Poprawa zdrowotności i produkcyjności rodzin pszczelich

Transkrypt

1 Wojewódzki Związek Pszczelarzy w Olsztynie Poprawa zdrowotności i produkcyjności rodzin pszczelich Materiały pomocnicze dla uczestników szkolenia Szkolenie realizowane jest w oparciu o środki pochodzące z budżetu państwa i Komisji Europejskiej Olsztyn, luty-marzec 2012 r.

2 Druk: Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie, Olsztyn, ul.jagiellońska 91 Tel./fax: , inte@wodr.olsztyn.pl, nakład: 132 egz. 2

3 Spis treści WSTĘP... 4 Dr inż. Ryszard S. Pałach AKTUALNE ZASADY DOBREJ PRAKTYKI PRODUKCYJNEJ W PSZCZELARSTWIE... 5 Dr inż. Janusz Bratkowski SPECYFICZNE CECHY GOSPODARSKI PASIECZNEJ NA WARMII I MAZURACH W ULACH POSZCZEGÓLNYCH TYPÓW...17 Dr hab. Zbigniew Lipiński ODŻYWIANIE SIĘ I ŻYWIENIE PSZCZÓŁ W KONTEKŚCIE ICH ZDROWOTNOŚCI ORAZ WYDAJNOŚCI MIODOWEJ I JAKOŚCI POZYSKIWANYCH MIODÓW

4 WSTĘP Wiosna coraz bliżej. Wkrótce naszą energię skierujemy na pszczoły. Ważne jest, aby wysiłek fizyczny i intelektualny spożytkować jak najefektywniej. Jedną z takich form przygotowania się do pracy w pasiece jest szkolenie. W wolnych chwilach w długie wieczory jesienno-zimowe przeglądaliśmy literaturę pszczelarską, stare książki i nowinki. Pochylając się nad tą literaturą, mogliśmy częściowo rozwikłać nurtujące nas zagadnienia. Zawsze pozostaną jednak jakieś pytania i wątpliwości. Dzięki dofinansowaniu przez ARR szkolenia i opracowaniu wybranych tematów pszczelarskich przez grono naszych naukowych autorytetów tę wiedzę możemy nieco poszerzyć. Możemy, pod warunkiem, że naszą uwagę skupimy nie tylko na zajęciach, ale także później, powracając od czasu do czasu do treści zawartych w niniejszym skrypcie. Nadchodzi czas, w którym my pszczelarze i nasze pszczoły możemy wspólnie uratować świat. Będzie to możliwe tylko wtedy, gdy nie tylko ilość pozyskanego miodu, pyłku i innych produktów pszczelich będzie dla nas najważniejsza. Dotychczasowy kierunek ekspansji nastawiony na eksploatację pszczoły miodnej do granicy wytrzymałości musi odejść do przeszłości. Najważniejszym zadaniem pszczelarstwa będzie utrzymywanie pszczoły zdrowej, zachowującej swoje naturalne cechy genetyczne i co najważniejsze - przyjaznej ludziom. Przy okazji chciałbym zwrócić uwagę na to, aby w naszej codziennej pracy, rozumieć pszczoły, a one żeby nas rozumiały; niech etyka pszczelarska będzie miała pierwszeństwo przed techniką wyzysku pszczoły. To pierwszeństwo etyki będzie zalążkiem do wzajemnej miłości człowieka do przyrody i przyrody do człowieka, tym samym miłości pszczelarza do pszczoły i pszczółek do pszczelarza. Znając wiedzę i doświadczenia naszych wykładowców wierzę, że obie te drogi nauki i etyki będą nierozłączne w naszej dalszej pracy w pasiekach. Józef ZYSK Prezes WZP 4

5 AKTUALNE ZASADY DOBREJ PRAKTYKI PRODUKCYJNEJ W PSZCZELARSTWIE Dr inż. Ryszard S. Pałach Kodeks dobrej praktyki produkcyjnej w pszczelarstwie został uchwalony przez Walny Zjazd Delegatów 29 lutego 2004 roku. Po 8-miu latach można stwierdzić, że w ciągu minionego czasu obszar kodeksowych regulacji oraz główne dezyderaty nie uległy zasadniczym zmianom. Oczywiście, nastąpiły pewne zmiany w prawodawstwie, stąd trzeba było do szczegółowych zaleceń ponownie wrócić. Warto podkreślić, że w wyniku konsekwentnych starań Zarządu Polskiego Związku Pszczelarskiego udało się przekonać do kodeksowych regulacji Głównego Lekarza Weterynarii w naszym kraju, który dokonał aktualizacji dotychczasowego tekstu i we wrześniu 2011 roku zalecił Kodeks Dobrej Praktyki Produkcyjnej w Pszczelarstwie do stosowania przez pszczelarzy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Uzyskanie przez kodeks statusu dokumentu z podpisem Głównego Lekarza Weterynarii powoduje, że jego treść dotyczy wszystkich pszczelarzy w Polsce a nie tylko zrzeszonych w PZP a zarazem daje pszczelarzom platformę do łatwiejszego zrozumienia ich problemów w kontaktach ze służbą weterynaryjną. Uznano także za celowe, aby po przetłumaczeniu treści kodeksu przekazać go ministrom rolnictwa wszystkich krajów członkowskich Unii Europejskiej. I. P s z c z e l a r z i j e g o p a s i e k a Wszyscy pszczelarze (a na pewno zrzeszeni w różnych organizacjach) wiedzą o obowiązku zgłaszania swojej działalności do rejestru prowadzonego przez powiatowego lekarza weterynarii właściwego terytorialnie ze względu na lokalizację danego gospodarstwa pasiecznego celem objęcia go nadzorem weterynaryjnym. Zgłoszenie zamiaru prowadzenia pasieki w Powiatowym Inspektoracie Weterynarii winno nastąpić w ciągu 30 dni od chwili nabycia rodziny pszczelej lub osadzenia roju. Zgłoszone gospodarstwo pasieczne winno spełniać szczegółowe warunki weterynaryjne związane z produkcją i wprowadzaniem na rynek zwierząt, czyli rojów lub rodzin albo matek pszczelich a także produktów spożywczych w postaci miodu, obnóży pyłkowych, pierzgi lub mleczka pszczelego. 5

6 Coraz więcej pszczelarzy dokonało także zgłoszenia chęci prowadzenia sprzedaży bezpośredniej uzyskiwanych w swojej pasiece produktów pszczelich i po pozytywnym rozpatrzeniu wniosku przez powiatowego lekarza weterynarii uzyskało wpis na listę podmiotów prowadzących produkcję i sprzedaż bezpośrednią produktów pochodzenia zwierzęcego. Taka sprzedaż może być dokonywana przez pszczelarza w punkcie sprzedaży urządzonym na terenie jego gospodarstwa lub ze środka transportu podczas kiermaszów i wystaw oraz na targowiskach i w halach targowych po opłaceniu obowiązujących tam opłat lokalnych. Obszar pasieczyska powinien być oznaczony, zaś przy każdym wejściu powinna znajdować się tablica z napisem Uwaga - pszczoły! Osobom nieupoważnionym wstęp wzbroniony. Przy głównym wejściu poniżej tej tablicy należy podać nazwisko właściciela pasieki wraz z numerem jego telefonu. Ze względu na narażenie ludzi i zwierząt na pożądlenie przez pszczoły ustawienie uli winno służyć ograniczeniu zagrożenia, jakie jad pszczół stanowi dla osób na niego uczulonych. Ponieważ właściciel zwierząt odpowiada za szkody spowodowane lub wyrządzone przez jego zwierzęta wymaganym jest, aby: ule z pszczołami były ustawione co najmniej 10 m od uczęszczanej drogi publicznej, budynków mieszkalnych, inwentarskich i gospodarczych, a także podwórza oraz ogrodu, natomiast 50 m od autostrad i dróg szybkiego ruchu; ule z pszczołami ustawione w odległości 3-10 m od wskazanego wcześniej otoczenia (nie dotyczy autostrad i dróg szybkiego ruchu) były oddzielone stałą przeszkodą (parkan, mur, krzewy) o wysokości co najmniej 3 m, która spowoduje wznoszenie się wylatujących i powracających do ula pszczół nad pobliskim terenem (w terenie gęściej zabudowanym dobrym rozwiązaniem jest umieszczenie uli w budowli sytuującej otwory wylotowe na wysokości co najmniej 3 m nad powierzchnią terenu); od szkół, przychodni, domów opieki i temu podobnych obiektów użyteczności publicznej zachować bezpieczną odległość nie mniej niż 150 m; na obszarach o dużej gęstości zaludnienia użytkować pogłowie pszczół łagodnych, czyli charakteryzujących się obniżoną agresywnością wobec otoczenia; 6

7 ubezpieczyć się od odpowiedzialności cywilnej pszczelarzy w ramach swojej organizacji pszczelarskiej, która negocjuje z ubezpieczycielami szczegółowe warunki ubezpieczenia grupowego i wybiera najkorzystniejszą ofertę. Zaleca się, aby zezwalając na lokalizację obiektów uciążliwych (np. stacje paliw płynnych, hurtownie środków chemicznych, nadajniki wysokiej częstotliwości) przestrzegać odległości 200 m od zarejestrowanych pasiek a przy już istniejących obiektach tego typu w takiej odległości lokalizować pasieki. Typowe dla pszczelarstwa zagadnienie przemieszczania rodzin pszczelich na poszczególne pożytki także wiąże się ze znajomością i przestrzeganiem przez pszczelarza określonych reguł. W celu ograniczenia możliwości rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych rodziny pszczele przemieszczane poza granice powiatu muszą być zaopatrzone w świadectwo zdrowia wydane przez Powiatowego Lekarza Weterynarii, u którego pasieka zgłoszona jest do rejestru. Jednocześnie, zamiar przywiezienia swojej pasieki do określonej miejscowości w innym powiecie należy wcześniej zgłosić do właściwego terytorialnie dla tej miejscowości Powiatowego Lekarza Weterynarii, który dysponuje informacją o ewentualnym zagrożeniu związanym z występowaniem chorób zakaźnych na jego obszarze działania. W razie istnienia na tym obszarze ognisk choroby zakaźnej podlegającej obowiązkowi zwalczania, przy zgłaszaniu zamiaru przywiezienia pasieki dowiemy się o zakazie przyjazdu z pszczołami. Wystąpienie choroby narazić może właściciela pasieki wędrownej na problemy związane z obsługą pozostawionych rodzin pszczelich a nawet może spowodować konieczność zniszczenia lub niekorzystnego sprzedania pasieki w miejscu jej czasowego postoju. Oczywiście - kwestię przywiezienia i ustawienia swojej pasieki na pożytku należy także wcześniej uzgodnić z właścicielem plantacji i gruntu, na którym ule zostaną ustawione (najlepiej dokonać tego w formie pisemnej) biorąc również pod uwagę informacje właściciela plantacji o aktualnych i planowanych ustaleniach w tym zakresie dokonanych z innymi pszczelarzami, gdyż - odwrotnie niż jest to w przypadku właściciela plantacji - nie leży w interesie żadnego z pszczelarzy dowożenie swoich rodzin pszczelich do plantacji przepszczelonych. Przewożenie swoich pszczół na pożytki w innym terenie rodzić może także kwestię ograniczenia wielkości pożytku dostępnego w tej okolicy miejscowym pszczelarzom i z tego względu obok ustaleń z plantatorem należy dokonać rozeznania w zakresie liczby 7

8 rodzin pszczelich użytkowanych w miejscowych pasiekach, aby postawieniem swojej pasieki nie powodować przepszczelenia terenu. Nawiązanie w odpowiednim terminie kontaktów z właściwym ze względu na położenie danej plantacji Powiatowym Lekarzem Weterynarii jest także niezbędne ze względu na konieczność uzyskania informacji, czy rodziny pszczele z innych pasiek przywiezione na tą samą lub sąsiednią plantację zostały u niego zgłoszone, czyli nie budzą żadnych wątpliwości w zakresie ich zdrowotności. W razie braku u miejscowego lekarza takich zgłoszeń zasadnym jest poprzez pisemne wystąpienie spowodowanie podjęcia przez Powiatowego Lekarza Weterynarii odpowiednich kroków wyjaśniających oraz wydania stosownych decyzji. W obrębie gospodarstwa pasiecznego powinny znajdować się: apteczka, w której znajdują się: woda utleniona, krople nasercowe, maść antyhistaminowa, wapno musujące, gaza, bandaż, przylepce, opaski i rękawiczki; wydzielone miejsce do składowania środków dezynfekcyjnych (np. spirytus, soda kaustyczna, wapno palone, mleko wapienne) niezbędnych do przeprowadzenia doraźnej dezynfekcji sprzętu i terenu pasieczyska. Miejsce to powinno być zabezpieczone przed dostępem osób niepowołanych. Może to być np. metalowa szafa zamykana na klucz; miejsce zapewniające właściwe warunki do przetrzymywania leczniczych produktów weterynaryjnych, zabezpieczone przed dostępem osób niepowołanych (np. oznakowana apteczna weterynaryjna zamykana na klucz), odzież i obuwie przeznaczone do obowiązkowego użycia wyłącznie w gospodarstwie pasiecznym (wygodnie jest umieścić je w jednym przedziale dwuczęściowej szafie ubraniowej, której drugi przedział posłuży do przechowywania odzieży używanej poza gospodarstwem). W zależności od liczby posiadanych rodzin pszczelich w każdym gospodarstwie pasiecznym koniecznym jest urządzenie pomieszczeń technologicznych (pracowni) oraz stosownych do potrzeb powierzchni magazynowych. Podstawowy zakres prac związanych z bieżącą obsługą posiadanych rodzin pszczelich wiąże się koniecznym użytkowaniem właściwie urządzonej i wyposażonej podręcznej pracowni pasiecznej. W niej wykonywane są m.in. takie prace, jak: wtapianie węzy do ramek (w razie konieczności także wcześniejsze wykonanie nowych ramek i naciąganie drutu), 8

9 sortowanie plastrów wycofanych z gniazd przed zimowlą, wycinanie plastrów do przetopu z ramek przeznaczonych do wymiany. W pomieszczeniu w pobliżu pasieki wykonuje się specjalistyczne czynności, takie jak: przekładanie do miseczek larw hodowlanych przy wychowie matek, znakowanie matek pszczelich itd. W podręcznej pracowni pszczelarskiej jest także przechowywany podstawowy sprzęt i wyposażenie związane ze standardową obsługą rodzin pszczelich w trakcie sezonu (ubranie, obuwie, fartuch i kapelusze ochronne, wózek pasieczny, transportówki, skrzynka pasieczna z dłutem, podkurzaczem, skrobakiem, zmiotką itd). Przechowywanie zapasowych uli i ich wyposażenia oraz korpusów a także zapasowych ramek i zapasów paszy dla pszczół należy prowadzić w sposób zabezpieczający przed dostępem owadów i gryzoni. Powierzchnia i liczba pomieszczeń magazynowych związane są bezpośrednio z istniejącymi potrzebami, czyli wielkością danej pasieki, ale również wynikają one z użytkowanego typu ula i systemu prowadzonej gospodarki pasiecznej. Najwyższe wymagania funkcjonalne i higieniczne musi spełniać tzw. miodowa pracownia pasieczna, wykorzystywana jako pomieszczenie do: przeprowadzania miodobrania, dosuszania i doraźnego przechowywania pozyskanych obnóży pyłkowych, pozyskiwania propolisu, przechowywania i rozlewania miodu z odstojników do opakowań jednostkowych. Tradycyjne pozyskiwanie produktów pszczelich może odbywać się także w wędrownych pawilonach, wozach pasiecznych, dostosowanych przyczepach i namiotach. Aby umożliwić dokładne utrzymywanie czystości, najlepiej, gdy podłoga i ściany pracowni miodowej mają gładką i nienasiąkliwą powierzchnię. W czasie pracy musi być zapewniona możliwość bieżącego mycia rąk w czystej wodzie i ich osuszania. Mając na względzie bezpośredni kontakt z żywnością, pszczelarz i inne osoby pracujące w pracowni miodowej podczas miodobrania a także przy rozlewaniu miodu do opakowań detalicznych winni posiadać aktualne zaświadczenia potwierdzające 9

10 dopuszczenie ich w wyniku przeprowadzonych badań lekarskich do takiej pracy. Pszczelarz winien również posiadać niezbędną wiedzę objętą programem kursu podstawowego z zakresu pszczelarstwa kwalifikowanego. Ze względów higieniczno-sanitarnych (higiena rąk pszczelarza oraz utrzymanie w czystości urządzeń pasiecznych) jak i z uwagi na potrzeby żywieniowe pszczół istotnym zagadnieniem w każdej pasiece jest użytkowanie czystej wody. Pomieszczenia użytkowe w domach mieszkalnych, w których przygotowuje się żywność do spożycia (kuchnie), mogą być przeznaczone do wykonywania czynności pszczelarskich takich jak: rozlew miodu, pakowanie pyłku i pierzgi pod warunkiem, że podczas tych czynności nie mogą być wykonywane inne czynności np. gotowanie zup, smażenie mięs itp. Każda podręczna pracownia pasieczna musi być wyposażona w apteczkę, w której znajdują się: woda utleniona, krople nasercowe, maść antyhistaminowa, wapno musujące, gaza, bandaż, przylepce, opaski i rękawiczki. Bardzo bliskie powiązanie pszczół ze środowiskiem, w którym żyją, jest dla pszczelarzy oczywistym zobowiązaniem do ochrony a także wzbogacania otaczającego ich świata roślin i zwierząt. Organizacje pszczelarskie bardzo często zapewniają swoim członkom zbiorowe zaopatrzenie w poszukiwane sadzonki i nasiona. Dzięki temu właściciele poszczególnych pasiek w szerokim zakresie podejmują nasadzenia drzew i krzewów wzbogacających zasoby nektaru i pyłku w ich okolicy. Równolegle z tym trudem pszczelarze na co dzień pamiętają o tym, aby w związku ze swoją pracą przy pszczołach nie obciążać środowiska przyrodniczego ewentualnymi odpadami. II. G o s p o d a r k a p a s i e c z n a Przyjęty system gospodarowania winien zapewniać właściwe warunki bytowania i rozwoju rodzin pszczelich a przez to służyć utrzymaniu dobrego stanu zdrowia pszczół i uzyskiwaniu wysokiej jakości produktów pszczelich. W tym celu użytkowane ule muszą w możliwie największym stopniu spełniać wymogi związane z biologią rodziny pszczelej a także nie powinny wprowadzać do przestrzeni zajmowanej przez pszczoły elementów i substancji okresowo lub na stałe naruszających korzystny dla pszczół i pszczelarza dobrostan rodziny pszczelej. Z tego względu bardzo istotnym jest stosowanie do budowy uli właściwych materiałów, 10

11 używanie do konserwowania uli materiałów nieszkodliwych dla pszczół. Również używanie podkurzacza wymaga zarówno stosowania naturalnego próchna lub mieszanki stanowiącej kompozycję wysuszonych pędów, liści i kwiatostanów wybranych roślin, jak i ograniczonego wprowadzania dymu do gniazda, gdyż nie tylko poskramia on agresywne zachowania pszczół, lecz także na długie godziny zakłóca naturalny rytm życia i pracy rodziny pszczelej a liczne składniki dymu mogą niekorzystnie wpłynąć na smak i aromat pozyskiwanych produktów. Absolutnie nie należy wdmuchiwać do ula popiołu! Mając na uwadze komfort oraz efektywność pracy pszczelarza, dobrostan pszczół i jakość pozyskiwanych produktów pszczelich zasadnym jest szerokie wprowadzanie do każdej pasieki matek pszczelich z linii selekcjonowanych na wzmocnienie cechy łagodności. Ponieważ jednak wzrósł szkodliwy nacisk środowiska zewnętrznego, zmienianego nowymi technologiami, objawiają się śmiertelne skutki wieloczynnikowych chorób wielką rolę odgrywa podnoszenie żywotności pszczół (odporność na choroby, zachowanie higieniczne). Z przyczyn zdrowotnych i higienicznych a także w celu zapewnienia najwyższej jakości pozyskiwanych produktów pszczelich koniecznym jest prowadzenie intensywnej wymiany plastrów w całej pasiece. Za regułę należy przyjąć takie sterowanie układem gniazda i miodni, aby do miodni nie trafiały plastry gniazdowe, na których jesienią przebywały pszczoły poddawane zabiegom zwalczania warozy. Praktycznym aspektem realizacji tej zasady jest znakowanie farbą lub kolorowymi pinezkami przed wiosennym przeglądem wszystkich ramek znajdujących się w przezimowanych rodzinach, co pozwala od początku aktywnego sezonu pasiecznego konsekwentnie wycofywać je z uli i przeznaczać do przetopienia. Najczystszy wosk (z odsklepów, ramek pracy, pułapek trutowych, z zabudowy dziewiczej) przeznacza się na węzę i do przetwórstwa farmaceutycznego. Wosk najbardziej obciążony na ozdoby, z których spalania klient nie będzie wdychał aromatu. Przyjazne dla środowiska, praktyczne i oszczędne jest stosowanie wysokowydajnych topiarek słonecznych oraz topiarek parowych (szczelne, dobrze izolowane, o niezbyt obszernej kubaturze, obrotowe). Ważnym jest, aby pozostałości zapasów zimowych były w pełni zużyte na potrzeby rozwijającej się rodziny pszczelej, czyli nie dostały się podczas miodobrania 11

12 do pozyskanego miodu. Sprzyja temu prowadzone w okresie wiosennego rozwoju rodzin nasilone odsklepianie zimowych zapasów. Jeśli trzeba, na pasieczysku urządza się zabezpieczone przed wiatrami i zanieczyszczeniem poidło z czystą wodą. III. U t r z y m a n i e z d r o w o t n o ś c i p s z c z ó ł Coraz trudniejsze warunki środowiska, z którym życie rodziny pszczelej jest ściśle związane, zobowiązują każdego pszczelarza do szczególnej dbałości o trwałe utrzymywanie właściwej kondycji użytkowanych rodzin pszczelich. Tak rozumiana profilaktyka wymaga wzbogacania każdego zabiegu pasiecznego w stałe elementy higieniczne oraz wnikliwej obserwacji nasilenia w poszczególnych rodzinach pszczelich zachowań służących ograniczeniu i eliminacji pojawiających się czynników chorobotwórczych. Kwalifikowanie do dalszego użytkowania i rozmnażania rodzin, w których robotnice szybko rozpoznają wczesną fazę chorób czerwiu i usuwają już w tym etapie pojawiające się zagrożenie dla zdrowia, bytu i produkcyjności rodziny pszczelej, to zadanie, któremu mogą podołać nieliczni pszczelarze. Z tego względu pszczelarze powinni w tym zakresie pomóc sobie korzystając z zakupu kwalifikowanego materiału hodowlanego, selekcjonowanego w kierunku przejawiania nasilonych zachowań higienicznych. Podejmowanie przez niektóre gospodarstwa pasieczne produkcji rodzin pszczelich, odkładów i pakietów celem zaopatrywania w nie innych pszczelarzy, wiąże się ze szczególnym wzrostem zagrożenia w zakresie rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych. Z tego względu takie pasieki i pasieki hodowlane winny być co roku, w miesiącu kwietniu, objęte obowiązkowym badaniem zapasów zimowych w kierunku gnilca amerykańskiego. Ważnym warunkiem uzyskiwania pełnowartościowego miodu i innych produktów pszczelich jest takie postępowanie, które pozwoli uniknąć obecności w nich pozostałości środków stosowanych w leczeniu pszczół. Główne zasady postępowania w tym zakresie są następujące: nie podawać rodzinom pszczelim żadnych środków leczniczych, jeśli czerw i pszczoły są zdrowe, w pierwszym rzędzie stosować biologiczne metody zwalczania chorób, 12

13 w razie konieczności do leczenia pszczół stosować jedynie leki zaordynowane przez lekarza weterynarii, stosować leki wyłącznie w zaleconych dawkach oraz w okresach kiedy rodziny pszczele nie gromadzą nektaru, aby uniknąć dostania się pozostałości leków do miodu wirowanego później z tych rodzin, w razie wskazanej przez lekarza konieczności leczenia pszczół w okresie obfitego napływu wziątku, bezwzględnie zadbać o usunięcie po zakończeniu leczenia z wszystkich ramek całego zapasu pokarmu (także powstałego ze zgromadzenia syropu ze środkiem leczniczym podawanego pszczołom w trakcie kuracji) celem zniszczenia go lub wykorzystania w pasiece przez pszczoły wyłączone z produkcji miodu np. poprzez podkarmianie nim rozwijających się odkładów albo rodzin użytkowanych przy wychowie matek pszczelich w okresie braku naturalnego pożytku. W przypadku leczenia kiślicy, zgnilca amerykańskiego lub grzybicy złożony w plastrach syrop z pozostałością leku należy bezwzględnie zniszczyć i nie poddawać go innym rodzinom, gdyż może to spowodować rozprzestrzenienie się choroby. Miód pochodzący z rodzin wyleczonych w danym sezonie ze zgnilca można ewentualnie zużyć do wypieków, produkcji napojów chłodzących lub innych celów spożywczych wykluczających nalatywanie pszczół do pozostawionych resztek tego miodu. W związku z koniecznością zwalczania warrozy oraz wykonywania w razie potrzeby innych zabiegów leczniczych, w każdej pasiece powinna być prowadzona i przechowywana dokumentacja leczenia zwierząt w postaci książki leczenia zwierząt. Mając na względzie konieczność zwalczania pasożyta Varroa destructor także w następnych latach oraz zdolność tego pasożyta do dostosowywania się do tej sytuacji poprzez wykształcanie oporności na stosowane leki, każdy pszczelarz poprzez współdziałanie organizacji pszczelarskich ze służbą weterynaryjną ma obowiązek włączać się do realizacji ustalonych dla danego obszaru programów zwalczania warrozy poprze zastosowanie zabiegów w podanych terminach i ściśle wskazanych leków. Jednolite postępowanie w tym zakresie wszystkich pszczelarzy na danym terenie umożliwia uzyskiwanie wysokiej skuteczności leczenia oraz pozwala unikać zwiększania dawek leku i wprowadzania do użycia coraz to nowszych specyfików zagrażających obniżeniem jakości pozyskiwanych produktów. 13

14 Dokumenty potwierdzające zaordynowanie przez lekarza weterynarii zastosowanego leku należy przechowywać przez okres 3 lat (także w przypadku zakończenia prowadzenia pasieki i wycofania jej z rejestru prowadzonego przez powiatowego lekarza weterynarii). IV. U z y s k i w a n i e w y s o k i e j j a k o ś c i p r o d u k t ó w p s z c z e l i c h Mimo, iż % pożytków z pracy pszczół stanowi wartość zwyżki w zakresie wielkości i jakości plonów uzyskiwanych w rolnictwie, ogrodnictwie, sadownictwie i leśnictwie, to w polskich warunkach rzeczywisty przychód pszczelarza stanowi najczęściej wyłącznie wartość pozyskiwanych produktów pszczelich, która winna mu z nadwyżką zrekompensować poniesione nakłady. W tej sytuacji kształtowanie najwyższej jakości produktów pozyskiwanych od pszczół, stanowi podstawowy wyznacznik właściwego funkcjonowania pasieki. W pierwszym rzędzie czynnikiem decydującym o tym, jaka będzie wartość tego, co pszczoły przyniosą do swojego ula jest jakość otaczającego pasiekę środowiska przyrodniczego. Dlatego zdecydowanie niecelowym jest sytuowanie pasieki w obszarach silnie zdegradowanych przez działalność przemysłową człowieka oraz w rejonach bardzo intensywnych upraw rolniczych i ogrodniczych. Gdyby nawet założyć, że pszczelarz ani inny konsument nie będzie spożywał zapasów zgromadzonych przez pszczoły, to na takich obszarach należy się liczyć ze znaczącymi problemami w utrzymaniu zdrowotności i żywotności pszczół, co tym bardziej winno powstrzymywać miłośników pszczół od realizacji zamiaru prowadzenia pasieki w tym terenie. Chociaż prawnie ustalone są jedynie wymogi dotyczące pasiek prowadzących produkcję metodami ekologicznymi (szczegółowe zasady rozporządzenia Rady WE nr 834/2007) oraz deklarowanego przestrzegania metod pozyskiwania miodów zarejestrowanych jako produkty tradycyjne, to jednak właściciel pasieki dbający o swój dobry wizerunek w oczach konsumentów również zatroszczy się o wykonanie właściwych badań i okazywanie wyników dotyczących jakości produktów. Miód powinien być przechowywany w miejscu ciemnym, chłodnym i suchym. 14

15 Najkorzystniej jest lokalizować pasieki produkcyjne na obszarach o dużej obfitości i wydajności roślin pożytkowych. Ponieważ taki stan jest charakterystyczny dla rejonów o zasobnych rodzajach gleby, dlatego wówczas trzeba się poważnie liczyć z zagrożeniem powodowanym przez intensywne metody gospodarki rolniczej, związane z dużą chemizacją środowiska wskutek prowadzonych zabiegów chemicznego zwalczania chwastów oraz chorób i szkodników roślin. Na szczęście dla pszczelarzy rolnictwo polskie wyróżnia się stosunkowo niskim wskaźnikiem zużycia nawozów sztucznych oraz środków chemicznej ochrony roślin. Stąd ten rodzaj zagrożenia dla życia pszczół i jakości produktów pszczelich nie stanowi u nas obecnie powszechnego problemu. Tym niemniej w zasięgu lotu swoich pszczół każdy pszczelarz winien śledzić bieżący układ pożytków a w przypadku występowania znaczących powierzchni intensywnych upraw sadowniczych i polowych nawiązywać kontakt z właścicielami pól celem wyprzedzającego poznania terminów koniecznych zabiegów ochronnych oraz rodzaju środków planowanych do zastosowania. Aby uniknąć nieprzewidzianych wcześniej sytuacji regułą jest coroczne zgłaszanie w lutym przez pszczelarzy w urzędzie gminy właściwym dla miejsca stacjonowania pasieki: jej usytuowania i wielkości oraz własnego adresu zamieszkania a także adresu kontaktowego i telefonu. W ten sposób urząd gminy ma możliwość przekazania danych kontaktowych zainteresowanym właścicielom i użytkownikom gruntów, którzy z odpowiednim wyprzedzeniem winni współpracować z okolicznymi pszczelarzami na etapie planowania i przeprowadzania zabiegów agrochemicznych na swoich plantacjach celem uniknięcia powodowania strat w pasiekach i ponoszenia kosztów ich rekompensaty. Istotny zakres starań o wysoką jakość produktów pszczelich wiąże się bezpośrednio z dobrze przemyślaną i zorganizowaną pracą pszczelarza przy swoich pszczołach. Prawidłowe użytkowanie właściwie wybudowanej pracowni miodowej zapewnia podstawowy poziom warunków higienicznych, jednak niemniej ważnym jest rodzaj wyposażenia takiej pracowni a szczególnie użytkowana miodarka a także cedzidła, odstojniki, pojemniki do kremowania miodu itp., które winny być wykonane z materiałów kwasoodpornych dopuszczonych do kontaktu z żywnością. Ponieważ pszczelarz może wprowadzać do sprzedaży jedynie miód spełniający określone wymagania jakościowe warto wskazać, że oferowanie konsumentom miodu w opakowaniach detalicznych z reguły wiąże się z 15

16 koniecznością upłynniania skrystalizowanego wcześniej produktu. Proces dekrystalizacji miodu wymaga ścisłego utrzymania poziomu temperatury, jaką może osiągać podgrzewany miód (nie powinna przekraczać 42 o C). Zdekrystalizowany miód przed rozlaniem do opakowań detalicznych podlega obowiązkowo procesowi cedzenia, który ma zapobiec obecności w produkcie handlowym wtórnych zanieczyszczeń fizycznych. Bardziej bezpieczne dla zachowania wysokiej jakości miodów, ale także bardzo korzystne dla jego konsumentów ze względów użytkowych jest kremowanie miodów, czyli uzyskiwanie wygodnej smarowalności produktu poprzez nadanie luźnej struktury krystalizującym lub skrystalizowanym miodom. Wprowadzanie miodu i innych produktów pszczelich do handlu detalicznego może wymagać uzyskania przez ich producentów świadectwa jakości handlowej wydawanego na ich koszt po przeprowadzeniu wymaganych badań przez Wojewódzki Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych. 16

17 SPECYFICZNE CECHY GOSPODARSKI PASIECZNEJ NA WARMII I MAZURACH W ULACH POSZCZEGÓLNYCH TYPÓW Dr inż. Janusz Bratkowski Gospodarstwo Pasieczne Dobry Miód, Olsztyn Pszczoła miodna (Apis mellifera) zasiedla pomieszczenia zamknięte zapewniające jej ochronę przed czynnikami atmosferycznymi oraz naturalnymi wrogami. Dlatego od zarania dziejów człowiek jest zmuszony do utrzymywania pszczół w takiej przestrzeni. Na początku wykorzystywano na terenie Europy do tego celu naturalnie zasiedlone przez rodziny pszczele dziuple w drzewach. Na terenach Polski gospodarka pasieczna oparta była na stopniowej ewolucji z barci w drzewach poprzez kłody do uli rozbieralnych. Dopiero w XIX i XX wieku nastąpił szybki rozwój konstrukcji ula. Wprowadzono ramkę a konstrukcję ula oparto na trzech elementach: dennicy, korpusie i dachu. Ule wykonywano z drewna i słomy. Obecnie wprowadza się różne tworzywa wytwarzane przez człowieka: styropian, płyty pilśniowe, folie, gąbki, papier itp. W tym miejscu należy zastanowić się czy wprowadzane nowe materiały zapewniają rodzinie pszczelej dobrobyt. Z pewnością dąży się do ograniczenia kosztów nabycia ula, ale to drewno i słoma są najbardziej naturalne i zapewniają specyficzny mikroklimat w ulu. Te materiały są również odporne na drapanie, skrobanie, traktowanie ich ogniem, środkami chemicznymi, czego nie można powiedzieć o nowych materiałach. W chwili obecnej zaletą jest również ich ekologiczność. Drewno i słoma są biodegradowalne a ich produkcja jest odnawialna. Pozwalają również na samodzielne przygotowanie elementów ula i jego wykonanie (Bratkowski i in. 2002). Warunki klimatyczno-pożytkowe w regionie Warunki bytowe w środowisku prowadzenia pasieki są istotne dla decyzji podejmowanych przez pszczelarza. Region północno-wschodniej Polski jest zaliczany do obszaru o mroźnych zimach i upalnych latach. Okres wegetacyjny jest opóźniony w stosunku do południa kraju ponad 2 tygodnie. Obserwacje klimatu pozwalają stwierdzić, że w naszym regionie występują również wysokie odchylenia od średniej dla opadów i temperatur. Przebieg temperatur obrazuje rycina 1. Przedstawiono na niej miesięczne temperatury z 3 lat na tle wieloletniej (45 lat) dla 17

18 mm 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ,2 22,3 67,6 96,9 68,2 36,5 18,6 43,9 52,4 99,6 55,4 86, ,1 30,9 40,1 56,9 48,0 84,1 42,2 47,6 112,0 27,9 21,7 14, ,3 13,1 3,5 18,0 86,2 32,4 71,3 53,1 26,2 35,4 41,7 3,1 x wieloletnia 36,7 27,6 32,6 36,7 50,2 76,8 79,6 70,6 62,9 48,0 49,1 48,5 Rycina 1. Opady deszczu w rejonie Olsztyna na tle średniej wieloletniej (Bratkowski 2001) rejonu Olsztyna. Ostatnio jest charakterystyczne wyraźne rozchwianie klimatu. Podczas obecnej zimy 2011/12 obserwowaliśmy wyjątkowo ciepły grudzień i styczeń z temperaturami powyżej zera oraz brakiem okrywy śniegowej. Luty to siarczyste mrozy poniżej -20 o C z małymi opadami śniegu. Takie rozchwianie pogody powoduje duży niepokój pszczelarzy. Ciepłe zimy przyczyniają się do przedwczesnego podjęcia wychowu czerwiu i wzrostu zużycia pokarmu. Niejednokrotnie pszczelarze stwierdzali nawet kilka dm 2 czerwiu krytego w grudniu i styczniu. Miało to miejsce w rodzinach, które uległy nieprzewidzianym zdarzeniom losowym w tym okresie (zostały zniszczone przez kunę, wywrócone przez silny wiatr czy zmyte wodą podczas gwałtownej odwilży). Termin pierwszego oblotu wiosennego w naszym regionie jest relatywnie późny i ma miejsce w połowie marca. Po tym czasie należy się również spodziewać przedłużenia niesprzyjającej pogody, zimnych i deszczowych dni do końca marca. Na południu kraju występuje wówczas pogoda bardziej stabilna z większą liczbą dni słonecznych i lotnych. Niestabilną pogodę obserwuje się aż do kwitnienia rzepaku ozimego, kiedy zdarzają się spadki temperatur poniżej zera. A trzeba pamiętać, że pszczoły podejmują aktywność lotną w określonych warunkach: temperatura musi wynosić ok. 13 o C, dzień musi być bezdeszczowy. Również siła wiatru ma znaczenie dla ilości pokarmu przynoszonego przez robotnice do ula. W prostej zależności 18

19 rozwój roślinności zależy od przebiegu pogody a ta wpływa na aktywność lotną pszczół a zatem rozwój rodzin pszczelich. To w zależności od ich rozwoju pszczelarz podejmuje odpowiednie decyzje. Głównymi roślinami pożytkowymi regionu są mniszek lekarski, rzepak ozimy, malina leśna, gryka i wrzos. Najistotniejszymi pożytkami są dla większości pasiek pożytek z rzepaku ozimego i lip oraz gryki (Gromisz i in. 1978). Rozwój rodzin pszczelich jest ściśle związany z trwaniem poszczególnych pożytków (Gromisz i in. 1978). Kwitnienie głównych roślin pożytkowych w ostatnich latach rozpoczynało się w rejonie Olsztyna: rzepak - 2. maja, malina leśna - 5. czerwca, lipa drobnolistna - 1. lipca, gryka - 1. lipca a wrzos sierpnia (obserwacje własne). Rozwój rodzin trwa w naszych warunkach do kwitnienia maliny leśnej, kiedy kończy się nasilony wychów czerwiu (rycina 2). Po tym pożytku następuje masowe wygryzanie się pszczół z wcześniejszego czerwienia i rodziny trwają jeszcze w okresie nastroju rojowego, który przeciąga się do początków kwitnienia gryki i lip. W tym czasie liczebność populacji pszczół osiąga maksymalną wartość. W naszych warunkach klimatycznopożytkowych w rodzinie może nagromadzić się ok tys. osobników, a przez Powierzchnia czerwiu (dm 2 ) ,5 25,7 25,0 40,6 35,0 33,3 47,7 43,9 41,1 44,9 56,6a 39,0b 34,9Aa 23,3b 18,8B Daty pomiarów Grupa I Grupa II Grupa III cały sezon w ulu jest wychowywane ok. 200 tys. osobników. 19

20 Rycina 2. Powierzchnia czerwiu w wiosennych pomiarach w dm 2 (Katedra Pszczelnictwa UWM 2006, badania niepublikowane) Objaśnienia: grupa I - odbiór czerwiu, grupa II - odbiór czerwiu i pszczół, grupa III - kontrolna, prowadzona w tradycyjnym systemie gospodarki pasiecznej. Małe litery oznaczają różnice istotne przy p=0,05, duże przy p=0,01 Typy uli używane przez pszczelarzy w regionie Zakwalifikowanie ula do określonego typu zależy od zastosowanego wymiaru ramki. Najpopularniejszymi ulami w Polsce są Dadant (435x300mm), warszawski poszerzony (300x435mm), wielkopolski (360x260mm) i ul wielokorpusowy. Istnieją również liczne ule wprowadzane indywidualnie przez pszczelarzy, które charakteryzują się indywidualnie określonymi wymiarami ramek. W konstrukcji ula istnieje ogólna tendencja do nadawania ramce formatu ułatwiającego rodzinie jej zagospodarowanie i stworzenie dobrych warunków wychowu czerwiu i składania miodu. Ten format zbliża się do kwadratu. Najpopularniejszymi typami w regionie są tak jak w kraju ul Dadanta, warszawski poszerzony a z uli wielokorpusowych ul Ostrowskiej (360mmx230mm) i wielkopolski stojak (360mmx260mm), sporadycznie Langhstroth (435mmx230mm). Ule są wykonywane w dużych pasiekach często samodzielnie, zaś w pasiekach małych właściciele kupują gotowe. Obecnie istnieje szereg firm specjalizujących się w wykonywaniu uli, do czego wykorzystuje się styropian, piankę poliuretanową i materiały naturalne, czyli drewno, słomę, trzcinę. Bratkowski i in. (2002) wykazali, że samodzielne wykonanie ula może być o ponad 50% tańsze od zakupu gotowego ula. Ule muszą być solidnie wykonane i zapewniać rodzinie pszczelej właściwy dobrostan. Dobry ul powinien być trwały, chronić pszczoły przed czynnikami atmosferycznymi i szkodnikami. W okresie wiosny powinien być ciepły a w lecie chronić przed przegrzaniem. Pszczelarze niejednokrotnie dyskutują o wpływie typu ula na produkcyjność rodzin. Produkcyjność rodzin należy obecnie rozpatrywać wielokierunkowo a nie przez pryzmat ilości pozyskanego w sezonie miodu (Marcinkowski 1994). Jeżeli chodzi o znaczenie typu ula dla produkcji miodu, to do chwili obecnej nie stwierdzono jego wpływu na ilość pozyskanego w sezonie miodu. Innymi słowy o ilości wyprodukowanego miodu decyduje pszczelarz przez prowadzenie gospodarki pasiecznej, czyli dobór metody prowadzenia rodzin pszczelich w zależności od rasy pszczół i warunków klimatyczno-pożytkowych stacjonowania pasieki (Bornus i in. 20

21 1974, Marcinkowski, Skubida 1996). W powinności osoby zajmującej się prowadzeniem pasieki jest zatem zapewnienie dostępu do obfitych pożytków i intensyfikowanie produkcji. W tym miejscu należy podkreślić, że nowoczesne polskie pszczelarstwo oparte jest o wędrowanie z pasiekami i prowadzenie wielokierunkowej produkcji (Wilde, Cichoń 1999). Oprócz miodu prowadzi się pozyskiwanie pyłku, produkcję matek, odkładów, pszczół, mleczka pszczelego i propolisu. Wraz ze zwiększeniem intensywności produkcji zwiększa się ilość pozyskanego wosku (Skowronek 1976). Dlatego to, co jest istotne dla typu ula, to wprowadzenie rozwiązań konstrukcyjnych usprawniających obsługę pasieki i intensyfikowanie produkcji. Badania wykazały, że w modelu intensywnej gospodarski pasiecznej w naszym regionie można rozmiar produkcji kilkakrotnie zwiększyć (Bratkowski, Wilde, 2002a,b). Zwiększanie efektywności gospodarski pasiecznej poprzez dobór rozwiązań konstrukcyjnych ula Każdy ul składa się z trzech podstawowych części: dennicy, korpusu i dachu. Te trzy elementy wyznaczają przestrzeń dla przebywania pszczół. W ulach Dadanta i warszawskich dennice najczęściej są połączone z korpusem gniazdowym i odległość od dna do dolnej beleczki ramek wynosi ok. 2 cm. W ulach stojakach dennica jest najczęściej oddzielnym elementem często o wielu funkcjach. Funkcje dennicy można rozszerzyć przez wbudowanie poławiaczy pyłku, zastosowanie szuflady do podawania pokarmów, zastosowanie wkładek diagnostycznych i wkładek wentylacyjnych. Korpusy w ulach stojakach pełnią kilka funkcji, są one wykorzystywane jako transportówki podczas miodobrania, również przechowuje się w nich susz i ramki z węzą oraz wykorzystuje się je do siarkowania suszu. Podczas przeglądu wiosennego łatwo jest je oczyścić i przez to wymienić każdy element ula. Ich zaletą jest również to, że łatwo jest wydzielić w ulu rodnię i miodnię, stosując kratę odgrodową w poziomie. Pojemność ula rozbudowuje się dodając kolejne korpusy. Dachy w nowoczesnym ulu powinny być płaskie, umożliwiające piętrowanie uli podczas transportu. Obrys dachu nie powinien wychodzić poza bryłę ula. W brzegach dachu, kiedy jest podwyższony, nacina się pod kątem kilka szczelin lub 21

22 umiejscawia siatkowane otwory po przeciwległych stronach. Pomagają w wentylacji zimą a podczas transportu zapewniają dopływ powietrza. Ule Dadanta oraz warszawski poszerzony są chyba najczęściej stosowanymi w kraju ulami. Są przykładem uli o ustalonej liczbie ramek, ale przez stosowanie nadstawki wydziela się w nich miodnię. Zwiększanie pojemności w gnieździe następuje przez dodawanie plastrów w poziomie, a dodanie nadstawki jest powiększeniem pojemności w pionie. Do ich wad należą: ograniczona pojemność, konieczność stosowania transportówek do miodobrań i dowożenia plastrów podczas przeglądów. Są one jednak najczęściej wykonane solidnie z materiałów naturalnych a nie z tworzyw jak pianka poliuretanowa czy styropian. Zastosowanie poławiaczy pyłku jest konieczne do zwiększenia asortymentu produkcji. Badania wskazują na istotny jego udział w kształtowaniu wielkości produkcji. Zastosowanie poławiaczy bez zabiegów ingerujących w strukturę rodzin pozwala na odebranie w naszym regionie ok. 4 kg pyłku (Bratkowski., Wilde 2002a). Istotne z praktycznego punktu widzenia jest miejsce zainstalowania poławiacza w ulu. W ulach o konstrukcji nierozbieralnej (Dadant, warszawski zwykły) stosuje się poławiacze wylotowe. W ulach stojakach stosuje się poławiacze pyłku w układzie dennicowym (na dole ula) albo powałkowym (góra). Ich lokalizacja nie wpływa na ilość pozyskanego pyłku. Najbardziej wartościowy pyłek pozyskuje się z poławiaczy powałkowych, ponieważ obnóża są wtedy suszone ciepłem rodziny pszczelej. Pyłek w poławiaczu tak umiejscowionym jest wyjątkowo czysty. Natomiast poławiacze wylotowe mają istotną wadę, pojemność szuflady jest mała a to powoduje konieczność codziennego jej opróżniania. W poławiaczach dennicowych zebrany pyłek ma tendencję do pleśnienia oraz wpadają do niego zanieczyszczenia (np. martwe pszczoły, wieczka komórek czerwiu, porażony grzybicą czerw). Pozyskiwanie wosku przy obecnie wysokich kosztach wytopu i niskiej cenie jest przydatne w celu jego wymiany na węzę lub wykonywania świec. W Polsce produkuje się ok. 0,3 kg wosku z rodziny, jednak ta ilość wzrasta trzykrotnie (1 kg) przy intensywnej produkcji miodu (Skowronek 1976). Intensywna produkcja kitu pszczelego jest możliwa w każdym typie ula i przebiega podobnie. Często stosuje się kitołapki umieszczając je na powałce. W celu zwiększenia produkcji kitu należy również systematycznie zeskrobywać go z elementów ula takich jak beleczki ramek lub beleczki odstępnikowe. Najczęściej zwiększa się odstępy między beleczkami odstępnikowymi a górną beleczką ramki. 22

23 6 5 4,7 5,1 5,1 25,9 4,6 30 robotnic/larwę 25 kg pszczół ,1 2,8 3,9 3,9 3,7 5,3 7,2 8,8 11, pszczoły pszczół/larw ę 0 31.V. 15.VI. 30.VI. 15.VII. 31.VII. 15.VIII. 31.VIII. 0 Rycina 3. Sezonowe kształtowanie się zdolności produkcyjnej rodziny pszczelej (Gromisz i in. 1978) Pszczoły wypełniają kitem wolne przestrzenie pomiędzy nimi (Bratkowski, Wilde. 2000). Proponowane metody gospodarki pasiecznej w ulach różnych typów Optymalne wykorzystanie pożytków nektarowych polega na stosowaniu się do ogólnej zasady, że należy nagromadzić jak największą populację pszczół na ten czas. Dlatego już w czasie jesiennego rozwoju i wiosny należy stymulować rodziny do intensywnego rozwoju (Marcinkowski, Skubida 1996). Niestety, w regionie Warmii i Mazur optymalny skład rodziny pszczelej występuje w momencie zakończenia kwitnienia większości głównych roślin pożytkowych, w drugiej części sezonu (rycina 3). W pierwszej połowie sezonu, do końca czerwca wzrasta populacja pszczół w rodzinach, której wzrost wynika z intensywnego wychowu czerwiu. Dlatego większość gromadzonego pokarmu jest zużywana na bieżące potrzeby, a produkcja miodu nie odzwierciedla w pełni możliwości środowiska. Niestety, w tym czasie w rodzinie występuje ciągle zbyt mała liczba pszczół a priorytetem dla rodziny jest zwiększenie powierzchni czerwiu. Taki stan trwa do ostatniej dekady czerwca 23

24 (Gromisz i in. 1978). W połowie czerwca w ulu jest ok. 4 kg robotnic. Priorytetem dla pszczelarza jest produkcja miodu przez cały sezon a najważniejszy problem stanowi permanentny stan rojowy. Z biologicznego punktu widzenia pszczoły dążą do wydania jak największej liczby rojów. Dlatego pszczelarze powinni zapobiegać rójce i maksymalizować produkcyjność rodzin. Z tego powodu, aby wykorzystać pożytki należy regulować strukturę rodzin i zapewnić pasiece dostęp do pożytków towarowych. Obecnie zaleca się prowadzenie gospodarki wędrownej. W tym celu wymaga się posiadania uli zapewniających łatwy załadunek, szybką obsługę i odpowiednią wentylację. Rzepak ozimy lub jary są powszechnie uprawiane i transport pszczół jest wykonywany najczęściej na małą odległość. Podobnie jest z lipą, ponieważ jest to roślina powszechnie wykorzystywana do nasadzeń przydrożnych, parkowych i miejskich. Sprawa komplikuje się przy wykorzystywaniu pożytku z gryki i wrzosu. Najlepsze zbiory z upraw gryki uzyskuje się w obszarze Olsztynek Nidzica Grunwald. Dlatego pszczelarze z północy naszego regionu zmuszeni są odbywać kilkugodzinną wędrówkę. Podobnie pożytek wrzosowy występuje w okolicach Pisza i Orzysza, co wymaga kilkugodzinnego przewożenia pszczół. W tym przypadku ule powinny zapewniać nasiloną wentylację, aby pszczoły nie stresowały się, nie doszło do ich uduszenia, zaparzenia czerwiu lub osypania się rodzin. Dobór metody gospodarki do typu ula Okres produkcji miodu ma miejsce w regionie głównie latem. Wiosną mamy do czynienia z pożytkami mniszkowym, z rzepaku ozimego i maliny leśnej. Charakterystyczne dla tych pożytków jest to, że występują w okresie szczególnie niestabilnej pogody i intensywnego wiosennego rozwoju. Pogoda charakteryzuje się przymrozkami w nocy, niskimi temperaturami w dzień oraz licznymi dniami z deszczem i zachmurzeniem. Te czynniki ograniczają dostęp do pożytków oraz powodują duże zużycie pokarmu na potrzeby własne. Do końca kwietnia wymieranie pszczół zimujących jest rekompensowane powolnym wzrostem populacji robotnic pokolenia wiosennego. Wielkość rodziny wyrażona liczbą pszczół wynosi ponad 2 kg. Przed kwitnieniem rzepaku ozimego następuje wymiana pszczół zimowych na pokolenie tegoroczne a ilość pszczół wzrasta do 3-4 kg z końcem kwitnienia maliny leśnej. Pojawia się dużo czerwiu i występuje nastrój rojowy. Rodziny nie mają jednak 24

25 w dalszym ciągu pełnej sprawności produkcyjnej. Należy zatem wiedzieć, że produkcja miodu nie będzie wysoka w tym okresie. Metody produkcji miodu muszą być oparte o dostosowanie gniazda do siły rodziny i kontrolę stanu zapasów. Z ula nie wybiera się podczas ewentualnego miodobrania całości miodu dbając o pozostawienie żelaznego zapasu. Należy pamiętać, że negatywne efekty radykalnego działania w rodzinie pszczelej mogą utrzymywać się blisko 40 dni (Marcinkowski 1991). Dlatego taka rodzina nie wykorzysta w pełni oferowanych w przyszłych tygodniach pożytków. Proponowane metody postępowania dla poszczególnych typów uli w okresie wiosennym W naszym regionie sprowadzają się one do prostych zabiegów. Zasilanie pszczołą lotną poprzez prowadzenie nalotów jest ryzykowne ze względu na niestabilną pogodę. Rodziny zasilające są radykalnie osłabiane a ich zdolność do rozwoju w przypadku długo utrzymującego się oziębienia jest ograniczona. Podobnie zasilone rodziny nie wykorzystają utworzonego potencjału do zgromadzenia zapasu miodu. Takie prowadzenie gospodarski pasiecznej jest ryzykowne. Bilans produkcji miodu dla pasieki może być ujemny. Dlatego proponuje się gospodarkę opartą na indywidualnym traktowaniu rodzin pszczelich. Niezależnie od typu ula każda rodzin powinna być zdrowa, posiadać zdrową i płodną matkę, ul powinien być dobrze ocieplony a w gnieździe powinien znajdować się wystarczająco duży zapas pokarmu. W ulach wielokorpusowych (ul Langhstrotha, Ostrowskiej) po wiośnie ścieśniamy gniazda i pozostawiamy je w układzie o jednakowej liczbie plastrów w korpusie dolnym i górnym. Z chwilą przejścia matki do kondygnacji dolnej rodnię wydzielamy kratą odgrodową. Utrzymanie gniazda jest cały czas ciasne. Poszerzanie gniazda wykonuje się tylko, gdy to konieczne plastrami przeczerwionymi przenosząc plastry z miodem z rodni do miodni. W korpusach utrzymujemy jednakową liczbę plastrów. Z miodni wybiera się pojedyncze plastry do miodobrania. Szczególnie dotyczy to pożytków wczesnowiosennych np. z mniszka. Na rzepaku rodziny dochodzą do wyraźnej siły. Z początkiem jego kwitnienia zaczynamy podawać węzę. Zaleca się przenoszenie czerwiu krytego do korpusu nad rodnią a nad nim ustawia się korpus miodni lub półnadstawkę (A-rodnia, B-czerw i susz lub C-susz). W tym czasie pojawia się nastrój rojowy a zatem należy 25

26 przewidzieć wykonywanie odkładów. W takim przypadku stosuje się wybieranie plastrów czerwiu krytego i pszczół z rodni. Obfitość pożytku rzepakowego pozwala w sprzyjających warunkach na odebranie pełnych korpusów miodu. Na mniszku w ulach Dadanta, warszawskim poszerzonym i leżakach postępujemy podobnie. Poszerza się tylko gniazdo nie stosując nadstawek. Można pozostawić rodziny na ciasnym gnieździe i ewentualnie poszerzanie dokonuje się na pożytek wstawiając ramki z magazynu poza plastry z zapasem zimowym. W nich powinny gromadzić się skąpe zapasy miodu wiosennego. W ulach z nadstawką można ją dodać pod warunkiem dobrego ocieplenia i daje się jednakową liczbę plastrów w gnieździe i nadstawce rozdzielając je kratą odgrodową. Na rzepaku ozimym w ulu Dadant poszerzanie prowadzimy podobnie a w pewnym momencie wstawia się całą nadstawkę i wypełnia gniazdo. Przy obfitym wziątku może wystąpić konieczność wykonania miodobrania w czasie pożytku. Innym sposobem jest wydzielenie gniazda na 5 plastrach i wstawianie 1-2 ramek nadstawkowych obok, dokładnie ocieplając gniazdo matami bocznymi. Po wypełnieniu miodem ramek nadstawkowych obok ramek gniazdowych przenosi się je do nadstawki nad ramki gniazdowe. Czynność tą powtarza się a z chwilą wypełnienia nadstawki robi się miodobranie. W tym czasie w gnieździe wykonywane są już zabiegi przeciwrojowe poprzez wycofywanie czerwiu i pszczół. Pozyskane czerw i pszczoły wykorzystuje się do zasilania rodzin słabszych, które rokują rozwój i produkcję lub do tworzenia odkładów. Tworzenie odkładów Ta metoda jest zalecana w okresie od kwitnienia rzepaku ozimego i trwa do drugiej połowy czerwca. Tworzenie odkładów i ich wykorzystanie do produkcji miodu jest uniwersalnym rozwiązaniem dla każdego typu ula. Wprowadził ją w naszym regionie Stefan Tkaczuk - pszczelarz z Grzegórzek k/nidzicy. Do jej prowadzenia potrzeba dodatkowych uli z wyposażeniem. Z rodzin macierzystych tworzy się wczesne odkłady w pierwszej połowie maja z matkami nieunasienionymi. Po podjęciu czerwienia przez matki zasila się młode rodziny tylko czerwiem krytym z macierzaka. Ten zabieg wykonuje się co dni i prowadzi do czasu zaniku nastroju rojowego, czyli ostatniej dekady czerwca. Efekt wprowadzonej metody to utrzymanie macierzaka w nastroju pracy i relatywnie wysokiej sprawności produkcyjnej. Odkłady 26

27 stają się w pełni produkcyjne na pożytek z lipy lub gryki. Utworzone odkłady można również traktować jako nowe rodziny do zwiększenia stanu pasieki lub po pożytkach łączy się je z likwidowanymi macierzakami po wycofaniu z nich starych matek. Można je wykorzystać w produkcji miodu z wrzosu (patrz dalej). Wykorzystanie pożytków letnich z lipy szerokolistnej i drobnolistnej oraz gryki polega głównie na zastosowaniu zasady Taranowa (szczególnie w pasiekach kończących sezon na tych pożytkach). W rodzinach izoluje się matkę na 3 plastrach na 29 dni przed zakończeniem pożytku. Po jej izolacji należy 9 dni po założeniu izolatorów wykonać przegląd w celu zerwania mateczników. Po pożytku, który wykorzystują pszczoły z intensywnego czerwienia wybiera się miód a matkę wypuszcza. Metoda ta jest dobra dla każdego typu ula a do jej przeprowadzenia można zakupić gotowe lub samodzielnie wykonać potrzebne izolatory. W ten sposób ogranicza się ilość wychowywanego czerwiu a maksymalizuje liczbę pszczół gotowych do lotów i przetwarzania wziątku. Pożytek z gryki w ulach stojakach wykorzystuje się następująco. Po wywiezieniu na pożytek dokonuje się radykalnego zwiększenia pojemności ula przez dostawienie 3. lub 4. korpusu. Plastry z gniazda z czerwiem wstawia się jako ostatni korpus a pomiędzy nie wstawia się korpusy z suszem i węzą. Węzę stosuje się głównie w miodni. Gniazda wypełnia się suszem i jako przedostatnią ramkę wstawia się węzę. Taki zabieg likwiduje nastrój rojowy a ewentualne matki młode wygryzione ponad kratą są przez pszczoły likwidowane po wejściu rodzin w okres jesiennego rozwoju. W ulach Dadanta i warszawskich odwirowuje się nadmiar miodu przed pożytkiem. W czasie jego trwania rodziny zajmują cały ul (gniazdo i nadstawkę). Gryka jest w rejonie Nidzicy pożytkiem bardzo intensywnym, dlatego należy liczyć się z koniecznością dokonania odwirowania miodu w czasie trwania pożytku nawet dwukrotnego. W ulach stojakach można wstawić korpusy z suszem nad rodnię. Wykorzystanie pożytków późnych Ewentualnym pożytkiem, który w naszym regionie można wykorzystać jest skupisko wrzosów w rejonie poligonu w Orzyszu. Do tego pożytku rodziny przygotowuje się w okresie jesiennego rozwoju tzn. od połowy lipca. W tym czasie nie należy ograniczać matek w czerwieniu i spełnić wszystkie zalecenia dobrego przygotowania do zimowli. W ulach stojakach rodziny utrzymywane są na 2 27