rate in clarifying the recorded criminal acts committed by individual offenders or groups of offenders is also an indicator of satisfaction and subsequent confidence in the Police Force. The success rate in detecting crimes committed during the period ranged above 40% and reached values up to 76.2%, representing more than 3,177 but less than 10,486 clarified crimes per year. The number of clarified crimes, however, developed more in conformity with the registered economic crime. The least clarified crimes were registered in 1997, when the lowest number of economic crimes during the entire period from 1993 to 2009 was recorded. Detection rate of crime in

157 1997 reached the top of 68.8%. Most crimes were clarified in 2005, when 19,245 crimes were registered. It represented the second highest number of economic crimes registered during the period, but only the twelfth in order of detection rate. Chart 2 The detection rate of the economic crimes registered in Slovakia between 1993 and 2009 (Own calculation of information from EŠSK ÚCEP Banská Bystrica) Table 1 The damage caused by committing economic crime in the SR from 1993 to 2009 Total damage (in Sk) (Own calculation of information from EŠSK ÚCEP Banská Bystrica)

158 The first nine years of the period, until 2001, the success rate in detecting crimes ranged (with the exception of 1993) around 70%. In 2002, the success rate dropped by almost 20% and until 2009 it was declining to 44.8%. This means, that law enforcement agencies clarified every second recorded offense. Based on the information and comparison of the number of clarified economic crimes in the first and in the last year of the period, there can be seen, that the number of clarified crimes rose by 3,660, while the level of detection decreased by 12.5%. As mentioned earlier, economic crime made less than 18.6% of the overall crime, but taking into account the amount of damage caused, it represents damage which can be expressed in Slovak crowns (SKK). The amount of damage caused by economic crime; ranged from 1 billion in 1993, to 14 billion SKK in Based on the Table 1, it is evident that the amount of damage during the first six years ranged from nearly 1 billion to more than 6 billion SKK. In the first four years, the amount of damage increased from the already mentioned 1 billion to more than 6 billion SKK. After 1996, however, it decreases to almost 3 billion, more specifically 2.7 billion SKK. Maximum damage over the years from 1993 to 2009 was caused in 2003; it was more than 15 billion SKK and more than 52 billion SKK in In the last year of the period, the amount of damage caused by committing economic crime has reached a value of more than 8 billion SKK. More details in the Chart 3. Structure of the economic crime Economic crime, by its nature and manifestations significantly differs from other types of crime. These crimes undermine public confidence and undermine social and economic relations in our society. Taking into account the physical character of the offense, social dangerousness of the economic crime is determined mainly by the damage caused. 158

159 Chart 3 The damage caused by committing economic crime in the SR from 1993 to 2009 (Own calculation of information from EŠSK ÚCEP Banská Bystrica) The legislation before , when the Penal Code No. 140/1961 Coll., was in effect as amended, it incorporated economic crimes in the Section II. Economic crimes were divided as follows: 1. crimes against the economic system, 2. crimes against economic discipline, 3. crimes against the currency and tax offenses, 4. crimes against the rules on competition, trade marks, designs and inventions and against copyright 8. In addition to these groups of crimes, offenses that from a criminological point of view belong to economic crime, were included in the third, fourth and Section IX. of the specific part of the Penal Code No 140/1961 Coll., in the case, where they meet the criteria of crime, for example corruption, bribery, theft (theft of postal shipments wagons), embezzlement, fraud, etc. 8 More details in Act No. 140/1961 Coll. As amended Penal Code. 159

160 Chart 4 Overview of the structure of the crime registered in Slovakia in % 1% 7% 3% 3% 28% Taxes and Insurance Reduction Copyright Infringement Embezzlement Fraud 57% Corruption Currency Protection Threat to Foreign Exchange Management (Source: Own calculation of informatik from ŠÚ SR and ÚCEP Banská Bystrica) In May 2005, Slovakia adopted new criminal codes, law no. 300/2005 Coll., Criminal and Law no. 301/2005 Coll., Criminal Procedure, which came into force on 1. January Recodification of the criminal law did not significantly affect the economic crime. Some elements of criminal acts have been reassigned to a different section, and the order of separate sections of the Criminal Code was changed according to their importance to society. Offences which are included in this group of crimes from the perspective of criminal law differ in the objective aspects of the offence. Common for these crimes is the interest in the proper functioning of the economic system. It should be borne in mind that criminal law is subsidiary. The protection of the social relations is to be carried out by other legal means available. Criminal law should be applied only when these resources are not sufficient to achieve protection of the body. Criminal and legal protection from economic crime is carried out under the current Penal Code No. 160

161 300/2005 Coll. in the provisions of the Section V, where the economic crimes are defined. Section V of the Penal Code is divided into four sections: Offences endangering the market economy: an abuse of participation in competition, unauthorized business, unauthorized foreign exchange dealing, violations of regulations on the circulation of goods in foreign relations, violations of regulations on the handling of controlled goods and technology, unauthorized production of alcohol. Offences against the economic system: the distortion of data in financial and commercial records, damaging the financial interests of the European Communities, the threat to commercial confidentiality, banking secrecy and tax secrets, insider trade, deceit in government procurement and auction, harming consumers. Offences against the currency and tax crimes: counterfeiting, forgery and unlawful production of money and securities, placing counterfeit, forged and illegally obtained money and securities, production and possession of equipment used for counterfeiting, endangering the circulation of money, forgery of technical control measures to identify goods, counterfeiting, forgery and unlawful production of stamps, postal stamps, postal stamps and stickers, reduction of taxes and insurance premiums, taxes and payment of taxes and insurance, failure to pay taxes. Offences against industrial rights and against copyright law: infringement of trade marks, geographical indications and trade name product, infringement of industrial property rights, copyright infringement. 9 The various types of crimes, in addition to those already included in the Criminal Code as economic crimes, are stated in the following articles and provisions of the Criminal Code: The provisions of the Article IV of the Criminal Code define the crimes against property. Although this article is not composed of sections, 9 Act No. 300/2005 Coll. Penal Code. 161

162 in terms of economic crime, the following provisions can be divided into three groups. The first group: theft (in cases that it meets the criteria of a crime), embezzlement, failure to pay wages and severance pay, unauthorized use of foreign affairs, unauthorized use of a foreign vehicle, fraud (credit fraud, insurance fraud, subsidy fraud), unjustified enrichment, fraudulent bankruptcy, causing the fall, rogue operation and gambling, unauthorized operation of lotteries and other similar games, hiding things. In cases where it complies with the conditions of a crime, it also includes the deceit in connection with the adjustment or bankruptcy, insolvency or obstruction of an amicable settlement. 10 Merits of that crime based on unjust enrichment to the detriment of foreign assets and a typical motive is profiteering. The second group: crimes whose merits lie in the deliberate destruction of foreign property. Offender causes damage not only for their own benefit, but as a rule of malice, revenge, and so on. These are specific offenses: damage to someone else, where the criteria of a crime are met, violations of obligations in the management of foreign assets, damage to the creditor, the creditor favouritism, abuse and damage to property and abuse of the record to support information. 11 The third group: Merits lie in hiding and finish the crime: shareholding, in cases where it meets the criteria of a crime and the legalization of income from crime. The provisions of the Article VI of the Criminal Code, which defines crimes generally dangerous and against the environment can be divided into 2 sections: Offences generally dangerous: a general threat, if it meets the criteria of an economic crime, damage and interference of the charitable body operation. 10 Act No. 300/2005 Coll. - Penal Code. 11 Act No. 300/2005 Coll. - Penal Code. 162

163 Offences against the environment: environmental damage, threat to the environment, infringements of a plant and animal protection, poaching. The provisions of the eighth article of the Criminal Code defined offenses against public order matters. Economic crime is affected by the second and the third sections of this article: crimes of public officials: abuse of authority, in cases where they meet the criteria of an economic crime and corruption: taking a bribe, bribery, indirect corruption 12 Committing a crime occurs in all sectors of the economy, especially in the field of taxation, intellectual property law and banking and insurance sectors. In terms of types of crime, the most frequent crimes are fraud, all types of fraud, laundering of an illicit income, tax offenses, violations of copyright and more. Considering the structure of the crime, between 1993 and 2009, fraud and currency protection were most frequently committed crimes. However, the detection rate of crime was lowest at protection of exchange, which was only slightly more than 2% and during the reporting period did not exceeded up to 16%. Detection rate of the second most often occurring crime ranged from 67.3% to 88.8%. The least frequently recorded crimes were foreign exchange risk management, corruption and violation of copyright. The highest level of detection was achieved in detecting copyright infringement, which annually made more than 87%, and in some years, for example, in 1995, it was 100%. Similarly, the level of criminal investigation of corruption during the period ranged between 77.4% and 100%, in 1997 and Act No. 300/2005 Coll. - Penal Code 163

164 Chart 5 Structure of the crime registered in Slovakia in % 35% 13% 0% 1% 13% Taxes and Insurance Reduction Copyright Infringement Embezzlement Fraud 18% Corruption Currency Protection Threat to Foreign Exchange Management (Source: Own calculation of information from ŠÚ SR and ÚCEP Banská Bystrica) % share yare Chart 6 Structure of the crime registered in Slovakia between 1993 and % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Fraud Threat to Foreign Exchange Management Embezzlement Currency Protection Copyright Infringement Corruption Taxes and Insurance Reduction (Source: Own calculation of information from ŠÚ SR and ÚCEP Banská Bystrica) 164

165 Summary Number of economic crimes during the period between 1993 and 2009 ranged from 4,716 crimes registered in 1997 to 19,518 crimes recorded in Comparing the number of those crimes recorded in the first and in the last year of the period, we found that there was a decline of about 10,654 crimes. The share of economic crime of the total crime varied from 5.1% in 1997 to 18.6% in Every fifteenth to sixteenth offence was registered in Slovakia was an economic crime. During the last years of the period, it was only every fifth to sixth offence. During the monitored period, the number of clarified economic crimes ranged from in 1998 to crimes clarified in By a comparison of the number of economic crimes in the first and in the last year of the monitored period, we found that there was an increase by about 3660 acts. The detection rate of economic crime ranged from 44.3% in 2008 to 76.2% in Comparing the level of detection achieved in the first and in the last year of the monitored period, we found that there was a decrease by 12.5%. The most frequent crime was fraud, which ranged from 1769 in 1998 to 7,176 crimes registered in The least frequent crimes was violation of the exchange economy, which ranged from 0 recorded in 2004, 2005, 2007 and 2008 up to 37 registered in Comparing the year 1994 and last year, we found that the number of that crime has fallen by 36. The detection was most successful in corruption, which ranged from 56.4% in 2007 to 100% in 1997 and The detection was least successful in currency protection, which ranged from 2.5% in 1998 to 15.6% in The amount of damage caused by committing economic crimes ranged from almost 1 billion SKK in 1993 to 57,000,000,000 SKK in

166 Literature 1. Act No. 140/1961 Coll. Penal Code as amended. 2. Act No. 300/2005 Coll. Penal Code 3. Dworzecki, J., Szymczyk, J., Kryminologia. Wybrane zagadnienia, GWSP, Gliwice 2010, ISBN: ; ISBN: Horváthová A., Odnicová M., Vývoj kriminality po vstupe Slovenskej republiky do Európskej únii. In International scientific conference Slovakia in European Union on Bratislava. ISBN Odnicová M., Vývoj kriminality v SR za obdobie rokov , p. 68. Crime prevention strategy in Slovakia for years Odnicowá M., Porovnanie vývoja kriminality v Slovenskej republike so susednými krajinami za obdobie rokov In: Periodical international seminar Current Problems of Prognostics in Criminology vol. V. Bratislava: Akadémia PZ, s. 192, ISBN Odnicowá M., Vývoj evidovanej kriminality v Slovenskej republike za obdobie rokov In: Police Theory and Practice: Journal of the Academy of the Police Force in Bratislava. -ISSN Year. 18, vol.3 (year 2010). p Outcomes of record and statistical system of the Police Force of the Slovak Republic KSM1 100 for the years ÚCEP Banská Bystrica. 9. Own and unpublished statistical information, processed. 10. Team of Authors, Kriminológia special section, part II., Bratislava: Akadémia Policejného zboru p ISBN

167 IWONA STERCZEWSKA Wybrane elementy zarządzania kryzysowego Abstract: The article is characterized by the power and range of actions that they take the state institutions, local governments at different levels of discretion at the time of preparation for / or has already occurred emergencies. Discusses the phases of disaster management, crisis management teams position and tasks Communal, District and Provincial Committee for Crisis Management Cell. Key words: crisis management, operations center, a state of natural disaster Streszczenie: Artykuł charakteryzuje uprawnienia i zakres działań, które podejmują instytucje państwowe, samorządowe na poszczególnych szczeblach decyzyjności, w momencie przygotowania do/lub już zaistniałych sytuacji kryzysowych. Omówiono fazy zarządzania kryzysowego, umiejscowienie zespołów zarządzania kryzysowego oraz zadania Gminnych, Powiatowych i Wojewódzkich komórek ds. Zarządzania Kryzysowego. Słowa klucze: zarządzanie kryzysowe, centrum żywiołowej operacyjne, stan klęski Wprowadzenie Od kilkunastu lat zauważalna jest w naszym kraju rosnąca tendencja do posługiwania się we wszystkich obszarach życia społecznego, politycznego, gospodarczego itp. pojęciami takimi jak: kryzys, sytuacja kryzysowa, zarządzanie kryzysowe. Pojęcia te Polacy odmieniają w każdym możliwym przypadku, co ma na celu zwrócenie uwagi na wyjątkowość podawanych terminów reprezentujących określone sytuacje. Przytaczane są więc kryzysy polityczne, gospodarcze, militarne czy społeczne. Pojęcia te na stałe weszły już do języka potocznego. Posługują się nimi m. 167

168 in. menedżerowie firm, politycy, naukowcy, dziennikarze. Stąd też nie należy się dziwić, że powstał, ogromny chaos pojęciowy, co w konsekwencji implikuje np. błędną interpretację zadań i funkcji poszczególnych komórek grup dyspozycyjnych jak: sztaby, zespoły, czy centra kryzysowe, powołanych do przeciwdziałania lub neutralizacji już zaistniałych zdarzeń ujętych w ramy szerokorozumianego pojęcia kryzysu. Niejednokrotnie także zarządzanie kryzysowe utożsamia się z ratownictwem łub działaniami public relations. Czym więc jest zarządzanie kryzysowe? W świetle Ustawy Zarządzanie kryzysowe ( ) to działalność organów administracji publicznej będąca elementem kierowania bezpieczeństwem narodowym, która polega na zapobieganiu sytuacjom kryzysowym, przygotowaniu do przejmowania nad nimi kontroli w drodze zaplanowanych działań, reagowaniu w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowych, usuwaniu ich skutków oraz odtwarzaniu zasobów i infrastruktury krytycznej 1. Uzupełnieniem powyżej zacytowanej definicji jest określenie: sytuacja kryzysowa 2 należy przez to rozumieć sytuację będącą następstwem zagrożenia i prowadzącą w konsekwencji do zerwania lub znacznego naruszenia więzów społecznych przy równoczesnym poważnym zakłóceniu w funkcjonowaniu instytucji publicznych, jednak w takim stopniu, że użyte środki niezbędne do przywrócenia bezpieczeństwa nie uzasadniają wprowadzenia żadnego ze stanów nadzwyczajnych, o których mowa w art. 228 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej 3. Nie ma wątpliwości, że zarządzanie kryzysowe jest domeną działań administracji publicznej. Ogólny i ponadresortowy charakter zarządzania kryzysowego wskazuje w sposób jednoznaczny na jego zakres podmiotowy. Polski porządek prawny określa, iż za bezpieczeństwo państwa 1 Art. 2 Ustawy o zarządzaniu kryzysowym z dnia 21 maja 2007 r. (Dz. U. z 2007 r. Nr 89 poz. 590 z późn. zm.). 2 B. Wiśniewski, Obrona cywilna w krajowym porządku prawnym. Zbiór wybranych dokumentów, wyd. WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2008, s Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483). 168

169 odpowiadają właściwe organy władzy. Pomijając nawet kwestie ograniczonego zakresu zadań poszczególnych podmiotów ratowniczych, a także ich równego statusu, które to kwestie już znacząco ograniczają możliwość koordynowania prowadzonych działań przez jedną ze służb, często mamy do czynienia z problemem podejmowania decyzji niosących ze sobą np. zobowiązania finansowe i prawne. Zarządzanie kryzysowe jest funkcją zdolności państwa, której celem jest zapewnienie określonego poziomu bezpieczeństwa jego obywatelom. Zadanie to realizowane jest przez właściwe organy administracji publicznej w oparciu o obowiązujący porządek prawny. Istota zarządzania kryzysowego w stanie klęski żywiołowej Stan klęski żywiołowej jest jednym ze stanów nadzwyczajnych. Klęską żywiołową nazywamy katastrofę w przyrodzie, powodującą szkody i zniszczenia na terenach zamieszkanych i użytkowanych przez ludzi (np. wichury, powodzie, trzęsienia ziemi). Klęski żywiołowe są najczęściej trudne do przewidzenia, co uniemożliwia przygotowanie się i ograniczenie szkód. Siła i gwałtowność zjawisk przyrodniczych powodujących klęski żywiołowe jest znacznie większa niż możliwości przeciwstawienia się im, stąd często w trakcie ich występowania ginie wielu ludzi, powstają też ogromne straty materialne 4. Na podstawie Ustawy z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej, stan ten wprowadzany jest przez Radę Ministrów w drodze rozporządzenia na wniosek właściwego wojewody lub z własnej inicjatywy. Stan klęski żywiołowej może być wprowadzony dla zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych 5 noszących znamio- 4 Multimedialna Encyklopedia Powszechna, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 1998 r. 5 Katastrofa lub awaria techniczna to zdarzenie będące wynikiem niekontrolowanych wydarzeń powstałych w trakcie działalności przemysłowej i prowadzących do poważnego niebezpieczeństwa dla człowieka, występującego bezpośrednio lub z opóźnieniem, wewnątrz albo poza przedsiębiorstwem i (lub) dla środowiska 169

170 na klęski żywiołowej oraz w celu ich uniknięcia. Stan klęski żywiołowej może być wprowadzony na obszarze, na którym wystąpiła klęska, a także na obszarze, na którym wystąpiły lub mogą wystąpić jej skutki. Wprowadza się go na czas oznaczony, niezbędny dla zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia, nie dłuższy jednak niż 30 dni. W okresie 90 dni od dnia zakończenia stanu klęski żywiołowej nie mogą się odbyć wybory ani referendum. Wykres 1. Procentowy udział poszczególnych kategorii zdarzeń nadzwyczajnych w ogólnym bilansie XX w. Źródło: Opracowanie własne na podstawie pracy zbiorowej Wielkie katastrofy XX wieku, wyd. MUZA S. A., Warszawa 1999 r. Istotą zarządzania kryzysowego w sytuacji klęski żywiołowej jest planowanie, organizowanie i prowadzenie operacji kryzysowych (obejmuje ono kierowanie działaniami ratowniczymi, ludźmi i organizacjami), któnaturalnego, związanych z jedną czy kilkoma niebezpiecznymi substancjami. J. Konieczny, Bezpieczeństwo publiczne w nagłych i nadzwyczajnych zagrożeniach środowiska, PANOPTIKOS, Poznań 1995, s

171 rych celem jest zapobieganie lub minimalizacja skutków katastrof naturalnych i awarii technicznych. Operacje te ukierunkowane są przede wszystkim na ochronę ludzi, mienia, środowiska i infrastruktury krytycznej. Zapewnienie skutecznej ochrony ludności w sytuacji klęski żywiołowej wymaga zintegrowanego wysiłku wszystkich organów administracji publicznej oraz innych podmiotów społecznych i gospodarczych realizujących zadania w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony. Szczególną rolę w działaniach na rzecz ochrony ludności odgrywa obrona cywilna, służby specjalne, policja, straż graniczna, jednostki ratownictwa (np. straż pożarna) oraz inne wyspecjalizowane agencje, inspekcje i służby. Powaga i intensywność spodziewanej lub realnej klęski żywiołowej będzie wpływać na zakres i ustalanie priorytetów działania. Bez względu jednak na to, do najważniejszych przedsięwzięć zwanych fazami (etapami) zarządzania kryzysowego, które będą realizowane, należą: w fazie zapobiegania prace legislacyjne, badania naukowe, monitoring, wykrywanie i analiza zagrożeń, analiza społeczno-ekonomiczna skutków zagrożeń, planowanie operacyjne, tworzenie rezerw i zapasów, programowanie rozwoju systemu zarządzania kryzysowego, realizacja budowli i systemów zabezpieczających, przygotowanie straży, służb i inspekcji oraz sił zbrojnych do realizacji przewidywanych zadań; w fazie przygotowania weryfikacja planów operacyjnych, ćwiczenia i treningi zgrywające (gry decyzyjne), doraźne szkolenie ludności, odtwarzanie rezerw i zapasów, organizowanie stanowisk kierowania, alarmowanie i powiadamianie; w fazie reagowania organizowanie stanowisk kierowania i koordynacji, mobilizowanie służb ratowniczych i ochotników, informowanie władz, środków masowego przekazu i społeczeństwa, alarmowanie, ratownictwo i ewakuacja, udzielanie pomocy poszkodowanym, opieka medyczna, psychologiczna i religijna, zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego; w fazie odbudowy kompleks przedsięwzięć polegający m.in. na przywróceniu niezbędnych, minimalnych standardów życia społecznego 171

172 i działalności gospodarczej; odbudowa długoterminowa trwająca aż do kompletnej odbudowy całego obszaru dotkniętego klęską. P. Tyrała wskazuje, że w ( ) Polsce zarządzanie kryzysowe prowadzone jest zgodnie z zasadą jednoosobowego kierownictwa 6. Realizują ją organy administracji publicznej (wójt/burmistrz, prezydent miasta, starosta, wojewoda, minister), którym podporządkowane są jednostki organizacyjne administracji zespolonej i niezespolonej oraz różne instytucje i podmioty gospodarcze, niepodlegające im w warunkach normalnych, tzn. kiedy nie występuje sytuacja kryzysowa. Wymienione organy administracji wykonują obowiązki przy pomocy zespołów reagowania kryzysowego. Na szczeblu centralnym jest to Rządowy Zespół Koordynacji Kryzysowej, w województwie wojewódzki zespół reagowania kryzysowego, w powiecie powiatowy zespół reagowania kryzysowego, a w gminie jest to gminny zespół reagowania. W składzie tych zespołów funkcjonują grupy robocze (funkcjonalne) o charakterze stałym i czasowym. Na bazie stałych grup roboczych tworzy się odpowiednio: Gminne Centrum Reagowania, Powiatowe Centrum Zarządzania Kryzysowego, Wojewódzkie Centrum Zarządzania Kryzysowego, które powadzą permanentny monitoring i ocenę sytuacji, a w razie nagłego zdarzenia uprawnione są do podejmowania działań ratowniczych. Zespoły reagowania kryzysowego działają odpowiednio w: a) Gminnym Centrum Reagowania; b) Powiatowym Centrum Zarządzania Kryzysowego; c) Wojewódzkim Centrum Zarządzania Kryzysowego; d) Rządowym Centrum Koordynacji Kryzysowej. W czasie stanu klęski żywiołowej właściwy miejscowo wójt (burmistrz, prezydent miasta) kieruje działaniami prowadzonymi na obszarze gminy w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia. W zakresie prowadzonych działań wójt może wydawać polecenia wiążące organom jednostek pomocniczych, kierownikom jednostek organizacyjnych 6 P. Tyrała, Zarządzanie kryzysowe. Ryzyko Bezpieczeństwo Obronność, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001, s

173 utworzonych przez gminę, kierownikom jednostek ochrony przeciwpożarowej działających na obszarze gminy oraz kierownikom jednostek organizacyjnych czasowo przekazanych przez właściwe organy do jego dyspozycji i skierowanych do wykonywania zadań na obszarze gminy. Wójt może również zwrócić się do innych jednostek, które mu nie podlegają, a które działają na terenie gminy z wnioskiem o wykonanie czynności niezbędnych w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia 7. W razie odmowy wykonania tych czynności lub niewłaściwego ich wykonania, wójt niezwłocznie zawiadamia organ, któremu podlega kierownik lub który sprawuje nadzór nad nim. Działania w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia wójt wykonuje przy pomocy gminnego zespołu reagowania. Zespół składa się z szefa, zastępcy oraz grup roboczych o charakterze stałym i czasowym. Szefa gminnego zespołu i jego zastępcę, wyznacza wójt spośród osób zatrudnionych w urzędzie gminy, gminnych jednostkach organizacyjnych lub jednostkach pomocniczych, osób posiadających wykształcenie specjalistyczne w zakresie ratownictwa, ochrony przeciwpożarowej, inżynierii bezpieczeństwa cywilnego lub zarządzania kryzysowego, absolwentów wyższych szkół wojskowych, a także spośród funkcjonariuszy pożarnictwa, wyznaczonych do wykonywania zadań poza jednostkami organizacyjnymi Państwowej Straży Pożarnej. Grupami roboczymi o charakterze stałym są grupa planowania cywilnego i grupa monitorowania, prognoz i analiz. Grupy te stanowią gminne centrum reagowania, będące komórką organizacyjną urzędu gminy. Centrum powinno być odpowiednio oznakowane, a jego lokalizacja podana do publicznej wiadomości w sposób umożliwiający poinformowanie wszystkich mieszkańców gminy. Grupami roboczymi o charakterze czasowym są: grupa operacji i organizacji działań; grupa zabezpieczenia logistycznego; grupa opieki zdrowotnej i pomocy socjalno-bytowej. 7 Zarządzanie kryzysowe w Polsce, (red.) M. Jabłonowski, L. Smolak, Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora w Pułtusku, Pułtusk 2007, s

174 Każda z grup roboczych stałych i czasowych realizuje odrębne zadania, które są koordynowane przez szefa zespołu reagowania. Grupy robocze są tworzone spośród osób zatrudnionych w urzędzie gminy, gminnych jednostkach organizacyjnych lub jednostkach pomocniczych. W skład grup mogą wchodzić również specjaliści, eksperci, osoby zaufania społecznego, a także przedstawiciele organów administracji publicznej lub społecznych organizacji ratowniczych. Funkcjonowanie zespołów na szczeblu gminy, finansowane jest z budżetu samorządu terytorialnego, a członkowie zespołu reagowania kryzysowego nie pobierają wynagrodzenia za pracę w zespole. Starosta jest kierownikiem starostwa powiatowego oraz zwierzchnikiem służbowym pracowników starostwa i kierowników jednostek organizacyjnych powiatu oraz zwierzchnikiem powiatowych służb, inspekcji i straży 8. Starosta zatwierdza programy działania służb, inspekcji, straży, uzgadnia wspólne działanie tych jednostek na terenie powiatu oraz w sytuacjach szczególnych kieruje wspólnymi działaniami tych jednostek. Starosta jako zwierzchnik rządowej administracji zespolonej w powiecie jest przełożonym komendantów powiatowych PSP, Policji, inspekcji nadzoru budowlanego oraz jednostek przekazanych mu do dyspozycji przez właściwy organ do wykonania zadań na terenie powiatu. Ze względu na umiejscowienie na terenie powiatu służb, inspekcji i straży, których zwierzchnikiem jest starosta, szczebel powiatu jest uznawany za pierwszy i podstawowy poziom wykonawczy (reagowania) w sytuacji kryzysowej. W celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej oraz ich usuwania starosta może również wystąpić z wnioskiem o pomoc do innych jednostek organizacyjnych działających na terenie powiatu. W razie odmowy wykonania tych czynności lub ich niewłaściwego wykonania starosta niezwłocznie zawiadamia organ, któremu podlegają jednostki organizacyjne. Starosta może wydawać także polecenia wiążące wójtom, a w sytuacji, gdy wójt jest niezdolny do 8 Bezpieczeństwo wewnętrzne RP w ujęciu systemowym i zadań administracji publicznej, (red.) B. Wiśniewski, S. Zalewski, WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2006, s. 10 i n. 174

175 kierowania lub niewłaściwie kieruje działaniami, starosta może wnioskować do wojewody o zawieszenie uprawnień wójta. T. Pokusa i W. Duczmal podają, że ( ) do zadań starosty w ramach zarządzania kryzysowego należy: określanie zagrożeń związanych z rozwojem cywilizacyjnym lub siłami natury oraz zapobieganie tym zagrożeniom w odniesieniu do administrowanego obszaru, monitorowanie, alarmowanie ludności oraz koordynowanie działań ratowniczych i porządkowo-ochronnych przy pomocy powiatowego centrum zarządzania kryzysowego; kierowanie działaniami w sytuacji kryzysowej przy pomocy zespołu reagowania kryzysowego 9. Starosta kieruje wyżej wymienionymi działaniami przy pomocy powiatowego zespołu reagowania kryzysowego 10. Zespół składa się z szefa, zastępcy oraz grup roboczych o charakterze stałym i czasowym. Grupami roboczymi o charakterze stałym, a więc takimi, które działają przez wszystkie fazy zarządzania kryzysowego są: grupa planowania cywilnego oraz grupa monitorowania, prognoz i analiz. Grupy te stanowią powiatowe centrum zarządzania kryzysowego, będące komórką organizacyjną starostwa powiatowego lub komendy powiatowej. Wojewoda kieruje działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej, jeżeli stan klęski wprowadzono na obszarze więcej niż jednego powiatu wchodzącego w skład województwa. W zakresie tych działań wojewodzie są podporządkowane organy i jednostki organizacyjne administracji rządowej i samorządu województwa działające na obszarze województwa oraz inne siły i środki wydzielone go jego dyspozycji i skierowane do wykonywania tych działań na obszarze 9 T. Pokusa, W. Duczmal, Zarządzanie kryzysowe i działania logistyczne na przykładzie wybranych instytucji, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Opolu, Opole 2009, s Współczesne postrzeganie bezpieczeństwa, (red.) K. Jałoszyński, B. Wiśniewski, T. Wojtuszek, WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2007, s

176 województwa, w tym pododdziały i oddziały Sił Zbrojnych. Wojewoda w zakresie wykonywanych zadań podlega właściwemu ministrowi, do zakresu działania, którego należy zapobieganie skutkom danej klęski żywiołowej lub ich usuwanie 11. W razie niezdolności wojewody do kierowania lub niewłaściwego kierowania działaniami prowadzonymi w czasie klęski żywiołowej, minister może zawiesić uprawnienia wojewody oraz wyznaczyć pełnomocnika do kierowania działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia. Wojewoda nałożone zadania wykonuje przy pomocy wojewódzkiego zespołu reagowania kryzysowego. W skład zespołu wchodzi szef, dwóch zastępców: stały i czasowy oraz grupy robocze o charakterze stałym i czasowym. Szef zespołu zwołuje posiedzenia nie rzadziej niż raz na kwartał, a w przypadkach wymagających natychmiastowej analizy i oceny zagrożeń oraz koordynacji działań ratowniczych może zarządzić posiedzenie zespołu w trybie natychmiastowym. Posiedzeniami zespołu kieruje szef, a w razie jego nieobecności jeden z zastępców. Szef zespołu zarządza co najmniej raz w roku ćwiczenia realizowane przez zespół w pełnym składzie, a po przeprowadzonym ćwiczeniu wnioski z jego przebiegu są wykorzystywane do doskonalenia i organizacji prac zespołu. Grupami roboczymi o charakterze stałym na szczeblu województwa są: grupa bezpieczeństwa powszechnego i porządku publicznego; grupa planowania cywilnego; grupa monitorowania, prognoz i analiz. Grupami roboczymi o charakterze czasowym na szczeblu województwa są: grupa operacji; grupa zabezpieczenia logistycznego; grupa opieki zdrowotnej i pomocy socjalno-bytowej. Minister właściwy do spraw wewnętrznych lub inny minister, do zakresu działania którego należy zapobieganie skutkom danej klęski żywioło- 11 Współpraca służb porządku publicznego z administracją rządową i samorządową, (red.) A. Osierda, B. Wiśniewski, WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2008, s. 8 i n. 176

177 wej zajmuje się kierowaniem działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia, jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na obszarze więcej niż jednego województwa 12. Minister działania te wykonuje przy pomocy Rządowego Zespołu Koordynacji Kryzysowej, składającego się z szefa, dwóch zastępców: stałego i czasowego oraz grup roboczych o charakterze stałym i czasowym. Szefa rządowego zespołu wyznacza minister właściwy do spraw wewnętrznych spośród sekretarzy i podsekretarzy stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji. Zastępcę stałego Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji powołuje spośród nadzorowanych lub podległych mu centralnych organów administracji rządowej, wykonujących zadania w dziedzinie zapobiegania klęskom żywiołowym. Ze względu na rodzaj zagrożeń niemilitarnych, stałym zastępcą szefa zespołu jest najczęściej Komendant Główny Państwowej Straży Pożarnej. Zastępcę czasowego wyznacza minister właściwy do rodzaju zaistniałego zagrożenia, spośród osób zatrudnionych w urzędzie obsługującym tego ministra, w jednostkach organizacyjnych przez niego nadzorowanych oraz w urzędach obsługujących organy podległe temu ministrowi. Rządowy Zespół Koordynacji Kryzysowej składa się z grup o charakterze stałym i czasowym. Grupami stałymi są: grupa planowania wsparcia i analizy zasobów; grupa koordynacji działań kryzysowych; grupa koordynacji pomocy humanitarnej; grupa polityki informacyjnej. W skład grupy planowania wsparcia i analizy zasobów wchodzą osoby powołane przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych na wniosek Ministra Obrony Narodowej oraz ministrów właściwych do spraw: zagranicznych, administracji publicznej, zdrowia, zabezpieczenia społecznego, środowiska, kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, oświaty i wychowania, gospodarki wodnej, finansów publicznych, skarbu państwa, rolnictwa, 12 Kryzys i zarządzanie, (red.) J. Prońko, B. Wiśniewski, T. Wojtuszek, WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2006, s. 11 i n. 177

178 gospodarki, gospodarki morskiej, łączności oraz transportu, spośród sekretarzy i podsekretarzy stanu w urzędach obsługujących tych ministrów. W skład grupy koordynacji działań kryzysowych wchodzą osoby powołane przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych na wniosek Szefa Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Prezesa Państwowej Agencji Atomistyki, Głównego Inspektora Sanitarnego, Głównego Inspektora Nadzoru Budowlanego, Generalnego Dyrektora Dróg Krajowych i Autostrad, Głównego Dyrektora Transportu Drogowego, Prezesa Urzędu Regulacji Telekomunikacj i Poczty, Głównego Lekarza Weterynarii, Głównego Geodetę Kraju, Głównego Inspektora Ochrony Środowiska, Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa oraz osoby wyznaczone przez ministra właściwego ds. wewnętrznych, spośród osób zatrudnionych w urzędzie obsługującym tego ministra, w jednostkach organizacyjnych jemu podległych i nadzorowanych 13. W skład grupy koordynacji pomocy humanitarnej wchodzą osoby powołane przez ministra właściwego ds. wewnętrznych spośród osób zatrudnionych lub pełniących służbę w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji. Przedstawiony skład grup roboczych, może być ponadto rozszerzony o inne osoby wyznaczone przez innych ministrów oraz innych ekspertów, specjalistów lub osoby zaufania społecznego. Skład grup roboczych o charakterze stałym, ustala minister kierujący działaniami w sytuacji klęski żywiołowej w zależności od rodzaju zagrożenia oraz rodzaju prowadzonych działań ratowniczych 14. Jak wskazują J. Dworzecki i R. Kochańczyk, ( ) rozpatrując problem udziału administracji zespolonej i niezespolonej w zarządzaniu kryzysowym warto zauważyć, iż w zależności od rodzaju zagrożenia, niektóre 13 Administracja publiczna w systemie przeciwdziałania nadzwyczajnym zagrożeniom dla ludzi i środowiska, (red.) K. Liedel, J. Prońko, B. Wiśniewski, WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała Warszawa 2007, s. 10 i n. 14 R. Szynowski, Zadania administracji publicznej w obszarze zarządzania kryzysowego, [w:] Administracja publiczna a bezpieczeństwo państwa, (red.) Z. Piątek, B. Wiśniewski, A. Osierda, WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2007, s

179 z nich będą pełniły rolę wiodącą, a niektóre pomocniczą 15. Zadania służb wiodących w systemie zarządzania kryzysowego sprowadzają się do: pełnienia funkcji organizatora operacji, opracowania i aktualizacji planów operacyjnych na wypadek zaistnienia zagrożenia, opracowania propozycji decyzji oraz potrzeb dotyczących użycia sił i środków niezbędnych dla prowadzenia akcji ratowniczej pozyskiwanych z innych instytucji i podmiotów w ramach współdziałania itd. Szczegółowy podział kompetencji poszczególnych służb, inspekcji i straży w systemie zarządzania kryzysowego przedstawia się w tzw. siatce bezpieczeństwa, opracowywanej na poszczególnych szczeblach zarządzania państwem. W siatce bezpieczeństwa ujmuje się rodzaje zagrożeń, które mogą wystąpić na danym terenie oraz określa się rolę poszczególnych służb będących w dyspozycji danego organu administracji publicznej. Wydarzenia ostatnich lat, jakie zachodzą w naszym państwie, potwierdzają konieczność istnienia spójnego i jednolitego systemu zarządzania kryzysowego. Spełnia on wiodącą rolę w zwalczaniu klęsk żywiołowych, nadzwyczajnych zagrożeń środowiska i likwidacji ich skutków oraz w akcjach poszukiwania i ratowania życia. Bibliografia 1. Administracja publiczna w systemie przeciwdziałania nadzwyczajnym zagrożeniom dla ludzi i środowiska, (red.) K. Liedel, J. Prońko, B. Wiśniewski, WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała Warszawa Bezpieczeństwo wewnętrzne RP w ujęciu systemowym i zadań administracji publicznej, (red.) B. Wiśniewski, S. Zalewski, WSA w Bielsku- Białej, Bielsko-Biała Dworzecki J., Kochańczyk R., Współczesne zagrożenia, Gliwice Konieczny J., Bezpieczeństwo publiczne w nagłych i nadzwyczajnych zagrożeniach środowiska, wyd. PANOPTIKOS, Poznań J. Dworzecki, R. Kochańczyk, Współczesne zagrożenia, Gliwice 2010, s

180 5. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483). 6. Kryzys i zarządzanie, (red.) J. Prońko, B. Wiśniewski, T. Wojtuszek, WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała Multimedialna Encyklopedia Powszechna, Oficyna Wydawnicza FO- GRA, Kraków Pokusa T., Duczmal W., Zarządzanie kryzysowe i działania logistyczne na przykładzie wybranych instytucji, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Opolu, Opole Szynowski R., Zadania administracji publicznej w obszarze zarządzania kryzysowego, [w:] Administracja publiczna a bezpieczeństwo państwa, (Red.) Z. Piątek, B. Wiśniewski, A. Osierda, WSA w Bielsku- Białej, Bielsko-Biała Tyrała P., Zarządzanie kryzysowe. Ryzyko Bezpieczeństwo Obronność, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń Ustawa o zarządzaniu kryzysowym z dnia 21 maja 2007 r. (Dz. U. z 2007 r. Nr 89 poz. 590 z późn. zm.). 12. Wiśniewski B., Obrona cywilna w krajowym porządku prawnym. Zbiór wybranych dokumentów, WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała Współczesne postrzeganie bezpieczeństwa, (red.) K. Jałoszyński, B. Wiśniewski, T. Wojtuszek, WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała Współpraca służb porządku publicznego z administracją rządową i samorządową, (red.) A. Osierda, B. Wiśniewski, WSA w Bielsku- Białej, Bielsko-Biała Zarządzanie kryzysowe w Polsce, (red.) M. Jabłonowski, L. Smolak, Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora w Pułtusku, Pułtusk

181 JACEK DWORZECKI Terroryzm jako zagrożenie współczesnego świata Abstract: This article presents (in outline) the phenomenon of terrorism, which is currently one of the major problems of the contemporary world. This article focuses on definitional approach to this phenomenon, its historical background and a division of currents, the forms of terrorism. Were also presented - the organization of terrorist groups, the basic methods of the terrorists and their victims. Presented also the legal basis for the prevention, combating terrorism in Poland and the current level of terrorist threat present in our country. Key words: Terrorism, national security, crisis, terrorist attack Streszczenie: Artykuł przedstawia (w zarysie) zjawisko terroryzmu, stanowiącego aktualnie jeden z najpoważniejszych problemów współczesnego świata. W tekście omówiono definicyjne ujęcie tego zjawiska, jego rys historyczny oraz dokonano podziału na nurty, formy terroryzmu. Przedstawione zostały również organizacja grup terrorystycznych, podstawowe metody działania terrorystów i ich ofiary. Zaprezentowano ponadto prawne podstawy przeciwdziałania, zwalczania zjawiska terroryzmu w Polsce oraz aktualny stopień zagrożenia terrorystycznego występujący w naszym kraju. Słowa klucze: Terroryzm, bezpieczeństwo narodowe, sytuacja kryzysowa, zamach terrorystyczny Wstęp Terroryzm jest jednym z najważniejszych zagadnień współczesnego świata. Politolodzy, psychologowie, politycy, mass media, wszyscy czekają na następny krok Hamasu, Hezbollahu czy Al-Kaidy. Wydarzenia w Sta- 181

182 nach Zjednoczonych z 11 września 2001 r. spowodowały ożywioną dyskusję na temat terroryzmu, która toczy się na całym świecie bez wyjątków. Dzieje się tak, ponieważ zamachy na WTC pokazały, iż jest to problem globalny, a postrzeganie go, jako typowego zjawiska o zasięgu lokalnym lub regionalnym, byłoby w obecnych czasach nieakceptowanym uproszczeniem 1. Terroryzm samobójczy przestał już być wewnętrznym, peryferyjnym problemem Izraela czy innych państw Azji lub Afryki. Dziś każdy może być ofiarą aktu terrorystycznego, który przestał uznawać granice, kontekst terytorialny i wiele innych kryteriów, dzięki którym był definiowany. Udowodnił tym samym, że w rzeczywistości obiektywne cechy (poza dwoma nieobliczalnością skali przemocy i nieprzewidywalnością) nie istnieją. Ponadto terroryzm odsłonił jeszcze jedną bardzo ważną kwestię, a mianowicie ścisły związek z polityką. Terroryzm jest pojęciem politycznym, a jego zasadniczą cechą jest to, że do realizacji swych celów, ugrupowanie terrorystyczne używa specyficznych środków, których nie byłoby w stanie użyć żadne inne ugrupowanie celowe. Dlatego każda organizacja terrorystyczna nie stosuje się do prawa międzynarodowego czy do prawa wewnętrznego danego kraju, tylko kieruje się swoim własnym kodeksem, specyficznym dla niej samej. Dlatego też, nie można bagatelizować terroryzmu definiując go, jako akty kryminalne, działania przestępcze. Jest on agresywnym politycznym działaniem, a grupy go stosujące mają swoje struktury, jasno określone cele oraz podstawy ideologiczne. Pojęcie terroryzmu Terroryzm to wyrażenie często używane niewłaściwie a jego konkretna definicja jest niemożliwa do zbudowania, ponieważ zawsze 1 R. Stemplowski, Transnarodowa harmonizacja bezpieczeństwa i rozwoju ograniczy transnarodowy terroryzm, Polski Przegląd Dyplomatyczny 2001, t. 1, nr 3(3), s

183 pozostanie obszar, którego ona nie obejmie. A. Machowski wskazuje, że ( ) konstrukcja etymologiczna słowa terroryzm wywodzi się z sanskrytu 2, w którym słowo tras oznaczało drżeć, a później w grece słowo tereo również posiadało takie samo znaczenie. Za czasów Imperium Rzymskiego funkcjonowało kilka jego postaci, mianowicie: ters, tres, tersere, terrere oraz terror. Ostatni etap ewolucji obowiązujący współcześnie w Europie, jak również na świecie, nastąpił dzięki francuskiemu słowu terreur, które oznacza strach, gniew, przerażenie 3. Z kolei A. Pawłowski reprezentuje pogląd, że ( ) nie należy odnosić zbyt dużej wagi do genealogii nazwy, gdyż najpierw powstają desygnaty nazw, a dopiero później same nazwy 4. Wśród literatury dostępnej na polskim rynku doszukać się można, ponad 200 definicji terroryzmu. Różnią się one od siebie złożonością, stopniem nacisku na motywy (podłoża), cel czy też przedmiot ataku znajdujący się u podstaw działalności terrorystycznej 5. B. Hoffman wskazuje, że ( ) przy definiowaniu terroryzmu do najczęściej powtarzanych zalicza się 22 różne kategorie słów występujących w 109 rozmaitych definicjach. Stosowanie przemocy i siły występuje w 83,5% definicji; aspekt polityczny czynu 65%; wywoływanie strachu i terroru 51%; groźba jako element zastraszenia 47%; skutki i reakcje psychologiczne 41,5%; rozróżnienie pojęcia; ofiara i cel działania 37,5%; celowa, planowana, systematyczna akcja 32%; metody zamachów, strategia i taktyka działania 30,5%; nienormalność, konflikt z przyjętymi normami i regułami, brak humanitaryzmu w działaniu 30%; wymuszenie, zniewolenie, powodowanie uległości 28%; dążenie do osiągnięcia rozgłosu, reklamy 21,5%; przypadkowość, bezosobowość, indyskry- 2 Sanskryt język literacki starożytnych, średniowiecznych i wczesnonowożytnych Indii. Należy do indoaryjskiej gałęzi indoirańskiej grupy rodziny języków indoeuropejskich. M. Mejor, Sanskryt, Warszawa 2004, ss A. Machowski, Zagrożenia bioterroryzmem. Dydaktyczno-prewencyjne aspekty zarządzania bezpieczeństwem społecznym, Mysłowice 2008, s A. Pawłowski, Terroryzm w Europie w XIX XX w., Zielona Góra 1980, s K. Jałoszyński, Terroryzm czy terror kryminalny w Polsce?, Warszawa 2001, s

184 minacja 21%; ofiary wśród osób cywilnych, niewalczących, neutralnych 17,5%; zastraszenie swoim działaniem 17%; podkreślenie niewinności ofiar 15,5%; sprawcy działają w zorganizowanej grupie, organizacji ruchu 14%; demonstracja siły przed innymi 13,5%; nieobliczalność, nieprzewidywalność, niespodziewany atak 9%; konspiracyjny charakter działalności 9%; powtarzalny, seryjny lub reklamowy charakter przemocy 7%; kryminalny charakter zamachów 6%; żądania stawiane stronom trzecim 4% 6. Do kategoryzacji terminu terroryzm, Departament Obrony Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej wykorzystuje definicję, która wskazuje że ( ) terroryzm to bezprawne użycie bądź groźba użycia siły czy przemocy wobec osoby lub mienia, by wymuszać lub zastraszać rządy czy społeczeństwa, często dla osiągnięcia celów politycznych, religijnych czy ideologicznych 7. W tej definicji samą groźbę terrorystyczną stawia się na równi z atakiem, a celem terrorystów mogą być całe społeczeństwa i rządy państw. W innym ujęciu terroryzm to stosowanie gwałtu do osiągnięcia celów politycznych lub ekonomicznych w stosunkach międzynarodowych. Forma interwencji dokonywanej przemocą przez specjalne jednostki wojska lub Policji, albo przez organizacje terrorystyczne 8. Federalne Biuro Śledcze (ang. Federal Bureau of Investigation FBI) terroryzm definiuje jako ( ) bezprawne użycie siły lub przemocy wobec osób lub mienia, aby zastraszyć lub wywrzeć przymus na rząd, ludność cywilną albo części wyżej wymienionych, co zmierza do promocji celów politycznych lub społecznych 9. Liga Narodów wykorzystuje w swojej działalności definicję, która określa terroryzm, jako ( ) wszelkie działa- 6 B. Hoffman, Oblicza terroryzmu, Warszawa 2001, s K. Jałoszyński, Terroryzm a wojsko, Zeszyty Naukowe AON 2000, nr 2(39), s J. E. Omańczyk, Encyklopedia spraw międzynarodowych i ONZ, Warszawa 1974, s A. P. Schmid, G. F. Hindle, After the War on Terror: Regional and Multilateral Perspectives on Counter-Terrorism Strategy, London 2009, s

185 nie przestępcze skierowane przeciwko państwom, których celem jest wytworzenie stanu terroru w umysłach ludzi, grup osób lub społeczeństw 10. Na szczycie NATO w Pradze (listopad 2002 r.) 11 przyjęto, że terroryzm to ( ) bezprawne lub groźne użycie siły lub przemocy przeciw osobom indywidualnym lub mieniu, zmierzające do zniewolenia lub zastraszenia rządów lub społeczeństw dla osiągnięcia celów politycznych, religijnych lub ideologicznych. Skalkulowane użycie przemocy lub groźby dla osiągnięcia celów natury politycznej, religijnej lub ideologicznej, za pomocą zastraszania, zniewolenia lub siania strachu. Terroryzm wiąże się z aktem przestępczym, który jest często symboliczny i którego zamiarem jest wpłynięcie na opinię publiczną Źródło: Internet [uzyskano ]. 11 Państwa NATO w ramach współpracy w dziedzinie zwalczania terroryzmu międzynarodowego na całym obszarze objętym przez Radę Współpracy Północnoatlantyckiej i Partnerstwo dla Pokoju przyjęły partnerski plan działań przeciwko terroryzmowi (Partnership Action Plan Against Terrorism). Cele określone w planie skupiają się na konsultacjach politycznych, zapewnianiu interoperacyjności militarnej, planowaniu, zarządzaniu kryzysowym na wypadek ataku, zarządzaniu przestrzenią powietrzną i kosmiczną, kontrolach granicznych, współpracy w dziedzinie zbrojeń, zwalczaniu finansowania terroryzmu, zapobieganiu przemytowi broni oraz materiałów wybuchowych, nauce oraz kontroli zbrojeń i nieproliferacji. R. D. Asmus, NATO otwarcie drzwi (tłum. C. Murawski, G. Siwek), Warszawa 2002, ss Źródło: Internet [ ] 12 Na praskim szczycie NATO, przyjęto również interpretację terminów: Antyterroryzm działanie defensywne, obronne, realizowane w celu zmniejszenia skutków działań terrorystycznych, realizowane zarówno w odniesieniu do ludzi, jak i mienia; obejmuje środki defensywne (szczególnie wywiad) używane w celu zmniejszenia podatności sił zbrojnych, osób i własności na atak terrorystyczny z użyciem ograniczonej reakcji i powstrzymywania przez siły zbrojne i instytucje cywilne. Kontrterroryzm działania ofensywne podejmowane przez struktury cywilne i wojskowe danego państwa w celu obrony, zapobiegania lub odpowiedzi na akty terroryzmu. Działania tego typu realizowane są przez odpowiednio wyszkolone, doposażone i wyspecjalizowane siły zdolne do zapobiegania, uprzedzenia lub rozdrobnienia incydentów terrorystycznych zarówno w kraju, jak i za granicą. W rozumieniu militarnej koncepcji obrony przed terroryzmem 185

186 Nieco wcześniej powstała europejska definicja terroryzmu, sformułowana w Decyzji Ramowej Rady Unii Europejskiej z dnia 13 czerwca 2002 r. o zwalczaniu terroryzmu, w której zapisano, że czynami terrorystycznymi są działania polegające na: ataku na życie osoby, mogącym spowodować śmierć; ataku na nietykalność osobistą osoby, porwaniu lub wzięciu zakładnika; spowodowaniu poważnych zniszczeń w stosunku do własności rządowej lub administracji państwowej, systemu transportowego, infrastruktury z włączeniem systemu informacyjnego, platformy wiertniczej umieszczonej na szelfie kontynentalnym, prywatnej bądź publicznej własności, co może zagrozić życiu ludzkiemu lub spowodować znaczne straty ekonomiczne; zajęciu statku powietrznego, statku bądź innego środka transportu publicznego albo transportu towarów; produkcji, posiadaniu, nabywaniu, transporcie, dostarczaniu albo użyciu broni, materiałów wybuchowych, materiałów jądrowych, broni chemicznej, biologicznej oraz prowadzeniu badań odnośnie ostatnich; uwalnianiu niebezpiecznych substancji, powodowaniu pożarów, powodzi bądź eksplozji, których skutkiem może być zagrożenie ludzkiego życia; zakłócaniu lub przerywaniu dostaw wody, energii elektrycznej oraz innych podstawowych zasobów naturalnych, czego skutkiem może być zagrożenie ludzkiego życia; groźbie popełnienia któregokolwiek z wyżej wymienionych czynów; (deklaracja szczytu praskiego) to przede wszystkim wsparcie państw na ich wyraźną prośbę, albowiem ochrona populacji i infrastruktury należy do obowiązków samego państwa. Zgodnie z koncepcją, najważniejszym zadaniem, jakie stoi przed państwami NATO, jest uniemożliwienie grupom terrorystycznym przebywania, trenowania, planowania i realizowania działań terrorystycznych. Ponadto uznano, że groźba ze strony ataków terrorystycznych jest dostatecznie poważna, aby podejmować przeciwdziałanie zarówno w stosunku do terrorystów, jak i osób wspierających ich w sposób i w chwili określonej przez Radę Północnoatlantycką. J. Kaczmarek, J. Skrzyp, NATO, Wrocław 2003, s

187 poważnym zastraszeniu społeczeństwa; bezprawnym zmuszeniu rządu lub organizacji międzynarodowej do podjęcia lub zaniechania podjęcia jakiegokolwiek działania; poważnym destabilizowaniu lub zniszczeniu podstawowych politycznych, konstytucyjnych, ekonomicznych lub społecznych struktur kraju lub organizacji oraz działania, których popełnienie wyrządzić może poważną szkodę krajowi lub organizacji międzynarodowej 13. A. P. Schmid postrzega terroryzm jako ( ) atak sił wywrotowych na niewinne jednostki, mający wywołać strach i zabić lub zranić ludzi, a przez to wymusić polityczne ustępstwa na osobie nie będącej bezpośrednią ofiarą zamachu lub na organizacji, do której nie należą zaatakowani 14. Z kolei W. Laqueur definiuje terroryzm, jako ( ) zbiór różnych form stosowania przemocy, umotywowanego politycznie, zwłaszcza przez rewolucyjne lub ekstremistyczne grupy lub pojedyncze osoby 15. W polskich źródłach definicje terroryzmu można odnaleźć m.in. w Encyklopedii Popularnej PWN wskazującą, że jest to ( ) stosowanie przemocy, gwałtu, okrucieństwa w celu zastraszenia, zniszczenia przeciwnika 16. Z kolei w Nowej Encyklopedii Powszechnej PWN zjawisko terroryzmu zostało scharakteryzowane jako ( ) różnie umotywowane ideologicznie, planowane i zorganizowane działania pojedynczych osób lub grup, skutkujące naruszeniem istniejącego porządku prawnego, podjęte w celu wymuszenia od władz państwowych i społeczeństwa określonych zachowań, często naruszające dobra osób postronnych. Działania te są realizowane z całą bezwzględnością, za pomocą różnych środków (naciski psychiczne, przemoc fizyczna, użycie broni i ładunków wybuchowych), 13 Decyzja Ramowa Rady Unii Europejskiej z dnia r. art. 1 (2002/475/JHA). 14 A. P. Schmid, Handbook of Terrorism Research, London 2009, passim. 15 W. Laqueur, Terrorismus Wurzel und Wirkungen, [w:] Meyers Enzyklopaedisches Lexikon t. 23, (red.) W. Betz, W. Laqueur, F. Rapps, Mannheim 1978, s Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa 1993, s

188 w warunkach specjalnie nadanego im rozgłosu i celowo wytworzonego w społeczeństwie lęku 17. W Leksykonie Historii XX wieku, pojęcie terroryzmu jest przedstawione jako ( ) metoda walki politycznej polegająca na używaniu przemocy wobec poszczególnych jednostek lub grup ludzi 18. Terroryzm, według innej definicji, to ( ) celowe i świadome stosowanie przemocy wobec organów władzy i administracji państwowej oraz instytucji społecznych lub określonych osób (reprezentujących określoną grupę etniczną, narodowościową lub też wyznających jakiś pogląd ideowy lub polityczny, jak również wobec głów państw i przedstawicieli sfery finansowej), ukierunkowane na wywołanie określonego zachowania (instytucji lub osób) bądź zastraszenia (decydentów, społeczności) 19. Swoje definicje opracowali również polscy eksperci. A. Pawłowski pod pojęciem terroryzmu rozumie ( ) stosowanie gwałtu przez jednostki lub grupy osób, w celu wywarcia wpływu zarówno na rząd i opinie publiczną, jak i na grupy osób i poszczególne osoby 20. Według T. Hanauska, terroryzm to ( ) zaplanowana, zorganizowana i zazwyczaj uzasadniona ideologicznie, a w każdym razie posiadająca polityczne podłoże motywacyjne działalność osób lub grup, mająca na celu wymuszenie od władz państwowych, społeczeństwa lub poszczególnych osób określonych świadczeń, zachowań czy postaw, a realizowana w przestępczych formach obliczonych na wywołanie szerokiego, maksymalnie zastraszającego rozgłosu w opinii publicznej oraz z reguły polegająca na zastosowaniu środków fizycznych, które naruszają dobra osób postronnych, tj. takich, które nie dały wyrazu swemu negatywnemu nastawieniu do aktu terrorystycznego, jego celu lub uzasadnienia, ani nawet do określonej ideologii czy zapatry- 17 Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 5, Warszawa 1997, s B. Bankowicz, M. Bankowicz, A. Dudek, Leksykon Historii XX wieku, Kraków 1996, s D. Woźniak, Koncepcja organizacji systemu antyterrorystycznego w Polsce oraz propozycje rozwiązań, [w:] Przestępczość zorganizowana. Świadek koronny, terroryzm w ujęciu praktycznym, (red.) E. W. Pływaczewski, Kraków 2005, s A. Pawłowski, op. cit., passim. 188

189 wań 21. S. Pikulski pisze: ( ) terroryzm jest to działalność przestępcza na tle politycznym zorganizowanych grup przestępczych o charakterze antypaństwowym. Podejmowane przez te ugrupowania akty terrorystyczne zmierzają do wymuszenia określonych następstw ( ). Ugrupowania te osiągają swój cel poprzez wywołanie strachu i paniki w opinii publicznej, a służy temu np. podkładanie bomb w miejscach publicznych czy zamachy na życie znanych osób życia publicznego 22. S. Zalewski wskazuje, że ( ) terroryzm w istocie jest stałą, towarzyszącą ludzkości od wieków, formą walki politycznej, jej narzędziem, środkiem osiągania efektów 23. Ww. autor traktuje terroryzm jako zagrożenie bezpieczeństwa narodowego, które przybiera postać hasła-klucza co tłumaczyć ma istotę zabiegów w obszarze bezpieczeństwa państwa. B. Hołyst rozróżnia pojęcie terroru politycznego, który definiuje ( ) jako używanie środków przymusu przez panującą władzę polityczną w celu zastraszenia przeciwników politycznych, ich eliminacji czy utrzymania tą metodą władzy (terror państwowy, dyktatura) od terroryzmu postrzeganego jako ( ) stosowanie środków przemocy i zastraszania w walce z aktualną władzą polityczną, strukturą społeczną czy systemem politycznym w celu jego obalenia i dokonania zmiany 24. Ww. autor wskazuje, że celem ugrupowań terrorystycznych, połączonych najczęściej ścisłymi więzami etnicznymi, religijnymi, narodowymi lub społecznymi, jest walka z władzą czy systemem, który jest postrzegany jako wrogi, obcy, opresyjny, stojący na drodze realizacji narodowych aspiracji. Metodą tej walki jest bezwzględne używanie przemocy dla zasiania strachu (terroru) i wymuszenia tą drogą pożądanej zmiany. 21 Organizacyjne i prawne aspekty działań antyterrorystycznych, (red.) G. Kędzierska, Szczytno 2002, s S. Pikulski, Prawne środki zwalczania terroryzmu, Olsztyn 2000, s S. Zalewski, Bezpieczeństwo polityczne państwa. Studium funkcjonalności instytucji, Siedlce 2010, s B. Hołyst, Terroryzm, t. 1, Warszawa 2009, s

190 Odnosząc się do uprzednio zaprezentowanego stanowiska B. Hoffmana w kwestii definiowania terroryzmu należy wskazać, że K. Jałoszyński w oparciu o najczęściej pojawiające się determinanty określające to zjawisko (tj. przemoc i siłę, czynnik polityczny podłoża działania, wywoływanie strachu) reprezentuje pogląd, iż ( ) przemoc i siła stanowią niejako warunek niezbędny i podstawowy, aby można było mówić o zbrodniczym działaniu przestępczym, a terroryzm należy kategoryzować uwzględniając drugą przesłankę, jaką jest wymiar polityczny skutków jego działania 25. Kryterium to pozwoli na uniknięcie niewłaściwej interpretacji każdego ataku (czynu bezprawnego) przeprowadzonego w podobny sposób do tego, jaki wykorzystują w swoich działaniach członkowie grup, organizacji terrorystycznych. Ww. autor wskazuje, że takie podejście umożliwi wyodrębnienie najistotniejszych elementów, które będą stanowiły centralną konstrukcję definicji terroryzmu, aby dane działanie można było określić mianem terrorystycznego. Ryc. 1. Elementy definicji terroryzmu wg K. Jałoszyńskiego Źródło: Opracowanie własne na podstawie K. Jałoszyński, Współczesny wymiar antyterroryzmu, Warszawa 2008, s K. Jałoszyński, Współczesny wymiar antyterroryzmu, s

191 Rys historyczny zjawiska terroryzmu Zjawisko terroryzmu (w niezwykle ubogiej interpretacji oraz pod inną nazwą) zostało zidentyfikowane już w czasach antycznej Grecji. Zabójca tyrana w starożytnej Grecji cieszył się mianem bohatera. Wtedy też Platon, Arystoteles i inni współcześni tym czasom rozważali, pisali o czynach, które dzisiaj postrzegalibyśmy jako nacechowane proweniencją o charakterze terrorystycznym. Ci starożytni filozofowie, rządy tyranów nazywali przestępstwami, a ich zabójstwo uznawali za usprawiedliwione. Filozof rzymski Seneka Młodszy wprost stwierdził, że ( ) dla bogów nie ma milszej ofiary, niż krew tyrana 26. W literaturze przedmiotu można znaleźć także informacje, że po metody terrorystyczne sięgali również żydowscy sykariusze i zeloci. W I wieku po Chrystusie, ci radykałowie walczyli o uwolnienie Palestyny spod rzymskiego panowania. Wykorzystując okazje w postaci ulicznych zgromadzeń, wieców mieszali się ze świętującymi ludźmi, jednym pchnięciem sztyletu z tyłu mordowali przeciwników i wtapiali się w tłum. Około 1090 r. powstało w Persji tajne stowarzyszenie, któremu przewodził Hassan Ben Sabah (zwany starcem z gór). Jego członkowie odurzeni haszyszem, dopuszczali się zabójstw rycerzy krzyżowców w Ziemi Świętej. O sile ich legendy świadczy fakt, że współczesne określenie zabójstwa w wielu językach wywodzi się od nazwy tej sekty, która brzmiała assasyni 27. Słowa terroryzm i terror upowszechniły się w okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej, gdy w latach Komitet Ocalenia Publicznego, Trybunał Rewolucyjny, komitety rewolucyjne i ich agenci zastosowały na wielką skalę brutalne represje przeciwko faktycznym oraz wyimaginowanym wrogom rewolucji. Tak powstało pojęcie Wielkiego Terroru (Regime de la Terreur), stanowiące synonim 26 Lucius Annaeus Seneca Minor (ur. ok. 4 p.n.e. w Kordobie/Hiszpania, zm. 65 r. n.e.). T. Miłkowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, Wrocław 1998, s J. Wasserman, Templariusze i asasyni. Dwa tajemne zakony chrześcijańskich templariuszy i muzułmańskich asasynów, Warszawa 2007, s. 67 i n. Nazwa asasyn pochodzi od słowa haszszaszini oznaczającego wojownika palącego haszysz. 191

192 rządów Maksymiliana Robespierre a. Historycy szacują, że w tym okresie zginęło we Francji około 40 tys. osób. Ofiary tego terroru jakobinów były publicznie gilotynowane 28, więźniów rewolucji bezceremonialnie mordowano po błyskawicznych procesach, podczas których oskarżeni nie mieli prawa do obrony. Żniwo rewolucyjnych zmian było o wiele większe, ponieważ represjom poddano około 300 tys. przetrzymywanych w więzieniach. W niektórych rejonach Francji krwawe egzekucje i ludobójcze metody pacyfikacji stosowane były bez żadnych postanowień sądowych, a wyrocznią stawali się przedstawiciele Komitetu Ocalenia Publicznego wysyłani na prowincje w celu zaprowadzenia rewolucyjnego porządku. Rewolucyjny terror skończył się obaleniem dyktatury jakobinów, którzy podzielili los swoich ofiar. W drugiej połowie XIX wieku doktryna i ruch anarchizmu stały się punktem wyjścia działalności terrorystycznej. Anarchizm 29 był zbiorem rozmaitych doktryn, które opierały się na przekonaniu, że zło tkwi w instytucjach życia politycznego i gospodarczego. Celem anarchistów była więc walka z przymusem politycznym z państwem, przymusem ekonomicznym kapitałem oraz z przymusem moralnym religią, kościołem. Wartością najwyższą dla anarchistów była natomiast indywidualna wolność każdego człowieka, a ostatecznym celem walki stworzenie społeczeństwa nie używającego siły i przymusu, w którym wszyscy ludzie będą równi, w którym nie będzie żadnego rządu, a stabilność osiągnie się poprzez porozumienie między różnymi grupami (komunami) terytorialnymi i zawodowymi. Dla wielu ugrupowań anarchistycznych bunt, walka zbrojna i dokonywanie zamachów miały być sposobem propagowania swych idei, 28 Czarna wdowa czyli gilotyna, maszyna do ścinania ludzkich głów będąca wynalazkiem Josepha Guillotina, była jednym z wielu kompozytów tego zorganizowanego i systematycznego działania, którego celem i usprawiedliwieniem (w opinii współczesnych) było stworzenie nowego, lepszego społeczeństwa, zaprowadzenie sprawiedliwości, wolności równości i braterstwa, przy czym owa wolność nie dotyczyła wrogów. T. Aleksandrowicz, Terroryzm międzynarodowy, Warszawa 2008, s Anarchos (gr.) pozbawiony władcy. 192

193 dla wielu z nich przemoc stała się celem samym w sobie. Właśnie ten okres można wskazać, jako złoty wiek terroryzmu nowożytnych czasów. W tym periodzie dziejów gwałtownie postępowała technicyzacja życia, rozwijał się przemysł i powstawały wielkie skupiska robotników, pracujących i wegetujących w nieludzkich warunkach (praca przez godzin na dobę, brak urlopów, nędzne wynagrodzenie, brak jakiejkolwiek ochrony socjalnej i prawnej). Na tle ostentacyjnego przepychu i luksusu w jakim pławili się bogacze, posiadający infrastrukturę przemysłową (fabryki, huty, kopalnie itp.) czy majątki ziemskie, wobec powszechnego głodu i biedy pośród niższych warstw społecznych wybuchały protesty, które były bezwzględnie tłumione przez rządzących monarchów (demonstracje kończyły się setkami ofiar). Ta ówczesna sytuacja społeczna stanowiła pierwsze źródło terroryzmu. Drugim źródłem, z którego czerpał energię terroryzm, była dyskryminacja narodów podbitych przez imperia i dążących do emancypacji (m.in. Austro-Węgry, Rosja, Turcja, Hiszpania). Terroryzm został uznany za podstawową metodę walki o postęp społeczny i wyzwolenie narodowe przez ugrupowania anarchistyczne (szczególnie w Hiszpanii, Rosji i Włoszech) oraz wiele ruchów socjalistycznych i narodowych. Od 1880 r. do wybuchu I wojny światowej (1914 r.) nie było roku bez zamachów na władców, ministrów i innych przedstawicieli organów władz państwowych ówczesnego świata oraz szczególnie znienawidzonych fabrykantów. Ofiary zamachów trzeba liczyć setkami. I tak w 1881 r. ginie w zamachu car rosyjski Aleksander II 30, w 1884 r., prezydent Francji M. Coarnot, w 1897 r. cesarzowa austriacka Elżbieta i premier Hiszpanii C. de Castillo, w 1900 r. król włoski Humbert I oraz król Portugalii Karol I z synem, w 1901 r. prezydent USA W. McKinley, w 1904 r. 30 Został zamordowany przez organizację o nazwie Narodna Wola, założoną w 1878 r. Jej członkowie sami określali się jako terroryści i żywili przekonanie, że idee rodzą się z czynów, a nie odwrotnie, że oddziaływanie przemocy ma moc dydaktyczną. Realizowali oni program Propaganda przez działanie, ale ani jedna kropla niepotrzebnej krwi. W 1883 r. organizacja przestała istnieć. N. V. Riasanovsky, M. D. Steinberg, Historia Rosji (tłum. T. Tesznar, A. Bernarczyk), Kraków 2009, s

194 premier Rosji P. Stołypin, wreszcie w 1914 r. następca tronu Austro- Węgier Franciszek Ferdynand i jego żona Zofia (posłużyło to jako pretekst do rozpoczęcia działań wojennych I wojna światowa). Zjawisko terroryzmu nie było obce również w okresie dwudziestolecia międzywojennego ( ). W tym czasie zginęli w zamachach m.in. Premier Irlandii M. Collins, król Jugosławii Aleksander i minister spraw zagranicznych Francji I. Barthou. W Polsce tego okresu również można się doszukać w niektórych zbrodniczych działaniach znamion terroryzmu, zwłaszcza w zamordowaniu pierwszego Prezydenta II RP G. Narutowicza (1922) 31. Po II wojnie światowej mamy do czynienia z terroryzmem bez przerwy, ze szczególnym nasileniem tego zjawiska od połowy lat 60. XX wieku. W tym czasie słowo terroryzm zaczęto kojarzyć przede wszystkim z ugrupowaniami toczącymi rewolucyjną walkę przeciwko panowaniu Europejczyków w krajach Azji, Afryki i Bliskiego Wschodu. Izrael, Kenia, Cypr i Algieria, zawdzięczają częściowo swą niepodległość nacjonalistycznym ruchom politycznym, które sięgnęły po metody terrorystyczne przeciwko władzom kolonialnym. Trzecia fala terroryzmu powstała w Palestynie, gdzie zwalczające się strony (Arabowie i Żydzi) sięgnęły po terror jako metodę rozwiązania konfliktu. Żydowska organizacja Hagana (Obrona) miała bronić osadników żydowskich przed atakami arabskimi. Później przejęła ona funkcje ofensywnej armii, a oprócz niej powstały ugrupowania terrorystyczne. Z szeregów ugrupowań terrorystycznych rekrutowała się kadra powstałej później armii izraelskiej. Palestyńczycy natomiast kontynuowali walkę terrorystyczną aż do momentu powstania Autonomii Palestyńskiej, kiedy to dotychczasowi terroryści zobowiązani zostali do dbania o zapewnienie ładu na terenach oddanych ugrupowaniu J. Arafata. Terroryzm palestyński już od początku lat 70. XX wieku przybrał wymiar terroryzmu międzynarodowego, którego areną stał się cały świat, a terroryści zaatakować mogli dowolny cel w dowolnym miejscu (np. masakrując izra- 31 A. Czubiński, Historia Polski w XX wieku, Poznań 2005, s

195 elskich sportowców na Igrzyskach Olimpijskich w 1972 r. w Monachium) 32. Jak wskazuje T. Aleksandrowicz ( ) w latach 80. XX wieku postrzegano ruchu terrorystyczne jako proxy warfare (zastępcze działania wojenne) czy low intensity conflicts (konflikt o niskim natężeniu). Według tych koncepcji, każde ugrupowanie terrorystyczne miało swoich mocodawców albo na Kremlu, albo w Białym Domu. Świat był postrzegany jako bipolarny i przez paradygmat zimnej wojny 33. Początek lat 90. XX wieku to czas wielkich zmian politycznych w Europie, mających konsekwencje dla całego świata. Rozpad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i upadek demokracji ludowej w państwach stanowiących jego strefę wpływów (m.in. Polsce, Czechosłowacji, Niemieckiej Republice Demokratycznej, Rumuni czy na Węgrzech) sprawił, że aktywność wielu ugrupowań terrorystycznych (szczególnie o zabarwieniu lewackim) zamarła. Jednak w miejsce terroryzmu rewolucyjnego o inspiracji komunistycznej pojawił się terroryzm islamski zapoczątkowany rewolucją irańską w 1979 r. R. Borkowski stoi na stanowisku, że ( ) ostatnie lata XX wieku cechuje pojawienie się zupełnie nowych i groźnych zjawisk. Do metod terroru i zamachów terrorystycznych sięgają niektóre sekty i ruchy kultowe o zabarwieniu millenarystycznym 34. Zaczęły się pojawiać akty terroru, których etiologia wywodziła się z ruchów alternatywnych, kontestacyjnych i anarchistycznych w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Zamachy terrorystyczne popełniano w imię np. osiągania celów ekologicznych, w imię sprzeciwu wykonywania aborcji, zaczęły powstawać pojęcia typu narkoterroryzm i terroryzm kryminalny. Bezprecedensowym wstrząsem dla współczesnego porządku były zamachy z 11 września 2001 r. w Nowym Yorku i Washingtonie, które 32 A. Bukowska, Palestyńczycy. Ich życie i walka, Warszawa 1978, s T. Aleksandrowicz, op. cit., s R. Borkowski, Terroryzm ponowoczesny. Studium z antropologii polityki, Toruń 2006, s

196 zmusiły polityków oraz badaczy społeczeństw i kultur do weryfikacji myślenia o specyfice współczesnego świata. Rozpoczęła się zagorzała dyskusja nad przyszłością istniejącego porządku polityczno-ekonomicznego i nad sposobami obrony przed wszelkiego rodzaju fundamentalizmami prowadzącymi do terroryzmu 35. Terroryzm nie jest dziełem czasów dzisiejszych, ale wydarzenia z 11 września znacznie przekroczyły skalę tego zjawiska i zmusiły świat do uświadomienia sobie współczesnych, niespotykanych dotąd zagrożeń 36. Po atakach 11 września Europa aktywnie wsparła Stany Zjednoczone, szczególnie państwa członkowskie NATO zaoferowały daleko idącą pomoc. Na starym kontynencie panowało przekonanie, mniej lub bardziej wyraźnie wyrażane przez europejskich polityków, że Europa nie stanie się celem islamskiego ataku. Były ku temu przesłanki: państwa europejskie w odmienny sposób niż Stany Zjednoczone realizują swoją politykę zagraniczną, są dzięki temu inaczej postrzegane w świecie. Ponadto Europa jest miejscem życia wielomilionowej rzeszy muzułmanów, którzy są od dziesięcioleci częścią poszczególnych europejskich społeczności. W ocenie zagrożenia zamachem brano pod uwagę fakt, że skrajne muzułmańskie organizacje, prowadzące aktywną działalność propagandową, rekrutacyjną i co najważniejsze gromadzące fundusze w Europie, nie są zainteresowane przeprowadzeniem zamachu. Zwróciłoby to uwagę opinii publicznej, wywołało wzmożone działania służb bezpieczeństwa 37. Jak mylne to były kalkulacje, pokazały m.in. zamachy terrorystyczne z 11 marca 2004 r. w Madrycie czy 7 lipca 2005 r. w Londynie. Ta nowa jakość działań terrorystycznych wykazuje cechy tak specyficzne i odgrywa na tyle znaczącą rolę we współczesnych stosunkach 35 C. Skuza, Terroryzm w opiniach społeczeństw, [w:] Oblicza współczesnego terroryzmu, (red.) K. Kowalczyk, W. Wróblewski, Toruń 2006, s A. Witkowska, Media w globalnym świecie, Alma Mater, s. 1, Źródło: Internet [uzyskano r.]. 37 M. Narojek, Unia Europejska wobec terroryzmu po zamachach w Madrycie wybrane aspekty, [w:] Polityczne aspekty zwalczania terroryzmu, (red.) K. Liedl, J. Marszałek-Kawa, Sz. Wudarski, Toruń 2006, s

197 międzynarodowych, iż powszechnie uznano ją za przejaw nowego terroryzmu 38. Termin nowy terroryzm został wprowadzony jeszcze w 1986 r. przez badaczy z Institute for the Study of Conflict, którzy w jednym ze swoich opracowań wskazywali na sięgające po działania terrorystyczne ruchy religijne, stwierdzając przy tym, iż motywacja religijna nadaje nowy wymiar zagrożeniom terrorystycznym 39. Sama koncepcja nowego terroryzmu została jednak wypracowana dopiero na przełomie stuleci, w znacznej mierze w rezultacie badań prowadzonych w ramach RAND Corporation 40. Ponadto eksperci ds. zwalczania terroryzmu obawiają się tzw. superterroryzmu, czyli ataków przy użyciu środków masowego rażenia (broń jądrowa, chemiczna lub biologiczna) lub środków elektronicznych (paraliż ważnych sieci i systemów). Nurty, formy terroryzmu (podział) Współczesne działania terrorystyczne sprowadzają się do brutalnego i bezwzględnego traktowania swoich ofiar. Występują klasyczne formy zamachów, takie jak: morderstwo, podkładanie materiałów wybuchowych o dużej sile rażenia, porwania samolotów, podpalenia, zamachy (na małą skalę) z użyciem broni chemicznej lub biologicznej. Ma to na celu wywołanie paniki, wprowadzenie społecznego niepokoju i poczucia bezradności. Strach staje się sprzymierzeńcem terrorysty, formą walki psychologicznej 38 A. Podolski, Stary i nowy terroryzm, Źródło: Internet [ ]. 39 The New Terrorism, (Red.) W. GUTERIDGE, London 1986, passim. 40 RAND (ang. RESEARCH AND DEVELOPMENT) Corporation amerykańska organizacja badawcza typu non-profit, pierwotnie sformowana dla potrzeb Sił Zbrojnych Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Została założona r. w Santa Monica w Kaliforni, na bazie rozpoczętego w końcu 1945 r. roku wojskowego Projektu RAND (pierwszy raport RAND-u ukazał się już w 1946 r.). Aktualnie organizacja ta pracuje dla instytucji rządowych i komercyjnych. RAND prowadzi badania na tak różnych polach jak obronność i terroryzm, stosunki międzynarodowe, edukacja czy zdrowie publiczne. A. Abella, Soldiers of Reason: The RAND Corporation and the Rise of the American Empire, Wilmington 2008, s

198 obejmując swoim zasięgiem szerokie grono odbiorców 41. Do osiągnięcia wielkich celów nie muszą być zastosowane specjalistyczne środki. Mała grupa ludzi jest w stanie spowodować ogromną dezorganizację komórki, wobec której zamach został przeprowadzony powodując poddanie się i realizacje wysuwanych żądań. Grupy terrorystyczne wykorzystują strach, aby osiągnąć efekt np. w postaci zapłacenia okupu czy uwolnienia więźniów 42. Żądania, które nie zostaną spełnione kończą się najczęściej śmiercią zakładnika, albo wysadzeniem bomby podłożonej pod budynkiem użyteczności publicznej. Stworzenie dramatycznej sytuacji zakładników poprzedzone nagraniami video z przemowami, płaczem i lamentem, wywołują natychmiastowa presję opinii społecznej i zmuszają decydentów do podjęcia rozmów z terrorystami w kwestii realizacji ich żądań. Bardzo często zdarza się, że terroryści usiłują za wszelką cenę zwrócić na siebie uwagę opinii publicznej, pokazując tym samym swoje zorganizowanie i siłę. Zazwyczaj reguła jest jedna. Im grupa słabsza, niemająca pogłosu medialnego, tym bardziej możemy spodziewać się po niej szokujących aktów przemocy. Śmierć zakładników może mieć niewiele wspólnego z wysuniętymi żądaniami, ale sam fakt i pokazanie ich tragicznej sytuacji powoduje zainteresowanie mediów. Publiczna detonacja ładunku wybuchowego, która nie powoduje ofiar nie koniecznie musi być chybiona, 41 P. Piątkowski, Terroryzm. Nowe wyzwanie dla bezpieczeństwa, Warszawa 1996, s W tym pierwszym przypadku możemy mówić o tzw. terrorze kryminalnym. Mianem tym zwykło się określać działania o charakterze kryminalnym, które wiążą się z zastraszeniem pokrzywdzonych lub pewnych grup społecznych przez zorganizowane grupy przestępcze lub przestępców doraźnie współpracujących. Ich celem jest przede wszystkim zysk czerpany głównie z handlu narkotykami, nierządu, wymuszeń, rozbojów, oszustw finansowych oraz obrotu nielegalną bronią i substancjami radioaktywnymi. Podobnie jak to jest w przypadku terroryzmu, terror kryminalny prowadzi do podważenia autorytetu państwa, osłabienia jego struktur i skuteczności działania poprzez pozbawianie państwa dochodów, korumpowanie urzędników, zastraszanie i wyroki śmierci na funkcjonariuszy służb porządku publicznego, sędziów i prokuratorów. W. Mądrzejowski, Przestępczość zorganizowana. System zwalczania, Warszawa 2008, s

199 a nierzadko jest celowym zabiegiem mającym unaocznić możliwości danej grupy. Działania terrorystyczne mogą służyć skompromitowaniu danego rządu. W przeszłości takie działania były skierowane w stronę funkcjonariuszy służb bezpieczeństwa i innym siłowym instytucjom, udowadniając ich nieudolność w prowadzonych represjach ludności. Prowokowały władzę do podejmowania zdecydowanych kroków w stosunku do ludności, a porwania znanych polityków udowadniały brak skuteczności poszczególnych członków gabinetu lub rządu. W ten sposób rząd danego państwa może stracić poparcie społeczeństwa, które w konsekwencji doprowadzi do jego upadku. Akt terroru może być karą za sprzeciwienie się organizacji lub zdradę. Za zdradę, można uważać pracę we wrogich terrorystom instytucjach, przyjęcie wizy wrogiego państwa lub wstąpienie do innej organizacji. Wojna terrorystyczna stała się w XXI wieku strategiczną bronią w walce o tzw. wyższe wartości, cenniejsze od życia niewinnych ludzi i ludzkiej godności. Paradoksalnie, jest to także wynik końca zimnej wojny i rozpadu Układu Warszawskiego. Bałkany, Kaukaz, południowa Azja i środkowa Afryka są dzisiaj znacznie bliżej Polski niż kiedykolwiek w naszej historii. Rozpad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich przyczynił się też do dynamicznego rozwoju terroryzmu wynikającego z fanatyzmu religijnego. Jeszcze w latach 70. XX wieku niemal wszystkie grupy terrorystyczne cechował laicki światopogląd (najczęściej były to różne odłamy marksizmu), podczas gdy obecnie, co najmniej 30% z nich motywuje swoje działania przekonaniami religijnymi. Przekonanie zamachowca, że jest narzędziem w ręku Boga, pozwala terroryście nie tylko usprawiedliwić bezwzględność i okrucieństwo dokonywanego czynu, ale i wyzwolić w nim gotowość do poświęcenia własnego życia dla wypełnienia szczytnej misji D. K. Gupta Who Are the Terrorists?, [w:] The Roots of Terrorism Set, 6- Volumes, (red.) L. Weinberg, W. L. Eubank, Londyn 2006, passim. 199

200 Podział rozległego zjawiska jakim jest terroryzm nie jest jednolity, a każdy podejmujący się tego zadania autor przyjmuje własną koncepcję 44. W literaturze przedmiotu najczęściej wyróżnia się trzy główne nurty terroryzmu: polityczny; religijny; kryminalny. Terroryzm polityczny oznacza wyzwanie rzucone przez słabszych silniejszym, zmierza do wywołania odpowiadających mu reakcji rządów, opinii społeczności międzynarodowej 45. Zjawisko terroryzmu politycznego wyjaśniają jego cele. Trzy z nich zasługują na uwagę: stosując akty przemocy lub groźby jej użycia, terroryści chcą zwrócić uwagę opinii publicznej. Wskazują w ten sposób sprawy, o które walczą, spodziewają się zrozumienia i poparcia oraz efektów w postaci nacisku tejże opinii, na rządy i organizacje międzynarodowe, które musiałyby wydawać decyzje zgodne z ich oczekiwaniami; działanie terrorystów może mieć na celu destabilizację państwa, wprowadzenie zamętu społecznego, a w konsekwencji załamanie istniejącego ustroju. Akt przemocy ma być początkiem rewolucji. Ma spowodować, że rząd, który zastosuje represje, doprowadzi tym samym, do wybuchu rewolucji i być może do przejścia części lub całego społeczeństwa na stronę terrorystów; terroryzm polityczny może mieć również na celu wywołanie antagonizmów społecznych lub narodowościowych albo zwiększenie już istniejących 46. Jednym z podłoży terroryzmu politycznego jest terroryzm religijny. Rozważanie tego zjawiska jako odrębnego zwłaszcza aktualnie zasługu- 44 R. A. Kosta, Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa cywilizacji zachodniej w XXI wieku, Toruń 2007, s A. Bernard, Strategia terroryzmu, Warszawa 1978, s M. Allam, Kamikadze made in Europe. Czy Zachodowi uda się pokonać islamskich terrorystów?, Kraków 2008, s

201 je na uwzględnienie, gdyż w znacznej mierze zachowania grup terrorystycznych mają podłoże religijne. Do grupy tej zalicza się fundamentalistów islamskich, gdzie sam fundamentalizm islamski definiowany jest jako ( ) powrót do fundamentów wiary, do budowy państwa islamskiego według wzorców przekazanych przez Mahometa i jego następców 47. Fundamentalizm odnosi się do islamu wojującego, który dąży do przywrócenia muzułmańskiego ładu. W ideologii fundamentalistów idea świętej wojny (dżihad) nabrała wymiaru walki z kulturą zachodnią postrzeganą jako wróg tradycyjnego islamu 48. Terroryzm religijny to zjawisko, które zdefiniować niełatwo, ponieważ u jego źródeł stoi irracjonalizm pogląd filozoficzny głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna poznaniu racjonalnemu, przypisujący najwyższą wartość pozarozumowym środkom poznawczym oraz fanatyzm nieustępliwa, bezkrytyczna wiara w słuszność jakiejś sprawy, idei, doktryny, połączona z nietolerancją i ostrym zwalczaniem odmiennych poglądów 49. Terroryści religijni postrzegają świat jako zbudowany i zarządzany przez siły nadprzyrodzone, których człowiek nie jest w stanie pojąć, a obowiązkiem człowieka jako sojusznika tych sił jest podjęcie walki z wykorzystaniem wszystkich możliwych środków. Wierzą oni ponadto, że ich działalność ma poparcie Boga i jest przez niego kierowana 50. Przemoc dla terrorystów religijnych to wypełnienie obowiązku nakazanego przez Boga. Terroryzm w ten sposób nabiera rozmiarów transcendentalnych, a jego sprawców nie obowiązują żadne moralne, polityczne czy też praktyczne ograniczenia (np. natury finansowej). Terroryści, których motywem działania nie jest wiara, rzadko podejmują akcje prowadzące do przypadkowych morderstw. Nawet, jeśli mają takie możliwości, to tego 47 B. Lia, Globalisation and the Future of Terrorism. Patterns and Predictions, London 2005, s Mała encyklopedia wiedzy politycznej, (red.) M. Chmaj, W. Sokół, Toruń 1999, s Słownik języka polskiego, t. I, (red.) M. Szymczak, s. 571 i J. Kaczmarek, Bezpieczeństwo Europy a fundamentalizm islamski, Zeszyty Naukowe AON 1999, nr 3(36), s

202 typu zamachy nie są w zgodzie z ich celami politycznymi lub wręcz uważają je oni za szkodliwe 51. Terroryzm kryminalny jest traktowany, jako odmiana terroryzmu, choć jego źródeł należy upatrywać w warstwach zgoła odmiennych. Zjawisko to pojawiło się wraz z eksplozją przestępczości, a jej szczególna, brutalna jakość, dokonywanie przestępstw metodami dotychczas nieznanymi choćby w Polsce są swoistym szokiem dla obywateli nieprzyzwyczajonych do tego typu sytuacji. Nowe formy przestępczości, w tym najbardziej niebezpieczne z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa, o charakterze zorganizowanym sięgnęły w swym bandyckim procederze po metody działań organizacji terrorystycznych. Taka sytuacja była przyczyną sformułowania tezy, że mamy do czynienia z terroryzmem kryminalnym, a raczej z terrorem kryminalnym. Jak wskazuje K. Jałoszyński ( ) terroryzm i terror kryminalny stanowią wypadkową przenikania się celów politycznych ugrupowań terrorystycznych i stricte kryminalnej działalności zorganizowanych grup przestępczych. Podejście takie ma wymiar pragmatyczny, pozwalający na właściwą reakcję na powstałe niekorzystne zjawiska i wykorzystanie do walki z nim adekwatnych środków 52. Do terrorystów kryminalnych zalicza się wszelkiego rodzaju przestępców, którzy stosowali w swoim działaniu przestępnym elementy terroryzmu jako sposób walki. Przestępcy pospolici, seksualni, porywający dla okupu to grupy stosujące terroryzm niepolityczny. Istotny jest fakt, że to nie ci ludzie, ale metody przez nich stosowane zaklasyfikowały ich działania, jako zawierające pewne elementy terroryzmu, w celu zaspokojenia swoich często wyimaginowanych potrzeb. Wiele takich aktów popełniali ludzie, którzy przejawiali zachowania aspołeczne. Okazywało się, że osobnicy podejmujący ostentacyjne polityczne działania, o nieracjonalnej motywacji zewnętrznej, często byli ludźmi cierpiącymi na zaburzenia psychiczne. Częstym bodźcem ich postępowania były informacje odbierane za pośrednictwem mediów. Pod wpływem tych 51 K. Jałoszyński, Terroryzm fundamentalistów islamskich, Warszawa 2001, s Idem, Koncepcja współczesnych działań antyterrorystycznych, Zeszyty Naukowe AON (dodatek), Warszawa 2003, s

203 przekazów ich zachowanie stawało się irracjonalne, a dążenia polityczne pozbawione sensu, co potwierdzało się po ich zatrzymaniu i przebadaniu. Inny podział omawianego zjawiska wskazuje na terroryzm międzynarodowy i lokalny a ze względu na strukturę organizacyjną na indywidualny i zorganizowany. Terroryzmem międzynarodowym określamy działania skierowane przeciwko różnym krajom i rządom na całym świecie 53. Ta forma dotyczy takich sytuacji, gdy terroryści stacjonują, planują i realizują zamach na obcym terytorium. Stanowi ona potencjalnie większe zagrożenie w stosunkach międzynarodowych, oddziałując na obywateli różnych państw 54. Terroryzm lokalny koncentruje swoje działania na walce z miejscowym rządem i ograniczając się do działalności na terenie danego kraju nie przekracza jego granic. Taka działalność ma głównie na celu zastraszenie lub usunięcie osób, które są postrzegane jako wróg publiczny lub działają wbrew woli ludności. Często wrogami terrorystów są inni terroryści lub niewygodne grupy etniczne stwarzające zagrożenie na własnym terytorium. Ten rodzaj terroryzmu zmierza do zastraszenia społeczeństwa, poprzez realizowanie ataków na cele przypadkowe i newralgiczne. Celem takich działań nie jest w przeciwieństwie do terroryzmu międzynarodowego uzyskanie rozgłosu, a jeśli nawet to nie w celu nagłośnienia swojej sprawy. Skupia się on na wyrażeniu niezadowolenia w postępowaniu władz danego kraju 55. Terroryzm indywidualny skupia swoje działania na ściśle określonej osobie np. zabójstwo lub uprowadzenie konkretnego polityka 56. Terroryzm zorganizowany skupia się nie tylko na przeprowadzaniu zamachów. Najczęściej rozszerza on swoje możliwości zwiększając zasięg obszarów kon- 53 R. M. Barnas, Od Asasynów do Osamy bin Ladena, Wrocław 2001, s K. Indecki, Prawo karne wobec terroryzmu i aktu terrorystycznego, Łódź 1998, s B. Bolechów, Terroryzm w świecie podwubiegunowym, Toruń 2002, s W. Dietl, K. Hirschmann, R. Tophoven, Terroryzm, Warszawa 2009, s

204 trolowanych oraz wprowadzając własną administrację nawiązującą kontakt z przedstawicielami władzy państwowej. Natomiast J. Muszyński wyróżnił następujące rodzaje terroryzmu: terroryzm legalny stosowany przez totalitarne reżimy państwowe w celu utrzymania władzy, zdławienia oporu sił antyreżimowych i zmuszenia społeczeństwa do bezwzględnego posłuszeństwa władzy oraz w celu podporządkowania ludności okupowanego lub zagarniętego terenu. Samo pojęcie terroryzmu legalnego nie może być traktowane w sposób jednoznaczny, jako bowiem wskazuje doświadczenie, reżimy bardzo często, a nieraz z zasady, nie respektują prawa nawet ustanowionego przez siebie. Legalność tego rodzaju terroryzmu wynika z faktu, że brutalna przemoc wobec ludzi stosowana jest przez różne (przeważnie policyjne) ogniwa aparatu władzy, a więc legalnie w tym państwie funkcjonujące. Celem takiego postępowania jest niszczenie jakichkolwiek przejawów opozycji lub też prób głoszenia innych niż oficjalnie uznawane, a przez to obowiązujące poglądy. Z tego typu zjawiskiem terroryzmu legalnego mamy do czynienia przede wszystkim w państwach, w których władza sprawowana jest w sposób autokratyczny; terroryzm nielegalny stosowany przez wszelkiego rodzaju organizacje, ugrupowania, grupy zmierzające do zdobycia władzy lub wywierania w inny sposób zasadniczego wpływu na sprawy państwa i społeczeństwa. Nielegalność tego typu terroryzmu przejawia się tym, że terrorystyczne organizacje i ugrupowania nie mogą uzyskać formalnej zgody na istnienie i działalność, ponieważ ich cel oraz sposób, formy i środki jego urzeczywistnienia są niezgodne z obowiązującym w danym kraju porządkiem prawnym 57. K. Jałoszyński, wiążąc podłoże działalności terrorystycznej z różną motywacją do podejmowania zbrodniczego działania, wskazuje na inny 57 J. Muszyński, Istota terroryzmu politycznego, [w:] Terroryzm polityczny, (red.) J. Muszyński, Warszawa 1981, s

205 charakterologiczny podział zjawiska terroryzmu. Ww. autor wymienia terroryzm: separatystyczny wyrażony w dążeniu do oddzielenia się, wyodrębnienia z jakiejś całości (grupy narodowościowej) do utworzenia własnego państwa 58 ; nacjonalistyczny wyrażony w postawie społeczno-politycznej i ideologicznej postulującej nadrzędność interesów własnego narodu, wyrażanej w egoizmie narodowym, dyskryminowaniu innych narodów, nietolerancji i wrogości w stosunku do innych 59 ; fundamentalistyczny wyrażony w dążeniu fanatycznych wyznawców danej religii do ustanowienia jej jako obowiązującej w swoim lub innym kraju, a także pragnieniu zniszczenia wszystkiego co jest niezgodne z nakazami głoszonymi przez wyznawców tej religii, jak też fizycznym unicestwieniu krytycznie do niej nastawionego społeczeństwa w swoim lub obcym państwie, religia ma być prawem stanowionym i obowiązującym każdego do stosowania w życiu codziennym; religijny wyrażony w dążeniu do zmiany istniejącego porządku, systemu ekonomicznego i prawnego w państwie przede wszystkim kapitalistycznym, przez ugrupowania terrorystyczne o zabarwieniu lewackim lub marksistowskim, które postrzegają go jako skrajnie złego i antyproletariackiego. Ideologia stanowi system poglądów, idei, pojęć politycznych, socjologicznych, prawnych, etycznych, religijnych lub filozoficznych jednostki albo grupy osób 60. W praktyce grupy terrorystyczne, działające z pobudek ideologicznych, dążą do zastąpienia jednej ideologii przez drugą, uznawaną przez nich za jedynie słuszną; rasistowski wyrażony w pogardzie dla ludzi o odmiennym kolorze skóry lub pochodzeniu (mniejszości narodowe), dążeniu do ich izolo- 58 Słownik języka polskiego, t. 3, Warszawa 1989, s Słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa 1989, s Słownik języka polskiego, t. 1, Warszawa 1989, s

206 wania a nawet fizycznej likwidacji. Jest to pseudonaukowy system poglądów mówiący o wyższości jednaj rasy ludzkiej nad drugą 61. Badacze zajmujący się problematyką terroryzmu dokonują klasyfikacji tegoż zjawiska w oparciu o różne kryteria. Rozpatrywane są m.in. motywy działania, sposoby działania, źródła stosowania terroru czy używane do realizacji zamachów środki walki. Przytaczając bliżej jeden z takich podziałów, odwołujący się do ujęcia terroryzmu w świetle prawa międzynarodowego, należy wyraźnie wyodrębnić cztery podstawowe rodzaje terroryzmu, przyjmując za kryterium przede wszystkim środowisko, w jakim dokonywany jest atak terrorystyczny oraz sytuację polityczną na danym obszarze. Zjawisko zdefiniowane, jako terroryzm lokalny (krajowy), jest wynikiem działania grup wywodzących się z danego kraju na jego własnym terenie 62. Jedna z definicji wskazuje, że terroryzm krajowy są to akcje podejmowane przez osoby, które dążą do przekonania do lub zakazania czegoś rządowi albo ludziom z ich własnego kraju, poprzez używanie brutalnych środków mających na celu wystraszenie lub wymuszenie, począwszy od gróźb do bezprawnych aktów przemocy takich jak porwania, pobicia czy zabójstwo. Najbardziej znany trend w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej w zakresie terroryzmu krajowego to tzw. milicje. Rodowód tych organizacji pochodzi od ruchu społecznego pod nazwą Posse Comitatus (łacińskie władza dla okręgu ), który pojawił się w latach 70. i 80. ubiegłego stulecia. Reprezentujące ten nurt grupy, odrzucały wszelkie formy organizacji władzy powyżej szczebla okręgowego, w szczególności sprzeciwiając się podatkom stanowym i federalnym, istnieniu banku federalnego i supremacji sądów federalnych nad sądami lokalnymi. Na koniec tego podrozdziału, należy jeszcze wspomnieć o innych lecz współcześnie występujących rodzajach terroryzmu, tj. o zasygnalizowanych uprzednio cyber-, bio- i narkoterroryzmie. 61 K. Jałoszyński, Współczesny wymiar antyterroryzmu, s M. Mesaroš, Terorizmus, [w:] Manažérstvo bezpečnostných rizík, (red.) J. Reitšpis a kol., Žilina 2004, s

207 Cyberterroryzm (zwany czasem soft terrorismem) definiowany jest jako działania blokujące, niszczące lub zniekształcające w stosunku do informacji przetwarzanej, przechowywanej i przekazywanej w systemach teleinformatycznych oraz niszczące (obezwładniające) te systemy. W pojęciu tym mieści się także wykorzystywanie systemów teleinformatycznych do dezinformacji, walki psychologicznej itp. Celem ataku jest najczęściej informacja przetwarzana, a nie system jako taki 63. Pojawia się też czasem określenie cyberterroryzmu jako nowego rodzaju broni masowego rażenia WMD (ang. Weapon of Mass Destruction). Jak jednak zauważono w amerykańskim raporcie President s Commissions on Critical Infrastructure jest to raczej broń masowych zakłóceń (Mass Disruption), w tym przypadku w stosunku do Systemu Systemów jakim jest według autorów tego raportu współczesna Ameryka. Również NATO (i inne wielkie organizacje międzynarodowe) są bez mała całkowicie uzależnione od niezawodnych i bezpiecznych systemów przekazywania, przetwarzania i przechowywania informacji. Zdecydowana większość ataków na systemy teleinformatyczne prowadzona jest przez hobbystów lub nastoletnich hakerów, sprawdzających swoje możliwości jak najgłębszego spenetrowania wrażliwych systemów oraz przez nielojalnych pracowników mających legalny dostęp do części systemu 64. Zdarzają się jednak i takie, które prowadzone są przez terrorystów. Eksperci uważają, że ataki na systemy teleinformatyczne nie zastąpią bardziej efektywnych fizycznych akcji terrorystycznych. Ataki te mogą być prowadzone, jako wspomagające dla uzyskania wyższej skuteczności typowej akcji terrorystycznej poprzez utrudnienie działań ratowniczych i koordynowania reakcji na atak fizyczny. Dodatkowo ataki na sieci i systemy teleinformatyczne mogą obezwładnić niektóre środki ochrony 63 M. Fita-Czuchnowska, Jeźdźcy cyberapokalipsy: konwencjonalne wojny i samobójcze zamachy zastąpi pełzający konflikt z podziemnym światem cyberterrorystów, Wprost 2006, nr 37, s W. Wosińska, Terror z komputerów. Cechy cyberterroryzmu Charaktery 2005, nr 7, s

208 fizycznej, co również może pogłębić skutki ataku. Bezpośrednio po ataku fizycznym, terroryści mogą też atakować systemy teleinformatyczne w celu zdobycia informacji o planowanych i wdrażanych działaniach antyterrorystycznych, co pozwoliłoby im pokrzyżować plany takiej akcji. Systemy teleinformatyczne nie stanowią jednak szczególnie atrakcyjnego celu dla terrorystów w porównaniu z obiektami tradycyjnych ataków. Mogą natomiast stanowić cel pośredni lub wspomagający. Dotyczy to szczególnie systemów słabo zabezpieczonych, możliwych do złamania bez większych nakładów sił i środków. Typowe umiejętności techniczne terrorystów, sprowadzają się zasadniczo do możliwości produkowania różnorodnych bomb itp. oraz organizowania i prowadzenia fizycznych operacji zamachów. Jednakże niektóre grupy terrorystyczne dysponują sporymi środkami finansowymi pochodzącymi m.in. z produkcji pirackiego oprogramowania, hakerstwa i nielegalnej produkcji np. skanerów i dekoderów TV. A więc dysponują znaczącymi umiejętnościami technicznymi. Wielu studentów wybitnych technicznych uczelni europejskich i amerykańskich wraca do swoich macierzystych krajów stanowiąc potencjalne źródło specjalistycznej wiedzy i umiejętności dla prowadzenia cyberterroryzmu. Podobnie jak większość innych organizacji przestępczych, stosują bez skrupułów i z powodzeniem podsłuchy linii telekomunikacyjnych, transmisji internetowych itp. Grupy terrorystyczne wykorzystują również w swojej działalności najnowsze zdobycze w dziedzinie systemów łączności i informatyki np. telefonię komórkową i technologie szyfrowania. Stosują również broadcasting poprzez Internet, TV i inne powszechnie dostępne techniczne środki rozpowszechniania typowo propagandowych informacji. W polskim prawie karnym zagadnienia dotyczące przestępstw przeciwko ochronie informacji (w tym elektronicznej), cyberprzestępczości 65 czy 65 Cyberprzestępczość nielegalne działanie, popełnione za pomocą lub dotyczące systemów lub sieci komputerowych, czyli m.in. piractwo komputerowe, oszustwa, przestępczość związana z bankowymi kartami magnetycznymi, fałszerstwa, kra- 208

209 przestępczości komputerowej 66 stypizowane są w rozdziale XXXII Kodeksu karnego 67. Bioterroryzm jest to rodzaj terroryzmu z użyciem środków dzież danych, pornografia dziecięca, terroryzm. A. Krawczyńska, W sieci, Policja 2009, nr 5, s Przestępczość komputerowa nielegalne działanie, wykonywane w postaci operacji elektronicznych, wymierzone przeciw bezpieczeństwu systemów komputerowych. Źródło: Materiały własne. 67 Haking włamania do sieci i systemów komputerowych art K.k. Nielegalny podsłuch posługiwanie się specjalistycznym oprogramowaniem instalowanym w systemach informatycznych bez wiedzy ich dysponentów: sniffing podsłuch transmisji w sieci; spoofing podszywanie się pod system uznany przez atakowany system za godny zaufania; malware oprogramowanie charakteryzujące się szkodliwym działaniem na komputer użytkownika; spyware oprogramowanie śledzące i rejestrujące działania użytkownika; keylogger programy do przechwytywania znaków z klawiatury, wyróżniamy dwa rodzaje keyloggerów, tj. software, czyli oprogramowanie instalowane na komputerze oraz sprzętowe, które umieszcza się pomiędzy komputerem a podłączeniem klawiatury art K.k. Sabotaż komputerowy ochrona prawna dotyczy wyłącznie danych informatycznych o szczególnym znaczeniu dla obronności kraju, bezpieczeństwa w komunikacji, funkcjonowania administracji rządowej, innego organu państwowego lub instytucji państwowej albo samorządu terytorialnego w zakresie informacji gromadzonych na komputerowych nośnikach informacji lub przekazywanych, przesyłanych i przetwarzanych za pomocą urządzeń automatycznych art i 2 K.k. Zakłócenie pracy systemu komputerowego lub sieci teleinformatycznej w istotnym stopniu przez nieuprawnioną transmisję, zniszczenie, usunięcie, uszkodzenie lub zmianę danych informatycznych niezależnie od tego, przeciwko komu będą skierowane (np. wirusy, robaki, Trojany, bom bing) art. 269a K.k. Niszczenie zapisu komputerowego art. 269 K.k. Niszczenie, utrudnianie zapoznania się z informacją art. 268 K.k. Zakłócanie dostępu do danych informatycznych art. 268a K.k. Naruszenie integralności komputerowego zapisu informacji informacji zapisanej na komputerowym nośniku informacji art K.k., danych informatycznych art. 268a K.k. Fałszerstwo komputerowe ingerencja w treść dokumentu elektronicznego polegająca na jego podrobieniu lub przerobieniu przez osobę do tego nieuprawnioną i działającą w zamiarze bezpośrednim do posłużenia się tym dokumentem jako autentycznym art K.k., niszczenie dokumentów, uszkadzanie, czynienie bezużytecznym, ukrywanie lub usuwanie dokumentu elektronicznego, którym sprawca nie ma prawa wyłącznie rozporządzać art. 276 K.k. Oszustwo komputerowe popełniane w celu osiągnięcia korzyści majątkowych lub wyrządzenia innej osobie szkody, bez upoważnienia wpływanie na 209

210 pochodzenia biologicznego. Do grupy tych środków należą przede wszystkim bakterie i wirusy. Choć o bioterroryzmie zrobiło się głośno po atakach w 2001 r. bioterroryzm znany był od bardzo dawna 68. Pierwsze przesłanki dotyczą Aleksandra III Wielkiego, zwanego Macedońskim. W średniowieczu ciała zmarłych na dżumę (czarną śmierć) przerzucane były przez fortyfikacje obronne nieprzyjaciół. Największy rozwój broni B miał miejsce w czasie i po II wojnie światowej zajmowały się rozwojem tego typu broni największe mocarstwa: nazistowskie Niemcy, ZSRR, Japonia, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i inne. Aktualnie Amerykanie wysuwają pewne doniesienia (powołując się na swój wywiad) o produkcji i rozwijaniu broni biologicznej przez niektóre z państw. Broń biologiczna jest bardzo skuteczna, prosta w produkcji, a zarazem strasznie tania, co pozwala nawet biednym krajom, czy organizacjom terrorystycznym na prowadzenie badań i jej produkcji. Ma ona szerokie spektrum zastosowań: począwszy od masowego niszczenia wrogich jednostek, przez morderstwa konkretnych osób do osiągania celów socjoekonomicznych. W pierwszym przypadku wykorzystywane są patogeny ludzkie, szczególnie te, których leczenie w warunkach wojny jest trudne. Próby osiągnięcia drugiego celu są rzadko podejmowane, ale w historii pojawiły się pomyślne (dla terrorystów i wojsk) próby 69. W tym celu używane są czynniki automatyczne przetwarzanie, gromadzenie lub przekazywanie danych informatycznych lub zmiana, usuwanie albo wprowadzanie nowego zapisu danych informatycznych (manipulowanie danymi wprowadzanymi do systemu, programem i rezultatami przetwarzanych danych w tym aukcyjne oszustwa internetowe, dialery art. 287 K.k. Karalne jest także przesyłanie lub rozpowszechnianie treści: obrażających uczucia religijne art. 196 K.k.; publiczne propagowanie faszyzmu art. 256 K.k; szerzenie nienawiści na tle rasowym i etnicznym art. 262 K.k.; rozpowszechnianie w Internecie treści pornograficznych z użyciem przemocy, z udziałem małoletnich lub zwierząt, a także posiadanie takich treści art. 202 K.k. Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.). 68 E. Regis, Ocena niebezpieczeństwa bioterroryzm, Świat Nauki 2002, nr 1, s E. Bendyk, Łódka z rozpylaczem czy terroryści sięgną po broń biologiczną?, Polityka 1999, nr 45, s

211 chorobotwórcze wywołujące rzadkie choroby (podobnie jak w pierwszym przypadku). W trzecim przypadku wykorzystywane są patogeny zwierzęce i roślinne. Ewentualnie w celu powodowania paniki w społeczeństwie, (co ma ogromy wpływ na socjoekonomię) mogą zostać wykorzystane mikroorganizmy chorobotwórcze 70. Do podstawowych drobnoustrojów chorobotwórczych człowieka i toksyn, które najczęściej używane były jako broń biologiczna lub stanowią aktualnie zagrożenie możemy zaliczyć: bakterie: laseczka wąglika, pałeczka dżumy, pałeczka tularemii, pałeczki z rodzaju Brucella i inne; wirusy: wirusy gorączek krwotocznych, wirus ospy prawdziwej i inne; toksyny: bakteryjne: beztlenowa laseczka botulizmu i inne roślinne (np. rycyna). Rozpoznanie użycia broni biologicznej: wiele zmarłych lub chorych osób z podobnymi objawami (o nieznanej przyczynie); zmarłe bydło; ciężki przebieg chorób; słaba odpowiedź lub brak odpowiedzi na rutynowe leczenie; przypadki chorób niezwykle rzadkich; choroba o nietypowych cechach lub w szczepionej populacji; atypowe środki przenoszenia. Pod pojęciem narkoterroryzmu rozumiemy terrorystyczne działania podejmowane przez kartele narkotykowe wobec państwa w celu ochrony swych interesów 71. Są to: morderstwa polityków, funkcjonariuszy wymiaru sprawiedliwości wypowiadających walkę narkomanii, produkcji czy sprzedaży narkotyków, porwanie, zastraszanie, przekupstwo, dezorganizowanie struktur państwowych. Szczególnie zjawisko to uwidoczniło się w Azji 70 A. Jendryczko, Podstępne gazy nowe oblicze terroryzmu, Polityka 1996, nr 20, s Encyklopedia terroryzmu, (red.) A. Yasiecynz, Warszawa 2004, s

212 i Ameryce Łacińskiej, gdzie narkobiznes splótł się z interesami politycznymi, konfliktami zbrojnymi, a skala korupcji jest wyjątkowo duża. Ryc. 2. Schemat powiadamiania i współpracy w przypadku zagrożenia niebezpieczną chorobą zakaźną oraz bioterroryzmem Źródło: Opracowanie własne na podstawie Internet: [uzyskano ] 212

213 Organizacja grup terrorystycznych Większość grup terrorystycznych jest bardzo dobrze zorganizowana. Funkcjonują w strukturze hierarchicznej przypominającej strukturę formacji militarnych lub agencji wywiadowczych. Najwyżej sytuowaną komórką w tej hierarchii jest dowództwo składające się z osób, które utworzyły organizację. Osoby te finansują działalność grupy lub pozyskują fundusze na jej funkcjonowanie z różnych źródeł, często nielegalnych. Niektórzy członkowie ścisłego dowództwa zazwyczaj działają w cieniu organizacji, co nawet mimo długiego czasu aktywności grupy, nie pozwala służbom specjalnym na ich zdemaskowanie. Dowództwo określa cele ataków oraz prowadzi analizę zebranych przez organizację informacji dotyczących przyszłego działania. Wydaje również decyzje dotyczące funkcjonowania grupy oraz bezpośrednich działań terrorystycznych. Zbieraniem informacji, niezbędnych do przeprowadzenia akcji lub ważnych dla istnienia samej organizacji, zajmuje się grupa wywiadowcza. Stanowi ona trzon organizacji. Grupa ta jest utworzona z osób posiadających bliskie kontakty ze środowiskami będącymi w zainteresowaniu organizacji. Do jej zadań należy również typowanie i werbowanie nowych członków organizacji, którzy są skrupulatnie sprawdzani i opracowywani. Taka działalność utrudnia wprowadzenie w szeregi organizacji agentów służb specjalnych, tym samym uniemożliwia jej rozpracowanie. Zabezpieczeniem wszystkich działań organizacji terrorystycznej zajmuje się grupa wsparcia, organizująca kryjówki, schronienia oraz sprzęt dla członków grupy. Grupa wsparcia przygotowuje dokumenty i pieniądze, bez których terroryści nie mogliby swobodnie poruszać się w ramach działań związanych z przygotowaniem ataku oraz opracowuje legendy i alibi dla tych, którzy przygotowują i realizują zamachy. 213

214 Ryc. 3. Obrót środków finansowych w zorganizowanych grupach przestępczych i organizacjach terrorystycznych Źródło: Opracowanie własne na podstawie M. Cichomski, W. Zubrzycki, Cyberprzestrzeń jako potencjalny obszar przenikania się zorganizowanych grup przestępczych i organizacji terrorystycznych, [w:] Wojna z terroryzmem w XXI wieku, (Red.) B. Hołyst, K. Jałoszyński, A. Letkiewicz, s Realizacja zamachu należy do grupy taktycznej. Z reguły grupa ta jest najliczniejsza, a jej członkowie zwerbowani, przy zastosowaniu różnych metod i form psychologicznego oddziaływania, niejednokrotnie przez wiele lat są przygotowywani do realizacji określonego zadania. Przygotowanie obejmuje szkolenie w zakresie posługiwania się bronią, obsługi statków powietrznych i wodnych, prowadzenia pojazdów, konstruowania, detono- 214

215 wania bomb i urządzeń wybuchowych 72. Ważnym elementem szkolenia jest wykształcenie w świadomości osób biorących w nim udział, odpowiedniego psychicznego stosunku do wykonania zadania. Taktyka działania organizacji terrorystycznej jest zbliżona do działań służb specjalnych i sprowadza się do: minimalizacji kontaktów jej członków przez przekazywanie informacji poprzez tzw. skrzynki kontaktowe; konspiracyjnego działania na wszystkich szczeblach organizacji; stosowania wszechstronnych warunków bezpieczeństwa, poprzez sprawdzanie i opracowywanie członków grupy, sprawdzanie kryjówek i ich wyposażenia oraz dbałość o legalność dokumentów; zdobywania informacji o wiedzy jaką posiadają służby specjalne na temat organizacji terrorystycznej; lokalizacji central terrorystycznych i baz (obozów) szkoleniowych w państwach, które sprzyjają, finansują i popierają terroryzm; zdobywania informacji na temat szkoleń i taktyki działania oddziałów antyterrorystycznych; dobrego przygotowania oraz wyposażenia w nowoczesną broń i specjalistyczny sprzęt; podejmowania działań tanich, a jednocześnie efektywnych; podejmowania działań zmierzających do zastraszania większej grupy ludzi w celu uzyskania odpowiedniego rozgłosu; dokładnej analizy sytuacji polityczno-gospodarczej na świecie 73. Podstawowe metody działania terrorystów D. Bango, M. Lisoň, J. Viktoryová, J. Palarec do podstawowych metod działania terrorystów zaliczają: zamach na życie konkretnej osoby skierowany przeciwko urzędnikom administracji państwowej, policjantom, żołnierzom, przywódcom 72 Terroryzm zagrożenie dla świata, (red.) Z. Popławski, Piła 2004, s K. Mroziewicz, Moc, niemoc i przemoc, Bydgoszcz-Warszawa 2005, s

216 partii politycznych. Cel takiego ataku jest często do przewidzenia, a terroryści przyznają się do jego wykonania; zamach bombowy forma dająca sprawcy poczucie względnego bezpieczeństwa, gdyż może on znajdować się z dala od miejsca eksplozji. Wybuch powoduje powstanie dużej siły niszczącej, w wyniku czego zostaje rannych lub zabitych wiele osób. Ze względu na duże straty w ludziach i mieniu, sama informacja o możliwości podłożenia ładunku wybuchowego wywołuje w społeczeństwie panikę i przerażenie 74. Z kolei łatwość zdobycia komponentów do wyprodukowania bomby nadaje popularność stosowaniu materiałów wybuchowych w zamachach terrorystycznych; uprowadzenie pojazdu lub samolotu było powszechnym zjawiskiem w latach 60. i na początku 70. XX wieku. Obecnie terroryści rozwinęli tę formę działań i oprócz porwania samolotu wraz z jego zakładnikami, powodują jego rozbicie we wcześniej zaplanowanym miejscu; uprowadzenie osoby polegające na przetrzymywaniu uprowadzonego w nieznanym miejscu, w celu wykorzystania ich jako elementu przetargowego w spełnieniu stawianych żądań. Podczas przetrzymywania ofiar w odosobnionym miejscu terroryści mają poczucie względnego bezpieczeństwa, ponieważ Policja i wojsko nie znają miejsca ich przebywania; wzięcie zakładników polega na przetrzymywaniu osoby lub osób w celu użycia ich jako tarczy ochronnej w negocjacjach z Policją lub władzami oraz elementu mającego powstrzymać siłową interwencję Policji lub wojsk. W odróżnieniu od uprowadzenia miejsce przebywania zakładników jest znane J. Horgan, Psychologia terroryzmu, Warszawa 2008, s D. Bango, M. Lisoň, J. Viktoryová, J. Palarec, Problémy odhaľovania a vyšetrovania terorizmu, Bratislava 2005, s

217 Ofiary akcji terrorystycznych Analiza zjawiska terroryzmu pozwala wyróżnić cztery grupy podmiotów narażonych na ataki terrorystyczne: władze rządowe, pracownicy i mienie tych władz w celu: zmuszenia członków rządu do zmiany poglądów politycznych; wywołania niezadowolenia społecznego z powodu braku możliwości zapewnienia obywatelom podstawowych usług, np. elektryczności, łączności telefonicznej 76 ; wymuszenie zmian w prowadzonej polityce zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej; pokazanie społeczeństwu, że przedmiotem akcji terrorystycznych nie są obywatele, a tylko ludzie związani ze strukturami władzy; wymuszenie na władzach uwolnienia uwięzionych terrorystów, członków ich organizacji; policja i wojsko, jako aparat przymusu reprezentujący władzę, aby: wymusić współpracę rodzin policjantów i żołnierzy z grupami terrorystycznymi; dokonać odwetu za udane operacje policji i wojska przeciwko organizacjom terrorystycznym; wykazać społeczeństwu słabość i nieudolność policji i wojska w ochronie obywateli 77 ; wywołać psychozę represyjności policji i wojska wobec społeczeństwa w obliczu operacji prowadzonych po atakach terrorystycznych; biznes, instytucje gospodarcze dla: zdobycia pieniędzy na działalność terrorystyczną; ze względu na powiązania z władzami rządowymi lub też z uwagi na ich szczególny charakter (fabryki produkcji uzbrojenia, elektrownie atomowe); 76 B. Bolechów, Terroryzm. Aktorzy, Statyści, Widownie, Warszawa 2010, s R. W. Giuliani, Nowy niebezpieczny świat, Wprost 2007, nr 51 52, s

218 wywołania paniki i uniemożliwienia korzystania przez obywateli z dóbr i usług oferowanych przez korporacje i instytucje związane z tzw. dużym biznesem (niszczenie samolotów, autobusów, banków, domów towarowych); ludność, ponieważ: terrorystom chodzi o zburzenie wiary społeczeństwa w skuteczne zapewnienie mu bezpieczeństwa przez władzę; przypadkowe ofiary zamachów wywołują więcej strachu w społeczeństwie niż selektywnie dobierane ofiary; społeczeństwo zniecierpliwione dużą liczbą ofiar wśród niewinnych obywateli może gwałtownie domagać się od władzy spełnienia wszystkich żądań terrorystów 78. Nie jest łatwo jednoznacznie stwierdzić, jakimi pobudkami kierują się sami terroryści i jakie motywy dominują w działaniach danej grupy terrorystycznej. Na ogół bowiem nie spotykamy się tu wyłącznie z jednym typem argumentów, ale z całym splotem różnego rodzaju uzasadnień, której podają się wszakże pewnej kategoryzacji 79. S. Wojciechowski proponuje ich podział na trzy kategorie: idee polityczne, etniczne, religijne oraz inne typy ideologii; uwarunkowania ekonomiczne i społeczne w kraju pochodzenia lub pobytu terrorystów bieda, bezrobocie, nierówności statusu materialnego w tych regionach; aspekty psychologiczne agresywność, pragnienie zemsty, rozpacz. Pierwsze wiąże on z symbolicznym znakiem serca, drugie z ciałem, ostatnie zaś z umysłem. Te trzy grupy czynników wpływają na siebie nawzajem, podobnie jak i inne wewnętrzne (np. kulturowe zróżnicowanie danego regionu lub kraju) i zewnętrzne (np. relacje z innymi pań- 78 K. Jałoszyński, O współczesnym terroryzmie i roli państwa w walce z nim, Policyjny Biuletyn Szkoleniowy 1998, nr 1 2, s P. Mazurkiewicz, Przemoc w polityce, Wrocław 2006, s

219 stwami), tworząc tak zwaną triadę motywacji terrorystycznych, dającą się zilustrować również graficznie 80. Ryc. 4. Obiekty cele działań terrorystycznych. Identyfikacja zagrożonych grup (zespołów) obiektów (celów) Źródło: Opracowanie własne 80 S. Wojciechowski, The Triad of Terrorist Motivation Introduction, [w:] Terrorism as the time less actor on the international stage, (red.) S. Wojciechowski, Poznań 2005, s

220 Ryc. 5. Triada motywacji terrorystycznych A rzeczywistość idei serca; B rzeczywistość ciała; C rzeczywistość umysłu; X czynniki zewnętrzne; Y czynniki wewnętrzne; Z wzajemne interakcje 81. Źródło: Opracowanie własne na podstawie S. Wojciechowski, The Triad of Terrorist Motivation Introduction, [w:] Terrorism as the time less actor on the international stage, (Red.) S. Wojciechowski, Institute of Political Science and Journalism, Adam Mickiewicz University Poznań 2005, s Prawne formy zwalczania terroryzmu w Polsce Efektywność działań podejmowanych przez ugrupowania terrorystyczne jest w znacznym stopniu uzależniona od uzyskanych na ten cel funduszy. W walce ze zjawiskiem terroryzmu, Rzeczpospolita Polska przystąpiła do prawie wszystkich konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych dotyczących przeciwdziałaniu temu zjawisku. W październiku 2001 r. nasz kraj ratyfikował Konwencję o zwalczaniu finansowania terroryzmu. Sejm RP w styczniu 2003 r. przyjął ustawę wskazującą akceptację na przedłożenie tego aktu prezydentowi do podpisu. 81 Również w starszych opracowaniach ONZ pośród głównych przyczyn wywołujących terroryzm przywołuje się kolonializm, okupację obcego terytorium, rasizm, apartheid, dominację i eksploatację (wyzysk). K. Indecki, Prawo karne wobec terroryzmu i aktu terrorystycznego, Łódź 1998, s

221 Zgromadzenie Ogólne przyjęło tę konwencję w 1999 r. Dokument ten jest ściśle powiązany z rezolucją Rady Bezpieczeństwa z 28 września 2001 r., której dyspozycje nakładają obowiązek zamrożenia kont osób podejrzanych o terroryzm i ścigania pomagających im grup. Państwa (sygnatariusze konwencji) zostały zobligowane do odmowy udzielenia schronienia każdej osobie, która ponosi jakąkolwiek odpowiedzialność za akty, zamachy terrorystyczne lub udzielanie im poparcia. Konwencja wskazuje na konieczność karania zarówno osób cywilnych jak i osobowości prawnych. Znaczna część środków pozyskiwana jest przez grupy terrorystyczne na drodze przestępczej. Przede wszystkim należy tu wymienić nielegalne procedery wiązane z: przemytem i produkcją narkotyków; przemytem towarów na wielką skalę; handlem ludźmi; handlem kamieniami szlachetnymi; porwaniami dla okupu; kradzieżami; opodatkowaniem w formie opłaty rewolucyjnej legalnie działających przedsiębiorców na terenie kontrolowanym przez ugrupowania terrorystyczne. Innym sposobem uzyskiwania przez organizacje terrorystyczne pieniędzy na ich przestępczą działalność, jest zjawisko tzw. brudzenia pieniędzy, a więc przeciwny do legalizowania środków uzyskanych z działalności przestępczej sposób. Do tzw. legalnych źródeł i sposobów finansowania terroryzmu należą: dotacje od sponsorów terroryzmu, którymi mogą być zarówno państwa jak i rożnego rodzaju organizacje; oficjalna działalność gospodarcza prowadzona w profilu pozwalającym na minimalizację ryzyka przy możliwie wysokim zysku (firmy zajmujące się handlem nieruchomościami czy też sprzętem elektronicznym), zakładanie spółek off-shore w tzw. rajach podatkowych; 221

222 222 przejmowanie kontroli nad legalnymi instytucjami społecznymi (organizacje charytatywne i fundacje, związki wyznaniowe, kościoły), które mają w swoich statutach wpisaną możliwość gromadzenia funduszy poprzez m.in.: zbieranie składek członkowskich, sprzedaż publikacji, prowadzenie kwest, przyjmowanie darowizn; zakładanie przez organizacje terrorystyczne paralelnych instytucji publicznych takich jak szkoły, ośrodki pomocy finansowej itp. 82 Ww. względy, jak się wydaje, przesądziły o tym, że kwestie dotyczące zwalczania finansowania terroryzmu stały się samodzielnym przedmiotem regulacji prawnych 83. Zgromadzenie ogólne ONZ przyjęło 15 grudnia 2000 r. Konwencję przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej jako pierwszego międzynarodowego instrumentu wszechstronnie normującego tę kwestię 84. W październiku 2001 r., w imieniu RP, ambasador przy ONZ J. Stańczyk, podpisał dwa protokoły do tej konwencji 85. Polska jako M. Marcinko, Finansowanie terroryzmu źródła, sposoby, zwalczanie, referat na konferencji pt. Wpływ terroryzmu na gospodarkę, zorganizowanej r. przez Akademię Ekonomiczną w Krakowie. 83 W. Matuszewski, Prawnomiędzynarodowe aspekty zwalczania finansowania terroryzmu, [w:] Walka z terroryzmem w świetle prawa międzynarodowego, (red.) K. Lankosz, M. Chrośnicki, P. Czubik, Bielsko-Biała 2004, s Podpisana w Palermo w dn r., G. A. RES. 55/25, annex I, 55 U. N. GAOR Supp. (No. 49) w 44, U. N. Doc. A/45/49 (Vol. I) (2001). 85 Inne międzynarodowe uregulowania dotyczące zwalczania przestępczości o charakterze ponadnarodowym zostały umiejscowione w: Konwencji ONZ przeciw nielegalnemu handlowi narkotykami i substancjami psychotropowymi z dn r., Konwencji w sprawie prania, poszukiwania, zajęcia i konfiskaty przychodów pochodzących z przestępstwa ETS No. 141; Dyrektywa Rady Europejskiej w sprawie zapobiegania wykorzystania systemu finansowego dla prania brudnych pieniędzy 91/308/EEC z dn r., Dyrektywa Parlamentu Europejskiego 2001/97/EC z dn oraz Dyrektywa Rady Europejskiej z dn r. nowelizująca Dyrektywę 91/308/EEC, czy też instrumenty nie wiążące prawnie np. Modelowe regulacje dotyczące przestępstw prania brudnych pieniędzy w związku z nielegalnym handlem narkotykami i innymi poważnymi przestępstwami przyjęte przez członków Organizacji Państw Amerykańskich wraz z Inter-Amerykańską Komisją Kontroli Nadużywania Narkotyków z 1998 r.,

223 Sygnatariusz, zaakceptowała protokoły dotyczące zakazu przemytu migrantów drogą lądową, wodną i powietrzną oraz będąc 91. krajem przyjęła ustalenia protokołu zakazującego handlu ludźmi, szczególnie kobietami i dziećmi. Do innych ratyfikowanych przez Polskę aktów prawnych ONZ dotyczących problematyki przeciwdziałania, zwalczania terroryzmu zaliczyć należy m.in.: Karta OBWE o zapobieganiu i zwalczaniu terroryzmu z grudnia 2002 r.; Konwencja o zwalczaniu bezprawnego zawładnięcia statkami powietrznymi; Konwencja o zwalczaniu bezprawnych czynów skierowanych przeciwko bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego; Konwencja w sprawie przeciwdziałania bezprawnym czynom przeciwko bezpieczeństwu żeglugi morskiej; Międzynarodowa konwencja przeciwko braniu zakładników; Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego NZ Nr 3314/XXIX w sprawie definicji Agresji wraz z załącznikiem. Z kolei Polskie akty prawne i związkowe, zawierające w swej treści dyspozycje dotyczące przeciwdziałania zjawisku terroryzmu lub jego aspektom, są zawarte w m.in.: Ustawie o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa 86 ; Ustawie o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu 87 ; w ramach Grupy Egmont zrzeszającej finansowe organy dochodzeniowe Oświadczenie Celu z r., Lista Działających Jednostek Dochodzenia Finansowego; Grupa Banków Wolfsberg Zwalczania Finansowania Terroryzmu tzw. Oświadczenie Wolfsberg z r., czy też wskazówki dla banków prywatnych w sprawie przeciwdziałania globalnego prania brudnych pieniędzy 2002 r. 86 Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa (Dz. U. z 1998 r. Nr 162, poz. 1117). 223

224 Ustawie o Policji 88 ; Ustawie o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego 89 ; Ustawie o powszechnym obowiązku obrony 90 ; Ustawie Kodeks karny 91 ; Ustawie Kodeks postępowania karnego 92 ; Ustawie o świadku koronnym 93 ; Ustawie o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz o przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu 94 ; Ustawie o materiałach wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego 95 ; Ustawie o ochronie osób i mienia 96 ; 87 Ustawa z 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (Dz. U. z 2002 r. Nr 74, poz. 676). 88 Ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o Policji tekst jednolity (Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277; zmiany: Nr 57, poz. 390, Nr 120, poz. 818, Nr 140, poz. 981, Nr 165, poz i z 2008 r. Nr 86, poz. 521, Nr 171, poz i Nr 237, poz. 1651). 89 Ustawa z 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego (Dz. U. z 2006 r. Nr 104, poz. 709). 90 Ustawa z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2004, Nr 241, poz. 2416). 91 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.). 92 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 1997 r. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.). 93 Ustawa z 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym (Dz. U. z 2007 r., Nr 36, poz. 232). 94 Ustawa z 5 marca 2004 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz o przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 2004 r. Nr 62, poz. 577). 95 Ustawa z 21 czerwca 2002 r. o materiałach wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego (Dz. U. z 2002 r. Nr 117, poz. 1007). 96 Ustawa z 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. z 2005 r. Nr 145, poz z późn. zm.). 224

225 Ustawie o zarządzaniu kryzysowym 97 ; Zarządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie zakresu i form działania Jednostki Wojskowej Nr ; Zarządzeniu Komendanta Głównego Policji w sprawie metod i form działania pododdziałów antyterrorystycznych oraz komórek minerskopirotechnicznych 99 ; Decyzji Komendanta Głównego Policji o powołaniu pododdziałów antyterrorystycznych Policji 100 ; Decyzji Komendanta Głównego Policji w sprawie organizacji pracy i zasad działania Policji w przypadku zaistnienia aktu terroru z użyciem materiałów wybuchowych oraz innych zdarzeń noszących cechy zamachu terrorystycznego 101. Zagrożenie terrorystyczne Polski Z aktualnego rozpoznania Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego wynika, że zagrożenie podjęciem na terytorium naszego kraju bezpośrednich działań terrorystycznych jest niskie i ma raczej charakter potencjalny. Jak dotąd nie odnotowano próby ataku terrorystycznego, skierowanego przeciwko obiektom rządu polskiego, polskim instytucjom państwowym i prywatnym, czy też obiektom należącym do rządu USA oraz państw 97 Ustawa z 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. z 2007 r. Nr 89, poz. 590 z późn. zm.). 98 Zarządzenie Organizacyjne Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie zakresu i form działania Jednostki Wojskowej Nr 2305 (Dz. U. MSWiA z r., poz. 84.). 99 Zarządzenie nr 6 pf Komendanta Głównego Policji z 6 lutego 2003 r. w sprawie metod i form działania pododdziałów antyterrorystycznych oraz komórek minersko-pirotechnicznych Policji. 100 Decyzja nr 296 Komendanta Głównego Policji z 29 grudnia 2000 r. o powołaniu pododdziałów antyterrorystycznych Policji. 101 Decyzja nr 63 Komendanta Głównego Policji z 12 marca 2002 r. w sprawie organizacji pracy i zasad działania Policji w przypadku zaistnienia aktu terroru z użyciem materiałów wybuchowych oraz innych zdarzeń noszących cechy zamachu terrorystycznego. 225

226 zrzeszonych w NATO i Unii Europejskiej. E. Szafrańska wskazuje, że do czynników wpływających na podniesienie poziomu ryzyka wystąpienia ataków terrorystycznych w naszym kraju wymienić należy przede wszystkim: skuteczność osiągania celów w wyniku stosowania terroru; prozachodnią politykę naszego państwa, zwłaszcza strategiczny sojusz ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki Północnej; uczestnictwo w koalicji antyterrorystycznej; udział w misjach pokojowych i stabilizacyjnych (w szczególności w Iraku oraz w Afganistanie); przynależność Polski do NATO; przynależność do Unii Europejskiej i strefy Schengen; brak widocznej stabilizacji w Iraku, pomimo wycofania wojsk polskich oraz groźba zaognienia sytuacji w tym regionie; systematycznie powtarzane informacje medialne na temat funkcjonowania w Polsce tajnych więzień CIA; znaczna liczba osób narodowości czeczeńskiej, które przybyły do RP (szacuje się, że jest to od 2000 r. około tys.) jednocześnie należy zwrócić uwagę na badania przeprowadzone na reprezentatywnej grupie, które wykazują, że jedynie nieco ponad 1% tej społeczności uważa uczciwą pracę jako wartość; wzrost liczby wyizolowanych ze społeczeństwa, przeważnie słabo wykształconych i tworzących klany uchodźców kaukaskich, którzy stanowią podatny grunt do działalności grup przestępczych i radykałów islamskich; stałe docieranie do społeczności muzułmańskiej w Polsce przedstawicieli ortodoksyjnych organizacji islamskich, niejednokrotnie identyfikowanych jako sympatyzujące z ugrupowaniami ekstremistycznymi; możliwe instrumentalne wykorzystanie uchodźców czeczeńskich do przeprowadzenia zamachu na terenie Polski; konwertyci (jak podkreślają eksperci, konwertyci religijni są na ogół bardzo radykalni i często gotowi całkowicie poświęcić się dla nowej 226

227 sprawy, potwierdzeniem tej tezy jest uczestnictwo w walkach w Iraku, po stronie terrorystów, obywateli państw UE); pogłębianie radykalnych poglądów więźniów, przebywających z innymi więźniami wyznania islamskiego i wykorzystanie motywów religijnych i ekstremistycznych 102. Dotychczas nie stwierdzono żadnych związków ani kontaktów funkcjonujących w Polsce ugrupowań i środowisk o charakterze ekstremietycznym z organizacjami terrorystycznymi. Bezpośrednio po zamachach z 11 września 2001 r., wśród przedstawicieli faszyzujących subkultur młodzieżowych, zaobserwowano sporadyczne działania lub inicjatywy wyrażające solidarność z ich organizatorami. Przejawy werbalnej kontestacji widoczne były także ze strony grup skrajnie lewicowych i członków ruchów antyglobalistycznych. Środowiska te były m.in. organizatorem kilku demonstracji pod antyamerykańskimi i antywojennymi hasłami (np. w okresie trwania operacji militarnej w Iraku). Aktywność grup ekstremistycznych w Polsce nie nosi, jak dotychczas, znamion wskazujących na możliwość podjęcia przez nie działań o charakterze terrorystycznym. Dużo bardziej realne wydają się natomiast zagrożenia związane z możliwością wykorzystania terytorium naszego kraju do działań o charakterze logistycznym i wspomagającym działalność terrorystyczną 103. Jako czynniki, które w ocenie przywódców siatek terrorystycznych spod znaku Al-Kaidy mogą predestynować Polskę do pełnienia roli zaplecza logistycznego wymienić można: tranzytowy charakter naszego kraju; członkostwo w Unii Europejskiej; dobrą infrastrukturę komunikacyjną; kompatybilny z zachodnim system bankowy; 102 E. Szafrańska, Bezpieczeństwo państwa w kontekście zagrożeń terrorystycznych, [w:] Wojna z terroryzmem w XXI wieku, (red.) B. Hołyst, K. Jałoszyński, A. Letkiewicz, Szczytno 2009, s K. Liedel, P. Piasecka, Jak przetrwać w dobie zagrożeń terrorystycznych. Elementy edukacji antyterrorystycznej, Warszawa 2007, s

228 228 liberalną politykę wizową; duże zapotrzebowanie na zagraniczne inwestycje kapitałowe; łatwość zakupu broni i materiałów wybuchowych. Ekspansji terrorystów na terytoria krajów, które podobnie jak Polska pozostają obecnie na peryferiach międzynarodowego terroryzmu, sprzyjać będzie jednak postępująca globalizacja procesów gospodarczych. W jej efekcie powstają dodatkowe czynniki sprzyjające aktywności terrorystów na naszym terytorium takie, jak: szersze otwarcie granic; znoszenie barier w komunikowaniu i podróżowaniu; istotny wzrost liczby cudzoziemców stale i okresowo przebywających w naszym kraju; niewystarczająca skuteczność kontroli administracyjnej i polityki państwa wobec obywateli innych krajów przybywających do Polski i legalizujących tu swój pobyt. Potencjalnymi zagrożeniami są również: traktowanie obszaru RP przez międzynarodowe organizacje terrorystyczne, jako potencjalnego zaplecza logistyczno-wypadowego do działań w innych krajach; wykorzystanie terytorium Polski do zamachów na obiekty (w tym obywateli) państw sprzymierzonych, bądź sojuszniczych wobec RP, ale traktowanych wrogo przez fundamentalistów; wykorzystywanie polskich instytucji finansowych przez międzynarodowe organizacje fundamentalistyczne i terrorystyczne do procederu prania pieniędzy; powiązanie przedstawicieli środowisk terrorystycznych np. muzułmańskich ze światem przestępczym i związany z tym udział w działaniach przestępczych m.in. handlu bronią, narkotykami, przemytem ludzi itp. W kontekście potencjalnych zagrożeń dla bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, ważną kwestią pozostaje również problem napływu do Polski uchodźców z regionu Zatoki Perskiej, Afganistanu czy Pakistanu,

229 wśród których znajdować się mogą również terroryści i osoby związane z radykalnymi organizacjami islamskimi. Kontrola napływu do RP uchodźców z tych państw pozostaje jednym z priorytetowych zadań ABW, prowadzonych we współpracy z innymi służbami odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo wewnętrzne kraju. Biorąc pod uwagę dynamikę rozwoju fundamentalizmu muzułmańskiego w Europie, jest bardzo prawdopodobne, że w ciągu kilku najbliższych lat nastąpi wzrost liczby przyjazdów osób związanych z tą ideologią do Polski. W wielu wypadkach mogą to być osoby, które kończyły polskie wyższe uczelnie oraz posiadają w Polsce krewnych bądź przyjaciół, zajmujących się prowadzeniem działalności gospodarczej. W tej sytuacji nie można wykluczyć też prób przenikania aktywistów islamskich z organizacji ekstremistycznych do legalnie działających w Polsce związków społeczności arabskiej, jak również wykorzystawania działających w naszym kraju firm prowadzonych przez obywateli państw z regionu Bliskiego Wschodu 104. Bibliografia 1. Abella A., Soldiers of Reason: The RAND Corporation and the Rise of the American Empire, Wilmington Aleksandrowicz T., Terroryzm międzynarodowy, Warszawa Allam M., Kamikadze made in Europe. Czy Zachodowi uda się pokonać islamskich terrorystów?, Kraków Asmus R. D., NATO otwarcie drzwi, (tłum. C. Murawski, G. Siwek), Warszawa Bango D., Lisoň M., Viktoryová J., Palarec J., Problémy odhaľovania a vyšetrovania terorizmu, Bratislava W. Michoń, R. Perek, P. Cichoń, Postępowanie w przypadku uzyskania informacji o możliwości wystąpienia aktu o cechach terrorystycznych, Katowice 2008, s

230 6. Bankowicz B., Bankowicz M., Dudek A., Leksykon Historii XX wieku, Kraków Barnas R. M., Od Asasynów do Osamy bin Ladena, Wrocław Bendyke E., Łódka z rozpylaczem czy terroryści sięgną po broń biologiczną?., Polityka 1999, nr Bernard A., Strategia terroryzmu, Warszawa Bolechów B., Terroryzm w świecie podwubiegunowym, Toruń Bolechów B., Terroryzm. Aktorzy, Statyści, Widownie, Warszawa Borkowski R., Terroryzm ponowoczesny. Studium z antropologii polityki, Toruń Bukowska A., Palestyńczycy. Ich życie i walka, Warszawa Czubiński A., Historia Polski w XX wieku, Poznań Dietl W., Hirschmann K., Tophoven R., Terroryzm, Warszawa Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa Encyklopedia terroryzmu, (red.) A. Zasieczny, Warszawa Fita-Czuchnowska M., Jeźdźcy cyberapokalipsy: konwencjonalne wojny i samobójcze zamachy zastąpi pełzający konflikt z podziemnym światem cyberterrorystów, Wprost 2006, nr Giuliani R. W., Nowy niebezpieczny świat, Wprost 2007, nr Gupta D. K., Who Are the Terrorists?, [w:] The Roots of Terrorism Set, 6-Volumes, (red.) Weinberg L., Eubank W. L., Londyn Hoffman B., Oblicza terroryzmu, Warszawa Hołyst B., Terroryzm, t. 1, Warszawa Horgan J., Psychologia terroryzmu, Warszawa Indecki K., Prawo karne wobec terroryzmu i aktu terrorystycznego, Łódź Jałoszyński K., O współczesnym terroryzmie i roli państwa w walce z nim, Policyjny Biuletyn Szkoleniowy 1998, nr Jałoszyński K., Terroryzm a wojsko, Zeszyty Naukowe AON 2000, nr 2(39). 27. Jałoszyński K., Terroryzm czy terror kryminalny w Polsce?, Warszawa

231 28. Jałoszyński K., Terroryzm fundamentalistów islamskich, Warszawa Jałoszyński K., Koncepcja współczesnych działań antyterrorystycznych, Zeszyty Naukowe AON (dodatek), Warszawa Jendryczko A., Podstępne gazy nowe oblicze terroryzmu, Polityka 1996, nr Kaczmarek J., Bezpieczeństwo Europy a fundamentalizm islamski, Zeszyty Naukowe AON 1999, nr 3(36). 32. Kaczmarek J., Skrzyp J., NATO, Wrocław Kosta R. A., Terroryzm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa cywilizacji zachodniej w XXI wieku, Toruń Krawczyńska A., W sieci, Policja 2009, nr Laqueur W., Terrorismus Wurzel und Wirkungen, [w:] Meyers Enzyklopaedisches Lexikon t. 23, (red.) Betz W., Laqueur W., Rapps F., Mannheim Lia B., Globalisation and the Future of Terrorism. Patterns and Predictions, London Liedel K., Piasecka P., Jak przetrwać w dobie zagrożeń terrorystycznych. Elementy edukacji antyterrorystycznej, Warszawa Machowski A., Zagrożenia bioterroryzmem. Dydaktyczno-prewencyjne aspekty zarządzania bezpieczeństwem społecznym, Mysłowice Mała encyklopedia wiedzy politycznej, (red.) Chamj M., Sokół W., Toruń Marcinko M., Finansowanie terroryzmu źródła, sposoby, zwalczanie, referat na konferencji pt. Wpływ terroryzmu na gospodarkę, zorganizowanej r. przez Akademię Ekonomiczną w Krakowie. 41. Matuszewski W., Prawnomiędzynarodowe aspekty zwalczania finansowania terroryzmu, [w:] Walka z terroryzmem w świetle prawa międzynarodowego (Red.) Lankosz K., Chrośnicki M., Czubik P., Bielsko-Biała Mazurkiewicz P., Przemoc w polityce, Wrocław

232 43. Mądrzejowski W., Przestępczość zorganizowana. System zwalczania, Warszawa Mejor M., Sanskryt, Warszawa Mesároš M., Terorizmus, [w:] Manažérstvo bezpečnostných rizík, (red.) Reitšpis J. a kol., Žilina Michoń W., Perek R., Cichoń P., Postępowanie w przypadku uzyskania informacji o możliwości wystąpienia aktu o cechach terrorystycznych, Katowice Miłkowski T., Machcewicz P., Historia Hiszpanii, Wrocław Mroziewicz K., Moc, niemoc i przemoc, Bydgoszcz-Warszawa Muszyński J., Istota terroryzmu politycznego, [w:] Terroryzm polityczny, (red.) Muszyński J., Warszawa Narojek M., Unia Europejska wobec terroryzmu po zamachach w Madrycie wybrane aspekty, [w:] Polityczne aspekty zwalczania terroryzmu, (red.) Liedel K, Marszałek-Kawa J., Wudarski Sz., Toruń Nowa Encyklopedia Powszechna PWN t. 5, Warszawa Omańczyk J. E., Encyklopedia spraw międzynarodowych i ONZ, Warszawa Organizacyjne i prawne aspekty działań antyterrorystycznych, (red.) Kędzierska G., Szczytno Pawłowski A., Terroryzm w Europie w XIX XX w., Zielona Góra Piętkowski P., Terroryzm. Nowe wyzwanie dla bezpieczeństwa, Warszawa Pikulski S., Prawne środki zwalczania terroryzmu, Olsztyn Regis E., Ocena niebezpieczeństwa bioterroryzm, Świat Nauki 2002, nr Riasanovsky N. V., Steinberg M. D., Historia Rosji (tłum. Tesznar T., Bernarczyk A.), Kraków Schmid A. P., Handbook of Terrorism Research, London

233 60. Schmid A. P., Hindle G. F., After the War on Terror: Regional and Multilateral Perspectives on Counter-Terrorism Strategy, London Skuza C., Terroryzm w opiniach społeczeństw, [w:] Oblicza współczesnego terroryzmu, (red.) Kowalczyk K., Wróblewski W., Toruń Słownik języka polskiego, t. 1 3, Warszawa Stemplowski R., Transnarodowa harmonizacja bezpieczeństwa i rozwoju ograniczy transnarodowy terroryzm, Polski Przegląd Dyplomatyczny 2001, t. 1, nr 3(3). 64. Szafrańska E., Bezpieczeństwo państwa w kontekście zagrożeń terrorystycznych, [w:] Wojna z terroryzmem w XXI wieku, (red.) Hołyst B., Jałoszyński K., Letkiewicz A., Szczytno Terroryzm zagrożenie dla świata, (red.) Popławski Z., Piła The New Terrorism, (red.) Guteridge W., London Wasserman J., Templariusze i asasyni. Dwa tajemne zakony chrześcijańskich templariuszy i muzułmańskich asasynów, Warszawa Wojciechowski S., The Triad of Terrorist Motivation Introduction, [w:] Terrorism as the time less actor on the international stage, (red.) S. Wojciechowski, Poznań Wosińska W., Terror z komputerów. Cechy cyberterroryzmu Charaktery 2005, nr Woźniak D., Koncepcja organizacji systemu antyterrorystycznego w Polsce oraz propozycje rozwiązań, [w:] Przestępczość zorganizowana. Świadek koronny, terroryzm w ujęciu praktycznym, (red.) Pływaczewski E. W., Kraków Zalewski S., Bezpieczeństwo polityczne państwa. Studium funkcjonalności instytucji, Siedlce Akty prawne i związkowe 1. Decyzja nr 296 Komendanta Głównego Policji z 29 grudnia 2000 r. o powołaniu pododdziałów antyterrorystycznych Policji. 233

234 2. Decyzja nr 63 Komendanta Głównego Policji z 12 marca 2002 r. w sprawie organizacji pracy i zasad działania Policji w przypadku zaistnienia aktu terroru z użyciem materiałów wybuchowych oraz innych zdarzeń noszących cechy zamachu terrorystycznego. 3. Decyzja Ramowa Rady Unii Europejskiej z dnia r. art. 1 (2002/475/JHA). 4. Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa (Dz. U. z 1998 r. Nr 162, poz. 1117). 5. Ustawa z 21 czerwca 2002 r. o materiałach wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego (Dz. U. z 2002 r. Nr 117, poz. 1007). 6. Ustawa z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2004, Nr 241, poz. 2416). 7. Ustawa z 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (Dz. U. z 2002 r. Nr 74, poz. 676). 8. Ustawa z 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym (Dz. U. z 2007 r., Nr 36, poz. 232). 9. Ustawa z 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. z 2007 r. Nr 89, poz. 590 z późn. zm.). 10. Ustawa z 5 marca 2004 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz o przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 2004 r. Nr 62, poz. 577). 11. Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.). 12. Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 1997 r. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.). 13. Ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o Policji tekst jednolity (Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277; zmiany: Nr 57, poz. 390, Nr 120, poz. 818, Nr 140, poz. 981, Nr 165, poz i z 2008 r. Nr 86, poz. 521, Nr 171, poz i Nr 237, poz. 1651). 234

235 14. Ustawa z 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego (Dz. U. z 2006 r. Nr 104, poz. 709). 15. Ustawa z 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. z 2005 r. Nr 145, poz z późn. zm.). 16. Zarządzenie nr 6 pf Komendanta Głównego Policji z 6 lutego 2003 r. w sprawie metod i form działania pododdziałów antyterrorystycznych oraz komórek minersko-pirotechnicznych Policji. 17. Zarządzenie Organizacyjne Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie zakresu i form działania Jednostki Wojskowej Nr 2305 (Dz. U. MSWiA z r., poz. 84.). Inne źródła [uzyskano ]. [uzyskano r.]. [uzyskano ]. [uzyskano ]. 235

236 LIBOR GAŠPIERIK, JOSEF REITŠPÍS, MARTIN GAŠPIERIK Systematic Solution to Criminality Prevention in the Slovak Republic Abstract: The article concentrates on concise recapitulation of conditions of criminality prevention evolution in the Slovak republic. It states approvals of several legal acts and ways of institutional solution. In the second part of it, the author characterises current state of criminality prevention and perspectives of its applications. Key words: criminality, criminality resolution tools, criminality prevention, prevention policies Introduction Criminality prevention within the Slovak republic is represented by reasoned, systematic, planned and coordinated approach to the source and conditions of criminality itself with the aim to prevent the consequences, as well as their removal. Alternatively, those approaches and methods are meant to influence or eliminate them partly, or their negative implications restrict and, concurrently, support creation of anti-criminological conditions. Criminality prevention is interdependent with the prevention of other sociopathic phenomena. 236 History of preventive activities in the Slovak Republic Criminality prevention is not a brand new idea of the latest period, as it already may be contemplated. Highest governmental authorities approved various groups of criminal offences countermeasures, predominantly of organisational, personal and legislative nature, which purpose was complexly

237 and in coordinated manner apply social, penitentiary and resocialisation means and methods for elimination of reasons and sources of criminality. Passed countermeasures were aimed at prevention and restriction of recidivism of criminal activity, strengthening of children protection and youth against negative social events, increase of fight against alcoholism and other drugs or toxic substances. Major part of those countermeasures was headed at increase property protection, as most of assets were public before y in hands of socialistic state powers. Social-political changes, after y has not brought expected outcomes in form of decrease of criminality level. Prevention importance was neglected, or it was executed in non-systematic level. Realised prevention activities did not delivered on these expectations due to missing working mechanism for regulation and coordination of prevention. After 1989, the accomplishment of laws was in practice markedly weak, which was declared by unsatisfactory and deformed legal consciousness of citizens. The understanding of personal liberty and human rights was not adequate. Democracy has been often misunderstood with anarchy, especially among the individuals with tendency to commit criminal acts. Levity and citizenship passivity persisted towards criminal acts happened in the society, mainly non-cooperation or lack of it by citizens with the bodies of justice. Criminality was affected by accumulated economic, social and political problems, such as unemployment, frontiers opening, neighbouring countries economic crisis, as well as absence or inconsistency in controlling mechanisms during economic transition from planned to market economy. Lack of legal knowledge and weak legislation in a form of unpremeditated and incomprehensive criminal law policy had direct impact especially on too liberal Act on Criminal Affairs and Code of Criminal Procedure. 237

238 Počet TČ 238 Vývoj celkovej evidovanej kriminality v SR Chart 1 Evolution of Total Criminality Recorded in Slovakia Celk. kr. Roky 2001 Obj. kr Total vs. Clarified criminality From qualitative standpoint, the situation has not materially changed: increase in brutality of criminal acts, mostly moral and violence criminality, criminality is perpetrated in the public places during daylight, such as murders, burglars, car stealing etc., distinctive is representation of juvenile delinquency is still present, and age limits are being pushed downwards increase in number of delicts connected with violence in family, torturing of children and women, as well as misusing of trust of old people, white-collars criminality has outgrown into uncontrolled corruption on national level, organised criminality together with increase in cross-border organised crime is more and more dangerous in comparison with traditional criminality, drug criminality is on rise. Slovak Republic is not only transit and consumption country of drug dealers, but also they are being planted and produced here often by foreign immigrants, mostly synthetic, there is movement from heroin towards pervitin,

239 increase in cybernetic criminality and profile of criminal perpetrators is being changed. Quantitative category changes in the evolution (Chart 1) relate to urbanisation with unequal economic changes in the social groups, family crisis, with manipulation of children and misusing of women, with alternations in educational and upbringing systems, erosion of traditional family principles and other social changes. Current criminality controls system on all-society level accepts these influences, but is not effective. Traditional institutions, such as police, attorney general office, judiciary are not alone best weaponry against criminal offenses. Similarly, changes being approved in these institutions as well as revisions of legislation in Slovakia can only contribute to positive conversion in the criminality evolution, however, they are not themselves the decisive tools in the fight against criminality. Criminality Resolution Tools Rigorous turn could be brought in state security policy by orientation on prevention actions. Government of the Slovak Republic established due to this reason the Committee for Criminality Prevention with acknowledged status. This public body established expert groups orientated on money laundering, prevention of social-pathological events among children and youth and Romany criminality prevention. The government of the Slovak Republic in y passed Act on Criminality Prevention and in total there has been approved three strategies. First in 1999 for three years period and the fourth is concurrently being prepared. Its roots are programme declaration of the Government of the Slovak Republic, wherein criminality prevention is placed as a corner stone of the criminal and penal policy of the state. Sudden change in categories of criminal offences after y. 1993, especially in economic and financial criminal acts, required new definitions of criminal policies, in order to fight for democratic state working based on 239

240 rule of law, balance of powers and human freedoms. Economy transformation and democratization processes have opened greater space for qualitatively new criminal phenomena such as corruption, tax, customs and credit, infiltration of organised domestic and foreign groups in the public structures, legalisation of dirty money. In Slovakia three level system of criminality prevention is being built (Chart 2): national level regional level local level. Chart 2 Three Level Hierarchy of Criminality Prevention CRIMINALITY PREVENTION SYSTEM IN SLOVAKIA NATIONAL LEVEL REGIONAL LEVEL LOCAL LEVEL Countrywide system of criminality prevention is interconnected with foreign institutions. International subjects of cooperation in those policies with Slovak Republic are UN Commission on Crime Prevention and Criminal Justice (UN CCPCJ) and European Union Criminality Prevention Network (EUCPN), Council of Europe and as indicated J. Dworzecki bilateral cooperation, example of which is the cooperation with Poland 1 (Chart 4). 1 J. Dworzecki, Internal security problems. Community policing strategy and its activities in Police in Republic of Poland, Prevencia kriminality na miestnej a regionálnej úrovni, Žilinská univerzita v Žiline 2009, ISBN:

241 Chart 3 Structure of Criminality Prevention Policy in the Slovak Republic STATE POLICIES SECURITY STATE POLICY PENAL POLICY ON CRIMINAL AFFAIRS PREVENTION POLICIES ACT NO.. 583/2008 COLL. OF LAWS ON CRIMINALITY PREVENTION CRIMINALITY PREVENTION AND PREVENTION OF OTHER ANTI- SOCIAL ACTIVITIES CRIMINALITY PREVENTION STRATEGY OTHER DOCUMENTS APPROVED PROGRAMME DECLARATION OF GOVERNMENT On countrywide level criminality prevention is solved in the following areas: legislative acts and public notices on criminality prevention, conceptual formulation of principles and methods by think-tanks, economic criminality prevention & controls projects subsidies, coordination national and international programmes and strategies, execution advisory, further education, field research. Most of effective criminal prevention activities are organised on local and regional level. 241

242 Chart 4 Subjects of International Cooperation SUBJECTS OF INTERNATIONAL COOPERATION UN CCPCJ EUCPN COUNCIL OF EUROPE BILATERAL COOPERATION WITH OTHER STATES Conclusion All things considered, in the latest decade, criminality prevention activities in Slovakia have improved in frequency and quality. Assuming further qualitative movements, most of these activities shall be executed on local and regional, based on central national strategy. The emphasis is to be put on the professionalization of criminality prevention coordinators and flexibility in the implementation of approved EU norms on national level. Bibliography 1. Bubelini J., Criminality prevention. Department of Home Affairs of the SR, secretariat of Government council for criminality prevention. Bratislava Gašpierik L., Prognosis of criminality prevention, Academy of police forces proceedings, page Bratislava Gašpierik L. Mullerová J., Criminological aspects of juvenile delinquency and criminality of juvenile delinquents in the Slovak Republic. Presented on 12 th international conference in Germany Starke Jugend Starke Zukunft. Published in International Perspectives of Crime Prevention, ISBN , Wiesbaden

243 4. Gašpierik L., Criminology, selected lectures of criminology for students of safety management. ŠEVT a.s. Žilina Gašpierik L., Criminality prevention, selected lectures of criminology for students of safety management. MULTIPRINT s. r. o. Košice Halcin J., Actual information of criminality prevention, II. V. volume of the Department of Home Affairs of the SR. secretariat of Government council for criminality prevention. Bratislava Dworzecki J., Internal security problems. Community policing strategy and its activities in Police in Republic of Poland, Prevencia kriminality na miestnej a regionálnej úrovni, Žilinská univerzita v Žiline 2009, ISBN: Strategy of Criminality prevention in the Slovak Republic, Department of Home Affairs of the SR, secretariat of Government council for criminality prevention. Bratislava Strategy of Criminality prevention in the Slovak Republic, Department of Home Affairs of the SR, secretariat of Government council for criminality prevention (actualization for years ), Bratislava Strategy of Criminality prevention in the Slovak Republic for years , Department of Home Affairs of the SR, secretariat of Government council for criminality prevention, Bratislava

244 MARIUSZ SZAŁABSKI Rola Policji w przeciwdziałaniu sytuacjom kryzysowym (aktom terrorystycznym) Abstract: This article presents (in outline) the role of police in preventing crises with particular reference to the phenomenon of terrorism. Presented placed in a police cell formation, which in the exercise of their duties to combat operations aimed essentially to prepare and carry out terrorist attacks. Discussed the action of this group, conducted in four phases of crisis management. Key words: terrorism, crisis management, police, internal security Streszczenie: Artykuł przedstawia (w zarysie) rolę Policji w przeciwdziałaniu sytuacjom kryzysowym ze szczególnym uwzględnieniem zjawiska terroryzmu. Zaprezentowano ogniwa umiejscowione w policyjnej formacji, które w zakresie swoich zadań mają zwalczanie przedsięwzięć zmierzających w swej istocie do przygotowania i przeprowadzenia zamachów terrorystycznych. Omówiono działania tej formacji, prowadzone w ramach czterech faz zarządzania kryzysowego. Słowa klucze: terroryzm, zarządzanie kryzysowe, policja, bezpieczeństwo wewnętrzne Rzeczypospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej 244

245 Wstęp Od kilkudziesięciu lat jesteśmy świadkami działań terrorystycznych, a 11 września 2001 r. dzień ataku na Word Trade Center w Nowym Jorku oraz Pentagon w Waszyngtonie, stał się tragicznym symbolem przemocy wykorzystywanej dla celów politycznych. Ten spektakularny atak terrorytyczny, dokonany na symbole władztwa i prosperity niekwestionowanego mocarstwa, stawia pytanie dotyczące wielu kwestii teoretycznych i praktycznych z zakresu bezpieczeństwa i skuteczności działań w zakresie zwalczania terroryzmu. Istotnym elementem walki ze zjawiskiem terroryzmu jest stworzenie właściwego systemu bezpieczeństwa państwa, a przede wszystkim wypracowanie procedur, które pozwolą na skuteczne monitorowanie, a w konsekwencji zminimalizowanie lub likwidację jego ewentualnych skutków. Polska wobec zjawiska terroryzmu Polityka bezpieczeństwa naszego państwa charakteryzuje się niezmiennością celów i zasad. Ich konsekwentna realizacja zapewnia Polsce wyjątkowy, w naszej historii poziom bezpieczeństwa, oparty między innymi na gwarancjach Sojuszu Północnoatlantyckiego. Cele polityki bezpieczeństwa są związane z ochroną suwerenności i niezawisłości, utrzymaniem nienaruszalności granic, integralność terytorialnej państwa i tworzeniem warunków cywilizacyjnego rozwoju. Polityka bezpieczeństwa to także ochrona bezpieczeństwa obywateli, wolności i praw człowieka, ochrona porządku demokratycznego, tożsamości i dziedzictwa narodowego. Mówiąc o bezpieczeństwie państwa, należy przez to rozumieć bezpieczeństwo, jako stan przygotowania do unikania lub neutralizacji i maksymalnego obniżenia strat, wynikających ze zdarzeń zakłócających funkcjonowanie państwa i życie jego obywateli. Należy zaznaczyć, że aktualnie najpoważniejszym zagrożeniem dla bezpieczeństwa międzynarodowego i bezpieczeństwa poszczególnych 245

246 państw jest zorganizowany terroryzm. Uzasadnieniem dla takiej oceny jest ciąg wydarzeń, z których najważniejsze to terrorystyczny atak 11 września 2001 r., międzynarodowa interwencja w Afganistanie i interwencja w Iraku. Logika tych wydarzeń to logika dalekowzrocznej polityki wobec terroryzmu i jego konsekwentnego zwalczania. Dlatego też udział Polski w antyterrorystycznej koalicji, nie wynika tylko z emocjonalnego podejścia do tragedii jaka dotknęła naszych przyjaciół, ale przede wszystkim z realnej oceny zagrożeń, które potencjalnie dotyczą naszego państwa. Znaczącym krokiem w przebudowie systemu bezpieczeństwa państw było wprowadzenie do systemu prawnego ustaw o stanach zagrożeń. Jest nią potraktowanie działań antyterrorystycznych, jako przesłanki zagrożenia bezpieczeństwa państwa. W ustawie o stanie wojennym z dnia r. przyjęto, że ( ) w razie zewnętrznego zagrożenia państwa w tym powodowanego działaniami terrorystycznymi Prezydent może, na wniosek Rady Ministrów wprowadzić stan wojenny na części lub na całym terytorium państwa 1. Przesłankę wynikającą z terrorystycznych działań zawarto również w ustawie o stanie wyjątkowym z dnia r. 2 W sytuacji szczególnego zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego, w tym spowodowanego działaniami terrorystycznymi, które nie może być usunięte poprzez użycie zwykłych środków konstytucyjnych, Rada Ministrów może podjąć Uchwałę o skierowaniu do Prezydenta RP wniosku o wprowadzenie stanu wyjątkowego. W ustawie o stanie klęski żywiołowej z dnia zawarte jest odniesienie do zjawiska terroryzmu w przepisach ogólnych gdzie występuje stwierdzenie, że ( ) katastrofą naturalną lub awarią techniczną może być również zdarzenie wywołania 1 Ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym (Dz. U. z 2002 r. Nr 156, poz z późn. zm.). 2 Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym (Dz. U. z 2002 r. Nr 113, poz. 985). 246

247 działaniem terrorystycznym 3. Analiza zagrożeń dokonywana w strategii bezpieczeństwa narodowego prowadzi do konkluzji, że wzrasta znaczenie sfery bezpieczeństwa wewnętrznego, które tworzą wszystkie organy administracji publicznej oraz inne podmioty gospodarcze, na które obowiązujące ustawy nakładają zadania w sferze bezpieczeństwa i obronności. Odpowiednią rolę w ramach tego sektora mają do odegrania obrona cywilna, Policja, służby specjalne, Straż Graniczna, Straż Pożarna, jednostki ratownictwa i inne wyspecjalizowane agencje, inspekcje, służby. Służby Policji przeznaczone do zapobiegania i zwalczania zagrożeń terrorystycznych W Polsce problematyką związaną ze zwalczaniem aktów terrorystycznych o podłożu politycznym, jak i kryminalnym zajmują się Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Policja, Agencja Wywiadu, a w zakresie kontroli granic Straż Graniczna. Policja polska monitorowanie zagrożeń związanych z terroryzmem prowadzi od początku 2001 r. Zadania te w głównej mierze realizuje Centralne Biuro Śledcze Komendy Głównej Policji, a w ramach biura specjalny wydział zajmujący się tą problematyką. W szczególności w Policji rozpoznawaniem i zwalczaniem zagrożeń terrorystycznych zajmują się następujące ogniwa: Wydział IV Centralnego Biura Śledczego KGP, w zakresie rozpoznania operacyjnego i koordynacji działań Policji; Biuro Operacji Antyterrorystycznych; Biuro Służby Prewencyjnej KGP w zakresie zabezpieczania obiektów administracji państwowej, placówek dyplomatycznych oraz innych istotnych dla bezpieczeństwa kraju, a także koordynacja działań minersko-pirotechnicznych; 3 Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. z 2002 r. Nr 62, poz. 558). 247

248 Pododdziałów i Sekcji Antyterrorystycznych oraz 13 Zespołów Minersko-Pirotechnicznych w jednostkach terenowych Policji. Komendant Główny Policji w celu przeciwdziałania terroryzmowi wydał Decyzję nr 63 w sprawie organizacji pracy i zasad działania Policji w przypadku zaistnienia aktu terroru z użyciem materiałów wybuchowych oraz innych zdarzeń noszących cechy zamachu terrorystycznego. Na podstawie tej Decyzji w komendach wojewódzkich Policji, powołano Zespoły do spraw koordynacji Przeciwdziałania Aktom Terroru z użyciem materiałów wybuchowych oraz innych zdarzeń noszących cechy zamachu terrorystycznego. Zadaniem takiego Zespołu jest między innymi: wykonywanie czynności, gdy na miejscu zdarzenia, o którym mowa wyżej, były ofiary śmiertelne lub celem zamachu był budynek administracji państwowej, samorządowej lub użyteczności publicznej; koordynowanie przedsięwzięć w zakresie przeciwdziałania i zwalczania aktów terroru z użyciem materiałów wybuchowych o charakterze terrorystycznym; podejmowanie współpracy z innymi organami i instytucjami mogącymi dysponować wiedzą na temat osób i zagrożeń wynikających z obrotu i dystrybucji materiałami wybuchowymi, bądź substancjami niebezpiecznymi; prowadzenie rozpoznań operacyjnych dot. obywateli polskich oraz cudzoziemców zamieszkałych na stałe lub przebywających czasowo na terenie podległym służbowo KWP, co do których zachodzi podejrzenie: działalności o charakterze terrorystycznym na terenie Polski i poza jej granicami, uczestniczenie w grupach, organizacjach lub związkach podejrzewanych o działalność terrorystyczną lub jej wspieranie; prowadzenie rozpoznań operacyjnych grup, organizacji i związków podejrzewanych o działalność terrorystyczną oraz finansowania takiej działalności w kraju lub poza jej granicami. W dniu 15 lutego 2003 r. w ramach struktur Komendy Głównej Policji został utworzony Centralny Oddział Antyterrorystyczny (aktualnie funkcjo-

249 nujący pod nazwą Biuro Operacji Antyterrorystycznych BOA KGP), który jako jednostka centralna zajmuje się fizyczną likwidacją zjawiska terroryzmu. Jak trafnie wskazuje J. Dworzecki ( ) skuteczna realizacja działań o charakterze kontrterrorystycznym może mieć miejsce tylko w oparciu o posiadaną głęboką znajomość problematyki, ponadprzeciętne wyszkolenie funkcjonariuszy i specjalistyczne wyposażenie, którymi dysponują policyjne pododdziały antyterrorystyczne 4. Do zadań BOA należy: prowadzenie akcji i operacji bojowych o charakterze antyterrorystycznym lub specjalnym na terenie podległym Komendantowi Stołecznemu oraz operacji na obszarze państwa będących najpoważniejszymi z punktu widzenia bezpieczeństwa i porządku publicznego, a zwłaszcza: wzięcia zakładników w obiektach stałych, środkach transportu lotniczego, wodnego i lądowego, konieczności zatrzymania szczególnie niebezpiecznych przestępców; koordynacja działań antyterrorystycznych w ramach międzywojewódzkich operacji policyjnych; centralne szkolenie policjantów pododdziałów antyterrorystycznych KWP w zakresie taktyki antyterrorystycznej; przygotowanie policjantów pododdziałów antyterrorystycznych KWP przewidzianych do realizacji zadań w ramach policyjnych sił stabilizacyjnych; analizowanie wykorzystania sił i środków pododdziałów antyterrorystycznych KWP w zakresie działań bojowych; realizacja zadań antyterrorystycznych wynikających z umów międzynarodowych; współpraca międzynarodowa z pododdziałami antyterrorystycznymi innych państw w zakresie wymiany doświadczeń oraz szkolenia bojo- 4 J. Dworzecki, Wybrane aspekty działalności policji w RP, [w:] Grupy dyspozycyjne w obliczu Wielkiej Zmiany. Kulturowe i społeczne aspekty funkcjonowania w świetle procesów integracyjnych, (red.) Maciejewski J., Bodziany M., Dojwa K., Wrocław 2010, s

250 wego w celu wypracowania nowych form i metod prowadzenia działań w ramach taktyki antyterrorystycznej. W Biurze Służby Prewencyjnej KGP w związku ze zwiększonym zagrożeniem placówek dyplomatycznych, w tym tzw. szczególnie zagrożonych, zintensyfikowano działania zmierzające do ich ochrony. W aspekcie międzynarodowym, w zakresie zwalczania terroryzmu polska Policja prowadzi stałą i bieżącą współpracę i wymianę informacji z: Interpolem, Europejską Policyjną Roboczą Grupą ds. Zwalczania Terroryzmu (PWGT), Oficerami łącznikowymi Policji innych państw, Europolem. Prowadzona współpraca pozwala na zapoznanie się z aktualnymi zagrożeniami pojawiającymi się na świecie, środkami technicznymi oraz rozwiązaniami koncepcyjnymi mającymi na celu zwalczanie tego zjawiska. Rola Policji w zwalczaniu zagrożeń terrorystycznych Policja jest istotnym ogniwem systemu zarządzania kryzysowego, a realizowane przez tą formację zadania, wspomagają działania ratownicze i zwiększają ich skuteczność. K. Rudzki podaje, że ( ) przedsięwzięcia podejmowane przez Policję w przeciwdziałaniu i likwidacji wszelkich zagrożeń (w tym także zagrożeń terrorystycznych) realizowane są w czterech fazach zarządzania kryzysowego: zapobieganie; przygotowanie; reagowanie; odbudowa 5. Jak wskazuje J. Szafrański, faza zapobiegania koncentrować powinna się na działaniach, które mają eliminować lub redukować prawdopodobieństwo występowania zagrożeń lub ograniczać ich skutki. W kontekście za- 5 K. Rudzki, Policja w systemie zarządzania kryzysowego, Szczytno 2002, s

251 grożeń terrorystycznych, zadania Policji będą obejmowały cztery obszary działań 6 : bieżące analizowanie sytuacji mogących spowodować zagrożenie; dokonanie oceny wrażliwości społeczności lokalnej na wystąpienie zagrożeń; udział w opracowaniu przez właściwe organy aktów prawnych ograniczających możliwości zaistnienia zagrożenia; egzekwowanie przestrzegania przepisów wydanych przez właściwe organy administracji w zakresie ochrony przed zagrożeniami. W tej fazie działania Policji polegają głównie na wielu czynnościach związanych z pozyskiwaniem wszelkich informacji o potencjalnych zagrożeniach, monitorowaniu ich oraz działań antyterrorystycznych ukierunkowanych na niedopuszczenie do wystąpienia zagrożenia. Faza przygotowania obejmuje przedsięwzięcia planistyczne określające sposób reakcji na zagrożenie oraz prowadzone są działania mające na celu zgromadzenie sił i środków niezbędnych do efektywnego reagowania. Główne przedsięwzięcia w tym zakresie będą obejmowały 7 : opracowanie planu działania w warunkach potencjalnych zagrożeń terrorystycznych; zorganizowanie własnego stanowiska kierowania i systemów łączności w sposób umożliwiający wykonanie zadań w warunkach zagrożeń; przygotowanie systemów alarmowania stanów osobowych jednostki; tworzenie danych o zasobach sił i środków, jakimi w sytuacji zaistnienia aktu terrorystycznego będą dysponowały. Policja wszystkie czynności, dotyczące reagowania na zagrożenia wykonuje w ramach planu działania kierownika jednostki Policji, który jest elementem planu działania kierownika jednostki administracyjnej i stanowi jego rozwinięcie pod względem sposobów wykorzystania sił i środków 6 J. Szafrański, Współdziałanie Jednostek Obrony Terytorialnej i Policji w walce z terroryzmem, Szczytno 2002, s K. Rudzki, op. cit., s

252 policyjnych do realizacji wyznaczonych zadań. Plan działań powinien dawać elastyczność oraz swobodę inicjatywy podczas uwzględniania specyficznych okoliczności. Powinien również zapewniać kompleksowe podejście do zaistniałych okoliczności, zmierzające do likwidacji ich negatywnych skutków. Faza reagowania obejmuje zasadnicze zadania realizowane po wystąpieniu zagrożenia (aktu terrorystycznego) mające na celu dostarczenie pomocy poszkodowanym oraz ograniczenie wtórnych strat. W zależności od skali zagrożeń ustalone zostały następujące formy (poziomy) działań policyjnych: interwencja; akcja; operacja. Poziom interwencji: W wypadku jakiegokolwiek zaistnienia zdarzenia na miejscu podejmuje się interwencję przy użyciu sił i środków znajdujących się aktualnie w dyspozycji dyżurnego jednostki Policji. Interwencja polega na ustaleniu rodzaju zdarzenia i podjęciu na miejscu zdarzenia czynności policyjnych usuwających powstałe zagrożenie. Poziom akcji: Zaistnienie zdarzenia, którego rodzaj lub okoliczności nie pozwalają na skuteczną interwencję przy użyciu dostępnych środków, podejmuje się akcję zarządzaną przez komendanta powiatowego/miejskiego Policji. Poziom operacji: Komendant Główny Policji lub komendant wojewódzki Policji zarządza operację w przypadku zaistnienia zdarzenia o zasięgu wykraczającym poza obszar właściwości terytorialnej jednej komendy powiatowej Policji albo w razie przedłużającej się interwencji lub akcji z jednoczesną koniecznością użycia dodatkowych sił i środków względnie zorganizowania specjalnego zaplecza logistycznego. 252

253 Poziom działań w Policji Działania jednostek Policji w sytuacji zagrożenia atakiem terrorystycznym będą realizowane w trzech etapach 8 : Etap I (czynności wstępne ) obejmujący: przyjęcie informacji o zdarzeniu przez służby dyżurne; czynności analityczne związane ze wstępną merytoryczną selekcją otrzymanych informacji; skierowanie na miejsce zdarzenia podstawowej grupy interwencyjnej, w skład której wchodzą: Policja, ambulans, wóz bojowy Straży Pożarnej; analiza uzyskanych przez grupę interwencyjną szczegółowych informacji dotyczących rodzaju i charakteru zdarzenia oraz zasięgu terytorialnego oraz skali zagrożenia; postawienie w stan gotowości do działań oraz skierowanie w rejon zdarzenia odpowiednich sił i środków skalkulowanych na podstawie dokonanej uprzednio analizy; zorganizowanie zaplecza logistycznego dla prowadzonej akcji i zapewnić w wypadku działań długofalowych możliwości dokonania podmian personelu uczestniczącego w działaniach; wyznaczenie dowódcy działań. Etap II (działania ratownicze) obejmujący: zorganizowanie i udzielenie pierwszej pomocy medycznej jak największej ilości osób; odizolowanie rejonu zagrożenia i podział rejonu działań na sektory; przeprowadzenie planowanej akcji ewakuacji ludności z rejonu działań; zapewnienie drożności dróg dojazdowych do rejonu działań oraz dróg z rejonu działań do miejsc udzielania pomocy lekarskiej; dokonanie selekcji osób pod względem: uzyskania informacji przydatnych podczas prowadzenia akcji; 8 Zarządzenie nr 24/98 Komendanta Głównego Policji z dnia r. 253

254 uzyskania informacji potencjalnie przydatnych do prowadzonych w następnej fazie czynności o charakterze procesowym; zorganizowanie przepływu informacji do środków masowego przekazu; zorganizowanie punktu informatycznego dla osób bliskich i krewnych ofiar zdarzenia. Etap III (zakończenie działań) obejmujący: przeprowadzenie kompleksowych czynności dochodzeniowo-śledczych: oględziny miejsca zdarzenia; zabezpieczenie śladów kryminalistycznych; przesłuchania świadków zdarzenia; identyfikacja ofiar; przeprowadzenie kompleksowej analizy przyczyn powstania zagrożenia oraz przebiegu działań; ustalenie osób winnych lub odpowiedzialnych za powstanie zagrożenia. Faza odbudowy w ramach, której realizowane są przedsięwzięcia zmierzające do przywrócenia stanu istniejącego przed zdarzeniem, polegające na: zapewnieniu bezpieczeństwa i porządku publicznego w rejonie, w którym prowadzona była akcja ratownicza; zorganizowanie ruchu osób i pojazdów, umożliwiających swobodne dotarcie właściwych służb do miejsc dotychczasowego pobytu; przeprowadzenie analizy działań jednostek i wyciągnięcie wniosków; inkorporacja nowych doświadczeń do tematyki obowiązującego procesu szkoleniowego; dokonaniu korekt planistycznych w procesie planowania potencjalnych zagrożeń. 254

255 Zakończenie Ze względu na niemożliwy do przewidzenia charakter działań grup terrorystycznych nasze państwo musi być przygotowane do walki z terroryzmem. Podejmowanie skutecznych działań może umożliwić tylko odpowiedni system obrony i bezpieczeństwa państwa, oparty na współdziałaniu podmiotów, których zadaniem jest obrona i ochrona przed różnymi zagrożeniami, a przede wszystkim zagrożeniami terrorystycznymi. Istnienie spójnego programu działań w sferze zarządzania kryzysowego, w tym tak specyficznej problematyki terroryzmu, wyznaczałoby kierunki pracy, możliwość zatwierdzenia środków na te cele, ale przede wszystkim porządkowałoby udział poszczególnych służb i instytucji w systemie. Przygotowanie poszczególnych służb, opracowanie szczegółowych algorytmów współdziałania na wypadek zdarzenia terrorystycznego nie może być odłączone od całego procesu przygotowań w kraju na wypadek sytuacji kryzysowej. Należy na sytuacje kryzysowe spojrzeć całościowo, a nie resortowo oraz prowadzić merytoryczne prace, w tym szeroko pojęte planowanie, nawet wówczas gdy nie występuje konkretna sytuacja kryzysowa. Musi być zapewniona współpraca cywilno-wojskowa w sytuacjach kryzysowych z uwzględnieniem kontroli cywilnej we wszystkich sytuacjach poza stanem wojny z innym państwem. Nowe rozwiązanie zapewniłoby koordynację systemów kierowania i dowodzenia służbami cywilnymi i wojskowymi, a także właściwe wykorzystanie elementów wsparcia wojskowego. Zapewniłoby też sprawne przejście ze stanu pokojowego do stanu zagrożenia i wojny. Pamiętać bowiem należy, że tak jak trudno jest rozdzielić stan kryzysowy od zagrożenia terroryzmem, tak trudno jest rozdzielić stan kryzysu od stanu zagrożenia wojną wywołanego zagrożeniem zewnętrznym dla państwa 9. 9 K. Liedel, Terroryzm znak naszych czasów, Warszawa 2005, s. 12 i n. 255

256 Bibliografia 1. Białek T., Terroryzm, manipulacja strachem, Warszawa Dworzecki J., Wybrane aspekty działalności policji w RP, [w:] Grupy dyspozycyjne w obliczu Wielkiej Zmiany. Kulturowe i społeczne aspekty funkcjonowania w świetle procesów integracyjnych (Red.) Maciejewski J., Bodziany M., Dojwa K., Wrocław Filar M., Terroryzm problemy definicyjne oraz regulacje prawne w polskim prawie karnym w świetle prawa międzynarodowego i porównawczego. Materiały z sesji naukowej, Toruń Firla J., Terroryzm, Katowice Fleming M., Terroryzm polityczny w międzynarodowym prawodawstwie, Wojskowy Przegląd Prawniczy Guła P., Tarnowski P., Zubrzycki W., Terroryzm zagrożenia i przeciwdziałanie, Kraków Hanusek T., W sprawie pojęcia współczesnego terroru, Problemy kryminalistyki Hoffman B., Oblicza terroryzmu, Warszawa Karolczak K., Encyklopedia terroryzmu, Warszawa Kłosowski A., Kultury narodowe u korzeni, Warszawa Kubiak K., Wojna asymetryczna i terroryzm jako zagrożenie bezpieczeństwa państwa, Warszawa Liedel K., Terroryzm znak naszych czasów, Warszawa Liedel K., Piasecka P., Współpraca międzynarodowa w zwalczaniu terroryzmu, Warszawa Mazur S., Zarządzanie kryzysowe, obrona cywilna kraju, ochrona informacji niejawnych, Katowice Organizacyjne i prawne aspekty działań antyterrorystycznych, (red.) Szafrański J., Szafrańska E., Kędzierska G., Szczytno Pawłowski J., Terroryzm we współczesnym świecie, Warszawa Pikulski S., Prawne środki zwalczania terroryzmu, Olsztyn

257 18. Przestępczość zorganizowana, Świadek koronny, [w:] Terroryzm w ujęciu praktycznym, (red.) Pływaczewski E., Zakamycze Rudzki K., Policja w systemie zarządzania kryzysowego, Szczytno Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa Szafrański J., Współdziałanie jednostek obrony terytorialnej i policji w walce z terroryzmem, Szczytno Akty prawne i związkowe 1. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 2002 r. Nr 7, poz. 58 z późn. zm.). 2. Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. z 2002 r. Nr 62, poz. 558). 3. Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym (Dz. U. z 2002 r. Nr 113, poz. 985). 4. Ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym (Dz. U. z 2002 r. Nr 156, poz z późn. zm.). 5. Zarządzenie nr 1429 Komendanta Głównego Policji z dnia 31 grudnia 2004 r. w sprawie wprowadzenia w Policji procedur reagowania w sytuacjach kryzysowych (Dz. U. KGP, nr 3, poz. 8). 257

258 ROBERT SOCHA The notion and nature of extraordinary states Abstract: The article presents the concept a state of emergency, disaster risk, crisis management. The author presents a typology of state approaches a specific threat and the mechanisms used to counteract or prevent the resulting consequences of disasters. The material also presents an attempt to create a framework of legal regulations concerning the constitutional limitations of civil liberties in emergency situations. Key words: crisis management, a state of emergency, disaster, reducing human rights Introduction Poland at the end of the twentieth and the beginning of the twenty-first century is characterized by the rise in social unrest and substantial increase in the appearance of adverse natural phenomena such as torrential, longlasting rainfalls, floods, hurricanes and twisters. Natural disasters mentioned above have been encountered in the past few years. Hardly had we recovered from the large flood of 1997, which was described by the specialists as the natural disaster or historic cataclysm which can happen once in 500 years, when four years later Gdańsk was flooded and along Vistula River a huge flood wave came, easily making its way through old, not repaired dykes. Similar situation, on a large scale, took place in Taught by this experience we should realize that the nature does not like waiting and it can teach us the next lesson of humility to its power and unpredictability. Most of all, it is a man who is responsible for the occurrence of the 258

259 effects of elements actions 1. Attitudes of disregarding the safety matters are common not only among the ruling élite, but also the society. We have seen many times how important it is to accurately prepare the country to take action in the case of danger. Widely understood extraordinary states bring the greatest threats to freedom and liberty of a man and citizen, therefore we need to precisely regulate such states and their legal consequences in the sphere of individual subjects businesses. The concept of extraordinary states While attempting to create a general definition of the term extraordinary states, we need to consider the following components. First of all, these states are predicted in the constitution itself, in acts and regulations, or recognized as the institution of the binding common law. Secondly, implementing any of special states created legal and sociopolitical situation being characterized by the departure from normal rules of functioning of the law, and, more often than not, of normal functioning of the political system. That is why these states must have exceptional and, at the same time, transitional and extraordinary nature. They are called special to stress their uniqueness and departure from political-legal order. That is what the uniqueness of the special states is about. In this sense especially the term special state accurately illustrates the nature of these states. What is more, each of the contemporary special states is a kind of response to the existing threat of the public goods, needing special and immediate defense or protection by means of extraordinary measures. Applying necessary, unusual and special means is always dictated by the need to move the real threat away or to counteract its effects. This danger can be a threat to: the most important goods of the given nation, meaning sovereign national existence; the bases of the national system; public peace 1 J. Janošec, Sekuritologie nauka o bezpečnosti a nabezpečnosti, Vojenské rozhledy 2007, s

260 and life of the citizens; public or individual possessions; last but not least, bases of the nation s and population s economic existence. It is the nature of the threatened good that is significant to make a difference between different forms of special states. What is more, the kind of the public good being threatened and the reason of this danger indicate which extraordinary means should be applied in order to counteract this threat. Moreover, the nature of extraordinary states is about implementing restrictions of laws and civil liberties or their partial or total suspension. At the same time, democratic mechanisms of administration are being suspended. It is due to the essence and the purpose of introducing the given state because the whole sense of implementation is the fact that to save the superior good, another one is sacrificed 2. To conclude, the term extraordinary state should be understood as decisions implemented in constitution (less often in normal acts and regulations) of the subjects, that is the parliament or the head of the country, whose aim is to provide security, public law and order and adequate functioning of the economy in the conditions of outside or inside threats, on one part or on the whole territory of the country, and as a result of which there is limiting or suspending laws guaranteed in acts of basic laws and civil liberties and implementing administration of the country in a special way. This unique way of administering involves accepting special prerogatives by the head of the country, the government and general administrative bodies, military and police organs subordinated to it 3. At the same time we need to indicate that the term the events of special risk is often used alternatively. In the Polish legislation S. Gebethner 4 made the typology of the events of special risk. Adopting the criterion of public goods, he suggested the 2 S. Gebethner, Stany szczególnego zagrożenia jako instytucja prawa konstytucyjnego, Państwo i Prawo 1982, nr 8, s S. Sagan, Prawo Konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2001, s S. Gebethner, op.cit., s

261 following division: states of the particular hazard of the national sovereignty, the independence and the territorial integrity, among which we have all martial laws led in relation to conducting the warfare or wars and states associated with preparing for the defense; states of the particular hazard of political institutions and functioning of constitutional organs of the country. A good example can be a German regulation which predicts he distress of the permanence or liberation-democratic order of Unions or one of the countries /Gefahr fur den Bestand oder die freiheitliche demokratische Grundordnung des Bundes oder eines Landem/ 5, called the state of the political domestic crisis; states of the particular hazard whoseintroduction is aimed at restoring disturbed order and public peace, safety of citizens and law. According to S. Gebethner the forms of special states within this category are characterized by the fact that they are implemented in circumstances in which there is the common, collective distraction of public peace and order, as the effect of which life and health of citizens, their private and social goods are exposed to a great danger 6 ; states of the particular hazard implemented because of a natural disaster. The difference between this and the previous category is in the reason of the danger. The reason can be the elements creating the threat to life, health and possessions, because the threat doesn't result from conflicts or social tensions. The state of a natural disaster has the local range as a rule, but there are the circumstances when spreads on a large area, not to say the entire country, paralyzing normal life of the population and functioning of the economy. However, this nationwide reach does not mean the threat to the state security and its constitutional system. In certain situations a natural disaster with statewide effects can jeopardize the correct functioning of the national economy 5 Ustawa Zasadnicza NRF z dnia 24 czerwca 1964 r., art S. Gebethner, op.cit., s

262 and seriously disrupt essential mechanisms of satisfying basic needs of the society and its members 7. Then the state of a natural disaster should be converted into the state of highest threatening of the national economy and the existence the population. However, in the Polish legislation there is not such a kind of the particular hazard of the state stipulated; distresses of the national economy and vital conditions for existence of the population. For the first time that kind of the cause of threat was set out in the British act on a state of emergency from 1920, where they predicted that a state of emergency could be proclaimed when there is a direct threat to the entire community or any essential parts of it in the field of the basic living conditions, as a result of disrupting the supply and distribution of food, water, fuel or light or functioning of means of transport. As a result of historical conditioning of the development of not only social relations, but also the modern constitutionalism, the kinds of extraordinary states in our times are highly diversified. The gradable ness of discipline, which these states pull behind themselves, lets on one hand to select the means suitable for real requirements in the given situation, and on the other hand makes it possible and easier to get out of extraordinary states with the severe discipline through states of more lenient discipline. At the same time, and it must be remembered, it frees the country authorities from the compulsion to always reach for ultimate and most drastic agents or apply extraordinary means, disproportionate to the weight and scale of existing threat. Decisions to introduce one of the extraordinary states always have and will lead to protests and cause arguments. It is hard to expect that to be different. All the more protests and disputes are understandable, that goods devoted for saving that superior good, which is the county's business, 7 L. F. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008, s. 17 i n. 262

263 always constitute individual civil liberties. From this point of view it is always necessary to aspire to the situation when the selection of means restricting laws of both the freedom of the man and the citizen is as appropriate and commensurate with the weight and the value of the endangered good as possible, which is supposed to be protected by introducing extraordinary state. Widely understood extraordinary situations bring the greatest threat to freedom and human rights, and therefore there is the need for an unusually precise regulation of such situations and their legal consequences in the sphere of businesses of individual subjects. Taking into consideration issues of extraordinary states one should leave from clarifying the notion laws of both the freedom of the man and the citizen, because the knowledge of his meaning is necessary to understand the nature of special states. Human rights in social and political life As suggested by J. Dworzecki and J. Szymczyk ( ) human rights are in our times one of basic notions used in social and political life 8. The term law or right has a couple of meanings in Polish language. Law are all the regulations, legal norms regulating relationships between people or what is entitled to him/her, what is possible to demand 9. In the first meaning law is understood in the objects meaning, in the second one as the liberty of the subject. So liberty of the subject exists only when statutory instruments of its protection were created 10. The source of the human rights is not the country and the legal system created, but the natural law, according to which the base of human rights is human s dignity and freedom. These values give the human rights particular qualities: universal; individual; one-way; inviolable; inalienable and relative. 8 J. Dworzecki, J. Szymczyk, Kryminologia. Wybrane zagadnienia, Gliwice Mały słownik języka polskiego, (red.) Sobol E., Warszawa 1994, s Polskie prawo konstytucyjne, (red.) Skrzydło W., Lublin 2003, s

264 Human rights also have basic character 11. Basic human rights are the most crucial ones from the citizens point of view, necessary to provide other human rights, concerning the basic aspects of individual s social life, not only as a human, but also as a citizen. Human rights constitute the minimum of entitlements for each individual minimum, without which they could not exercise all other laws. They are basic also because the country, aspiring for implementations of different socially important aims, cannot omit these laws. Joined closely to each other notions of law and freedom of the man and the citizen both in legal documents, as well as apart from them, have different meanings, their genesis is different, and, what follows, technique of constructing. Human liberties result from natural laws, from inborn man's features, such as e.g. ability to talk. That is why the country cannot establish the freedom of speech, but it can, and it is does, restrict it. Some, especially Thomism, claim that the natural laws come from the Creator, so they are the result of manifested law. Freedom is not constituted by the country, it can be however recognized, guaranteed or limited by it. Unlike freedoms, laws are created by the country. It determines their scope and the catalogue. The very date human rights came into existence in the Restoration period. For the first time in the legal document it was used in Bill of Rights of Virginia from 1776 and already then included primary laws in relation to country and society 12. The basic division of human rights is dichotomous. It singles out substantive laws and procedural (trial) ones. Substantive laws are specific laws and freedoms, i.e. everything to what the individual is entitled, e.g. the right to live, the freedom from tortures, the right to personal freedom and security, the right to the reliable process, the right to privacy, the freedom of conscience and faith, freedom of the statement, right to the medical 11 Ibidem, s Słownik wiedzy o Sejmie, (red.) Preisner A., Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2001, s

265 attention and so on. Procedural rights are means and ways of enforcing one's rights and freedoms from the country, e.g. right to the court, right to petition and to instanceness. These laws result from the necessity of assuring by the state the possibility to exercise the laws of individual. They are very important, without procedural rights substantive laws would constitute only a theory. Classical division of human rights based on three categories is also included in the Constitution of the Republic of Poland of It points out the following: personal (civil) rights, being the most important ones for the individual, letting them determine their identity; political (public) laws admitting citizens to the national, public and social life. Thanks to them the individual can participate in matters concerning the community and can influence the social life; social laws consisting of laws: economic and social which guarantee the individual the minimum of economic safety, giving the possibility to survive in the situation when a person alone is not able to take care of oneself. In the doctrine of international law of human rights comprehending extraordinary situations is usually being interpreted as the state resulting from transitional conditions putting state institutions in endangered position and this state causes the authorities of the country feel justified in the temporary suspension of application of certain principles (so-called derogation). So that the authorities of the state can use lege artis from legal consequences of the appearance of extraordinary situations, the following conditions must be met: danger resulting from extraordinary situations must be direct and real; effects of this danger must concern the entire nation; danger threatens the continuation of the society s organized life; danger, is so exceptional that it isn't possible to take control of it with the help of normal remedies being at the country s disposal, especially including those allowed by the law of special restrictions. 265

266 Extremely important is the fact that threatening of the country s bodies interests does not authorize these bodies to save oneself by temporarily limiting the freedom and laws of individuals. Institution of the derogation is supposed to serve not the businesses of the country, but the business of the society, and those aims not always must be identical. The contemporary international law of human rights from the beginning has been using the structure of so-called inviolable laws, that is of laws which even in the most dangerous situation as war or other state of public danger threatening the life of the nation cannot be surrendered for restrictions. Polish constitutional regulation also uses such a category, although it does it differently, depending whether it concerns the martial law, exceptional state or natural disaster 13. Therefore it is possible to state that very principle of the respect for human rights has the character of absolutely binding norm (ius cogens). You can conclude from it that human rights, unconditionally being in force, are laws granted to every man e equally and without discrimination, and without regardless of time, place, age, sex, status civitatis, absolutely fundamental, being located within political and civil laws, and recognized in one's authoritative capacity by the international community of countries as the whole 14. It is possible to define absolute laws as such which are fundamental and to which you cannot enter any protests. Absoluteness means that some human rights can be opened slightly or limited in the face of such situations as: war, threat to public security, territorial integrity, national security, health, moralities, welfare economics, other special circumstances. Other laws can be mutable only in some exceptions, and the other once cannot be changed at all neither on the account of circumstances, nor the place, subject or time. It means that the protection standard of the last ones is the 13 Z. Witkowski, Prawo Konstytucyjne, Toruń 2000, s C. Mik, Imperatywne normy praw człowieka, Przegląd Stosunków Międzynarodowych 1981, nr 5 6 ( ), s

267 highest, what results from their special moral and legal significance 15. Catalogue of absolute laws in the international law of human rights would be best presented in chronological order. It reflects evolution of views among the international community, both in the universal, as well as the regional dimension connected with the object scope of laws which can to be opened slightly in no circumstances. Decision art. 15 sec. 2 of European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, adopted by on the meeting of the Committee of Ministers in Rome, contains the following catalogue of absolute, fundamental laws: right to live (art. 2) except for the cases of death resulting from warfare being in accordance with the law; ban on tortures, of inhuman and humiliating treating (art. 3); the ban on the captivity or serfdoms (art.4) and nulla poena sine lege, nullum crimen sine lege oraz zakaz reformationis in peius, lex retro non agit (art. 7). These are absolute laws which cannot be rejected by the country even in the case of an outbreak of war or other danger being a threat to the existence of the nation 16. Decision art. 4 sec. 2 of International Covenant on Civil and Political Rights already contains a little bit wider catalogue of mutual laws, that is: right to live (art. 6); ban on tortures, of cruel, inhuman or humiliating treatment (art. 7); ban on captivity, slavery, a slave trade and the serfdom (art. 8 sec. 1 and 2); ban on the imprisonment for debts (art. 11); nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori, lex retro non agit (art. 15); right to the legal subjectivity (art. 16) and liberty of the subject to the freedom thought, conscience and religion (art. 18). Art. 27 sec. 2 of The American Convention on Human Rights, adopted in in San Jose, the widest catalogue of imperative laws which contains decisions of the following articles: right to the legal personality (art. 3); right to live (art. 4); right to the humane treatment (art. 5); freedom 15 T. Jasudowicz, Prawa człowieka w sytuacjach nadzwyczajnych, Toruń 1997, s A. Beckley, Prawa człowieka, Kraków 2002, s

268 from the slavery (art. 6); freedom from ex laws fast facto (art. 9); the freedom of conscience and faith (art. 12); laws of the family (art. 17); rights to the name (art. 19); rights of the child (art. 19); rights to citizenship (art. 20); right to the participation in governing (art. 23). To sum up, the nature of special state consists, among others, in implementing restrictions of rights and freedom of the man and the citizen or their partial or total suspension. Redeeming the superior good by devoting other good deeds is the aim of introducing it, but the selection of means restricting laws and freedom of a man and a citizen should be as much as possible appropriate and commensurate with the weight and value of the endangered good, whose protection is implemented by introducing the extraordinary state. Threatened goods can be the safety or possessions of citizens. What is more, they aren't only these goods whose threat allows to make a decision about proclaiming the special state. The terrorist attack of 11 September 2001 in the USA forced introducing the next premise connected with the threat caused by the terrorist operation. 268 Conclusion Even in the most dangerous situation, like the war or other state of public danger threatening the life of the nation, there exist laws and freedoms which cannot in any way be surrendered to restrictions. The Polish constitutional regulation also uses the structure of so-called inviolable laws, but does it differently, depending on the kind of special state. Catalogue of inviolable laws from 1997, included in the Constitution of the Republic of Poland is in accordance with the provisions of international law being in effect in this respect. Moreover, emergency laws issued on its base match the model accepted in European states as well as they let for fast decision making by authorized entities in situations of the threat of the country. Here dividing competence of public authorities appears, what is simultaneously the safeguarding mechanism against the malpractice of the special state by bodies having entitlements in their hands.

269 Creating frames of regulations on restrictions of constitutional civil liberties in extraordinary situations constitutes the guarantee of the compliance of implemented restrictions with constitutional principles of the democratic law-governed state. The gradable-ness of discipline which these states carry behind themselves, frees the authorities of the state from the compulsion to always reach for ultimate and most drastic agents or applying extraordinary means, disproportionate to weight and scale of the existing threat. Nevertheless, it is not possible to introduce effective actions being aimed at restoring the normal functioning of the country without implementing determined restrictions of rights to both freedom of a man and a citizen. However, it is always necessary to apply the gradableness of discipline principle. Bibliography 1. Beckley A., Prawa człowieka, Kraków Dworzecki J., Szymczyk, J., Kryminologia. Wybrane zagadnienia, Gliwice Gebethner S., Stany szczególnego zagrożenia jako instytucja prawa konstytucyjnego, Państwo i Prawo 1982, nr Janošek J., Sekuritologie nauka o bezpečnosti a nabezpečnosti, Vojenské rozhledy Jasudowicz T., Prawa człowieka w sytuacjach nadzwyczajnych, Toruń Korzeniowski L. F., Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków Mały słownik języka polskiego, (red.) Sobol, E. Warszawa Mik C., Imperatywne normy praw człowieka, Przegląd Stosunków Międzynarodowych 1981, nr 5 6 ( ). 9. Polskie prawo konstytucyjne, (red.) Skrzydło, W. Lublin Sagan S., Prawo Konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa

270 11. Słownik wiedzy o Sejmie, (red.) Preisner A., Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa Ustawa Zasadnicza NRF z dnia 24 czerwca 1964 r. 13. Witkowski Z., Prawo Konstytucyjne, Toruń

271 JACEK DWORZECKI Organizacja szkolnictwa policyjnego w Polsce ( ). Zarys problematyki Abstract: The article present the organization and operation of training the Polish Police. The text presents the Police School in Katowice, Piła, Słupsk, Police Training Center in Legionowo and the Higher Police School in Szczytno. Also indicate the nature, carried out by the above training facilities and courses for officers in WSPol. Szczytno. Key words: Police, security, training, professional development, police school Streszczenie: Artykuł stanowi próbę przedstawienia organizacji i funkcjonowania jednostek szkoleniowych ówczesnej polskiej Policji. W tekście zaprezentowano szkoły Policji w Katowicach, Pile, Słupsku oraz Centrum Szkolenia Policji w Legionowie i Wyższą Szkołę Policji w Szczytnie. Zasygnalizowano również specyfikę, realizowanych przez ww. placówki szkoleń i kursów dla funkcjonariuszy oraz ofertę dydaktyczną WSPol. w Szczytnie. Słowa klucze: Policja, bezpieczeństwo, szkolenie, doskonalenie zawodowe, szkoły policji Wstęp Jednym z priorytetowych celów działalności państwa, opartym na zapisach Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej 1, jest zapewnienie obywatelom szeroko rozumianego bezpieczeństwa będącego naczelną, egzysten- 1 Ustawa zasadnicza zawiera zapisy, stanowiące gwarancje dla ogółu społeczeństwa, a dotyczące w swej istocie m.in. zapewnienia życia w suwerennym, bezpiecznym państwie oraz poszanowania wolności i praw człowieka. Art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483). 271

272 cjalną wartością i potrzebą każdego człowieka 2. Właściwy poziom bezpieczeństwa narodowego (w tym wewnętrznego) to nieodzowny warunek przetrwania wartości, dziedzictwa i substancji narodowej, gwarantujący pomyślny byt narodu (przy zachowaniu wysokich standardów współczesnego życia m.in. na płaszczyźnie socjologicznej, gospodarczej i kulturowej) przez stworzenie warunków do rozwoju, z uwzględnieniem utrzymywania narodowej i międzynarodowej stabilności 3. Współczesne polskie społeczeństwo, dysponuje wyspecjalizowanymi i wyodrębnionymi, w obszarze swojej struktury, grupami dyspozycyjnymi m.in.: wojskiem, policją oraz różnego typu strażami i służbami 4. Zasadniczym narzędziem państwa, służącym do przeciwdziałania występowaniu zagrożeń bezpieczeństwa wewnętrznego i porządku publicznego, a także właściwego reagowania na już poczynione naruszenia w tym zakresie, jest wyodrębniona formacja w postaci Policji 5. Niezwykle istotnym elementem prawidłowego funkcjonowania stu tysięcznej formacji policyjnej 6 w Polsce jest m.in. właściwa realizacja zadań w zakresie szkole- 2 G. Kowalski, Bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny jako wartości konstytucyjne, [w:] Społeczno-moralna potrzeba bezpieczeństwa i porządku publicznego, (red.) J. Świtka, M. Kuć, G. Gozdór, Lublin 2007, s J. Marczak, Współczesne pojęcie i zakres bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku, (red.) R. Jakubczak, J. Flis, Warszawa 2006, s J. Maciejewski, Grupy dyspozycyjne społeczeństwa polskiego, Wrocław 2006, s Mała encyklopedia wiedzy politycznej, (red.) M. Chmaj, W. Sokół, Toruń 2003, s Stan zatrudnienia w Polskiej Policji na dzień 1 lipca 2010 r. Policjanci: Stan etatowy Stan zatrudnienia Wakaty 4993 Liczba etatów finansowanych przez samorządy lokalne 238; Zatrudnienie policjantów wg służb: stan etatowy / stan zatrudnienia bez szkół policji: kierownictwo 1868/1807 służba kryminalna / służba prewencyjna / służba wspomagająca 3688 / 3531; Szkoły Policji: Stan etatowy 1184 Stan zatrudnienia 1083; Zatrudnienie policjantów wg korpusów: stan etatowy/zatrudnienie: oficerowie / aspiranci / podoficerowie / szeregowcy Źródło: Komenda Główna Policji. 272

273 nia i doskonalenia zawodowego policjantów. Zakres działania komórek Policji, właściwych w sprawach szkolenia, regulują ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji 7 oraz Zarządzenie nr 1041 Komendanta Głównego Policji z 28 września 2007 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji i zakresu działania komend, komisariatów i innych jednostek organizacyjnych Policji 8. Zadania z obszaru szkolenia i doskonalenia zawodowego realizują: Komenda Główna Policji, szkoły policyjne oraz komendy wojewódzkie (Stołeczna) Policji i podległe im jednostki oraz komórki organizacyjne, w tym zwłaszcza ośrodki szkolenia Policji. W Komendzie Głównej Policji w Warszawie, zadania związane ze szkoleniem i doskonaleniem zawodowym policjantów realizuje m.in. Wydział Organizacji i Koordynacji Szkolenia oraz Wydział Programowo- Metodyczny Biura Kadr i Szkolenia. Na terenie kraju działa obecnie 5 szkół policyjnych, tj. Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie, Centrum Szkolenia Policji w Legionowie, Szkoły Policji w Słupsku, Pile i Katowicach oraz 3 ośrodki szkolenia w Gdańsku, Poznaniu i Łodzi z siedzibą w Sieradzu 9. Ośrodki szkolenia Policji Komendant główny Policji działając na podstawie art. 7 ust. 3 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, w 2004 i 2005 r., polecił utworzyć Ośrodki Szkolenia Policji w Łodzi z siedzibą w Sieradzu, Gdańsku i Poznaniu 10. W tym miejscu należy nadmienić, że zarządzeniem z dnia 5 marca 2003 r., komendant główny Policji polecił zlikwidować 14 7 Art. 4 ust. 3 pkt 1 ustawy o Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277). 8 (Dz. Urz. KGP z 2007 r. Nr 18, poz. 135 z późn. zm). 9 Strategia Szkolnictwa Policyjnego na lata Wersja druga, Warszawa 2008, s Zarządzenie nr 1029 Komendanta Głównego Policji z dnia 29 września 2004 roku w sprawie utworzenia ośrodka szkolenia Policji (Dz. Urz. KGP z 2004 r. Nr 19, poz. 117), zarządzenie nr 326 Komendanta Głównego Policji z dnia 4 kwietnia 2005 roku w sprawie utworzenia ośrodków szkolenia Policji (Dz. U. z 2005 r. Nr 9, poz. 48). 273

274 istniejących dotychczas ośrodków szkolenia (w Białymstoku, Bydgoszczy z siedzibą w Toruniu, Gdańsku, Gorzowie Wielkopolskim z siedzibą w Zielonej Górze, Krakowie, Lublinie, Łodzi z siedzibą w Sieradzu, Olsztynie, Opolu z siedzibą w Brzegu, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie, Warszawie i Wrocławiu) oraz utworzyć w wydziałach kadr i szkolenia komend wojewódzkich Policji i Komendy Stołecznej Policji komórki organizacyjne do spraw doskonalenia zawodowego. Termin likwidacji ośrodków został ustalony na dzień 31 lipca 2004 r. 11 Aktualnie szczegółowe rozwiązania w zakresie określenia struktury organizacyjnej ośrodków szkolenia Policji, formułują komendanci wojewódzcy Policji. Ośrodki szkolenia Policji realizują kursy zawodowe podstawowe, przygotowujące policjantów do wykonywania podstawowych zadań w pionie prewencji oraz niektóre kursy z zakresu doskonalenia zawodowego dla policjantów. Oferują również szkolenia (kursy) zawodowe dla pracowników i funkcjonariuszy m.in. Urzędu Celnego, Straży Gminnych (Miejskich), prywatnych podmiotów ochrony fizycznej i technicznej osób i mienia. Ośrodki dysponują nowoczesną bazą szkoleniową, w tym salami dydaktycznymi wyposażonymi w sprzęt audiowizualny oraz salami specjalistycznymi 12. Centrum szkolenia Policji w Legionowie Centrum Szkolenia Policji (dalej: CSP) w Legionowie zostało utworzone na podstawie zarządzenia nr 85 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 27 sierpnia 1990 r. CSP zostało zlokalizowane w budynkach zlikwidowanego Wydziału Bezpieczeństwa Państwa Akademii Spraw Wewnętrznych (poprzednio Wyższej Szkoły Oficerskiej im. Feliksa Dzierżyń- 11 Zarządzenie nr 23 Komendanta Głównego Policji z dnia 5 marca 2003 roku w sprawie likwidacji ośrodków szkolenia Policji (Dz. Urz. KGP z 2003 r. Nr 6, poz. 21). 12 Źródło: Internet [ r.], [ r.], [ r.]. 274

275 skiego), w której kształcono kadry oficerskie Służby Bezpieczeństwa 13. W cytowanym wyżej akcie prawnym, dotyczącym utworzenia CSP określono, że ( ) centrum przygotowuje wyspecjalizowane kadry do wykonywania zadań związanych z ochroną bezpieczeństwa obywateli oraz utrzymaniem bezpieczeństwa i porządku publicznego. Do jego zakresu działania należy w szczególności ( ) szkolenie policjantów w dziedzinach niezbędnych dla służby, a przede wszystkim ruchu drogowego, techniki kryminalistycznej, techniki operacyjnej oraz obserwacji, prowadzenie innych kursów specjalistycznych, uwzględniających potrzeby poszczególnych rodzajów służb Policji 14. Obecnie CSP prowadzi działalność dydaktyczną w trzech ośrodkach: w Legionowie miejsce większości szkoleń oraz siedziba władz szkoły; w Sułkowicach miejsce szkolenia przewodników i tresury psów (Szkoła Policyjna Przewodników i Tresury Psów w Sułkowicach została włączona do Centrum Szkolenia Policji w 1992 r., położona ok. 80 km od Legionowa); w Kalu miejsce szkolenia policji wodnej (położone koło Węgorzewa na Mazurach) 15. Struktura dydaktyczno-wychowawcza placówki składa się z: Zakładu Komunikacji Społecznej; Zakładu Kynologii Policyjnej; Zakładu Ruchu Drogowego; Zakładu Służby Kryminalnej; Zakładu Służby Prewencyjnej; Zakładu Interwencji Policyjnych; Zakładu Techniki Kryminalistycznej; 13 W. Domagalski, Rodowód Wyższej Szkoły Oficerskiej MSW im. Feliksa Dzierżyńskiego, [w:] Wyższa Szkoła Oficerska MSW im. Feliksa Dzierżyńskiego. Rodowód, powstanie, działalność, T. Kurkowska-Krótki, J. Piskorz (red.), Warszawa 1983, s Źródło: Internet: [ r.] 15 Szkoły Policji w Polsce, Warszawa 2005, s

276 Zakładu Szkoleń Specjalnych; Zakładu Techniki Operacyjnej; Studium Zastosowań Informatyki; Wydziału Metodyki Szkolenia; Wydziału Organizacji Szkolenia; Wydziału Dowodzenia; Centralnej Biblioteki Policyjnej. Do zadań wymienionych komórek należy: organizowanie i realizowanie procesu dydaktyczno-wychowawczego; udział w tworzeniu koncepcji programowych i projektów programów szkolenia; udział w organizacji egzaminów centralnych; udział w tworzeniu bazy dydaktycznej; współpraca z jednostkami organizacyjnymi Policji i innymi instytucjami w zakresie niezbędnym do realizacji zadań tych komórek; prowadzenie działalności badawczej i badań naukowych, samodzielnie lub we współpracy z jednostkami organizacyjnymi Policji i innymi instytucjami; wdrażanie nowych form i metod nauczania; opracowywanie materiałów szkoleniowych i pomocy dydaktycznych dla słuchaczy, uczestników szkoleń i kadry dydaktycznej; kształtowanie postaw słuchaczy ukierunkowanych na przestrzeganie prawa i poszanowanie godności człowieka; edukacji humanistycznej (kulturalnej) oraz postępowania zgodnego z zasadami etyki zawodu policjanta 16. W skład CSP wchodzi również, powstałe w 1998 r. Międzynarodowe Centrum Szkoleń Specjalistycznych Policji, do którego zadań należą m.in.: planowanie, przygotowywanie, koordynacja oraz obsługa szkoleń, seminariów i konferencji międzynarodowych; 16 7 i 8 Regulaminu Centrum Szkolenia Policji z dnia 14 listopada 2009 roku z późń. zm. 276

277 współpraca z podmiotami krajowymi i zagranicznymi w opracowywaniu ofert szkoleniowych dla przedstawicieli Policji innych państw 17. Baza dydaktyczna placówki składa się z 2 sal wykładowych (na 250 i 100 miejsc siedzących) oraz 75 sal dydaktycznych, z których część stanowią pracownie i laboratoria, wyposażone w urządzenia i sprzęt pozwalający na prowadzenie zajęć praktycznych (m.in. informatycznych, językowych, kryminalistycznych). Międzynarodowe Centrum Szkoleń Specjalistycznych Policji dysponuje dwiema, klimatyzowanymi i wyposażonymi w sprzęt audiowizualny oraz kabiny przeznaczone do tłumaczenia symultanicznego w 5 językach, salami wykładowymi (80 i 60 miejsc). Centrum posiada również dwie strzelnice (otwartą i krytą) oraz obiekty sportowe: halę sportową z basenem, trzy boiska (dwa w Sułkowicach), dwie siłownie (jedna w Sułkowicach), saunę. Centrum Szkolenia Policji prowadzi również działalność wydawniczą obejmującą redakcję, druk i dystrybucję publikacji wydawanych na potrzeby szkoleniowe CSP i całej Policji oraz zaspokajanie bieżących potrzeb placówki w zakresie materiałów dydaktycznych. Należy zaznaczyć, że biblioteka Centrum (najzasobniejsza książnica resortu spraw wewnętrznych i administracji) posiada w swoich zbiorach woluminów oraz (984 tytuły) czasopism i druków ciągłych. Szkoła posiada około 1300 miejsc w akademikach (1100 w Legionowie i 170 w Sułkowicach) oraz hotel dla 100 gości. Nowoczesna stołówka przystosowana jest do wydawania 1200 posiłków dziennie 18. CSP prowadzi szkolenia na poziomie podstawowym oraz specjalistyczne kursy w ramach doskonalenia zawodowego. Szkolenia prowadzone są w zakresie: ruchu drogowego, techniki kryminalistycznej, techniki operacyjnej, przewodników i tresury psów, policji wodnej, minersko- 17 Źródło: Internet [uzyskano r.]. 18 Szkoły Policji w Polsce, s

278 pirotechnicznym, logistycznym. Oferta szkoleń przeznaczona jest również dla policjantów-negocjatorów, policjantów prowadzących postępowania powybuchowe oraz zajmujących się problematyką nieletnich. CSP, jako jedyna szkoła prowadzi szkolenie policjantów ruchu drogowego. Zajęcia na kursach samochodowych i motocyklowych odbywają się w warunkach bardzo dużego natężenia ruchu pojazdów i pieszych, jak i na drogach szybkiego ruchu, gdzie policjanci uczą się jazdy z dużymi prędkościami, prowadzenia pościgów itp. Szkolenia dla przewodników i tresurę psów prowadzi się w następujących specjalnościach: psy patrolowo-tropiące; psy do działań antyterrorystycznych; psy do wyszukiwania zapachów materiałów wybuchowych; psy do wyszukiwania zapachów narkotyków; psy do wyszukiwania zwłok ludzkich na lądzie i w wodzie; psy do identyfikacji śladów zapachowych ludzi. Szkolenia techników kryminalistyki mają m.in. na celu przygotowanie policjantów do realizacji zadań na poszczególnych stanowiskach oraz systematycznego wdrażania najnowszych technik i procedur policyjnych 19. W szkoleniach organizowanych przez CSP (średnio około 80 różnych typów w roku) uczestniczą oprócz policjantów pracownicy pozostałych służb resortu spraw wewnętrznych oraz innych instytucji ochrony bezpieczeństwa i porządku prawnego. 19 Ibidem, s

279 Schemat 1. Struktura organizacyjna Centrum Szkolenia Policji w Legionowie Źródło: Opracowanie własne na podstawie Internet arch=96326 [uzyskano r.] Szkoła Policji w Słupsku Komendant główny Milicji Obywatelskiej rozkazem nr 99 z dnia 1 czerwca 1945 r. polecił utworzyć Centrum Wyszkolenia Milicji Obywatelskiej w Słupsku, w skład którego wchodziła: Szkoła Oficerska, Szkoła Szeregowych oraz Szkoła Przewodników i Tresury Psów Służbowych 20. Centrum Wyszkolenia Milicji Obywatelskiej zostało zlokalizowane w śród- 20 XXV lat Szkoły Podoficerskiej Milicji w Słupsku , Słupsk 1970, s

280 mieściu Słupska, w budynkach po byłej niemieckiej szkole żeńskiej oraz w budynkach i willach do niej przyległych. Ponieważ budynki były w znacznym stopniu zniszczone, uczestnicy pierwszych kursów wraz z kadrą dydaktyczną zajmowali się remontem pomieszczeń i porządkowaniem otoczenia 21. Pierwszy kurs Szkoły Szeregowych otwarto w dniu 15 grudnia 1945 r. 22 W dniu 25 listopada 1947 r. Szkoła Szeregowych MO została przemianowana w Szkołę Podoficerską MO 23. Z dniem 15 października 1954 r. polecono zlikwidować Centrum Wyszkolenia MO w Słupsku, a w to miejsce utworzyć Ośrodek Szkolenia Szeregowych Milicji Obywatelskiej w Słupsku 24. Szkoła Oficerska została przeniesiona do Szczytna, Szkoła Podoficerska do Piły, natomiast jeszcze w 1949 r. Szkołę Przewodników i Tresury Psów przeniesiono do Sułkowic sierpnia 1957 r. Ośrodek został przemianowany na Szkołę Podoficerską Milicji Obywatelskiej. Od 1976 r. szkoła realizowała kursy chorążych. Fakt poszerzenia zakresu szkolenia spowodował, że w 1985 r. placówkę nazwano Szkołą Milicji Obywatelskiej. W wyniku transformacji ustrojowej, której jednym z efektów było przekształcenie Milicji Obywatelskiej w Policję, przemianowano również Szkołę Milicji w Słupsku w Szkołę Policji. Po utworzeniu Policji słupska placówka zachowała swój merytoryczny profil, nadal specjalizując się w kształceniu policjantów służby prewencyjnej. Od początku lat 90. ubiegłego stulecia trwały prace nad nowymi programami szkolenia policjantów, które były wielokrotnie zmieniane i dostosowywane do zasad nowoczesnego kształcenia oraz potrzeb lat Szkoły Policji w Słupsku, Słupsk 2005, s Kronika Szkoły Podoficerskiej Milicji Obywatelskiej w Słupsku , Słupsk 1975, s Z. Olejniczak, Powstanie i rozwój szkół oficerskich Milicji Obywatelskiej w Słupsku i Szczytnie ( ), [w:] Zarys historii szkolnictwa zawodowego resortu spraw wewnętrznych. Część I. Szkoły oficerskie, (red.) J. Góralewska, C. Jene, s Kronika Szkoły Podoficerskiej Milicji Obywatelskiej w Słupsku , s Źródło: Internet [ r.]. 280

281 jednostek terenowych Policji. Obecnie policjanci szkoleni są na kursach zawodowych, podstawowych i na kursach doskonalenia zawodowego dla dzielnicowych, dyżurnych, kierowników ogniw patrolowo-interwencyjnych, dowódców plutonów oddziałów prewencji, kadry dowódczej nieetatowych pododdziałów prewencji, policjantów izb dziecka. Szkoła przygotowuje również policjantów do pełnienia służby w Jednostkach Specjalnych Policji w ramach misji pokojowych m.in. pod auspicjami Organizacji Narodów Zjednoczonych. W toku prowadzonego w tym zakresie szkolenia policjanci uzyskują wiedzę dotyczącą m.in. ochrony i konwojowania osób, działań antyterrorystycznych, zatrzymywania zbrodniarzy wojennych oraz ochrony obiektów narażonych na zamachy 26. Strukturę dydaktyczną szkoły tworzą: Zakład Prewencji i Ruchu Drogowego; Zakład Służby Kryminalnej; Zakład Wyszkolenia Strzeleckiego; Zakład Interwencji Policyjnych; Zakład Ogólnozawodowy; Wydział Organizacji i Dowodzenia 27. Do zadań szkoły należy: organizowanie i realizowanie procesu dydaktyczno-wychowawczego; udział w tworzeniu koncepcji programowych; projektów programów szkolenia; tworzenie pakietów egzaminacyjnych; udział w tworzeniu bazy dydaktycznej; wdrażanie nowych form i metod nauczania; kształtowanie u słuchaczy postaw ukierunkowanych na przestrzeganie prawa i poszanowanie godności człowieka; lat Szkoły Policji w Słupsku, s Źródło: Internet [uzyskano r.]. 281

282 edukacja kulturalna oraz postępowanie zgodne z zasadami etyki zawodu policjanta; planowanie, organizowanie, prowadzenie badań efektywności procesu szkolenia oraz pomiar jakości pracy dydaktyczno-wychowawczej; wykonywanie zadań szkoleniowych w ramach doskonalenia zawodowego kadry i pracowników szkoły 28. Szkoła posiada 55 sal dydaktycznych wyposażonych w środki audiowizualne, a nadto 23 sale specjalne, przeznaczone do odbywania zajęć praktycznych i symulacyjnych (m.in. kompleks strzelnic, komisariat szkoleniowy, stanowisko kierowania dyżurnego, obiekty handlowe, pracownie informatyczne, pracownie pierwszej pomocy przedmedycznej). Wykorzystywany w procesie dydaktycznym księgozbiór szkolnej biblioteki liczy woluminów. Placówka prowadzi również działalność wydawniczą, przygotowując i drukując przewodniki, skrypty, materiały do ćwiczeń, które mają na celu wspomożenie procesu szkolenia 29. Do dyspozycji słuchaczy pozostają dwu-, trzy- i czteroosobowe pokoje z węzłami sanitarnymi (922 miejsca) oraz stołówka o wysokim standardzie. Na uwagę zasługuje fakt, iż Szkoła Policji w Słupsku, jako jedyna w kraju prowadzi Kurs Specjalistyczny dla Policjantów Instruktorów Strzelań Policyjnych. Na absolwentach tego kursu obejmującego 165 godzin lekcyjnych spoczywa odpowiedzialność za prowadzenie szkoleń z wyszkolenia strzeleckiego w jednostkach terenowych Policji 30. Szkoła wspiera jednostki terenowe Policji w zapewnieniu bezpieczeństwa i porządku publicznego, poprzez organizowanie w ramach zajęć praktycznych pełnienia służby patrolowej w Słupsku, Lęborku, Ustce i innych miejscowościach. 28 Szkoły Policji w Polsce, s Źródło: Wywiad z dr S. Kozdrowskim (podinsp. w st. spoczynku), Akademia Pomorska w Słupsku [ r.]. 30 S. Siembrzuch, Tu uczą prewencji, Policja , nr 7 (64), s

283 Schemat 2. Struktura organizacyjna Szkoły Policji w Słupsku Źródło: Opracowanie własne na podstawie Internet [uzyskano r.] Szkoła Policji w Pile Szkoła Podoficerska Milicji Obywatelskiej w Pile została utworzona w dniu 15 września 1954 r. na podstawie rozkazu organizacyjnego nr 022/M z 24 września 1954 r. Pierwszy kurs szkoleniowy ze stanem 492 słuchaczy otwarto w dniu 11 grudnia tego roku. Szkoła mieści się w poniemieckim budynku oddanym do użytku w listopadzie 1928 r., a przejętym przez milicję we wrześniu 1954 r. W chwili przejęcia budynku, znajdowało się w nim szereg instytucji, które na przestrzeni kilku lat sukcesywnie zwalniały zajmowane pomieszczenia. W 1990 r., decyzją nr 16/90 w sprawie przekazania szkół i ośrodków szkolenia, Minister Spraw 283