RAPORT KOŃCOWY Z BADANIA

Transkrypt

1 RAPORT KOŃCOWY Z BADANIA Analiza podejmowanych działań w obszarze bezdomności i mieszkalnictwa socjalnego celem zebrania danych niezbędnych dla opracowania diagnozy strategii polityki społecznej województwa mazowieckiego w obszarze bezdomności i mieszkalnictwa socjalnego Listopad 2013 Na zlecenie Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej w ramach projektu systemowego Razem dla Mazowsza Edukacja w działaniu współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej 1

2 Spis treści Wprowadzenie... 3 Streszczenie... 3 Summary... 4 Opis przedmiotu, głównych założeń i celów badania... 5 Opis doboru próby... 6 Opis okoliczności towarzyszących badaniu...7 I. Opis zastosowanej metodologii oraz źródła informacji wykorzystane w badaniu Zastosowane metody i techniki badawcze Analiza Desk Research (DR) Wspomagany komputerowo wywiad przy pomocy strony www (CAWI) Wywiad bezpośredni z wykorzystaniem papierowej wersji kwestionariusza (PAPI) Pytania badawcze II. Opis, analiza i interpretacja wyników badania Diagnoza oferty wsparcia instytucjonalnego dla osób bezdomnych Korzystanie ze wsparcia Diagnoza przyczyn bezdomności Sytuacja osób bezdomnych, przestrzenne natężenie i migracje osób bezdomnych III. Wnioski, rekomendacje i dyspozycje Podsumowanie badania Słabe i mocne strony Zalecenia i sugestie IV. Aneks do raportu Wykorzystane wskaźniki statystyczne Spis tabel i wykresów wykorzystanych w raporcie Pozostałe zestawienia Narzędzia badawcze Kwestionariusz wywiadu CAWI samorządy gminne i powiatowe (jednostki organizacyjne pomocy społecznej) Kwestionariusz wywiadu PAPI instytucje/placówki zajmujące się wsparciem dla osób bezdomnych Wykorzystane źródła

3 Wprowadzenie Niniejszy raport przedstawia analizę danych uzyskanych dzięki badaniu zrealizowanemu przez firmę ASM Centrum Badań i Analiz Rynku Sp. z o.o. na zlecenie Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej w ramach projektu systemowego Razem dla Mazowsza Edukacja w działaniu. Tematem badania jest Analiza podejmowanych działań w obszarze bezdomności i mieszkalnictwa socjalnego celem zebrania danych niezbędnych dla opracowania diagnozy strategii polityki społecznej województwa mazowieckiego w obszarze bezdomności i mieszkalnictwa socjalnego. Streszczenie Przedstawione w raporcie opracowanie wyników analizy zebranych danych, pozwala dostrzec następujące wnioski i obserwacje dotyczące problematyki bezdomności na terenie województwa mazowieckiego: Zdecydowana większość (71%) placówek (schronisk i noclegowni) realizuje działania z zakresu wsparcia dla osób bezdomnych, gdyż są to ich działania własne/statutowe. Natomiast dla 36% placówek takie działania są realizowane z uwagi na zadania zlecone przez inny podmiot (najczęściej organ samorządu). Placówki (schroniska i noclegownie) finansowane są głównie z dotacji samorządowych (70%). W pozostałych przypadkach źródłem finansowania są dotacje własne podmiotu prowadzącego lub dotacje rządowe. Wsparcie dla osób bezdomnych posiada stabilne podstawy prawne i w przypadku jednostek organizacyjnych pomocy społecznej obejmuje najczęściej pomoc kompleksową (finansową, rzeczową, lokalową i socjalną), z czego pomoc finansowa wymaga największych zasobów. W przypadku placówek (schronisk i noclegowni) pomoc udzielana bezdomnych przyjmuje najczęściej postać noclegu, wyżywienia i pomocy socjalnej. W niewielkim zakresie oferowane wsparcie obejmuje pomoc w przekwalifikowaniu, doradztwo zawodowe czy też tworzenie programów wychodzenia z bezdomności, co w efekcie przekłada się na słabą aktywizację osób bezdomnych. Pomimo istnienia aktów prawnych regulujących sferę mieszkalnictwa socjalnego, w województwie mazowieckim powstaje mało lokali socjalnych (mieszkań chronionych, budynków typu TBS), a ponadto okres oczekiwania na przydział lokalu socjalnego jest bardzo długi (w ponad połowie badanych powiatów wynosi on ponad 2 lata). Odnotowano szereg zapisów dotyczących działań wpierających osoby bezdomne znajdujących się w dokumentach strategicznych gmin i powiatów, jednak taka sytuacja nie dotyczy zbyt wielu obszarów województwa mazowieckiego. Co więcej, około 73% jednostek organizacyjnych pomocy społecznej nie ma przewidzianych specjalnych działań czy specyficznych rozwiązań z zakresu pomocy osobom bezdomnym. W województwie mazowieckim istnieje dostateczna liczba placówek i instytucji wspierających osoby bezdomne, posiadająca wystarczającą liczbę miejsc. Należy jednak 3

4 podkreślić, iż zjawisko bezdomności jest skoncentrowane w Warszawie, gdyż jest to największe miasto województwa mazowieckiego, oferujące dużo większy zakres pomocy od pozostałych miejscowości (np. liczba placówek i dostępnych miejsc). Przedstawiciele badanych jednostek, instytucji i placówek nie posiadali wystarczającej wiedzy, aby można na jej podstawie stworzyć kompletny obraz zjawiska bezdomności w województwie mazowieckim. Posiadali jednak w większości dużą wiedzę z zakresu pomocy, która oferowana jest osobom bezdomnym. Respondenci do głównych przyczyn bezdomności zaliczyli alkoholizm, ubóstwo i bezrobocie. Nie można wskazać konkretnych kierunków migracji osób bezdomnych, z uwagi na niewystarczające dane oraz z racji tego, że większość bezdomnych jest od dłuższego czasu obecna w dotychczasowym miejscu przebywania, a ci, którzy przybyli spoza województwa mazowieckiego pochodzili z niemal każdej części kraju. Można zauważyć zależność: im starsza jest osoba bezdomna, tym dłuższy jest jej staż bezdomności oraz tym dłuższy okres przebywania na terenie placówki (schroniska lub noclegowni). Summary The analysis of the data collected, which is presented in this report, reveals the following conclusions and observations on issues of homelessness in the region of Mazowieckie: The vast majority (71%) of facilities (hostels and night shelters) carries out activities related to support for the homeless, because they are their own statutory activities. However, for 36% of establishments such activities are carried out due to the tasks assigned by the other party (usually local government body). Facilities (hostels and night shelters) are funded mainly from local government grants (70%). In other cases, the source of funding is its own operating grants or government subsidies. Support for homeless people is based on the legal acts and in the case of organizational units of social welfare mostly includes comprehensive support (financial, material, accommodation and social), with financial support requires the most resources. In the case of facilities (hostels and shelters) supporting the homeless takes the most common form of accommodation, food and social help. In a small range the offered support includes help in retraining, counseling or creating programs focused on coming out of homelessness, which has influence on poor activation of the homeless. Although there are legal acts regulating the sphere of social housing, in the region of Mazowieckie little social housing (sheltered housing, building type TBS) has been created, and also waiting for the allocation of social housing is very long (in more than half of the districts it amounts to more than 2 years). There have been a number of records relating to activities supporting homeless people located in strategic documents of municipalities and counties, however, such a situation does not apply to many areas of the region of Mazowieckie. Moreover, about 73% of 4

5 organizational units of social welfare is not provided for special activities or specific solutions in the field of supporting the homeless. In the region of Mazowieckie there is a sufficient number of facilities and institutions supporting the homeless, having a sufficient number of places. It should be noted, however, that the phenomenon of homelessness is concentrated in Warsaw, because it is the largest city in the region of Mazowieckie, offering a much wider range of support from other towns (eg, number of facilities and available places). Representatives of the units, facilities and institutions did not have enough knowledge to create a complete picture of homelessness in the region of Mazowieckie. They have, however, large knowledge of the help that is offered to the homeless. According to respondents answers, the main causes of homelessness are alcoholism, poverty and unemployment. It is not possible to identify the specific directions of migration of homeless people, due to insufficient data and because of the fact that the majority of homeless people has long been present in the current places, and those who came from outside the region of Mazowieckie have come from almost every part of the country. The followed correlation is noticeable: the older the homeless person is, the longer is the length of one s homelessness and the longer is the period of staying in the facility (hostel or shelter). Opis przedmiotu, głównych założeń i celów badania Przedmiotem badania było dokonanie analizy działań w obszarze bezdomności i mieszkalnictwa socjalnego prowadzonych w województwie mazowieckim, na podstawie dostępnych pierwotnych danych i informacji uzyskanych z dokumentów (raportów, sprawozdań itp.), jak również danych wtórnych zebranych w trakcie procesu badawczego. Cel główny badania został określono jako: uzyskanie informacji w oparciu o podejmowane działania z zakresu pracy socjalnej o skali zjawiska bezdomności i migracji osób bezdomnych na terenie województwa mazowieckiego oraz o zasobach i potrzebach rozwoju infrastruktury mieszkalnictwa socjalnego Do realizacji celu głównego zostały wyznaczone następujące cele szczegółowe: 1. Diagnoza skali występowania zjawiska bezdomności na terenie województwa mazowieckiego z podziałem na grupy wiekowe 0-18 lat, lat, lata, powyżej 64 lat. 2. Przebadanie przedstawicieli 100% samorządów gminnych i powiatowych (jednostki organizacyjne pomocy społecznej) z terenu Mazowsza w celu: 5

6 - określenia liczby osób bezdomnych korzystających z pomocy OPS w formie programów wychodzenia z bezdomności, - określenia liczby osób korzystających z programów/dotacji rządowych jakie pozyskują samorządy gminne, powiatowe w zakresie wsparcia osób bezdomnych, - diagnozy i analizy form wsparcia prowadzonej pracy socjalnej z zakresu aktywnej integracji skierowanych do osób bezdomnych z podziałem na grupy, - diagnozy sytuacji mieszkalnictwa na terenie Mazowsza - określenie liczby: noclegowni, schronisk, hosteli, domów dla bezdomnych, mieszkań wspieranych, mieszkań socjalnych, wspólnot mieszkaniowych, konstrukcji tymczasowych; ponadto ustalenie liczby osób zagrożonych bezdomnością średnia liczba eksmisji skutecznych, nieskutecznych, czas oczekiwania na mieszkanie, - diagnozy realizacji działań w ramach wojewódzkiej Strategii Polityki Społecznej na Mazowszu w obszarze bezdomności i mieszkalnictwa socjalnego na terenie gmin. 3. Przebadanie przedstawicieli 100% instytucji/placówek zajmujących się wsparciem dla osób bezdomnych z województwa mazowieckiego z podziałem na: ogrzewalnie, noclegownie, schroniska, hostele, domy dla bezdomnych zgodnie z rejestrem placówek zamieszczonych w wykazie Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego w celu: - określenia liczby osób bezdomnych (dane uśrednione roczne, z uwzględnieniem podziału na grupy wiekowe, płeć, miejsce ostatniego pobytu), - diagnozy i analizy form wsparcia prowadzonej pracy socjalnej z zakresu aktywnej integracji skierowanych do osób bezdomnych z podziałem na grupy wiekowe, - analizy zjawiska migracji osób bezdomnych na podstawie informacji dotyczących ostatniego legalnego pobytu bezdomnego (miejsce pochodzenia bezdomnego województwo), - stworzenia map przestrzennych natężenia i migracji osób bezdomnych. Opis doboru próby Badaniem zostali objęci przedstawiciele 100% samorządów gminnych i powiatowych (jednostki organizacyjne pomocy społecznej na obszarze 314 gmin i 42 powiatów), a także przedstawiciele 100% instytucji/placówek wspierających osoby bezdomne na terenie województwa mazowieckiego (zgodnie z rejestrem placówek zamieszczonym w wykazie Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego 71 placówek). Jednak z uwagi na kwestię dyspozycyjności i/lub kompetencji osób w wybranych jednostkach i placówkach, jak również problem odmowy udziału w badaniu, udało się przeprowadzić badanie z przedstawicielami 59% samorządów gminnych i powiatowych (łącznie 210 jednostek z gmin i powiatów) oraz z przedstawicielami 83% instytucji/placówek wspierających osoby bezdomne na terenie województwa mazowieckiego (59 placówek spośród tych, które zostały wymienione we wspomnianym rejestrze. Należy podkreślić, iż wskaźnik zwrotu (response-rate) na poziomie 59% kwalifikuje się bardzo wysoko, w porównaniu do poziomu wskaźnika zwrotu, jaki zazwyczaj jest osiągany w badaniach przeprowadzanych za pomocą metody CAWI. Jak wynika z literatury poświęconej stosowaniu tej metody w badaniach, najczęściej wskaźnik zwrotu waha się na poziomie od kilku do kilkunastu procent, co wcale nie zmniejsza wartości uzyskanych wyników, albowiem zostają zachowane 6

7 statystyczne standardy reprezentatywności i możliwe jest w takiej sytuacji uogólnianie wyników na całą badaną populację 1. Podobnie wygląda sytuacja w przypadku wielkości próby obejmującej instytucje/placówki wspierające osoby bezdomne na terenie województwa mazowieckiego. Ankieterzy odnotowali 7 przypadków odmowy przeprowadzenia wywiadu, 3 przypadki, kiedy placówka była nieczynna oraz 2 przypadki, kiedy placówka nie spełniała wytycznych dla respondentów w badaniu. Wywiady przeprowadzone z 83% wszystkich podmiotów gwarantują możliwość uogólniania wyników na całą badaną populację. Opis okoliczności towarzyszących badaniu Do okoliczności towarzyszących badaniu należy z pewnością zakwalifikować wspomniane wcześniej problemy z dostępnością do 100% wytypowanych jednostek/instytucji i placówek. Pozostałe warunki, które wpływały na realizację badania, nie zakłóciły jego przebiegu w żadnym z etapów wyróżnionych na podstawie zastosowanej metody badawczej. Poniżej został przedstawiony szczegółowo przebieg każdego z tych etapów. Przebieg analizy Desk Research 1. Dotarcie do materiałów źródłowych dostępnych na stronach internetowych oraz w literaturze. 2. Opracowanie odpowiedzi na pytania badawcze w oparciu o materiały objęte badaniem na podstawie dyspozycji do analizy DR. 3. Opracowanie wyników i wniosków analizy DR. Przebieg badania CAWI 1. Rozesłanie listu intencyjnego do wszystkich podmiotów wytypowanych do udziału w badaniu. 2. Rozesłanie wiadomości dotyczącej badania wraz z odnośnikiem do kwestionariusza. 3. Monitorowanie stanu zbierania danych oraz kontrola uzyskiwanych informacji. 4. Kontakt telefoniczny w przypadkach, gdy dany podmiot nie odpowiedział na przesłaną wiadomość, nie wypełnił kwestionariusza lub uzyskane dane są niepełne. 5. Zakończenie zbierania danych w terenie. Przesłanie wiadomości z podziękowaniem za udział w badaniu. 6. Sprawdzenie uzyskanych baz danych. 7. Opracowanie wyników i wniosków na podstawie uzyskanych danych. Przebieg badania PAPI 1. Przesłanie listów zapowiednich do placówek wytypowanych do udziału w badaniu. 2. Przygotowanie ankieterów do przeprowadzenia badania. 3. Przeprowadzenie badania w terenie 1 Zając Jan M., Batorski Dominik, Jak skłonić do udziału w badaniach internetowych: zwiększanie realizacji próby, Psychologia społeczna, nr 3, 2007, s

8 4. Zebranie i zakodowanie kwestionariuszy 5. Kontrola przebiegu badania w terenie 6. Weryfikacja uzyskanych baz danych. 7. Opracowanie wyników i wniosków na podstawie uzyskanych danych. 8. Opracowanie raportu. I. Opis zastosowanej metodologii oraz źródła informacji wykorzystane w badaniu 1.1 Zastosowane metody i techniki badawcze W badaniu zostały wykorzystane następujące metody i techniki badawcze: analiza Desk Research, wywiad CAWI, wywiad PAPI Analiza Desk Research (DR) Opis techniki Metoda analizy danych zastanych, potocznie zwana badaniem gabinetowym lub zza biurka, oparta jest na badaniu utrwalonych źródeł, które nie zostały wywołane przez badacza. Jest to badanie niereaktywne, nie dochodzi tu bowiem do interakcji badacza z badanym podmiotem. Podstawą jest analiza archiwów, dokumentów, sprawozdań oraz innych zastanych źródeł pisanych. Analiza Desk Research wiąże się z wieloma możliwościami, takimi jak: Oszczędność czasu oraz środków finansowych; Niwelowanie prawdopodobieństwa występowania błędów pomiarowych; Redukcja wpływu badacza na uzyskany materiał; Możliwość względnie łatwego powtórzenia procedury badawczej. Ograniczeniem tej metody jest jednak oparcie się jedynie na materiałach pisanych. Uzyskanie głębokiego i rzetelnego obrazu badanych zjawisk i problemów wiąże się więc z potrzebą wykorzystania również innych metod i technik badawczych. Ocena możliwości wykorzystania danych zastanych Raporty i opracowania pozwoliły na dokonanie częściowej diagnozy sytuacji województwa mazowieckiego na tle całego kraju oraz innych województw w aspekcie zjawiska bezdomności i mieszkalnictwa socjalnego. Stanowiły także źródło odniesienia dla danych uzyskanych z badań 8

9 metodą CAWI. Analiza kontekstu prawnego wsparcia osób bezdomnych pozwoliła na ocenę wykorzystywania przez jednostki samorządu terytorialnego dostępnych możliwości oraz ocenę bogactwa oferty prowadzonych działań pomocowych. Udostępnienie przez badane podmioty danych sprawozdawczych pozwoliło na dokładne przeanalizowanie badanego zjawiska oraz przeprowadzenie analiz statystycznych opartych na dokładnych i aktualnych danych liczbowych Wspomagany komputerowo wywiad przy pomocy strony www (CAWI) Opis techniki CAWI jest to ilościowa metoda badań on-line. Charakteryzuje się względnie łatwym przeprowadzeniem wywiadu z respondentem, zaletą jest również oszczędność czasu i środków finansowych. Metoda ta zapewnia również komfort badanym, związany z indywidualnym dostosowaniem czasu i tempa udzielenia wywiadu, a także możliwości powrotu do uzupełniania kwestionariusza. Sprzyja to uzyskaniu pełniejszych informacji, przyczynia się do rzetelnej analizy i możliwości zastanowienia się nad podniesionymi w kwestionariuszu problemami, a tym samym do skupienia się nad udzielanymi odpowiedziami. CAWI polega na udostępnieniu badanym internetowego kwestionariusza. Odpowiedzi automatycznie zapisywane są w bazie danych przez system zarządzający procesem zbierania danych. Wyeliminowanie roli ankietera z procesu zbierania danych przekłada się na zniwelowanie wpływu jego obecności na udzielane odpowiedzi, a także ewentualnych błędów ankieterskich. Sprawdzają się także w badaniach, gdzie zakres informacji zbieranych od respondentów jest szeroki i wymaga dostępu badanych do innych danych (np. sprawozdawczych, w przypadku danych szacunkowych, liczbowych). Badania narzędziem CAWI wiążą się jednak z tzw. błędami pomiaru wynikającymi z braku odpowiedzi, które obniżają wskaźnik reprezentatywności: niski response-rate, niski retention-rate, braki pojedynczych odpowiedzi. Występowanie i skala tego rodzaju trudności wiąże się ze specyfiką próby badawczej oraz posiadaniem przez respondentów odpowiedniego zasobu wiedzy i informacji Wywiad bezpośredni z wykorzystaniem papierowej wersji kwestionariusza (PAPI) Opis techniki Wywiad PAPI opiera się na bezpośredniej interakcji ankietera z respondentem. Ankieter zadaje pytania wykorzystując papierową wersję kwestionariusza, na której zapisywane są odpowiedzi udzielane przez badanego. Jest to jedna z podstawowych technik badawczych. Jej główne zalety to łatwość dostosowania miejsca i czasu przeprowadzania wywiadu do możliwości respondenta. Dodatkowo badania PAPI wiążą się z możliwością otrzymania pełniejszych i bardziej wyczerpujących odpowiedzi, a także z możliwością zadania dodatkowych pytań przez ankietera lub wyjaśnienia ewentualnych niejasności. Obecność ankietera w wielu przypadkach wpływa również na skuteczność badania, motywując do udzielania odpowiedzi na zadawane pytania. 9

10 1.2 Pytania badawcze Poniżej przedstawiono zestawienie problematyki badawczej w formie przyporządkowanych poszczególnym obszarom pytań, na których oparta została przeprowadzana w ramach badania analiza. Poszczególne pytania badawcze zostały przyporządkowane do wykorzystanych technik badawczych. Tabela 1. Zestawienie problematyki badawczej Lp. Obszar badania Pytania badawcze Techniki badawcze 1. Jaka jest oferta wsparcia instytucjonalnego dla osób DR, CAWI, PAPI bezdomnych w powiecie/ gminie (określenie liczby: noclegowni, schronisk, hosteli, domów dla bezdomnych, mieszkań wspieranych, mieszkań socjalnych, wspólnot mieszkaniowych, konstrukcji tymczasowych)? 2. Jaki jest poziom wiedzy kadry jednostek organizacyjnych CAWI pomocy społecznej na temat wsparcia z jakiego mogą skorzystać Diagnoza oferty wsparcia osoby bezdomne? Obszar 1 instytucjonalnego dla 3. Jaki jest poziom wiedzy kadry instytucji/placówek działających PAPI osób bezdomnych w obszarze bezdomności w zakresie wsparcia z jakiego mogą skorzystać osoby bezdomne? 4. Jakie działania na terenie gminy były prowadzone w obszarze CAWI, DR bezdomności? i mieszkalnictwa socjalnego określone w strategii polityki społecznej województwa mazowieckiego? 5. Czy w dokumentach strategicznych gminy/powiatu znajdują DR, CAWI się działania skierowane do osób bezdomnych? 6. Jaki jest udział osób bezdomnych korzystających ze wsparcia CAWI jakie oferują instytucje pomocowe w ogólnej liczbie osób korzystających z pomocy? Obszar 2 Korzystanie ze wsparcia 7. Jaki jest udział osób bezdomnych korzystających z programów CAWI aktywizacyjnych w obszarze bezdomności w ramach projektów/dotacji samorządowych/rządowych na terenie Mazowsza? 8. Z jakich powodów mieszkańcy województwa mazowieckiego PAPI, DR Obszar 3 stają się bezdomni? Diagnoza przyczyn 9. Jaka jest liczba eksmisji w gminie z podziałem na eksmisje bezdomności skuteczne i nieskuteczne oraz średni czas oczekiwania na CAWI, DR mieszkanie socjalne? Obszar Jaki jest staż bezdomności oraz rozkład zmiennej czasowej PAPI, DR Sytuacja osób przebywania w jednym miejscu osoby bezdomnej? bezdomnych, 11. Jaka jest skala migracji osób bezdomnych? CAWI, PAPI przestrzenne natężenie i migracje osób 12. Jak przedstawia się zjawisko migracji osób bezdomnych na CAWI, PAPI bezdomnych podstawie informacji dotyczących ostatniego legalnego pobytu bezdomnego (skąd migrują)? Źródło: Opracowanie własne ASM Centrum Badań i Analiz Rynku II. Opis, analiza i interpretacja wyników badania Niniejszy rozdział przedstawia analizę materiałów zastanych oraz danych pierwotnych uzyskanych w badaniu zrealizowanym przez firmę ASM Centrum Badań i Analiz Rynku Sp. z o.o. na zlecenie Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej. 10

11 Badaniem objęto przedstawicieli 100% samorządów gminnych i powiatowych, a także przedstawicieli 100% instytucji/placówek wspierających osoby bezdomne na terenie województwa mazowieckiego (zgodnie z rejestrem placówek zamieszczonym w wykazie Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego 71 placówek). Wykonawca włączył do próby objętej badaniem wszystkie instytucje i placówki zajmujące się wsparciem dla osób bezdomnych oraz dołożył wszelkich starań, aby uzyskać jak największą zwrotność wywiadów, jednak jak już wspomniano wcześniej w opisie doboru próby, z uwagi na problem odmowy udziału w badaniu oraz kwestię dyspozycyjności i/lub kompetencji osób w wybranych jednostkach i placówkach, udało się otrzymać odpowiedzi zwrotne od przedstawicieli 59% samorządów gminnych i powiatowych (łącznie 210 jednostek gmin i powiatów) oraz od przedstawicieli 83% instytucji/placówek wspierających osoby bezdomne na terenie województwa mazowieckiego (59 placówek spośród tych, które zostały wymienione we wspomnianym rejestrze). Jak już zaznaczono wcześniej, w ramach badania przeprowadzono łącznie 210 wywiadów CAWI z przedstawicielami jednostek organizacyjnych pomocy społecznej z samorządów gminnych oraz powiatowych, którzy znaleźli czas i/lub kompetentną osobę do wypełnienia kwestionariusza. W pozostałych przypadkach brak uczestnictwa w badaniu spowodowany był najczęściej odmową uzasadnioną tym, że problematyka bezdomności nie znajduje się w zakresie zadań wybranej instytucji (tutaj zjawisko było szczególnie widoczne na poziomie powiatu w Powiatowych Centrach Pomocy Rodzinie). Podsumowując, zrealizowano wywiady z przedstawicielami 192 ośrodków pomocy społecznej, 12 Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie, 1 wydziału polityki społecznej w Urzędzie Miasta Warszawy oraz 5 podmiotów, których nazwy respondenci nie podali. Tabela 2. Rodzaje jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, które wzięły udział w badaniu CAWI Rodzaj jednostki organizacyjnej Częstość Procent Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie 12 5,7 Ośrodek Pomocy Społecznej ,4 Wydział Urzędu Miasta 1 0,5 Nie podano nazwy 5 2,4 Ogółem ,0 Źródło: Opracowanie własne ASM Centrum Badań i Analiz Rynku na podstawie badania CAWI Respondenci, którzy wzięli udział w badaniu CAWI pochodzili z niemal każdego powiatu w województwie mazowieckim (poza powiatem nowodworskim oraz Ostrołęką). W poniższej tabeli przedstawiono liczbę jednostek, z którymi w obszarze danego powiatu udało się przeprowadzić wywiad. Tabela 3. Zestawienie powiatów oraz liczby jednostek, które wzięły udział w badaniu CAWI Powiat Liczba jednostek Procent nie podano nazwy 11 5,3 białobrzeski 5 2,4 ciechanowski 5 2,4 garwoliński 6 2,9 gostyniński 4 1,9 11

12 grodziski 4 1,9 grójecki 4 1,9 kozienicki 5 2,4 legionowski 2 1,0 lipski 3 1,4 łosicki 4 1,9 makowski 8 3,8 miński 6 2,9 mławski 6 2,9 ostrołęcki 8 3,8 ostrowski 9 4,3 otwocki 6 2,9 piaseczyński 4 1,9 Płock 1 0,5 płocki 11 5,2 płoński 5 2,4 pruszkowski 3 1,4 przasnyski 6 2,9 przysuski 4 1,9 pułtuski 2 1,0 Radom 1 0,5 radomski 9 4,3 Siedlce 1 0,5 siedlecki 8 3,8 sierpecki 5 2,4 sochaczewski 6 2,9 sokołowski 4 1,9 szydłowiecki 2 1,0 Warszawa 12 5,7 warszawski zachodni 2 1,0 węgrowski 7 3,3 wołomiński 7 3,3 wyszkowski 3 1,4 zwoleński 2 1,0 żuromiński 4 1,9 żyrardowski 5 2,4 Ogółem ,0 Źródło: Opracowanie własne ASM Centrum Badań i Analiz Rynku na podstawie badania CAWI Wywiady zostały przeprowadzone z kadrą zarządzającą badanych jednostek, bądź z pracownikami upoważnionymi do udzielenia informacji, którzy posiadają niezbędną wiedzę dotyczącą przedmiotu badań. W 5 przypadkach respondenci nie określili swojej funkcji w jednostce. Tabela 4. Zestawienie rodzaju respondentów w badaniu CAWI Rodzaj respondenta Częstość Procent Przedstawiciel kadry zarządzającej jednostki ,5 Pracownik 99 47,1 Nieokreślony 5 2,4 Ogółem ,0 Źródło: Opracowanie własne ASM Centrum Badań i Analiz Rynku na podstawie badania CAWI 12

13 Ponadto w ramach badania przeprowadzono łącznie 59 wywiadów PAPI z przedstawicielami instytucji/placówki wspierającej osoby bezdomne na terenie województwa mazowieckiego. Placówki biorące udział w badaniu to głównie schroniska (28), noclegownie (9) i domy dla bezdomnych (8). Przebadano także 2 hostele i 2 ogrzewalnie. Liczną kategorią są też odpowiedzi inne, w których znalazły się m. in. domy samotnej matki i mieszkania treningowe. Placówki oferowały średnio 54 miejsca noclegowe. Połowa placówek oferowała 40 miejsc lub więcej, połowa 40 lub mniej. Tabela 5. Rodzaje placówek, które wzięły udział w badaniu PAPI Rodzaj placówki Częstość Procent Ogrzewalnia 2 3,4 Noclegownia 9 15,2 Schronisko 28 47,5 Hostel 2 3,4 Dom dla bezdomnych 8 13,6 Inne 10 16,9 Ogółem ,0 Źródło: Opracowanie własne ASM Centrum Badań i Analiz Rynku na podstawie badania PAPI W badaniu wzięli udział reprezentanci wszystkich podregionów województwa, a najwięcej respondentów pochodziło z miasta stołecznego Warszawy. Tabela 6. Zestawienie powiatów z liczbą placówek, które wzięły udział w badaniu PAPI Powiat Liczba placówek Procent Nie podano nazwy 2 3,4 ciechanowski 3 5,1 grodziski 1 1,7 legionowski 1 1,7 miński 2 3,4 mławski 1 1,7 Ostrołęka 2 3,4 otwocki 2 3,4 piaseczyński 3 5,1 Płock 3 5,1 płocki 1 1,7 pruszkowski 1 1,7 pułtuski 1 1,7 Radom 4 6,8 Siedlce 1 1,7 Warszawa 20 33,9 warszawski zachodni 5 8,5 węgrowski 1 1,7 wołomiński 1 1,7 zwoleński 2 3,4 żyrardowski 2 3,4 Ogółem ,0 Źródło: Opracowanie własne ASM Centrum Badań i Analiz Rynku na podstawie badania PAPI 13

14 Wykres 1. Liczba placówek, które wzięły udział w badaniu PAPI, w poszczególnych podregionach województwa mazowieckiego Liczba placówek w podregionach Ciechanowsko-Płocki 6 5 Ostrołęcko-Siedlecki Miasto stołeczne Warszawa Warszawski Zachodni Warszawski Wschodni Radomski Nie podano nazwy Źródło: Opracowanie własne ASM Centrum Badań i Analiz Rynku na podstawie badania PAPI Wywiady zostały przeprowadzone z kadrą zarządzającą badanych instytucji lub placówek (kierownicy, dyrektorzy, prezesi - 47,5%), bądź z pracownikami upoważnionymi do udzielenia informacji, którzy posiadają niezbędną wiedzę dotyczącą przedmiotu badań (np. pracownicy socjalni, opiekunowie - 52,5%). Tabela 7. Zestawienie rodzajów respondentów w badaniu PAPI Rodzaj respondenta Częstość Procent Przedstawiciel kadry zarządzającej jednostki 28 47,5 Pracownik 31 52,5 Ogółem ,0 Źródło: Opracowanie własne ASM Centrum Badań i Analiz Rynku na podstawie badania PAPI Podmioty prowadzące placówki to przede wszystkim organizacje pozarządowe (stowarzyszenia i fundacje) ponad połowa przebadanych instytucji posiada tę formę prawną. Co piąta placówka prowadzona jest przez Caritas, a co szósta przez inną kategorię podmiotów (przede wszystkim związanych z kościołami). 14

15 Wykres 2. Podmiot prowadzący placówkę wspierającą osoby bezdomne Podmiot prowadzący placówkę 1,7% 1,7% 22,0% 16,9% 52,5% OPS Stowarzyszenie Fundacja Caritas Inny Brak odpowiedzi (N=59) 5,1% Źródło: Opracowanie własne ASM Centrum Badań i Analiz Rynku na podstawie badania PAPI Działalność na rzecz osób bezdomnych w przypadku 71% instytucji jest działaniem własnym/statutowym. Co trzecia placówka wykonuje też zadania zlecone przez jednostki samorządu terytorialnego (zwykle przez urzędy miasta, zwykle w okresach rocznych lub trzyletnich), a co szósta realizuje je w ramach zamówienia publicznego. Wykres 3. Charakter działalności na rzecz osób bezdomnych (z możliwością wyboru więcej niż 1 odpowiedzi) Czy prowadzona działalność na rzecz osób bezdomnych jest: 0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0% 80,0% Zadaniem własnym/statutowym 70,7% Zadaniem zleconym (np. przez powiat/gminę/miasto) 36,2% Realizowana w ramach zamówienia publicznego 17,2% Brak odpowiedzi 1,7% (N=59) Źródło: Opracowanie własne ASM Centrum Badań i Analiz Rynku na podstawie badania PAPI 15

16 Działalność na rzecz osób bezdomnych finansowana jest głównie z dotacji samorządowych. Istotnym źródłem są również dotacje własne podmiotu prowadzącego. Odpowiedzi te są spójne z charakterem działań na rzecz osób bezdomnych (jako własnych lub zleconych). Badane instytucje korzystają też z dotacji rządowych (co czwarta) oraz środków z Unii Europejskiej (co dziesiąta). Wśród innych źródeł finansowania wymieniano głównie różnego typu darowizny i współpracę ze sponsorami. Wykres 4. Źródła finansowania działalności na rzecz osób bezdomnych (z możliwością wyboru więcej niż 1 odpowiedzi). Jakie są źródła finansowania prowadzonej działalności? 0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0% 80,0% Dotacje samorządowe 69,5% Dotacje własne podmiotu prowadzącego 30,5% Dotacje rządowe 25,4% Środki z UE 10,2% Inne (N=59) Źródło: Opracowanie własne ASM Centrum Badań i Analiz Rynku na podstawie badania PAPI 2.1 Diagnoza oferty wsparcia instytucjonalnego dla osób bezdomnych Pytanie: Jakie są prawne umocowania form wsparcia dla osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością? W ramach odpowiedzi na to pytanie można przytoczyć syntetyczne omówienie ustawy o pomocy społecznej autorstwa Mirosława Przewoźnika: Polityka społeczna w zakresie wsparcia osób bezdomnych regulowana jest głównie w ustawie o pomocy społecznej z 12 marca 2004 r. Zadanie organizowania i udzielania pomocy osobom bezdomnym zasadniczo spoczywa na samorządzie gminnym, przy współudziale organizacji pozarządowych. Każda gmina powinna mieć opracowaną strategię rozwiązywania problemów społecznych, w tym problemu bezdomności. Zadania gminy są uzupełniane w ramach Programu Wspierającego Powrót Osób Bezdomnych do Społeczności, umożliwiającego otrzymanie dotacji 16

17 przez organizacje pozarządowe, wspierające osoby bezdomne. Programy takie mogą realizować także administracja rządowa i samorządowa na szczeblu wojewódzkim (co jest czasem źródłem nieporozumień wynikających z braku koordynacji) oraz samorząd gminy. Ustawa o pomocy społecznej określa również rodzaje działań, jakie powinny zostać podjęte, aby realizować cele pomocy społecznej: - prowadzenie niezbędnej infrastruktury socjalnej, czyli w przypadku problemu bezdomności prowadzenie ośrodków wsparcia, noclegowni, mieszkań chronionych dla osób bezdomnych lub zlecenie realizacji tych działań podmiotom uprawnionym, - przyznawanie i wypłacanie świadczeń pieniężnych oraz świadczeń niepieniężnych, - prowadzenie pracy socjalnej, - realizacja projektów socjalnych i przedsięwzięć, - organizowanie różnych form samopomocy, - współpraca z instytucjami, organizacjami pozarządowymi, - udzielenie informacji o prawach i uprawnieniach. Zasady pracy i proponowaną pomoc osobie bezdomnej określa art. 49 ustawy. Zgodnie z jego brzmieniem: - osoba bezdomna może zostać objęta indywidualnym programem wychodzenia z bezdomności, polegającym na wspieraniu osoby bezdomnej w rozwiązywaniu jej problemów życiowych, w szczególności rodzinnych i mieszkaniowych oraz pomocy w uzyskaniu zatrudnienia, - indywidualny program wychodzenia z bezdomności jest opracowywany przez pracownika socjalnego ośrodka pomocy społecznej wraz z osobą bezdomną i podlega zatwierdzeniu przez kierownika ośrodka, - jeżeli osoba bezdomna przebywa w schronisku lub w domu dla bezdomnych, indywidualny program wychodzenia z bezdomności może być opracowywany przez pracownika socjalnego zatrudnionego w tej placówce (albo przez pracownika socjalnego ośrodka pomocy społecznej), zaś realizatorem tego programu w takim przypadku jest schronisko lub dom dla bezdomnych, - jeżeli indywidualny program wychodzenia z bezdomności wykracza poza będące w dyspozycji placówki środki pomocy lub zachodzi konieczność objęcia osoby bezdomnej ubezpieczeniem zdrowotnym, podlega on zatwierdzeniu przez kierownika ośrodka pomocy społecznej. W takim przypadku w programie wskazuje się podmioty odpowiedzialne za realizację poszczególnych postanowień programu, - indywidualny program wychodzenia z bezdomności powinien uwzględniać sytuację osoby bezdomnej oraz zapewniać szczególne wspieranie osobie aktywnie uczestniczącej w wychodzeniu z bezdomności, - indywidualny program wychodzenia z bezdomności, stosownie do potrzeb osoby bezdomnej, może uwzględniać wszelkie środki pomocy, jakimi dysponuje ośrodek pomocy społecznej realizujący program, 17

18 - za osobę bezdomną objętą indywidualnym programem wychodzenia z bezdomności ośrodek pomocy społecznej opłaca składkę na ubezpieczenie zdrowotne na zasadach określonych w przepisach o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia. W oparciu o art. 39 ust. 3 przyznaje się pomoc w celu zaspokojenia niezbędnej potrzeby bytowej osobom bezdomnym i innym osobom niemającym dochodu oraz możliwości uzyskania świadczeń. Na podstawie przepisów o powszechnym ubezpieczeniu w NFZ może być przyznany zasiłek celowy na pokrycie części lub całości wydatków na świadczenia zdrowotne. (...) Sytuacja socjalno-bytowa może również uprawniać osobę bezdomną do korzystania z form wsparcia proponowanych zgodnie z ustawą. Są to: zasiłek stały, zasiłek okresowy, zasiłki celowe (przyznawane m.in. w celu zaspokojenia niezbędnej potrzeby bytowej, np. zakupu żywności, leków i leczenia, opału, odzieży) 2. Ponadto Minister Pracy i Polityki Społecznej na podstawie art. 23 ust.1 pkt 7a 3 ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2013 r. poz. 182 oraz z 2012 r. poz i 1548) ogłasza co roku otwarty konkurs ofert w ramach Programu Wspierającego Powrót Osób Bezdomnych do Społeczności (zwanego dalej Programem ). Cel Programu ma charakter uzupełniający wobec ustawowych obowiązków samorządów gmin w zakresie przeciwdziałania bezdomności, a także charakter wspierający działalność przede wszystkim podmiotów uprawnionych, działających w obszarze pomocy społecznej. Efektem wprowadzania w życie Programu ma być stosowanie wszechstronnych metod pomocy i zwalczania bezdomności w wymiarze: - pomocy doraźnej w sytuacjach kryzysowych, - integracji społecznej i wychodzenia z bezdomności, - prewencji bezdomności (profilaktyki bezdomności). Dążenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej do głównego celu Programu jest realizowane poprzez wyznaczanie corocznie kilku celów szczegółowych oraz powierzanie ich realizacji podmiotom, których projekty będą wybierane w drodze otwartego konkursu ofert. Lista celów szczegółowych na każdy rok jest uzgadniana z Wojewodami (Wydziałami Polityki Społecznej Urzędów Wojewódzkich) przy wykorzystaniu formuły wyprzedzających konsultacji, przeprowadzanych w IV kwartale roku poprzedzającego ustalenie celów szczegółowych. W sprawozdaniu z realizacji Programu w roku 2012 wskazano cele szczegółowe, które były realizowane wówczas w województwie mazowieckim: Cel nr 1: Wzmocnienie sieci pomocy doraźnej i interwencyjnej dla osób bezdomnych na Mazowszu (zapewnienie dostępności noclegowni, ogrzewalni oraz pomocy doraźnej sanitarnej, żywnościowej, rzeczowej i medycznej). 2 M. Przewoźnik, 2011, Diagnoza stanu w zakresie wybranych aspektów systemu prawnego mającego zastosowanie wobec osób bezdomnych, [w:] Problem bezdomności w Polsce. Wybrane aspekty. Diagnoza zespołu badawczego działającego w ramach projektu Standardy w pomocy, s Przepis ten zalicza do zadań ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego finansowe wspieranie programów w określonym przez ministra obszarze pomocy społecznej, realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego lub inne podmioty uprawnione. 18

19 Cel nr 2: Wsparcie realizacji programów aktywizacji i wychodzenia z bezdomności, streetworkingu i funkcji aktywizacyjnej schronisk dla bezdomnych (tworzenie w schroniskach świetlic, klubów, warsztatów aktywizacji i prowadzenie programów wychodzenia z bezdomności) Cel nr 3: Wsparcie realizacji programów ukierunkowanych na zmniejszenie ryzyka bezdomności u osób i rodzin zagrożonych bezdomnością (w tym działania prewencyjne na rzecz dzieci pozbawionych rodziny) oraz lokalnych systemów przeciwdziałania bezdomności. Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż jednym ze szczególnych (wyróżnionych w sprawozdaniu) osiągnięć działań przeprowadzonych dzięki wsparciu z Programu było stworzenie mapy tzw. miejsc niemieszkalnych na terenie Warszawy, uruchomienie całodobowej infolinii oraz uaktualnienie informatora dla osób bezdomnych o placówkach i instytucjach udzielających pomocy zrealizowane przez Stowarzyszenie Otwarte Drzwi z Warszawy. Z kolei w roku 2013 cele szczegółowe dla województwa mazowieckiego są następujące: Cel nr 1: Rozwój systemu usług pomocy interwencyjnej dla osób bezdomnych. Cel nr 2: Upowszechnienie instrumentów wsparcia procesu wychodzenia z bezdomności. Cel nr 3: Rozwój lokalnych programów na rzecz zmniejszenia ryzyka bezdomności osób i rodzin nią zagrożonych. Źródło: - Ustawa o pomocy społecznej fragmenty dotyczące pomocy osobom bezdomnym i mieszkalnictwa socjalnego - M. Przewoźnik, 2011, Diagnoza stanu w zakresie wybranych aspektów systemu prawnego mającego zastosowanie wobec osób bezdomnych, [w:] Problem bezdomności w Polsce. Wybrane aspekty. Diagnoza zespołu badawczego działającego w ramach projektu Standardy w pomocy, s Program Wspierający Powrót Osób Bezdomnych do Społeczności, - Sprawozdanie z realizacji Programu Wspierającego Powrót Osób Bezdomnych do Społeczności Edycja 2012 MPiPS, - Program Wspierający Powrót Osób Bezdomnych do Społeczności Edycja 2013 Cele regionalne wskazane przez Wydziały Polityki Społecznej Urzędów Wojewódzkich Pytanie: Jakie są możliwości w zakresie form wsparcia dla osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością? W Rejestrze ośrodków wsparcia doraźnego dla bezdomnych w województwie mazowieckim aktualnym na 2013 rok zostały wskazane miejsca, do których mogą zgłaszać się osoby bezdomne w celu uzyskania doraźnego wsparcia (najczęściej w formie posiłków, których jadłodajnie w województwie mazowieckim mogą dziennie wydać 5 031). 19

20 Tabela 8. Ośrodki wsparcia doraźnego dla osób bezdomnych w województwie mazowieckim w roku 2013 Miejscowość Liczba jadłodajni Liczba jadłodajni połączonych z punktem wydawania paczek żywnościowych Liczba punktów pomocy medycznej Liczba pralni Ciechanów Grójec Kozienice Łaźniew Mińsk Mazowiecki Ostrołęka Płock Przasnysz Radom Warszawa Zwoleń RAZEM Źródło: Opracowanie własne ASM Centrum Badań i Analiz Rynku na podstawie Rejestru ośrodków wsparcia doraźnego dla bezdomnych w województwie mazowieckim aktualny na 2013 rok Więcej informacji na temat oferowanych form wsparcia w województwie mazowieckim udało się uzyskać od przedstawicieli jednostek pomocy społecznej. Blisko 25% respondentów stwierdziło, iż na obszarze ich gminy/powiatu bezdomni mogą korzystać z szerokiego zakresu pomocy, obejmującego pomoc finansową, rzeczową (w tym żywność), lokalową (w tym zorganizowaniu lokalu do zamieszkania), socjalną oraz poradnictwo (np. prawne, psychologiczne). Należy podkreślić, że w 39 przypadkach (ok. 19%) respondenci wskazali na jedyną formę wsparcia w postaci skierowania do noclegowni/schroniska znajdującego się na terenie najbliższej gminy. Co więcej, warto zauważyć, iż w 18 badanych gminach nie oferuje się żadnego wsparcia, gdyż według wiedzy respondentów nie istnieje tam zjawisko bezdomności. Tabela 9. Rodzaje wsparcia dla osób bezdomnych w gminie/powiecie w opinii respondentów Rodzaj wsparcia dla osób bezdomnych Częstość Procent brak odpowiedzi 15 7,1 brak osób bezdomnych na terenie gminy 18 8,6 inne 7 3,3 pomoc finansowa 10 4,8 pomoc finansowa i rzeczowa 12 5,7 pomoc finansowa i socjalna 1 0,5 pomoc lokalowa 4 1,9 pomoc lokalowa i finansowa 10 4,8 pomoc lokalowa i poradnictwo 1 0,5 pomoc lokalowa i rzeczowa 7 3,3 pomoc lokalowa i socjalna 3 1,4 pomoc rzeczowa 5 2,4 pomoc rzeczowa i socjalna 1 0,5 pomoc socjalna 3 1,4 pomoc socjalna i poradnictwo 1 0,5 poradnictwo 4 1,9 skierowanie do noclegowni / schroniska 17 8,1 20

21 skierowanie do noclegowni / schroniska w innej gminie 39 18,6 szeroki zakres pomocy* 52 24,8 Ogółem ,0 Źródło: Opracowanie własne ASM Centrum Badań i Analiz Rynku na podstawie badania CAWI * Szeroki zakres pomocy obejmuje łącznie pomoc finansową, rzeczową, lokalową, socjalną. Respondentów z jednostek organizacyjnych pomocy społecznej zapytano także o to, czy w ich gminie/powiecie prowadzone są jakieś specjalne działania w obszarze bezdomności i wsparcia osób bezdomnych. Z ich deklaracji wynika, iż takie rozwiązania są obecne w niewielkiej liczbie gmin/powiatów (12 jednostek organizacyjnych pomocy społecznej), zaś za specjalne działania uznano programy wychodzenia z bezdomności (9 jednostek), korzystanie z projektów unijnych (6 jednostek), programy/projekty rządowe (2 jednostek), projekty dotowane ze środków własnych gminy/powiatu (2 jednostek) i inne (2 jednostek). Łączna liczba osób otrzymujących wsparcie z tych działań wynosi 192, a zatem niewiele w skali województwa mazowieckiego. Tabela 10. Rozkład częstości odpowiedzi respondentów na pytanie: Czy w Państwa powiecie/gminie prowadzone są jakieś specjalne działania lub przyjęto jakieś szczególne rozwiązania w obszarze bezdomności i wsparcia osób bezdomnych? Częstość Procent Tak 12 5,7 Nie ,9 Nie wiem 41 19,5 Brak odpowiedzi 4 1,9 Ogółem ,0 Źródło: Opracowanie własne ASM Centrum Badań i Analiz Rynku na podstawie badania CAWI Tabela 11. Specjalne działania lub przyjęte szczególne rozwiązania w obszarze bezdomności i wsparcia osób bezdomnych według rozkładu powiatowego Projekty Powiat Miejscowość Programy wychodzenia z Korzystanie z projektów Programy / projekty dotowane ze środków Inne bezdomności unijnych rządowe własnych gminy / powiatu legionowski Nieporęt mławski Mława Radom Radom radomski Jedlnia- Letnisko Warszawa Warszawa żuromiński Siemiątkowo nie podano nazwy b.d RAZEM Źródło: Opracowanie własne ASM Centrum Badań i Analiz Rynku na podstawie badania CAWI Placówki objęte badaniem PAPI oferują zróżnicowane wsparcie. Prawie wszystkie zapewniają zaspokojenie podstawowych potrzeb bytowych - noclegu (97%) i wyżywienia (93%). Znacząca większość udziela także pomocy doradczej: psychologicznej, terapeutycznej, prawnej, wsparcia w 21

22 zatrudnieniu (szukanie, doradztwo, przekwalifikowanie) i edukacji. Instytucje oferują też wsparcie socjalne (85%) i medyczne (np. opieka pielęgniarska) (63%) oraz prowadzą programy wychodzenia z bezdomności (53%). Wykres 5. Formy wsparcia oferowane w badanych placówkach wspierających osoby bezdomne (z możliwością wyboru więcej niż 1 odpowiedzi) Jakie są formy oferowanej pomocy? 0,0% 20,0% 40,0% 60,0% 80,0% 100,0% 120,0% Nocleg Wyżywienie Pomoc socjalna Wsparcie psychologiczne Pomoc terapeutyczna Pomoc medyczna / świadczenia zdrowotne Pomoc prawna Pomoc w uzyskaniu zatrudnienia Programy wychodzenia z bezdomności Pomoc materialna Szkoła Doradztwo zawodowe Pomoc w przekwalifikowaniu Inne (N=59) 28,8% 25,4% 23,7% 13,6% 96,6% 93,2% 84,7% 71,2% 64,4% 62,7% 57,6% 55,9% 52,5% 47,5% Źródło: Opracowanie własne ASM Centrum Badań i Analiz Rynku na podstawie badania PAPI Pytanie: Jakie są prawne umocowania dotyczące mieszkalnictwa socjalnego? Ustawa z dnia 8 grudnia 2006 roku o finansowym wsparciu tworzenia lokali socjalnych, mieszkań chronionych, noclegowni i domów dla bezdomnych, określa zasady udzielania przez Bank Gospodarstwa Krajowego z Funduszu Dopłat finansowego wsparcia podmiotom realizującym przedsięwzięcia polegające na tworzeniu zasobu lokali socjalnych, mieszkań chronionych, a także noclegowni i domów dla bezdomnych. W ustawie dokładnie określono, czym jest lokal socjalny (powierzchnia pokoi przypadająca na członka gospodarstwa domowego najemcy nie może być mniejsza niż 5 m 2, a w wypadku jednoosobowego gospodarstwa domowego 10 m 2 ), noclegownia, mieszkanie chronione, dom dla bezdomnych, inwestor, towarzystwo budownictwa społecznego. Opisano jakie podmioty są uprawnione do finansowego wsparcia i rodzaje wspieranych przedsięwzięć oraz zasady udzielania i rozliczania dotacji. Szczegółowe zestawienie przepisów ustawy w zakresie maksymalnej wysokości finansowego wsparcia przewidzianych w ustawie przedsięwzięć z wyszczególnieniem inwestorów oraz rodzajów tworzonego zasobu można przedstawić w następującej tabeli: 22

23 Tabela 12. Maksymalna wysokość finansowego wsparcia na podstawie ustawy z dnia 8 grudnia 2006 r. o finansowym wsparciu tworzenia lokali socjalnych, mieszkań chronionych, noclegowni i domów dla bezdomnych Przedsięwzięcie Inwestor Rodzaj przedsięwzięcia budowa, w tym rozbudowa lub nadbudowa budynku remont lub przebudowa budynku lub jego części zmiana sposobu użytkowania budynku lub jego części kupno lokalu mieszkalnego lub budynku mieszkalnego kupno, w tym remont lokalu mieszkalnego lub budynku mieszkalnego budowa, w tym rozbudowa lub Lokale nadbudowa budynku mieszkalne remont lub realizowane przebudowa przez TBS*** zmiana sposobu użytkowania Lokale socjalne Gmina Mieszkania chronione Gmina, powiat Noclegownie i domy dla bezdomnych Gmina, związek międzygminny, organizacje pożytku publicznego Lokale komunalne niestanowiące lokali socjalnych Gmina Lokale komunalne dla powodzian Gmina 30% 30%* 40% 30% 40% 40% 40%* 50% 40% 50% 40% 40%* 50% 40% 50% 30% 30%* - 30% 40% 30% 30%* - 30% 40% 40%** 40%** - 40% - 50%** 50%** - 50% - 50%** 50%** - 50% - Źródło: opracowanie MTBiGM na podstawie przepisów ustawy, przytoczone za Informacją o realizacji programu finansowego wsparcia budownictwa socjalnego (wg stanu na dzień 31 stycznia 2013 r.) * także organizacje pożytku publicznego, **także związek międzygminny, *** wysokość finansowego wsparcia udzielonego gminie na realizację przedsięwzięcia nie może przekroczyć połowy udziału gminy, związku międzygminnego albo powiatu w kosztach przedsięwzięcia. Dofinansowania udziela Bank Gospodarstwa Krajowego ze środków Funduszu Dopłat zasilanego z budżetu państwa. Bank zawiera z inwestorem umowę, która określa cel na jaki jest udzielane wsparcie, wysokość środków, termin uruchomienia wsparcia oraz termin i sposób udokumentowania zakończenia realizacji projektu. Inwestor musi przedstawić Bankowi rozliczenie faktycznie poniesionych kosztów, w terminie 30 dni od zakończenia, oświadczenie towarzystwa budownictwa społecznego o kosztach realizacji inwestycji oraz kwocie udziału wpłaconej przez inwestora w terminie 30 dni od dnia zakończenia inwestycji. Gdy takie wsparcie zostanie uzyskane, inwestor nie może zmienić lub zbyć przeznaczenia lokalu socjalnego, mieszkania chronionego, noclegowni lub domu dla bezdomnych, rozwiązać umowy lub dokonać przeniesienia na rzecz innego podmiotu, nie może także zmienić zasad podnajmowania lokali i wysokości opłat za lokal przed upływem 15 lat od dnia rozliczenia kosztów przedsięwzięcia. Wyjątkowo może to zrobić po upływie 10 lat, gdy utworzy odpowiednio takie samo miejsce o takim samym standardzie i wyposażeniu i o powierzchni użytkowej co najmniej równej łącznej powierzchni użytkowej miejsca, które zostało zbyte lub których sposób użytkowania został zmieniony. 23

24 W Informacji o realizacji programu finansowego wsparcia budownictwa socjalnego (wg stanu na dzień 31 stycznia 2013 r.) pochodzącej z Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej (Departament Mieszkalnictwa) można znaleźć rzeczowe podsumowanie zasad, według których realizowane są założenia omawianej ustawy oraz związanych z nią rozporządzeń: Zasady programu: - wysokość finansowego wsparcia: 30-50% kosztów przedsięwzięcia 4 ; - inwestorzy: gminy, powiaty, związki międzygminne i organizacje pożytku publicznego; - rodzaje wspieranych przedsięwzięć: budowa, remont, przebudowa, zmiana sposobu użytkowania budynku, zakup budynków i lokali mieszkalnych, udział w inwestycji (budowa, remont, przebudowa) realizowanej przez towarzystwo budownictwa społecznego; - rodzaje tworzonego zasobu: lokale socjalne, mieszkania chronione, mieszkania komunalne niestanowiące lokali socjalnych (także mieszkania będące własnością towarzystw budownictwa społecznego pełniące ww. funkcje), noclegownie i domy dla bezdomnych; - częstotliwość składania wniosków o finansowe wsparcie: dwa razy w roku kalendarzowym (marzec, wrzesień); - źródło udzielanego wsparcia: Fundusz Dopłat ulokowany w Banku Gospodarstwa Krajowego. Jak zauważa Maciej Przewoźnik, autor Diagnozy stanu w zakresie wybranych aspektów systemu prawnego mającego zastosowanie wobec osób bezdomnych, wykorzystanie środków finansowych dostępnych w Funduszu Dopłat jest niskie. Może to być spowodowane nieznajomością aktów prawnych przez samorządy gmin i organizacje pożytku publicznego; dużymi utrudnieniami formalnymi w ubieganiu się o środki oraz koniecznością dużego wkładu własnego po stronie gmin i organizacji pozarządowych. Ponadto wspomniany autor przypomina, iż polityka mieszkaniowa jest zagadnieniem kluczowym dla 2 filarów polityki społecznej wobec bezdomności prewencji i integracji: - w wymiarze prewencji bezdomności mieszkalnictwo odgrywa fundamentalną rolę w tworzeniu godnych warunków mieszkaniowych, co pośrednio przekłada się na zmniejszanie zjawiska zagrożenia bezdomnością. Odpowiednia polityka mieszkaniowa regulująca kwestie zadłużania mieszkań i eksmisji, ma potencjalnie olbrzymi wpływ na zapobieganie bezdomności. Tworzenie i funkcjonowanie mieszkań socjalnych, duża liczba mieszkań wynajmowanych, mieszkania łatwo dostępne i o niższym standardzie, mieszkania dla ludzi o niskich dochodach, odgrywają także istotną rolę w zapobieganiu bezdomności, - w wymiarze integracji i procesu wychodzenia z bezdomności mieszkalnictwo, podobnie jak w przypadku prewencji, odgrywa kluczową rolę. Dostępność mieszkań socjalnych i tanich mieszkań na wynajem, ma niebagatelne znaczenie dla skuteczności procesu wychodzenia z bezdomności. Stanowi 4 Warto zaznaczyć, iż w pierwotnej wersji ustawy z 2006 roku wysokość finansowego wsparcia obejmowała zakres od 20 do 40 % kosztów przedsięwzięcia. Aktualna wysokość wsparcia została ustalona w drodze nowelizacji ustawy w 2009 roku (Dz. U. z 2009 r. Nr 39 poz. 309). 24