JUBILEUSZ 350 LECIA OBRONY JASNEJ GÓRY W CZĘSTOCHOWIE

Transkrypt

1 SZTURM TWIERDZY JASNA GÓRA W 1655 ROKU, OBRAZ LESZKA PIASECKIEGO Z ROKU 1955 JUBILEUSZ 350 LECIA OBRONY JASNEJ GÓRY W CZĘSTOCHOWIE

2 GJ WIV ksiêdze Pana Tadeusza ksi¹dz Robak podaj¹c szlachcie tabakierê zdobion¹ miniatur¹ Napoleona poleca specjalnie znajduj¹cy siê w niej tytoñ mówi¹c: pochodzi z Jasnej Góry: ksiê a paulinowie tabakê tak¹ robi¹ w mieœcie Czêstochowie, kêdy jest obraz tylu cudami ws³awiony Bogurodzicy Panny... Nie chwali³ siê tu ksi¹dz posiadanymi ciekawostkami. Tabakiera by³a w rêku wystêpuj¹cego w przebraniu ksiê ym emisariusza powstañczego Jacka Soplicy rekwizytem niepodleg³oœciowym. Piêæ lat wczeœniej s³u ¹cy Napoleonowi o³nierze polscy - fortelem opisanym barwnie przez Wac³awa G¹siorowskiego oswobodzili Duchow¹ Stolicê. Przywo³anie w rozmowie z szlacht¹ litewsk¹ Czêstochowy brzmia³o wiêc w 1811 roku jak manifest odwo³uj¹cy siê do wartoœci w g³êbi serca noszonych. Czêstochowa ta nazwa stawa³a siê Polakom tym bli sza i wa niejsza, im wiêksze nieszczêœcia dotyka³y ojczyznê. Jesieni¹ 1939 roku natychmiast po objêciu stanowiska pierwszego komendanta podziemnej armii, przyby³ do miasta gen. Micha³ Tokarzewski-Karaszewicz. I tu tak e po zag³adzie Warszawy w 1944 roku przeniós³ siê ze swoim sztabem ostatni komendant Armii Krajowej gen. Leopold Okulicki NiedŸwiadek. W Czêstochowie szukano wsparcia w czasie powstania styczniowego 1863 roku oraz w tragicznych latach stalinowskiego komunizmu. Pierwszym wyraÿnym sygna³em wyzwalania siê Polski z marksistowsko leninowskiej ideologii by³o milionowe zgromadzenie wiernych sk³adaj¹cych Œluby Jasnogórskie, w maju 1956 roku. Podobna rzesza ludzi wita³a tu w 1979 roku Papie a Polaka w czasie I pielgrzymki do ojczyzny. S³owa Jana Paw³a II tu zawsze byliœmy wolni otworzy³y drogê Solidarnoœci. Ten duch miejsca, ten symbol trwania Narodu, zrodzi³ siê przed 350 laty. Do powszechnego s³ownictwa przesz³o wyra enie Obrona Czêstochowy. Oznacza ono nadzwyczajn¹ mobilizacjê, nadzwyczajny wysi³ek i bohaterstwo w obronie tego, co uwa amy za najcenniejsze. Miasto i klasztor zwi¹za³a historia. W tej samej epoce, ten sam w³adca, lokowa³ civitas Czêstochowa nadaj¹c mu samorz¹d i fundowa³ Klasztor Jasnogórski powierzaj¹c zakonowi Ojców Paulinów Cudowny Wizerunek Najœwiêtszej Panny Maryi. Od czasów œwiêtej Jadwigi, pierwszego króla Polski pielgrzymuj¹cego na Jasn¹ Górê, klasztor sta³ siê najwa niejszym w kraju celem peregrynacji p¹tniczej. By³ miejscem otwartym dla ka dego, kto chcia³ oddaæ siê w opiekê Maryi. Podobnie otwarty charakter mia³o miasto Czêstochowa. Po³o one na granicy trzech wielkich regionów Ma³opolski, Œl¹ska i Wielkopolski stanowi³o wa ny punkt na szlakach handlowych. Tu znajdowa³a siê pó³nocna brama wjazdowa do Ma³opolski, której bezpieczeñstwa strzegli czêstochowscy mieszczanie. Gdy dobru Polski zagrozi³ wróg, owi pokój mi³uj¹cy mieszkañcy grodu nad Wart¹, potrafili wznieœæ siê na wy yny heroizmu. W relacji Ojca Augustyna Kordeckiego o obronie klasztoru przed Szwedami znajdziemy buduj¹ce przyk³ady, oto np. mieszczanin czêstochowski Jacek Brzuchañski w przebraniu o³nierza szwedzkiego przenosi³ obroñcom Jasnej Góry informacje o nieprzyjacielu. Czytamy o nim: jenera³ odda³ go katowi do badania na torturze, po straszliwej dopiero mêczarni surowy sêdzia skaza³ go na karê œmierci. Czêstochowskie te pochodzenie mia³ jeden z dowódców obrony Piotr Czarniecki w³aœciciel dworu w Rz¹sawach m¹ s³ynny wojenn¹ s³aw¹, który podczas oblê enia Jasnej Góry wielu œwietnych czynów dokona³, dzielny i niezmordowany obroñca chwa³y Bo ej i Bogarodzicy. Wspomnijmy tak e odwagê prostej ebraczki Konstancji: kule nieprzyjacielskie (...) zbiera³a (...) nie lêkaj¹c siê wcale przeciwko sobie skierowanych kul nieprzyjacielskich. Gdy mêczeñstwo Jacka Brzuchañskiego spowodowa³o, e brak³o odwa nych do zaniesienia Szwedom listu ta prosta ebraczka, wynagrodzona kawa³kiem chleba, sta³a siê parlamentariuszk¹. Zap³aci³a Czêstochowa du ¹ cenê za wiernoœæ Rzeczpospolitej. Zniszczonych zosta³o blisko 60% domów, liczba mieszkañców zmniejszy³a siê o blisko 600 osób. Do koñca I Rzeczpospolitej nasze miasto nie zdo³a³o odzyskaæ pozycji jak¹ mia³o przed najazdem szwedzkim. By³a to ofiara Polsce z³o ona. Od tego mêstwa okazanego w obronie Jasnej Góry, obronie Czêstochowy, rozgorza³ w ca³ej Rzeczpospolitej p³omieñ walki, w którym sp³onê³a potêga szwedzkiego najeÿdcy. Dziêki temu od 350 lat pamiêæ o Obronie Czêstochowy przynosi otuchê w najtrudniejszych dla Polski chwilach. Od pamiêtnego roku 1655 nazywanego rokiem cudownej obrony Jasnej Góry przed Szwedami up³ynê³o ju 350 lat. Jubileuszowe obchody tego wydarzenia zosta³y zainaugurowane na Jasnej Górze 18 listopada 2004 roku. Nieprzypadkowo wybrano datê 18 listopada, poniewa w tym w³aœnie dniu listopadowym 1655 roku, rozpoczê³o siê oblê enie klasztoru przez wojska najeÿdÿcze. Równie wtedy, ówczesny przeor klasztoru i komendant twierdzy o. Augustyn Kordecki, przygotowuj¹c duchowo za³ogê, odprawi³ porann¹ Mszê œw. przed Cudownym Obrazem, a nastêpnie poprowadzi³ procesjê eucharystyczn¹ po wa³ach b³ogos³awi¹c obroñcom. Przeor Augustyn Kordecki dziêki swej maryjnej pobo noœci, w chwili prze³omowej dla Ojczyzny, gdy nieprzyjaciel zaw³adn¹³ ca³ym prawie krajem, zachowa³ siê jak wytrawny polityk. Czterdziestodniowe oblê enie Jasnej Góry przez Szwedów, znane najbardziej z Potopu Henryka Sienkiewicza, to wprost tytaniczna walka 160 obroñców czêstochowskiego klasztoru z kilkutysiêczn¹ armi¹ najeÿdÿców. Ktoœ powie, e podobnych wydarzeñ by³o w naszej historii wiêcej. Owszem, by³o wiêcej, ale Polska podczas potopu znalaz³a siê w wyj¹tkowo dramatycznej sytuacji. Jej pokonanie mia³o doprowadziæ do zagarniêcia przez Szwedów Prus Wschodnich i Ksi¹ êcych, odsuniêcia Polski od Ba³tyku, a w konsekwencji za³o enia imperium protestanckiego w basenie Morza Ba³tyckiego. W zrealizowaniu tych planów przeszkadza³a katolicka Polska, a w zwi¹zku z tym i klasztor jasnogórski. Przeor Kordecki od pocz¹tku wiedzia³, e broni¹c Jasnej Góry, broni katolickiego narodu, broni wiary i zagro onego Koœcio³a. Pisze o tym w swym pamiêtniku oblê enia Czêstochowy, nazwanym Now¹ Gigantomachi¹ : Pilnie na to zwa aæ potrzeba, eœmy siê podjêli broniæ Koœcio³a Bo ego i dobra ca³ej najdro szej Ojczyzny. Milczymy o najpiêkniejszym, a zarazem koniecznym obowi¹zku obstawania przy Bogu i oddania za Niego ochotnie naszego ycia. A zatem chocia byœmy wiedzieli, e nieprzyjaciel przemo e nasze si³y, przecie jak d³ugo sposobnoœæ pozwoli i duch w ciele pozostanie, bêdzie to zawsze chlubn¹ i zbawienn¹ rzecz¹ odwa nie za Boga walczyæ. Sk¹d ten bogobojny Przeor czerpa³ pewnoœæ, e tak w³aœnie powinien post¹piæ? Oddajmy jeszcze raz g³os jego s³owom : Ca³a si³a ocalenia z Jasnej Góry pochodziæ musi. Tu Najdostojniejsza Pani Nieba, poczytuj¹c sobie za rzecz mi³¹ i przystojn¹ nazywaæ siê Królow¹ Polski, zasi¹œæ niegdyœ raczy³a i uczyni³a Jasn¹ Górê stolic¹ swego Królestwa. Ta Najchwalebniejsza Pani poda znowu swoj¹ rêkê obronn¹ nieszczêsnej OjczyŸnie i podÿwignie j¹ z upadku, abyœmy poznali, e Królestwo Polskie ³askawoœci¹ jedynie i opiek¹ swojej Królowej do dawnej œwietnoœci przywrócone byæ mo e. Przeor Jasnej Góry nie by³ szaleñcem, ale Bo ym realist¹. Nie podj¹³ obrony bez nadziei na zwyciêstwo. Z nadprzyrodzonym realizmem s³ug Bo ej sprawy ujrza³ ratunek i ocalenie w Tej, która dana jest jako Pomoc ku obronie naszego Narodu, i która jak sam mówi³: Tarcz¹ jest Królestwa Polskiego. Zas³uga Przeora Kordeckiego polega na tym, e bezgranicznie zawierzy³ mocy Dziewicy z Jasnej Góry. Ale, aby Pani Jasnogórska mog³a zwyciê yæ, uratowaæ naród polski, potrzebowa³a wiary pokornego s³ugi. Piêknie tê postawê zaufania Przeora Matce Bo ej opisa³ Sienkiewicz, ka ¹c mu wo³aæ z nadziej¹: Jeszcze Najœwiêtsza Panienka oka e, i od burz¹cych kolumbryn mocniejsza. A potem przyjdzie koniec waszych trosk i umêczenia... Kto z was bêdzie œmia³ rzec, e ta Najœwiêtsza Królowa nie potrafi nas zas³oniæ i zwyciêstwa nam zes³aæ? Kto cudom Maryi, ³asce Jej, ratunkowi tego Królestwa i wiary katolickiej zechce przeszkodziæ? Opór Przeora przeciw Szwedom szerzy³ siê jak po ar, a doprowadzi³ do zwyciêstwa. Czy tego zwyciêstwa nie nale y uznaæ za cud? I czy z³o enie, 1 kwietnia 1656 roku œlubów przez Jana Kazimierza w katedrze lwowskiej oraz obranie Matki Bo ej na Królow¹ Polski nie by³o logiczn¹ konsekwencj¹ tego zwyciêstwa? Dlatego mo na z ca³¹ pewnoœci¹ stwierdziæ, e to, co uczyni³ o. Augustyn Kordecki, ocali³o i Polskê, i Koœció³ katolicki w naszym kraju. Takie przekonanie podziela³ m.in. Adam Mickiewicz, który w prelekcji wyg³oszonej w Pary u, w³o y³ proroczne s³owa w usta o. Augustyna Kordeckiego: Je eli w planach Bo ych jest ocaliæ Polskê w co w¹tpiæ by³oby zbrodni¹ to w³aœnie z Jasnej Góry wytryœnie Ÿród³o ycia polskiego. Na ca³ej bowiem przestrzeni Rzeczypospolitej, najechanej i spl¹drowanej, nietkniêta i wolna jest jedynie ta ska³a, na której dostojna Dziewica wznios³a sobie tron i która dziêki temu stanie siê stolic¹ s³awy. Obrona Jasnej Góry to wielki symbol, ale i zarazem wyzwanie dla nowych pokoleñ Polaków, którzy kieruj¹c siê dobrem naszej Ojczyzny i Koœcio³a powinni stawiaæ sobie pytania: dok¹d idziemy, jakie dziœ s¹ zagro enia i czego najbardziej nale y broniæ? Obchody jubileuszowe zakoñcz¹ siê 26 grudnia 2005 roku: w tym samym dniu, kiedy to w 1655 roku Szwedzi odst¹pili od Jasnej Góry, ponosz¹c ca³kowit¹ pora kê. Prezydent Czêstochowy Tadeusz Wrona O. Marian Lubelski OSPPE Przeor Jasnej Góry

3 STYCZEŃ DOKUMENT FUNDACYJNY KLASZTORU JASNOGÓRSKIEGO WYSTAWIONY PRZEZ W ADYS AWA OPOLCZYKA W CZÊSTOCHOWIE 9 VIII 1382 ROKU ARCHIWUM JASNOGÓRSKIE OFIAROWANIE PAULINOM OBRAZU MATKI BO EJ OBRAZ Z PO OWY XVII WIEKU, SALA RYCERSKA KLASZTORU JASNOGÓRSKIEGO D okument fundacyjny Klasztoru Jasnogórskiego wystawiony przez ksiêcia W³adys³awa Opolczyka w Czêstochowie 9 sierpnia 1382 roku Jest to z pewnoœci¹ najwa niejszy dokument w dziejach klasztoru. Zgodnie z jego treœci¹ W³adys³aw, ksi¹ ê opolski, wieluñski, kujawski i dobrzyñski, oddaje na klasztor za zgod¹ Jana biskupa krakowskiego i plebana czêstochowskiego Henryka koœció³ parafialny pod wezwaniem Najœwiêtszej Panny Marii, mieszcz¹cy siê na górze Starej Czêstochowej (obecnie Jasnej Górze) oraz uposa a ten klasztor wsiami, hut¹ elazn¹, folwarkiem i dziesiêcinami. Dokument ten opatrzony zosta³ odciœniêt¹ w wosku pieczêci¹ ksiêcia W³adys³awa. Jest to tzw. pieczêæ konna, to znaczy z wyobra eniem ksiêcia na koniu, zaœ na jej odwrocie dodatkowo umieszczono inn¹, ma³¹ pieczêæ W³adys³awa Opolczyka, w której u yto antycznej gemmy z wyrzeÿbion¹ g³ow¹ ch³opca (widoczna jest ona po odwróceniu pieczêci g³ównej). ród³o: Jan Golonka OSPPE, Jerzy mudziñski, Muzeum 600 -lecia Jasnej Góry, Wydawnictwo Zakonu Paulinów Paulinianum, Czêstochowa F undacja klasztoru Paulinów na Jasnej Górze, dokonana przez ksiêcia opolskiego W³adys³awa w roku 1382, nale y do faktów udokumentowanych Ÿród³owo, lecz czas pojawienia siê tam Cudownego Wizerunku Bogurodzicy i powierzenie go opiece paulinów nie jest dok³adnie znany. Wed³ug tradycji zakonnej, przekazanej w drugiej po³owie XVI w. przez pisarza pauliñskiego Miko³aja z Wilkowiecka, obraz Matki Bo ej zosta³ z³o ony na Jasnej Górze w dwa lata po fundacji klasztoru, to jest w roku Wizerunkowi Matki Bo ej Jasnogórskiej od pocz¹tku towarzyszy literacka historia, inaczej mówi¹c legenda. Najstarszym zachowanym Ÿród³em jest Translatio Tabulae (odpis z wczeœniejszego), pochodz¹ce z pierwszej po³owy XV w., z dopisan¹ póÿniej dat¹ Wed³ug tego przekazu jest to dzie³o malarskie œw. ukasza Ewangelisty przedstawiaj¹ce Najœwiêtsz¹ Dziewicê Maryjê z Dzieci¹tkiem Jezus, namalowane na deskach sto³u w jerozolimskim domu Bogurodzicy, gdzie spêdzi³a ostatnie lata swego ziemskiego ycia. (...) Powierzony przez ksiêcia opolskiego opiece braci pustelników Cudowny Wizerunek Matki Bo ej z Dzieci¹tkiem zalicza siê do najszacowniejszych relikwii chrzeœcijañskiego œwiata. W zachodniej czêœci miasta, zwanej w XVI w. Star¹ Czêstochow¹, wznosi siê 293 m. npm wapienne wzgórze, na którym znajduje siê kompleks zabudowañ sakralnych i mieszkalnych, otoczony wa³ami obronnymi i parkiem, zwany Jasn¹ Gór¹. Po raz pierwszy okreœlenie Jasna Góra /Clarus Mons/ pojawia siê w dokumencie z 1388 roku, wystawionym przez starostê olsztyñskiego. Nazwê Jasna Góra nadali wzgórzu Paulini, zakonnicy z Wêgier, zapo yczaj¹c ten termin od macierzystego klasztoru œw. Wawrzyñca, którego po³o enie okreœlano: In Claro Monte Budensi /na Jasnej Górze w Budzie/. Wywodz¹cy siê z ruchu eremickiego Zakon Œwiêtego Paw³a Pierwszego Pustelnika /oo. Paulini/ powsta³ w XIII w. na Wêgrzech. Za³o yciel Zakonu b³. Euzebiusz, kanonik ostrzyhomski zebra³ w jedn¹ wspólnotê pustelników yj¹cych na terenach dzisiejszych Wêgier i Jugos³awii. Zasad¹ organizacji ycia zakonnego sta³a siê dla Paulinów regu³a œw. Augustyna. Za Patriarchê Zakonu obrali sobie œw. Paw³a z Teb, zwanego przez tradycjê pierwszym pustelnikiem. Urodzi³ siê on oko³o 230 r. w Egipcie. W czasie przeœladowania chrzeœcijan za panowania cesarza Decjusza, maj¹c 16 lat, uda³ siê na pustyniê, gdzie wed³ug tradycji spisanej przez œw. Hieronima przebywa³ przez 90 lat. Jego po ywieniem by³ chleb, codziennie przynoszony przez kruka, i garœæ daktyli. Pod koniec ycia odwiedzi³ go œw. opat Antoni. On te pochowa³ cia³o Paw³a w grobie, który jak g³osi podanie wykopa³y dwa lwy. St¹d te w herbie Zakonu Paulinów znajduje siê palma daktylowa, dwa lwy i kruk z bochenkiem chleba w dziobie. Do Polski sprowadzi³ Paulinów ksi¹ ê W³adys³aw Opolczyk, namiestnik króla Ludwika Wêgierskiego na ziemie polskie w latach Paulini przybyli do Czêstochowy w roku 1382, otrzymuj¹c w darze od ksiêcia jasnogórskie wzgórze z maleñkim koœcio³em pod wezwaniem Najœwiêtszej Maryi Panny, Dziewicy Wspomo ycielki. W nim to z³o yli bezcenny skarb od wieków otaczany wielk¹ czci¹ Cudowny Wizerunek Matki Bo ej, przywieziony przez fundatora z Be³za. ród³o: Jan Pach, W³odzimierz Robak, Jerzy Tomziñski, Jasna Góra, Wydawnictwo Zakonu Paulinów Jasna Góra, Plurigraf, Italia ród³o: Antoni Jackowski, Jan Pach, Jan Stanis³aw Rudziñski; Jasna Góra, seria A to Polska w³aœnie, Wydawnictwo Dolnoœl¹skie, Wroc³aw 2004.

4 Wposzukiwaniu przywileju lokacyjnego Ksi¹ ê W³adys³aw bawi³ w Czêstochowie 3 maja 1377 roku. Wówczas wygotowano dokument, którym pan lenny nadawa³ bli ej nieokreœlonym braciom Jaszkowi i Niczkowi kuÿnicê elaza prope civitatem nostram Czonstochaw, precyzuj¹c przy tym jej po³o enie i wprowadzaj¹c stosowne klauzule. Rzeczona kuÿnica wskazana zosta³a nad rzek¹, której nazwy niestety nie uwzglêdniono. (...) Ci¹gn¹cy siê wzd³u rzeki teren kuÿnicy dochodzi³ do miejsca, gdzie mieszczanie akurat urz¹dzali now¹ drogê. W dyktacie dokumentu uwagê zwraca okreœlenie prerogatyw prawnych przyznanych przez ksiêcia osadzie kuÿniczej, maj¹cej cieszyæ siê prawem, z którego miasto Czêstochowa korzysta i posiada. Poœród klauzul odnajdujemy zastrze enia, i w³aœciciele kuÿnicy powinni oddawaæ co tydzieñ elaza na dwa p³ugi, a gdyby oni, albo ich sukcesorzy, zechcieli kuÿnicê opuœciæ, wszelako nie powodowani jakimœ bezprawiem starosty, b¹dÿ wójta, ksi¹ ê bêdzie mia³ prawo sprzedaæ j¹, ewentualnie ponownie komuœ nadaæ wedle w³asnej woli. Wymieniaj¹c starostê i wójta dyktator dokumentu nie móg³ mieæ nikogo innego na myœli tylko starostê rezyduj¹cego na zamku olsztyñskim oraz wójta czêstochowskiego. Jako testatorzy Opolczykowego dokumentu wyst¹pili sami niemal mê owie opatrzni, czyli mieszczanie czêstochowscy: Hanko Gerlach, Janko Kaym, Miko³aj Kalisz, Staszko P³achta, Franczko Franiec oraz Bolesta z bratem. (...) Znacz¹ce wnioski p³yn¹ z interpretacji okreœlenia civitas, poniewa w œwietle nowszych badañ jego u ycie w zapisie dokumentowym nale y uznawaæ za dowód istnienia miasta na prawie niemieckim. (...) Miejskie tytu³y w dokumencie z roku 1377 nie by³y te dzie³em przypadku, albowiem okreœlenie civitas przy nazwie Czêstochowa w nastêpnych latach pojawia siê doœæ konsekwentnie. ród³o: Marceli Antoniewicz, W poszukiwaniu przywileju lokacyjnego [w] Czêstochowa, dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego, t. I, Urz¹d Miasta Czêstochowy MLUTY iasto lokacyjne i Częstochówka Miasto powsta³o u przeprawy przez Wartê œredniowiecznego szlaku miêdzydzielnicowego, póÿniej zwanego drog¹ królewsk¹, wiod¹cego z Krakowa i rozga³êziaj¹cego siê tu na tzw. trakt wieluñski, biegn¹cy przez Wieluñ do Poznania oraz na odnogê prowadz¹c¹ w kierunku Piotrkowa. Najstarsze œlady osadnictwa, sprzed oœmiu tysiêcy lat, zachowa³y siê na prawym brzegu Warty. (...) W œredniowieczu pierwszy gródek, z w. XI-XII, usytuowany by³ na prawym brzegu Warty, (...) jego pozosta³oœci¹ jest po³o one na wschód od granic miasta grodzisko zw. G¹szczyk, z zachowanymi obwa³owaniami ziemnymi. (...) Drugi domniemany gródek lokalizowany jest na zachód od Warty, na wzgórzu póÿniej nazwanym Jasn¹ Gór¹, równie oddalony od rzeki ok. trzy km. Wieœ Czêstochowa, usytuowana miêdzy wzgórzami jasnogórskimi i Parkitk¹, (...) wymieniona zosta³a po raz pierwszy w dokumencie biskupa krakowskiego Iwona z r. 1220, wœród wsi p³ac¹cych dziesiêciny na rzecz klasztoru kanoników regularnych w Mstowie. Nazwa Czêstochowa wyprowadzana jest od imienia w³asnego Czêstoch (Czanstoch, Castoch). (...) Zapewne po r nadano Czêstochowie prawa miejskie, lokuj¹c miasto nad zakolem Warty, u przeprawy. Przywilej lokacyjny nie jest znany, pierwsza wzmianka o mieœcie pochodzi z r (...) Od 1382 roku dawna wieœ Czêstochowa wystêpuje jako Stara Czêstochowa, a póÿniej jako Czêstochówka (po raz pierwszy pojawia siê z t¹ nazw¹ w r. 1423). (...) W r nast¹pi³o wytyczenie granic miêdzy miastem a posiad³oœciami klasztoru, a w dokumencie z r po raz pierwszy wprowadzono nazwê Jasna Góra dla siedziby klasztoru i Czêstochowa dla miasta, nadto wymieniony by³ urz¹d wójta i u yta pieczêæ miejska. ród³o: Katalog zabytków sztuki miasto Czêstochowa, pod red.: Zofia Rozanow i Ewa Smulikowska, cz. 1, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa DOKUMENT KSIÊCIA W ADYS AWA II OPOLCZYKA Z 3 MAJA 1377 ROKU W KTÓRYM ZNAJDUJE SIÊ NAJSTARSZA WZMIANKA O MIEŒCIE CZÊSTOCHOWIE ARCHIWUM JASNOGÓRSKIE CIVITAS CZÊSTOCHOWA W PO OWIE XVII WIEKU FRAGMENT SZTYCHU J. BENSHEIMERA, OBLÊ ENIE JASNEJ GÓRY PRZEZ SZWEDÓW W 1655 ROKU MUZEUM NARODOWE W KRAKOWIE

5 Zapisa³ siê ten skromny, ukryty mnich pauliñski w dziejach naszego Narodu wielkimi zg³oskami. Wszyscy wiemy na czym polega³o g³ówne dzie³o jego ycia. Wszyscy wiemy, na czym polega³ jego dziejowy geniusz. Ten geniusz dziejowy Ojca Augustyna Kordeckego s³awi³ w swoich paryskich wyk³adach najwiêkszy poeta i wieszcz narodowy, Adam Mickiewicz. Geniusz dziejowy, to cz³owiek, w którym skupia siê przesz³oœæ i zarazem jak gdyby zapocz¹tkowuje przysz³oœæ. Je eli patrzymy w postaæ Augustyna Kordeckiego, jego bohatersk¹ decyzjê obrony Jasnej Góry, jego zwyciêstwo, wówczas od ywaj¹ w nim jak e liczne postacie naszej historii postacie pasterzy, kap³anów i zarazem o³nierzy. Moment dziejowy, w którym pojawia siê O. Augustyn Kordecki, w którym podejmuje heroiczn¹ decyzjê obrony Jasnej Góry, wówczas, kiedy ca³a Polska jest ju zalana potopem, ten moment dziejowy wskazuje na to, e jego geniusz by³ zapocz¹tkowaniem nowych czasów, nowych zadañ dziejów i ducha polskiego. Przecie to wiek XVII jeszcze Polska yje swoj¹ dziejow¹ wielkoœci¹, ale to s¹ ju ostatnie chwile i na tê wspania³oœæ historyczn¹ nak³ada siê ju wielki cieñ. Napada król szwedzki i zadaje klêskê po klêsce. Król Jan Kazimierz musi uchodziæ z jednej okolicy do drugiej. Nie ma ju miejsca na ziemi polskiej, które by by³o niepodleg³e, a co gorsza, szerzy siê przekupstwo i zdrada. I na tym tle przeor jasnogórski podejmuje swoj¹ decyzjê: Nie oddamy Jasnej Góry, bêdziemy jej broniæ do ostatka. Decyzja o³nierska, ale o dziwo, podejmuje j¹ mnich, kap³an. Widaæ do takiej wielkiej decyzji trzeba by³o nie tylko odwagi wodza, ale tak e i poœwiêcenia i pokory zakonnika. I wiemy, e O. Augustyn Kordecki odniós³ zwyciêstwo. Jasna Góra zadziwi³a ca³y naród, Ona jedna potrafi³a siê obroniæ przez potopem, ostatnia wyspa niepodleg³ego bytu i niepodleg³ego ducha. Ten fakt mówi³ bardzo wiele wspó³czesnym, ale ten fakt mówi³ jeszcze wiêcej potomnym. Bo potop wieku XVII by³ tylko zapowiedzi¹ gorszego potopu, który przyszed³ na Polskê w wieku XVIII, w wieku rozbiorów. (...) Bo ten pokorny S³uga Bo y pokaza³ swoim potomnym, e trzeba mieæ niepodleg³ego ducha, nawet je eli Ojczyzna jest w niewoli. I mieli Polacy niepodleg³ego ducha, zachowali go i okaza³o siê, e niepodleg³y duch potrafi nadawaæ kszta³ty, nowe kszta³ty najbardziej nawet opornej materii dziejów. Polska wszystkich stuleci, Polska naszych czasów musi patrzeæ w stronê O. Augustyna Kordeckiego, bo w nim siê wyrazi³y, skupi³y jak gdyby w soczewce najg³êbsze prawdy o bycie, o duchu naszego Narodu. Ks. Karol Kardyna³ Wojty³a Z homilii Ojciec Augustyn Kordecki bohaterem niepodleg³oœci ducha, wyg³oszonej przez ks. Karola Kardyna³a Wojty³ê podczas uroczystoœci 300 -lecia œmierci Ojca Augustyna Kordeckiego, Wieruszów, 6 maja 1973 r. PORTRET OJCA AUGUSTYNA KORDECKIEGO OBRAZ Z KOÑCA XVII WIEKU, MUZEUM 600 -LECIA NA JASNEJ GÓRZE NOWA GIGANTOMACHIA PAMIÊTNIK OBLÊ ENIA CZÊSTOCHOWY, 1655 R. AUTORSTWA OJCA AUGUSTYNA KORDECKIEGO W ROKU 1658

6 KWIECIEŃ Ratusz wznoszący się nad Starym Rynkiem Powietrze miejskie czyni wolnym g³osi³o œredniowieczne przys³owie. W obrêbie murów miejskich ludzie sami decydowali o swoich sprawach, na mocy prawa lokacji uzyskali mo liwoœæ wyboru swoich w³adz i stanowienia obowi¹zuj¹cego ich prawa. Mury miejskie by³y t¹ symboliczn¹ granic¹ wolnoœci. St¹d ich obecnoœæ na herbach miast. Mury by³y gwarancj¹ bezpieczeñstwa umo liwiaj¹cego rozwój wolnej spo³ecznoœci. Symboliczny te charakter mia³a tak e umieszczona w herbie Czêstochowy otwarta brama. Rzeczywiste mury otaczaj¹ce Czêstochowê istnia³y jedynie w XVI wieku, nie ws³awi³y siê skuteczn¹ obron¹ maj¹tku miejskiego. Od po³udnia przez Bramê Krakowsk¹ wkracza³y do Czêstochowy karawany kupieckie, zd¹ aj¹ce z Ma³opolski na Œl¹sk lub do Wielkopolski. Wa niejszym od Bramy by³ most na Warcie, od pocz¹tków XVI wieku umo liwiaj¹cy pokonanie silniejszej od muru przeszkody wodnej. Przywilej lokacyjny wyznacza³ g³ówne zadanie miasta. Prawo do targów i jarmarku zmienia³o osadê mieszkaln¹ w oœrodek handlu i rzemios³a. W centrum ka dego miasta najwa niejszym stawa³ siê rynek. Tu w ci¹g³ym gwarze i krz¹taninie wyczuwa³o siê puls ycia. Dobrowolna wymiana towarów zbli a³a ludzi, uczy³a trudnej sztuki kompromisu, wzajemnego szacunku i tolerancji. Znajduj¹cy siê przy murach obronnych koœció³ parafialny œw. Zygmunta s³u y³ kszta³towaniu etycznych postaw mieszczan. By³ jednoczeœnie tak e placówk¹ oœwiatow¹ i oœrodkiem pomocy spo³ecznej. Chrzeœcijañska moralnoœæ nie pozwala³a bowiem odwróciæ siê od ludzi chorych, biednych i samotnych. Symbolem samorz¹dnoœci miejskiej by³ ratusz. Najtrafniej jego rolê odzwierciedlaj¹ s³owa lwowskiego profesora Franciszka Jaworskiego: wynios³y, dumny, strzelisty w samym rynku roz³o ony, by³ dusz¹ organizmu miejskiego, centralnym punktem jego ycia, w³asnoœci¹ wszystkich razem i ka dego z osobna. Wyj¹tkowe i symboliczne znaczenie zachowa³ ratusz i dzisiaj jeszcze, ale ongi, za czasów magdeburskiego ustroju, by³ on symbolem ca³ego miasta, œwi¹tyni¹ jego rz¹du i sprawiedliwoœci, by³ tym ³¹cznikiem, który skupia³ w sobie interesa wszystkich mieszczan, z rozbie nej gromady ludzkiej tworz¹c organizm œcis³y, w sobie zamkniêty, solidarny i t¹ solidarnoœci¹ praw i obowi¹zków silny... Lokacja Czêstochowy oparta by³a na prawie magdeburskim na wzór miasta Krakowa. Kraków wiêc pe³ni³ dla naszego miasta funkcjê organu odwo³awczego w spornych sprawach. Zasad¹ by³o wspó³istnienie dwóch form w³adzy: wójta z ³aw¹ i burmistrza z rad¹ miejsk¹. Wójt (lub w jego imieniu landwójt) przewodniczy³ s¹dowi, sk³adaj¹cemu siê z siedmiu ³awników. Jeden z nich zwany seniorem mia³ prawo wystêpowania jako plenipotent kobiet i osób duchownych, nie mog¹cych osobiœcie uczestniczyæ w procesach. S¹dy zwyk³e odbywa³y siê w ratuszu cztery razy w roku. Raz w roku jesieni¹ odbywa³ siê pod przewodnictwem starosty w obecnoœci wójta s¹d wielki burgrabiowski, orzekaj¹cy w najpowa niejszych sprawach. W razie koniecznoœci odbywa³y siê tak e tzw. s¹dy konieczne na ¹danie zainteresowanych stron. Funkcje administracyjne, gospodarcze i policyjne sprawowa³a Rada Miejska (officium consulare). W sk³ad Rady wchodzi³ burmistrz, trzej rajcy siedz¹cy (z prawem g³osu), szeœciu radnych starych (z g³osem doradczym). Kadencja trwa³a rok, lecz zwyczajowo wybierano przedstawicieli na kilka kadencji, nawet do ywotnio. G³os doradczy wobec Rady mia³o tak e przedstawicielstwo cechowe. Dodatkow¹ instytucj¹ doradcz¹ by³o przedstawicielstwo ludu. W Czêstochowie reprezentacja spo³ecznoœci liczy³a 24 mê ów (quatuorvigintiviratus) obraduj¹cych pod przewodnictwem dwóch trybunów ludowych (tribuni plebis). Burmistrz sprawozdawa³ przed t¹ reprezentacj¹ relacje z pe³nionych obowi¹zków, ustala³ z ni¹ realizacjê zadañ na rzecz dobra wspólnego. Ta nawi¹zuj¹ca do rzymskiego pierwowzoru instytucja stanowi³a wiêc praktyczn¹ formê partnerstwa spo- ³ecznego. Zebrania mieszczan nazywano schadzkami. Na tych w³aœnie schadzkach, czasem przy podawanym w piwnicy ratuszowej piwie wroc³awskim, uzgadniano najwa niejsze sprawy wspólnoty. Decydowano o budowie dróg, utrzymaniu mostów, ustalano wysokoœæ datków na szko³y i domy pomocy spo³ecznej. Autorytet w³adz miejskich pozwala³ rozstrzygaæ spory miêdzy mieszkañcami. Dla naruszaj¹cych spokój publiczny i obowi¹zuj¹ce prawa w piwnicach ratuszowych stworzono areszt. Stary ratusz miejski sp³on¹³ w czasie wojen napoleoñskich. Mo emy tylko z wyobraÿni odtworzyæ kszta³t najwa niejszego budynku miejskiego, wznosz¹cego siê nad têtni¹cym yciem rynkiem w wieku XVII. Jaros³aw Kapsa STARA CZÊSTOCHOWA FRAGMENT SZTYCHU WED UG MIEDZIORYTU JANA ALEKSANDRA GORCZYNA OBLÊ ENIE JASNEJ GÓRY PRZEZ SZWEDÓW W 1655 MUZEUM NARODOWE W KRAKOWIE Ratusz Jatki (?) Koœció³ œw. Zygmunta Plac koœcielny REKONSTRUKCJA UK ADU PRZESTRZENNEGO MIASTA CZÊSTOCHOWY W OBRÊBIE MURÓW MIEJSKICH [W] CZÊSTOCHOWA, DZIEJE MIASTA I KLASZTORU JASNOGÓRSKIEGO, T. 1, URZ D MIASTA CZÊSTOCHOWY 2002.

7 Kaplica Matki Bożej na Jasnej Górze Otoczony szczególnym kultem Obraz Matki Bo ej Jasnogórskiej by³ oœrodkiem, wokó³ którego rozbudowano zespó³ obiektów sakralnych. Pierwotnie Obraz zosta³ umieszczony w drewnianym koœció³ku, który Paulini otrzymali w 1382 roku z r¹k ksiêcia W³adys³awa Opolczyka. Wkrótce jednak koœció³ ten okaza³ siê niewystarczaj¹cy dla potrzeb miejsca pielgrzymkowego, jakim szybko sta³a siê Jasna Góra, dlatego te ju za panowania króla W³adys³awa Jagie³³y, przy wydatnej pomocy jego ony œw. Jadwigi, zbudowano gotyck¹ kaplicê stanowi¹c¹ obecnie prezbiterium, oddzielone od reszty œwi¹tyni krat¹ gdañsk¹ z 1644 roku. W prezbiterium tym znajduje siê hebanowy o³tarz barokowy z 1650 roku, ufundowany przez wielkiego kanclerza koronnego Jerzego Ossoliñskiego. Srebrna zas³ona, która zakrywa Cudowny Wizerunek, pochodzi z 1673 roku. W latach do³¹czono do gotyckiej kaplicy trójnawow¹ budowlê barokow¹, typow¹ dla polskiej architektury z prze³omu okresu manieryzmu i baroku, czêsto okreœlan¹ jako styl lubelski. Dziœ zalicza siê j¹ do czo³owych dzie³ polskiego budownictwa doby kontrreformacji. Wœród piêciu o³tarzy tej czêœci Kaplicy na szczególn¹ uwagê zas³uguje o³tarz Jezusa ukrzy owanego z cennym krucyfiksem z koñca XV wieku, wykonanym w szkole Wita Stwosza. Œciany tej czêœci Kaplicy pokryte s¹ licznymi wotami, bêd¹cymi œwiadectwem wdziêcznoœci za cuda i ³aski otrzymane za poœrednictwem Matki Bo ej. Trzecia czêœæ Kaplicy zosta³a dobudowana w 1929 roku na miejscu XVIII -wiecznego przedsionka. Filary i œciany tej trójnawowej budowli ob³o one s¹ ryngrafami i tablicami wotywnymi /g³ównie o³nierzy polskich ze wszystkich frontów œwiata oraz mêczenników poleg³ych w walce o woln¹ Polskê w okresie komunizmu/. W niszy lewej œciany umieszczona jest urna z prochami Ojca Augustyna Kordeckiego, bohaterskiego obroñcy Jasnej Góry. ród³o: Jan Pach, W³odzimierz Robak, Jerzy Tomziñski Jasna Góra, Wydawnictwo Zakonu Paulinów Jasna Góra, Plurigraf, Italia 1991.

8 M O braz Matki Bożej Częstochowskiej Obraz namalowany jest na drewnianej tablicy o wymiarach: 122,2 x 82,2 x 3,5 cm. Przedstawia on Najœwiêtsz¹ Maryjê Pannê w postawie stoj¹cej z Dzieci¹tkiem Jezus na rêku. Maryja jest frontalnie zwrócona do widza, co podkreœla przede wszystkim dominuj¹ce Jej oblicze. Twarz Dzieci¹tka oscyluje w kierunku patrz¹cego, choæ nie zatrzymuje na nim wzroku. Obydwie twarze ³¹czy wyraz zamyœlenia, jakby pewnej nieobecnoœci i powagi. Prawy policzek Matki Boskiej znacz¹ dwie równolegle biegn¹ce rysy, przeciête trzeci¹ na linii nosa. Na szyi wystêpuje szeœæ ciêæ, z których dwa s¹ widoczne doœæ wyraÿnie, cztery zaœ pozosta³e s³abiej. Jezus spoczywa na lewym ramieniu Maryi, przyodziany w sukienkê koloru karminowego. W lewej trzyma ksiêgê, praw¹ zaœ unosi ku górze w charakterystycznym geœcie nauczyciela, w³adcy lub b³ogos³awieñstwa. Prawa rêka Maryi spoczywa na piersi. Niebieskogranatowa suknia i tego samego koloru p³aszcz Maryi ozdobione s¹ motywami z³ocistych lilii andegaweñskich. Nad czo³em Dziewicy namalowana zosta³a szeœcioramienna gwiazda. G³ówne t³o Obrazu jest koloru niebieskozielonego, który przechodzi w odcieñ morskiej fali. Dominuj¹cym elementem Ikony s¹ z³ote nimby wokó³ g³owy Maryi i Jezusa, które zlewaj¹ siê w jedn¹ kompozycjê, stanowi¹c bardzo charakterystyczny detal i kontrastuj¹c z ciemn¹ karnacj¹ twarzy Maryi. Obraz Matki Bo ej Jasnogórskiej zalicza siê do ikon okreœlanych nazw¹ Hodegetria. Okreœlenie to oznacza: Ta, która prowadzi. Przedstawia ona Maryjê Matkê Boga z Dzieci¹tkiem Jezus, które jest Synem Bo ym i Jej Synem. W tym znaczeniu Ikona Jasnogórska jest przekazem wydarzenia biblijnego, które uobecnia, pobudza do refleksji i sk³ania do modlitwy. ród³o: Jan Pach, W³odzimierz Robak, Jerzy Tomziñski, Jasna Góra, Wydawnictwo Zakonu Paulinów Jasna Góra, Plurigraf, Italia O pis przestrzelonego i zakrwawionego pasa Ojca Świętego Jana Pawła II Pas Ojca Œwiêtego Jana Paw³a II przestrzelony i zakrwawiony podczas zamachu na ycie papie a w dniu 13 maja 1981 r. sk³ada siê z dwóch czêœci i ma nastêpuj¹ce wymiary. Czêœæ I: d³ugoœæ w obwodzie stanu 110 cm, szerokoœæ w obwodzie stanu 13 cm. Czêœæ II z herbami i frêdzlami: d³ugoœæ wraz z frêdzlami 175 cm, d³ugoœæ frêdzli 7 cm; szerokoœæ 13 cm. Pas ten jest wykonany z bia³ej, doœæ grubej tkaniny, mora jedwabna. Czêœæ pierwsza pasa przepasuje bia³¹ sutannê w obwodzie stanu, jej koñce ³¹cz¹ siê nak³adk¹ ze specjaln¹ powierzchni¹ mocuj¹c¹ (tzw. rzep). Czêœæ druga, przewiniêta prostopadle do obwodu stanu, tworzy ozdobny detal. Dwa jego koñce zwisaj¹ na przedzie. To one s¹ najbogatszymi elementami pasa, pozwalaj¹cymi na identyfikacjê, bowiem zakoñczenia w kszta³cie prostok¹tów maj¹ haftowane przedstawienie herbu Jana Paw³a II. Genezy tej czêœci papieskiego stroju nale y upatrywaæ w najstarszym przewi¹zaniu stroju kap³añskiego wczesnego chrzeœcijañstwa. Pas sutanny ró nych godnoœci: kap³añskiej (w tym zakonnej), biskupiej, kardynalskiej czy papieskiej dostosowywany by³ swym kolorem do ca³oœci stroju, który od ma³ej szerokoœci przybiera³ kszta³t pokaÿnych rozmiarów. Pas papieski Jana Paw³a II znajduje siê w srebrno-kryszta³owej kasecie wystawionej na hebanowo-srebrnym o³tarzu Cudownego Obrazu Matki Bo ej Jasnogórskiej, dnia 4 czerwca 2004 roku, na której widniej¹ m.in. napisy: Pas Ojca Œwiêtego Jana Paw³a II przestrzelony i zakrwawiony podczas zamachu na Placu Œwiêtego Piotra w Rzymie 13 maja 1981 r., Wotum Jana Paw³a II przekazane w roku jubileuszu 600 -lecia Jasnej Góry 19 czerwca 1983 r. O. Jan Golonka OSPPE

9 W roku 1655 rozpoczê³a siê kolejna wojna polsko-szwedzka (tzw. potop). 21 lipca tego roku wojska szwedzkie wkroczy³y do Polski, zajmuj¹c szybko Warszawê, Poznañ i Kraków. Podzielona szlachta nie chcia³a walczyæ, skapitulowa³a armia koronna, król Jan II Kazimierz uciek³ na Œl¹sk. Kraj znalaz³ siê pod panowaniem szwedzkim. 18 listopada 1655 r. licz¹ca o³nierzy armia genera³a Müllera stanê³a pod murami Jasnej Góry, ¹daj¹c natychmiastowego poddania twierdzy. Przeor Jasnej Góry ojciec Augustyn Kordecki postanowi³ jednak broniæ œwiêtego miejsca, maj¹c do dyspozycji zaledwie 170 o³nierzy, 20 szlachciców i 70 zakonników. W porównaniu z potê n¹ armi¹ szwedzk¹ by³a to rzeczywiœcie przys³owiowa garstka obroñców. Wobec odmowy poddania twierdzy rozpoczêto oblê enie. Walka trwa³a czterdzieœci dni i zakoñczy³a siê zwyciêstwem obroñców Jasnej Góry. Odparcie ataku przez za³ogê niewielkiej fortecy, nazywan¹ pogardliwie przez Szwedów kurnikiem, mia³o ogromne znaczenie religijne i polityczne. Szturm na Jasn¹ Górê uznano za obrazê uczuæ religijnych, a zwyciêstwo przypisano nie tyle sprawnoœci za³ogi twierdzy i wytrzyma³oœci jej murów, co wstawiennictwu i opiece samej Matki Bo ej, os³aniaj¹cej wybrane przez siebie miejsce. Na wieœæ o obronie kraj poderwa³ siê do walki i szala zwyciêstwa przechyli³a siê na stronê polsk¹. Wdziêczny król Jan Kazimierz 1 kwietnia 1656 r. w uroczystym œlubowaniu w katedrze lwowskiej odda³ kraj pod w³adzê Matki Bo ej, obieraj¹c J¹ za Patronkê i Królow¹ Polski. Od tej pory Jasna Góra jest symbolem wolnoœci narodowej i religijnej. ród³o: Antoni Jackowski, Jan Pach OSPPE, Jan Stanis³aw Rudziñski OSPPE, Jasna Góra, Wydawnictwo Dolnoœl¹skie, seria: A to Polska w³aœnie, Wroc³aw W ówczas zbudzi³y siê dopiero w narodzie zdrowsze i do reszty jeszcze wiekow¹ anarchi¹ nie zepsute instynkta, zbudzi³o siê poczucie godnoœci narodowej, zbudzi³o siê przede wszystkim uczucie religijne katolickie, podeptane tylekroæ przez Szwedów. Pierwszym objawem tego odrodzenia umys³u i serca w polskim narodzie by³a te roku 1655 bohaterska obrona ws³awionego jako miejsce pielgrzymek klasztoru oo. paulinów w Czêstochowie pod kierunkiem Stefana Zamoyskiego i dzielnego przeora Augustyna Kordeckiego. Cudowny prawie opór, jaki stawi³a drobna, ale wielkim duchem zagrzana za³oga, zmusi³ genera³a szwedzkiego Müllera do ust¹pienia po piêciotygodniowym oblê eniu i wielu heroicznie ponawianych szturmach. Jeden ten fakt wstrz¹sn¹³ do g³êbi zgnuœnia³ym narodem. ród³o: Micha³ Bobrzyñski, Dzieje Polski w zarysie, Pañstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa Podwójna inwazja szwedzka z lat , znana w Polsce pod nazw¹ potopu, objê³a zarówno Koronê, jak i Wielkie Ksiêstwo, doprowadzaj¹c króla do udania siê na wygnanie, a magnatów do zdrady. Skuteczny opór stawi³ jedynie klasztor na Jasnej Górze w Czêstochowie, gdzie Czarna Madonna z cudown¹ ³atwoœci¹ zmienia³a tory pocisków wystrzeliwanych ze szwedzkich armat. ród³o: Norman Davies Europa, Wydawnictwo Znak, Kraków DZIA O FORTECZNE W AKCJI OGNIOWEJ PODCZAS OBLÊ ENIA TWIERDZY JASNA GÓRA W ROKU 1655 OBRAZ LESZKA PIASECKIEGO Z 1955R.

10 Częstochowa w okresie potopu Najstarsza czeœæ póÿniejszego miasta, niejako jego zal¹ ek, powsta³a (...) w pobli u mostu na Warcie, na prawym brzegu, przy szlaku od Olsztyna. W skrzy- owaniu tej tzw. drogi mostowej i drogi krakowskiej wytworzy³ siê plac targowy, póÿniejszy rynek, jako te kilka ulic poprzecznych i równoleg³ych do drogi od mostu. W innym jednak miejscu, w przeciêciu drogi krakowskiej na Stradomce, w pobli u jej wlewu do Warty by³ inny most. W pocz¹tkach XVI wieku miasto otrzyma³o od króla przywilej na prawo pobierania pewnych op³at od wozów i transportów byd³a przeprowadzanych przez ten e most. (...) Miasto prawdopodobnie a do wojen szwedzkich otoczone by³o murami. (...) Ich przebieg znany jest doœæ dobrze. Bramy, zw³aszcza tzw. krakowska by³a g³ówn¹ arteri¹ dla kontroli importu i w pewnych wypadkach i eksportu ró nego rodzaju towarów. (...) Wa nym obiektem miejskim by³ koœció³. Najstarszy z nich, jeœli chodzi o Star¹ Czêstochowê, to oczywiœcie koœció³ pw. œw. Zygmunta. (...) Miêdzy koœcio³em œw. Zygmunta a klasztorem bieg³a droga. ród³a informuj¹, e na przeciwko faciaty farnego koœcio³a sta³a kaplica œw. Krzy a, jak te cmentarz oraz szko³a parafialna. (...) Wa n¹ rolê w yciu miasta spe³nia³ ratusz, usytuowany przy rynku, obecnym Starym Rynku (...) Nie wiemy zupe³nie jak wygl¹da³ ów najwa niejszy w mieœcie budynek, niew¹tpliwie by³a to budowla wiêkszych zapewne rozmiarów, mo e z kamienia wapiennego lub ceg³y. (...) W roku 1820 dokonano rozbiórki resztek ratusza, albowiem w tym czasie porz¹dkowano teren, dla dokonania po³¹czenia obu osad czêstochowskich. Nie wiemy, ile domów i ilu mieszkañców liczy³a Czêstochowa do mniej wiêcej po³owy XV wieku. Dopiero od pierwszej tzw. lustracji z roku 1564 dysponujemy doœæ dok³adnymi danymi tycz¹cymi zabudowy i ludnoœci. W 1564 roku Czêstochowa mia³a 218 domów mieszczañskich, w piêæ lat póÿniej ju 249, w roku , w roku , w roku , pod d³ugiej zaœ przerwie, w roku (...) Zabudowa by³a drewniana, zapewne gdzieniegdzie trafia³y siê domostwa z ceg³y, czy raczej z kamienia wapiennego(...) w okolicach zw³aszcza rynku i wzd³u obu stron drogi prowadz¹cej od koœcio³a œw. Zygmunta w stronê klasztoru, do mniej wiêcej pobli a dzisiejszego koœcio³a œw. Jakuba musia³a byæ doœæ gêsta, skoro na niewielkiej stosunkowo przestrzeni mieszka- ³o blisko trzy tysi¹ce ludzi. (...) Ilu mieszkañców liczy³a Stara Czêstochowa w wiekach XVI-XVII? Ostro ne wyliczenia szacunkowe, oparte o dane z rewizji i lustracji, pozwalaj¹ wyliczyæ, e: w roku 1564 Stara Czêstochowa liczy³a ponad 1200 mieszkañców, w roku 1569 oko³o 1600, w roku 1620 ponad 2100, w roku 1631 roku klêski (zarazy) oko³o 200, w roku 1660 po wojnach szwedzkich oko³o 950. Potem brak danych szacunkowych, za to dok³adna lustracja z roku 1789 notuje 1600 mieszkañców. (...) Mo na przyj¹æ, e Stara Czêstochowa w okresie swego szczytu demograficznego tzn. ok liczy³a ok. 3 tysiêcy mieszkañców, w tym sta³ych co najmniej By³a to liczba jak na owe czasy powa na. Dla porównania warto dodaæ, e Warszawa mia³a w tym czasie oko³o mieszkañców. (...) Wed³ug obliczeñ demografów przewa aj¹ca iloœæ miast polskich w okresie przed potopem nie przekroczy³a liczby 2000 mieszkañców, miasta o liczbie 2000 do 3000 mieszkañców uchodzi³y za ludne. (...) Przywilej na targ tygodniowy (w poniedzia³ki) uzyska³a Stara Czêstochowa w roku 1508, w tym samym czasie na pierwsze jarmarki, których póÿniej rocznie by³o szeœæ. (...) Skoro dodamy do tego p¹tników, którzy œci¹gali do Jasnej Góry ju od po³owy XV w., a z czasem mia³o ich przybywaæ setkami i tysi¹cami, nie trudno wyobraziæ sobie zat³oczenie miasta i jego okolic, gwar i niew¹tpliwie nieraz zamêt. W tym t³umie sta³ych i tymczasowych mieszkañców Starej Czêstochowy przewagê mieli oczywiœcie mieszczanie. Od pocz¹tków XVI wieku wiêkszoœæ z nich to rzemieœlnicy. (...) S¹ potê ne cechy typu spo ywczego, a wiêc piekarze, rzeÿnicy, solnicy; typu przemys³owego, a wiêc szewcy, krawcy, garncarze, bednarze, œlusarze, ko³odzieje, rymarze, sukiennicy, kuœnierze, nawet miecznicy i zegarmistrze. Maj¹ swoje przedstawicielstwo we w³adzach miejskich, niektórzy z nich, jak z³otnicy, aptekarze, sukiennicy dochodz¹ do wysokich godnoœci: s¹ burmistrzami, ³awnikami, landwójtami. (...) Na obszarze miasta znajdowa³y siê (...) trzy przytu³ki-szpitale: przytu³ek przy kaplicy œw. Barbary po³o ony za mostem u wylotu ul. Krakowskiej. (...) Inny przytu³ek przy kaplicy œw. Jakuba (...) przetrwa³ do wieku XIX. Trzeci przytu³ek pw. œw. Zygmunta powsta³ jako legat mieszczañski. (...) Mieszczanie staroczêstochowscy nie szczêdzili zapisów na rzecz ubogich, szczególnie w testamentach wrêcz roi siê od najrozmaitszych legatów: w pieni¹dzach, odzie y, ywnoœci. (...) Równie panowa³ tutaj, tj. w Starej Czêstochowie, a tym bardziej w Czêstochówce wzglêdny spokój. (...) Powaga miejsca, fakt, e w pobli u by³o sanktuarium s³ynne ju na d³ugo przed obron¹ klasztoru w roku 1655, stwarza³o atmosferê, któr¹ umieli uszanowaæ nawet sk³onni do awantur spoœród szlachty tzw. szaraczkowie. (...) W mieœcie ju w drugiej po³owie wieku XV istnia³a szko³a parafialna przy koœciele œw. Zygmunta(...) Dodaæ nale y, e o owej szkole i póÿniej s¹ doœæ czêste wzmianki, zreszt¹ doœæ dobrze œwiadcz¹ce o trosce miasta o tê instytucjê. (...) W wieku XVII powsta³a druga szko³a (...) gdzie uczy³o siê 20 uczniów. Doœæ niska liczba uczniów wskazuje, e mog³a to byæ szko³a o stopniu wy szym. (...) Wagê do umiejêtnoœci czytania i pisania przywi¹zywa³y cechy, choæby ze wzglêdów praktycznych. W rzemios³ach artystycznych, jak z³otnictwo czy malarstwo analfabetyzm by³ nie do pomyœlenia. (...) Poza obrzêdami rodzinnymi czy koœcielnymi najbardziej typowe dla miasta by³y obyczaje cechowe. (...) Cechy staroczêstochowskie zobowi¹zane by³y tak e podówczas pospolitego ruszenia wyprawiaæ wóz wojenny z trzema koñmi, z aparatem wojennym i przy wozie dwóch pacho³ków barwianych z orê em zwyczajnym, to jest z szablami, siekierami, muszkietami. (...) e mieszczanie staroczêstochowscy umieli byæ w potrzebie dzielni, wykazuje obrona Jasnej Góry w czasie oblê enia szwedzkiego, nawet nazwiska niektórych z nich (Brzuchañski, Ablik) wystêpuj¹ w Ÿród³ach (wykorzysta³ to H. Sienkiewicz w Potopie ). ród³o: Stefan Krakowski, ycie codzienne i obyczaje w Starej Czêstochowie [w] Czêstochowa i jej miejsce w kulturze polskiej, WSP i Polskie Towarzystwo Historyczne, oddzia³ w Czêstochowie, Czêstochowa LIPIEC OBLÊ ENIE JASNEJ GÓRY PRZEZ SZWEDÓW W 1655 ROKU SZTYCH WED UG MIEDZIORYTU J.A. GORCZYNA MUZEUM NARODOWE W KRAKOWIE, ODDZIA CZAPSKICH, GABINET RYCIN

11 WYKAZ UCZESTNIKÓW OBRONY JASNEJ GÓRY ORAZ REJESTR BRONI Z OKRESU POTOPU FRAGMENTY DOKUMENTÓW, ARCHIWUM JASNOGÓRSKIE REPLIKA XVII -WIECZNEJ ARMATY BASTION ŒW. ROCHA JASNA GÓRA Clarus Mons Góra trudu i chwały Decyzja o zbudowaniu twierdzy Jasna Góra, œciœlej obwarowania nowo ytnym wielobokiem fortecznym istniej¹cego od 22 czerwca 1382 roku klasztoru Ojców Paulinów, podjêta zosta³a w 1620 roku w klasztorze jasnogórskim na spotkaniu króla polskiego Zygmunta III Wazy z wys³annikami cesarza rzymsko-niemieckiego Ferdynanda II Habsburga. (...) Rozpoczête roboty fortyfikacyjne, prowadzone pod patronatem Wazów, przemieni³y w drugiej æwierci XVII wieku kompleks klasztorny w nowoczesn¹ twierdzê. (...) W 1639 roku król W³adys³aw IV Waza nadaje twierdzy oficjaln¹ nazwê Fortalitium Marianum. Przypuszczalnie do tego roku zakoñczone zosta³y tylko podstawowe roboty fortyfikacyjne, natomiast prace wykoñczeniowe i urz¹dzenie twierdzy trwa³o do 1648, a nawet 1652 roku. (...) Funkcjonuj¹ca militarnie w latach twierdza klasztorna Jasna Góra (...) mia³a narys czworoboku bastionowego, którego poligon zewnêtrzny (linie ³¹cz¹ce szpice bastionów) mia³ kszta³t prostok¹ta. (...) We wszystkich barkach bastionów znajdowa³y siê kazamaty artyleryjskie i sklepione chodniki (galerie) strzeleckie. (...) W ka dym z ich barków wystêpowa³y dwie komory schronowo-bojowe, dolna artyleryjska i górna strzelecka (muszkieterska). (...) Ponadto obroñcy twierdzy mogli prowadziæ ogieñ artyleryjski z armat polowych. (...) W ka dym bastionie komunikacjê ze stanowiskami ogniowymi rozmieszczonymi w kazamatach artyleryjskich, w galeriach strzeleckich zapewnia³y chodniki podziemne (poterny). Twierdza (...) to nie tylko zespó³ budowli fortyfikacyjnych, lecz równie jej sta³y garnizon(za³oga) i uzbrojenie(muszkiety i armaty) oraz komendant. Garnizon sta³y twierdza Jasna Góra otrzymuje dopiero w 1652 roku. Œciœlej, na podstawie decyzji króla Jana II Kazimierza Wazy i uchwa³y sejmowej z tego roku, zakon Ojców Paulinów zobowi¹zany jest do utrzymywania w twierdzy sta³ej za- ³ogi. Równoczeœnie twierdza otrzymuje status twierdzy klasztornej, w której obowi¹zki komendanta pe³ni z urzêdu ka dy kolejny przeor. (...) Pierwszym komendantem twierdzy zostaje ówczesny przeor o. Augustyn Kordecki. Werbuje on na podstawie królewskiego listu zapowiedniego 150 piechurów(uzbrojonych w muszkiety) oraz anga uje w 1654 roku na dowódcê za³ogi jasnogórskiej pu³kownika Jana Paw³a hr Cellariego. (...) Temu to oficerowi zawdziêcza g³ównie za³oga twierdzy doskona³e wyszkolenie w przeddzieñ potopu. (...) W tym samym czasie twierdza otrzymuje uzbrojenie artyleryjskie. Do 1655 roku zainstalowano w niej oko³o 18 dzia³ lekkich, rozmieszczaj¹c je g³ównie w kazamatach artyleryjskich. (...) Po 6 sierpnia 1655 roku artyleria forteczna zosta³a wzmocniona 12 dzia³ami polowymi. (...) Dzia³a te zosta³y rozmieszczone na odkrytych stanowiskach ogniowych na bastionach. (...) Garnizon twierdzy, którego stan liczebny podczas ca³ego oblê enia by³ sta³y nie przekracza³ 300 ludzi i 30 dzia³. Si³y korpusu oblê niczego natomiast narasta³y, osi¹gaj¹c w dniu 10 grudnia 1655 roku liczebnoœæ 3200 ludzi i 19 dzia³ (...) Ciê kie 24 -funtowe dzia³a oblê nicze, nazywane w polskiej terminologii artyleryjskiej do koñca XVIII wieku muro³omami, odgrywa³y przy niszczeniu budowli fortyfikacyjnych twierdzy Jasna Góra w 1655 roku rolê zasadnicz¹. (...) Oddzia³y szwedzkie, wchodz¹ce w sk³ad korpusu oblê niczego, mia³y charakter formacji liniowych o niebagatelnym doœwiadczeniu, zdobytym podczas Wojny Trzydziestoletniej. (...) Wszystkie elementy twierdzy, czêœciowo zdeformowane w wyniku kolejnych przeróbek i adaptacji, s¹ wpisane ( wtopione ) w obecne obwarowanie Jasnej Góry. Szereg z tych budowli ma charakter wrêcz unikatowy i niezwykle istotny dla historii budownictwa obronnego w Polsce, m.in. prekursorskie rozwi¹zania konstrukcyjne, jak stropy warstwowe w barkowych galeriach strzeleckich, czy amortyzatory ( kr¹ yny ziemne ) pomiêdzy galeriami strzeleckimi a kazamatami artyleryjskimi. (...) Militarne dzieje wzgórza jasnogórskiego, œciœle sprzêgniête z histori¹ Polski, obejmuj¹ dwa podstawowe w¹tki wznoszenie twierdzy oraz jej wojenne losy. Na historiê budowy twierdzy (...) sk³ada siê dorobek polskiej i europejskiej in ynierii wojskowej, twórczo wykorzystany i praktycznie zastosowany przy projektowaniu i budowie twierdzy przez takich wybitnych fortyfikatorów, jak Andrea dell Aqua, Krzysztof Mieroszewski czy Karol Sierakowski. (...) ród³o: Ryszard Henryk Bochenek, Twierdza Jasna Góra, seria: Twierdze i zamki obronne w Polsce, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1997.

12 M onstrancja ofiarowana przez króla Zygmunta I Starego Srebro z³ocone; wymiary: wys. 111 cm, szer. stopy 36,5 cm, d³. stopy 26 cm, szer. czêœci górnej 36 cm, Kraków Jedna z najbardziej szacownych pami¹tek w skarbcu jasnogórskim. Na stopie monstrancji wyryto postacie dwóch œwiêtych pustelników: Paw³a i Antoniego, co stanowi jednoznaczne potwierdzenie faktu, e przedmiot przeznaczony by³ jako dar dla paulinów. Czas z³o enia wotum poœwiadcza data 1542, równie wygrawerowana na stopie, a osobê ofiarodawcy, króla Zygmunta I Starego, pozwala zidentyfikowaæ na³o ona na górn¹ czêœæ trzonu tarcza herbowa z Or³em Bia³ym przeplecionym z liter¹ S, bêd¹c¹ monogramem w³adcy. Oprócz tego monstrancjê zdobi¹ rozmieszczone w górnej czêœci pos¹ ki, id¹c od do³u: œœ. Piotra i Paw³a, wy ej œœ. Stanis³awa bpa i Wojciecha, wreszcie na osi Matki Bo ej z Dzieci¹tkiem odzianej w s³oñce i w najwy szej partii Chrystusa Bolesnego trzymaj¹cego kielich. Wszystkie te wymienione motywy figuralne rozmieszczone s¹ na szkielecie zbudowanym z wykorzystaniem póÿnogotyckich form architektonicznych. Monstrancja jasnogórska powiela schemat znany z póÿnoœredniowiecznych ma³opolskich wyrobów tego rodzaju. Wsparta jest na oœmiolistnej, szeroko roz³o onej stopie, ponad któr¹ wznosi siê trzon z puklowanym nodusem, gór¹ rozszerzaj¹cy siê i stanowi¹cy podstawê pod najbardziej okaza³¹ czêœæ monstrancji, maj¹c¹ zgodnie z tradycj¹ krakowskiego z³otnictwa formê jakby trzyczêœciowego, stosunkowo p³askiego retabulum o³tarzowego z okr¹g³¹ puszk¹ poœrodku (niekiedy tê czêœæ przyrównuje siê do przekroju gotyckiego koœcio³a). Mimo dominacji stylu gotyckiego, i to zarówno w strukturze, jak i w zastosowanych elementach architektonicznych, w dekoracji monstrancji pojawiaj¹ siê tak e motywy nowego stylu renesansu. Nale ¹ do nich m.in. plastyczne ornamenty kandelabrowe na trzonie i przede wszystkim ryta dekoracja stopy i trzonu monstrancji. (...) Wspania³a monstrancja jasnogórska jest te materialnym œwiadectwem wybitnego mecenatu artystycznego monarchy Zygmunta I. WRZESIEŃ Potop Jan Golonka OSSPE W dniu 18 listopada mia³o siê rozpocz¹æ oblê enie. Lecz jenera³ szwedzki liczy³, e nie potrwa nad parê dni i e drog¹ uk³adów twierdzê zajmie. Tymczasem ksi¹dz Kordecki przygotowywa³ dusze ludzkie. Przystêpowano do nabo eñstwa, jakby w wielkie i radosne œwiêto, i gdyby nie niepokój i bladoœæ niektórych twarzy, mo na by by³o przypuszczaæ, e to weso³e a solenne Alleluja! siê zbli a. Sam przeor mszê celebrowa³, ozwa³y siê wszystkie dzwony. Po mszy nabo enstwo nie ustawa³o jeszcze: wysz³a bowiem wspania³a procesja na mury. Ksiêdza Kordeckiego, nios¹cego Przenajœwiêtszy Sakrament, prowadzi³ pod rêce miecznik sieradzki i pan Piotr Czarniecki. Przodem sz³y pacholêta w kom ach, nios¹ce trybularze na ³añcuszkach, bursztyn i mirrê. Przed i za baldachimem postêpowa³y szeregi bia³ej braci zakonnej ze wzniesionymi ku niebu g³owami i oczyma, ludzie ró nych wieków, pocz¹wszy od starców zgrzybia³ych, skoñczywszy na m³odzieniaszkach, którzy zaledwie do nowicjatu weszli. ó³te p³omyki œwiec chwia³y siê na wietrze, a oni szli i œpiewali zatopieni ca³kiem w Bogu, jakoby niczego wiêcej na tym œwiecie niepamiêtni. Za nimi widzia³eœ podgolone g³owy szlacheckie, zap³akane oblicza niewiast, ale spokojne pod ³zami, wiar¹ i ufnoœci¹ natchniête. Szli i ch³opi w sukmanach, d³ugow³osi, do pierwszych chrzeœcijan podobni; ma³e dzieci, dziewczêta i ch³opcy, zmieszani w t³umie ³¹czyli swe anielskie cienkie g³osiki z ogólnym chora³em. (...) Ksi¹dz Kordecki (...) chwilami zatrzymywa³ siê, otwiera³ oczy, wznosi³ monstrancjê i b³ogos³awi³. Wiêc b³ogos³awi³ lud, wojsko, chor¹gwie kwitn¹ce jak kwiaty, a migotliwe jak têcza; potem b³ogos³awi³ mury i wzgórze na okolice patrz¹ce, potem b³ogos³awi³ dzia³a mniejsze i wiêksze, kule o³owiane, elazne, naczynia z prochem, dylowania przy armatach, stosy srogich narzêdzi do odparcia szturmu s³u ¹cych; potem b³ogos³awi³ wioskom na dalekoœciach le ¹cym i b³ogos³awi³ pó³nocy, po- ³udniu, wschodowi i zachodowi, jak gdyby chcia³ na ca³¹ okolicê, na ca³¹ tê ziemiê moc bo ¹ rozci¹gn¹æ. Bi³a godzina druga z po³udnia; procesja by³a jeszcze na murach. A wtem na krañcach, gdzie niebo zdawa³o siê stykaæ z ziemi¹ i rozci¹ga³y siê mg³y siwawe, w tych mg³ach w³aœnie zamajacza³o coœ i poczê³o siê poruszaæ, wype³za³y jakieœ kszta³ty, z pocz¹tku mêtne, które zwieraj¹c siê, stopniowo stawa³y siê coraz wyraÿniejsze. Okrzyk nagle uczyni³ siê na koñcu procesji: Szwedzi! Szwedzi id¹! ród³o: Henryk Sienkiewicz, Potop, t. II, rozdz. 14, Pañstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa MONSTRANCJA Z DARU KRÓLA ZYGMUNTA STAREGO Z 1542 ROKU SKARBIEC JASNOGÓRSKI PROCESJA Z NAJŒWIÊTSZYM SAKRAMENTEM PO WA ACH PODCZAS OBRONY JASNEJ GÓRY, KIEROWANEJ PRZEZ O. AUGUSTYNA KORDECKIEGO, MAL. LESZEK PIASECKI, 1955 R.

13 Ojciec Kordecki bohater narodu polskiego Augustyn Kordecki urodzi³ siê 16 XI 1603 roku w Iwanowicach ko³o Kalisza, w rodzinie mieszczañskiej. W wieku 30 lat wst¹pi³ do zakonu Paulinów, w którym 25 marca 1634 roku, na Jasnej Górze, z³o y³ œluby zakonne. Zakon, doceniaj¹c jego zdolnoœci oraz wysokie morale powierza³ mu ró ne kierownicze stanowiska. W 1650 roku zosta³ przeorem Jasnej Góry. W czasie najazdu szwedzkiego na Polskê dowodzi³ zwyciêsk¹ obron¹ Jasnej Góry. Wspó³bracia zakonni, doceniaj¹c zas³ugi ojca Kordeckiego, szeœciokrotnie powierzali mu urz¹d przeora i trzykrotnie urz¹d prowincja³a. By³ nawet nominowany na biskupa inflanckiego, ale godnoœci tej nie przyj¹³, poniewa nie zamierza³ opuszczaæ zakonu. Zmar³ 20 marca 1673 roku w Wieruszowie, a zw³oki jego przewieziono i pochowano we wspólnych grobach zakonnych na Jasnej Górze. W 1850 roku Józef Ignacy Kraszewski napisa³ powieœæ Kordecki. Ksi¹ ka ta posiada dokumentalny charakter i jest mocno osadzona w realiach epoki. Pisa³a te o przeorze Jadwiga uszczewska Deotyma znana pisarka i poetka. Najwiêkszym jednak piewc¹ legendy o przeorze Kordeckim by³ Henryk Sienkiewicz, który uczyni³ go jednym z g³ównych bohaterów II tomu Potopu. Dodaæ nale y, e powieœæ tê w 1974 roku przeniós³ na ekran Jerzy Hoffman. ród³o: Archiwum Jasnej Góry. Przeor Augustyn Kordecki sta³ siê s³awny g³ównie w latach niewoli i zaborów. Tak e wielu wybitnych malarzy siêgnê³o wówczas do tematu obrony Jasnej Góry, aby snuæ prorocze wizje wyzwolenia Polski. W 1848 roku obraz Obrona Czêstochowy przez ksiêdza Kordeckiego namalowa³ W³adys³aw uszczkiewicz. W 1854 roku pierwsz¹ nagrodê na dorocznej wystawie Towarzystwa Przyjació³ Sztuk Piêknych otrzyma³ obraz pêdzla Januarego Suchodolskiego Obrona Czêstochowy. (...) W drugiej po³owie XIX wieku i w pierwszych latach wieku XX, wœród artystów, którzy malowali postaæ Ojca Kordeckiego, byli: Jan Matejko (obraz Ksi¹dz Kordecki na murach Czêstochowy), Cyprian Kamil Norwid (rysunek Kordecki na wa³ach Czêstochowy), a tak e Micha³ E. Andriolli, Walery Eliasz, Henryk Siemiradzki, W³odzimierz Tetmajer, Henryk Rodakowski, Piotr Stachiewicz, Kazimierz Alchimowicz, Jan Rosa. Wiele te pomników wzniesiono na czeœæ Kordeckiego. Najokazalszy, z roku 1859, znajduje siê na Jasnej Górze, d³uta Henryka Stattlera. Przez wiele lat stanowi³ on dla przybywaj¹cych na Jasn¹ Górê wa ne oparcie, szczególnie ze wzglêdu na fakt stacjonowania w fortecy wojsk rosyjskich ( ). ród³o: Czes³aw Ryszka, Przeor Kordecki , Wydawnictwo Zakonu Paulinów Paulinianum, Jasna Góra, Czêstochowa Polska nie ma geniusza czynnego o takiej potêdze, jak bierny geniusz owego mnicha. Siêga on tych wy yn z których przenika siê przysz³oœæ.... mia³ g³êbok¹ i jasn¹ ideê narodowoœci polskiej, która opiera siê ca³kowicie na moralnym poczuciu obowi¹zku. Adam Mickiewicz NAJPRZEWIELEBNIEJSZY OJCIEC AUGUSTYN KORDECKI, TRZYKROTNY PROWINCJA PROWINCJI POLSKI BARDZIEJ ODDANY MODLITWIE NI WOJENNEMU RZEMIOS U, WOJNÊ Z DWUNASTU TYSI CAMI SZWEDÓW NA TEJ ŒWIÊTEJ GÓRZE ZA WIARÊ I OJCZYZNÊ PODJ I ŒWIETNIE UKOÑCZY. W NAGRODÊ INFU OD NAJ- JAŒNIEJSZEGO KAZIMIERZA, KRÓLA, OBDARZONY, WSKUTEK WRODZONEJ SKROMNOŒCI OW WZGARDZI, ABY ZAS U YÆ SOBIE KORONÊ CHWA Y, DLA KTÓREJ UMAR W R

14 aportrety trumienne i blachy herbowe Bazylika jasnogórska w czasach nowo ytnych, szczególnie w stuleciach XVII i XVIII, by³a miejscem pochówku osób œwieckich wyj¹tkowych dobrodziejów zakonu paulinów. Przedstawiciele wielu mo nych rodów Rzeczypospolitej fakt pogrzebania w kryptach koœcio³a klasztornego poczytywali sobie za szczególny zaszczyt. Niektóre rodziny fundowa³y w bazylice w³asne kaplice z kryptami, gdzie tradycyjnie chowani byli cz³onkowie poszczególnych rodów: przede wszystkim Lubomirskich, Denhoffów, Jab³onowskich. Portrety trumienne i blachy herbowe s¹ materialn¹ pozosta³oœci¹ uroczystych pogrzebów, jakie mia³y miejsce na Jasnej Górze w czasach nowo ytnych. Zwyczaj wykonywania portretu który umieszczany by³ na krótszym boku trumny, a nastêpnie zdejmowany i zawieszany po pogrzebie w koœciele jest typowo polski i nigdzie poza naszym krajem nie wystêpuje. Portrety, malowane zazwyczaj na piêciok¹tnych blachach nawi¹zuj¹cych swym kszta³tem do przekroju trumien, na wielk¹ skalê pojawi³y siê w pocz¹tku XVII w. i wykonywane by³y a do XIX stulecia. Odznaczaj¹ siê zazwyczaj specyficznym realizmem w ujêciu twarzy i wiernoœci¹ pewnym powszechnie stosowanym kanonom, co wi¹ e siê œciœle z ich funkcj¹ w czasie pogrzebu przywo³ywaæ mia³y samego zmar³ego i przypominaæ jego wygl¹d. ród³o: Jan Golonka OSPPE, Jerzy mudziñski; Muzeum 600 -lecia Jasnej Góry, Wydawnictwo Zakonu Paulinów Paulinianum, Jasna Góra, Czêstochowa Bastion św. Rocha Jedyny zachowany do dziœ fragment Fortalitium Marianum. Odkryto go podczas prac remontowych i konserwatorskich bastionu pó³nocno-zachodniego w latach 90. XX w. Po modernizacji i przekszta³ceniu pos³u y jako miejsce ekspozycji militariów i pami¹tek zrywów narodowych. (...) Twierdza jasnogórska Fortalitium Marianum obs³ugiwana by³a przez za³ogê wojskow¹. W archiwum jasnogórskim zachowane s¹ spisy i rejestry uzbrojenia oraz wydatki na ten cel. Rejestr podpisany w 1657 r. przez o. Augustyna Kordeckiego (...) wymienia za³ogê twierdzy: 150 szeregowych, 3 puszkarzy, dobosza, 5 grajków, cyrulika i 3 oficerów. ród³o: Antoni Jackowski, Jan Pach OSPPE, Jan Stanis³aw Rudziñski OSPPE; Jasna Góra, seria: A to Polska w³aœnie, Wydawnictwo Dolnoœl¹skie, Wroc³aw Bastion potê na budowla obronna, wznoszona przewa nie na za³amaniach wieloboku fortecznego w postaci piêciobocznego nasypu ziemnego odzianego murem. (...) Na powierzchni górnej masywu ziemnego bastionu, wzd³u jego czó³ i barków, zlokalizowane by³y artyleryjskie i strzeleckie stanowiska ogniowe, os³oniête kamiennymi lub ziemnymi przedpiersiami ( parapetami ). Ponadto wewn¹trz bastionu znajdowa³y siê izby bojowe dla dzia³, nazywane kazamatami artyleryjskimi, oraz dla broni strzeleckiej, nazywane galeriami lub chodnikami strzeleckimi. (...) w bastionach znajdowa³y sie równie schrony dla za³ogi oraz schrony-magazyny prochu i kul. ród³o: Ryszard Henryk Bochenek, Twierdza Jasna Góra, seria: Twierdze i zamki obronne w Polsce, Wydawnictwo Bellona, Warszawa Fortalitium Marianum tak nazwa³ twierdzê jasnogórsk¹ w 1639 roku król W³adys³aw Waza. (...) by³a bowiem jedn¹ z wielu warowni na obszarze Rzeczypospolitej choæ wyj¹tkowo wa n¹ i znacz¹c¹. (...) Jednak nazwa Fortalitium Marianum ujawnia istnienie innego jeszcze, obok czysto materialnego i technicznego, wymiaru funkcjonowania przez stulecia twierdzy Jasna Góra: wymiaru duchowego i religijnego. Nie by³a to bowiem twierdza zwyczajna, typowa, jedna z wielu podobnych by³a to fortyfikacja wyj¹tkowa i jedyna w swoim rodzaju, gdy stanowi³a obronn¹ rezydencjê Matki Bo ej uobecnionej w Cudownym Wizerunku. Jan Golonka OSPPE

15 GRUDZIEŃ GEN. BURCHARD MÜLLER PERTRAKTUJ CY Z POS AMI OJCÓW PAULINÓW OBRAZ Z SALI RYCERSKIEJ KLASZTORU JASNOGÓRSKIEGO LIST O. AUGUSTYNA KORDECKIEGO DO GEN. MÜLLERA Z 21 XI 1655 ROKU ORYGINA W RIKSARKIVET W SZTOKHOLMIE LIST GEN. MÜLLERA DO O. AUGUSTYNA KORDECKIEGO ORYGINA W ARCHIWUM JASNOGÓRSKIM Z darzy³o siê tego dnia, i czeladka klasztorna pod³ug zwyczaju w Polsce zgromadzi³a siê dla powinszowania uroczystoœci Bo ego Narodzenia. Poprzedzali ich muzycy ró nego rodzaju i z ró nymi instrumentami, którzy naprzód starszym klasztoru, nastêpnie innym znakomitszym ze Szlachty s³odk¹ melodi¹ Bo ego Narodzenia winszowali. Wreszcie za³oga z kolei wyst¹pi³a, którzy najprzód dla wszystkich wystrza³em z dzia³ i rusznic ku Szwedom zwróconych Œwiêtego Szczepana na pomoc wezwa³a; potem zaœ tego pierwszego mêczennika o ³askaw¹ opiekê nad Panem Stefanem Zamojskim i jego synem solenizantami b³agaj¹c, w takim porz¹dku ognia dawa³a, i Szwedzi huk ten us³yszawszy, wziêli to wed³ug zwyczaju wojskowego za oznajmienie jakiegoœ odniesionego zwyciêstwa i wœród zamieszania ze stanowisk uciekaæ zaczêli. Gdy zaœ wodzowie Szwedzcy o przyczynie tego uroczystego obrz¹dku od Polaków siê dowiedzieli, niezmiernie siê zadziwili, i wyznawali otwarcie, e na pró no trac¹ czas i pracê przy dobywaniu tak obficie w potrzeby wojenne zaopatrzonego klasztoru, gdy i liczba ludzi w strzelaniu wyæwiczonych do nale ytego bronienia siê jest dostateczn¹ i w zapasy ywnoœci op³ywa. (...) Podczas g³êbokiej nocy pozdejmowano ciê kie dzia³a ze stanowisk i wyprawiono; o œwicie zaœ wodzowie tak licznego wojska odeszli, ka dy w inn¹ stronê. (...) Przyszed³ przecie dla Ojców szczêœliwy dzieñ, w którym z³o yli Bogu dziêkczynne mod³y, a otwar³szy nazajutrz bramê klasztoru po przykrych oblê enia mozo³ach, zaczêli pod otwartym niebem swobodniejszym i zdrowszym oddychaæ powietrzem. (...) Widoczna tedy, e tak obronê Jasnej Góry, jak i cudowne obudzenie mêstwa w czasie tej wojny Najœwiêtszej Bogarodzicy zawdziêczaæ nale y. Bo w tym samym czasie, kiedy zmieszany i przestraszony nieprzyjaciel spod Jasnej Góry ust¹pi³, po³¹czyli siê Polacy nowym przymierzem do odparcia jego œwiêtokradzkich zamachów, tak i to samo mêstwo okazywali, które Jasnogórców w obronie czci Najœwiêtszej Panny o ywia³o. ród³o: O. Augustyn Kordecki, Pamiêtnik Oblê enia Czêstochowy 1655 r., Klasztor Ojców Paulinów na Jasnej Górze, Czêstochowa Kardynał Stefan Wyszyński Siedzia³em drugi rok w wiêzieniu w Prudniku Œl¹skim, niedaleko G³ogówka. Ca³a Polska œwiêci³a wtedy pamiêæ obrony Jasnej Góry przed Szwedami i Œlubów Królewskich Jana Kazimierza przed trzystu laty. Dzieje Narodu niekiedy siê powtarzaj¹... Czytaj¹c Potop Sienkiewicza, uœwiadomi³em sobie w³aœnie w Prudniku, e trzeba pomyœleæ o tej wielkiej dacie. By³em przecie wiêziony tak blisko miejsca, gdzie król Jan Kazimierz i prymas Leszczyñski radzili, jak ratowaæ Polskê z odmêtów. Pojechali obydwaj na po³udniowy wschód, do Lwowa: drogê torowali im górale, jak to piêknie opisuje Henryk Sienkiewicz. Gdy z kolei i mnie powieziono tym samym szlakiem, z Prudnika na po³udniowy wschód, do czwartego miejsca mego odosobnienia, w góry, jecha³em z myœl¹: musi powstaæ nowy akt Œlubowañ odnowionych! ród³o: Zapiski wiêzienne Kardyna³a Stefana Wyszyñskiego, Ojciec Święty Jan Paweł II Tyle razy przybywaliœmy tutuj! Stawaliœmy na tym œwiêtym miejscu, przyk³adaliœmy niejako czujne pasterskie ucho, aby us³yszeæ, jak bije serce Koœcio³a i serce Ojczyzny w Sercu Matki. Jasna Góra jest przecie nie tylko miejscem pielgrzymek Polaków z Polski i z ca³ego œwiata. Jasna Góra jest sanktuarium narodu. Trzeba przyk³adaæ ucho do tego œwiêtego miejsca, aby czuæ, jak bije serce narodu w Sercu Matki. Bije zaœ ono, jak wiemy, wszystkimi tonami dziejów, wszystkimi odg³osami ycia. Ile razy bi³o jêkiem polskich cierpieñ dziejowych! Ale równie okrzykami radoœci i zwyciêstwa! Mo na na ró ne sposoby pisaæ dzieje Polski, zw³aszcza ostatnich stuleci, mo na je interpretowaæ wedle wielorakiego klucza. Jeœli jednak e chcemy dowiedzieæ siê, jak p³yn¹ te dzieje w sercach Polaków, trzeba przyjœæ tutaj. Trzeba przy³o yæ ucho do tego miejsca. Trzeba us³yszeæ echo ycia ca³ego narodu w Sercu jego Matki i Królowej! A jeœli bije ono tonem niepokoju, jeœli odzywa siê w nim troska i wo³anie o nawrócenie, o umocnienie sumieñ, o uporz¹dkowanie ycia rodzin, jednostek, œrodowisk, trzeba przyj¹æ to wo³anie. Rodzi siê ono z mi³oœci matczynej, która po swojemu kszta³tuje dziejowe procesy na polskiej ziemi. ród³o: Fragment homilii wyg³oszonej podczas Mszy œw. odprawionej pod Szczytem Jasnej Góry 4 czerwca 1979 r. 6 paÿdziernika paÿdziernika 1955 Papie Jan Pawe³ II

16 KOMITET OBCHODÓW JUBILEUSZU 350 -LECIA OBRONY JASNEJ GÓRY W CZÊSTOCHOWIE Urz¹d Miasta Czêstochowy, Wydzia³ Komunikacji Spo³ecznej, ul. Œl¹ska 11/13, Czêstochowa, tel kos@czestochowa.um.gov.pl, Klasztor Ojców Paulinów, Jasnogórskie Centrum Informacji, ul. ks. Augustyna Kordeckiego 2, Czêstochowa, tel jci@jasnagora.pl, C Urz¹d Miasta zêstochowy dziêkuje: Ojcu JANOWI GOLONCE Kuratorowi Zbiorów Sztuki Wotywnej na Jasnej Górze za pomoc merytoryczn¹ w przygotowaniu wydawnictwa Panu MARKOWI SOCZYKOWI z Jasnogórskiej Fundacji Pro Patria za pomoc w przygotowaniu wydawnictwa Klasztorowi Ojców Paulinów na Jasnej Górze Muzeum Narodowemu w Krakowie za udostêpnienie zbiorów Panu KRZYSZTOFOWI KUBARZE Mecenasowi Sztuki za rok 2004 za sponsorowanie druku wydawnictwa W ydawnictwo Jubileuszowe 2005 Redakcja, dobór materia³ów: TERESA KACZOR Projekt graficzny i elektroniczne opracowanie grafiki: EL BIETA SIWIK Sk³ad i ³amanie tekstu: JANUSZ PACUDA Fotografie: EL BIETA SIWIK Fotografia Dokumentu Fundacyjnego Klasztoru Jasnogórskiego: ZDZIS AW SOWIÑSKI Fotografia Urny O. A. Kordeckiego: MAREK SOCZYK Druk: Garmond KRZYSZTOF KUBARA Wydawca Urz¹d Miasta Czêstochowy 2005 Wydzia³ Komunikacji Spo³ecznej