Regionalizm handlowy w XXI wieku

Transkrypt

1

2

3 Katarzyna Śledziewska Regionalizm handlowy w XXI wieku Przesłanki teoretyczne i analiza empiryczna WNE UW

4 Recenzenci Jan Jakub Michałek Janusz Świerkocki Projekt okładki i stron tytułowych Frycz/Wicha/ corporate design Edwin Radzikowski Redaktor prowadzący Szymon Morawski Redakcja Jadwiga Witecka Korekta Ewa Fedoruc Skład i łamanie Marcin Szcześniak Publikacja dofinansowana przez Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego oraz ze środków na Badania Własne Uniwersytetu Warszawskiego Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012 ISBN Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego Warszawa, ul. Nowy Świat wuw@uw.edu.pl Dział Handlowy WUW: tel. ( ) ; dz.handlowy@uw.edu.pl Księgarnia internetowa: Wydanie I Druk i oprawa

5 Spis treści Wstęp Multilateralna liberalizacja w ramach GATT/WTO i regionalizm handlowy Koncepcja multilateralnej liberalizacji handlu po II wojnie światowej Koncepcja regionalizmu handlowego Zasady WTO normatywnymi ramami regionalizmu handlowego Podsumowanie Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego Rozwój multilateralnej współpracy w gospodarce światowej Rozwój regionalizmu handlowego w ramach GATT/WTO Pierwsza fala regionalizmu handlowego Druga fala regionalizmu handlowego Trzecia fala regionalizmu handlowego Podsumowanie Specyfika i znaczenie regionalizmu handlowego w handlu światowym Motywy wzrostu zainteresowania regionalizmem handlowym Znaczenie powiązań preferencyjnych i charakter regionalizmu handlowego w XXI wieku Znaczenie handlu preferencyjnego w handlu światowym Podsumowanie Teoretyczna analiza efektów regionalizmu handlowego Efekty kreacji i przesunięcia handlu w warunkach doskonałej konkurencji

6 6 Spis treści 4.2. Efekt kreacji i przesunięcia w warunkach konkurencji monopolistycznej i korzyści skali Regionalne porozumienia handlowe bez efektu przesunięcia handlu Podsumowanie Wpływ trzeciej fali regionalizmu na handel towarami Teoretyczne podstawy modelu grawitacji Wykorzystanie modeli grawitacji do badania procesów regionalizmu Empiryczne badanie wpływu regionalizmu na wymianę handlową Podsumowanie Ekonomia polityczna preferencyjnej polityki handlowej Endogeniczność preferencyjnej polityki handlowej Liberalizacja preferencyjna wynikiem efektu domina Regionalizm handlowy a multilateralizm: wzajemne odziaływanie Podsumowanie Empiryczne badania endogenicznej preferencyjnej polityki handlowej w czasie trzeciej fali regionalizmu handlowego Empiryczna analiza znaczenia efektu przesunięcia jako determinanty regionalizmu handlowego Specyfikacja ekonometryczna badania determinant decyzji o zawarciu regionalnego porozumienia handlowego Empiryczna weryfikacja występowania efektu domina w czasie trzeciej fali regionalizmu Podsumowanie Zakończenie Wykaz skrótów Bibliografia

7 Wstęp Znaczenie regionalizmu handlowego, który definiuję jako proces współpracy tworzącej i implementującej reżim dyskryminacyjnej liberalizacji handlu, rośnie w gospodarce światowej. Szczególny rozkwit regionalizmu handlowego nastąpił po Rundzie Urugwajskiej i co można uznać za swoisty paradoks po utworzeniu Światowej Organizacji Handlu (World Trade Organization WTO) powołanej m.in. do wspierania niedyskryminacyjnej liberalizacji handlu. Członkowie WTO zawierają coraz więcej regionalnych porozumień handlowych (Regional Trade Agreements RTAs), regulujących warunki preferencyjnej wymiany towarowej prowadzonej przez sygnatariuszy tych umów. Regionalne porozumienia handlowe są odstępstwem od wielostronnego systemu handlu opartego na zasadzie niedyskryminacji. Ich rozpowszechnieniu towarzyszy impas w negocjacjach w ramach WTO, który stanowi dodatkowy bodziec do zawierania kolejnych umów o preferencjach handlowych. O wzroście znaczenia preferencyjnej liberalizacji handlu świadczy liczba zawartych porozumień (obecnie obowiązuje ich ponad 300). Te porozumienia są normatywną podstawą różnorodnych systemów preferencji. Liberalizacja dyskryminacyjna, w założeniu tolerowana jedynie jako odstępstwo od zasady ogólnej, nabiera charakteru powszechnej praktyki, a liberalizacja niedyskryminacja, stanowiąca zgodnie z zasadami WTO ogólną zasadę światowego systemu handlu, staje się de facto postulatem prawa. Ponieważ z międzynarodową wymianą towarową wiąże się jeden z najważniejszych aspektów polityki gospodarczej, debaty specjalistów z zakresu ekonomii międzynarodowej coraz częściej koncentrują się na kwestii regionalizmu handlowego. Również WTO uznało tę problematykę za istotną, czego dowodem jest jej raport z 2011 roku (World Trade Organization 2011) poświęcony właśnie tej tematyce.

8 8 Wstęp Regionalizm handlowy jest procesem, który rozpoczyna się zawarciem regionalnego porozumienia handlowego, nazywanego również preferencyjnym porozumieniem handlowym 1. Takie porozumienie przewiduje preferencyjną liberalizację handlu towarami i/lub usługami, czyli liberalizację handlu między grupą państw-sygnatariuszy, określanych mianem krajów partnerskich. Jednocześnie regionalizm handlowy jest formą dyskryminacji w stosunku do państw, które pozostają poza porozumieniem handlowym i są określane jako państwa trzecie (albo reszta świata). Analizy dyskryminacyjnej liberalizacji handlu obejmują zazwyczaj zagadnienia z zakresu teorii integracji gospodarczej, ekonomii politycznej lub polityki handlowej. Często towarzyszą im przedmiotowe badania empiryczne. To opracowanie ma charakter kompleksowy i obejmuje trzy obszary badawcze. Stanowi ono: po pierwsze, przegląd teorii, po drugie, analizę motywów, jakimi kierują się państwa przy zawieraniu regionalnych porozumień handlowych. Po trzecie, zawiera wyniki autorskich badań empirycznych dotyczących znaczenia i efektów regionalizmu handlowego. W opracowaniu uwzględniono trzy etapy rozwoju światowego regionalizmu handlowego (Bhagwati 1999; Carpenter 2009), przy czym w badaniach empirycznych uwzględniono jedynie ostatnią, trzecią falę regionalizmu, trwającą od 1995 roku, czyli od zakończenia Rundy Urugwajskiej. To ograniczenie czasowe analizy empirycznej jest uzasadnione faktem, że trzecia fala regionalizmu bezsprzecznie stanowi okres największego wzrostu liczby i zasięgu regionalnych porozumień handlowych. Celem pracy jest teoretyczna i empiryczna analiza przyczyn i skutków wzrostu znaczenia regionalizmu handlowego w regulowaniu wymiany towarowej między państwami. Część teoretyczna opiera się na krytycznym przeglądzie literatury poświęconej handlowym efektom preferencyjnej liberalizacji handlu towarami (teoria unii celnych i stref wolnego handlu) oraz na analizie polityki handlowej, w tym zwłaszcza modeli wyjaśniających wybory dokonywane przez władze gospodarcze poszczególnych państw. W pracy zbadano rzeczywisty, wynikający z badania empirycznego, zakres regionalizmu na świecie, znaczenie preferen- 1 Posługiwanie się terminem regionalizm handlowy uznaję za uzasadnione formalnie, ponieważ odwołuje się on bezpośrednio do terminologii WTO.

9 Wstęp 9 cyjnego handlu w światowej wymianie towarowej, wpływ regionalizmu na handel oraz determinanty decyzji o zawieraniu regionalnych porozumień handlowych. Zmiany zakresu regionalizmu handlowego są przy tym analizowane i mierzone zarówno liczbą istniejących i powstających ugrupowań regionalnych, jak i liczbą państw w nich uczestniczących. Badanie pozwoliło stwierdzić, jak regionalizm handlowy wpływa bezpośrednio na wymianę towarową, a pośrednio na gospodarki narodowe uczestników tego procesu i państw, które w nim nie uczestniczą 2. Umożliwia zatem odpowiedź na pytania istotne zarówno z punktu widzenia przedmiotowej teorii, jak i praktyki gospodarczej. W celu przeprowadzenia empirycznego badania charakteru, znaczenia, skutków i determinant trzeciej fali regionalizmu handlowego opracowano autorską bazę danych panelowych, złożoną z bilateralnych obserwacji par 249 państw w latach Zaprojektowanie, stworzenie i wykorzystanie tej bazy danych należy, obok samych autorskich badań empirycznych, do najważniejszych elementów tych badań i stanowi wkład w międzynarodowe studia nad regionalizmem handlowym 3. Autorska baza danych pozwoliła zweryfikować wiele hipotez badawczych, których sprawdzenie byłoby niemożliwe na podstawie tylko danych publikowanych przez WTO. Hipotezy badawcze odnoszą się do trzech głównych obszarów analizy. Po pierwsze, analiza dotyczy znaczenia regionalizmu handlowego. Po drugie, chodzi o analizę wpływu regionalizmu handlowego na wymianę towarową państw, które zawarły regionalne porozumienia handlowe, oraz ich handlu z państwami trzecimi. Po trzecie, przedmiotem badania są czynniki determinujące decyzje rządów o zawieraniu preferencyjnych porozumień handlowych. Pierwsza hipoteza postawiona w pracy dotyczy dużego znaczenia procesów regionalizmu handlowego we współczesnej gospodarce globalnej. 2 Ograniczam badanie do handlu towarami, gdyż handel usługami, po pierwsze, jest trudniejszy do uchwycenia ze względu na ciągle jeszcze ograniczoną dostępność danych. Po drugie, międzynarodowa wymiana usług podlega specyficznym regułom prawnym (już sama specyfika reguł uzasadnia rezygnację z rozważań o handlu usługami, mimo że niektóre badane porozumienia regulują handel zarówno dobrami, jak i usługami). 3 Baza dostępna na:

10 10 Wstęp Regionalizm handlowy nie tylko stał się zjawiskiem powszechnym, lecz także dotyczy coraz większego spektrum form współpracy gospodarczej między państwami, często wykraczającego poza sfery bezpośrednio związane z handlem. Częstotliwość tworzenia regionalnych porozumień handlowych czyni je procesem globalnym, gdyż RTAs są tworzone na wszystkich kontynentach. Co więcej, coraz częściej łączą one kraje nienależące do tego samego regionu geograficznego (wbrew dosłownemu rozumieniu nazwy regionalizm ). W dodatku umowy są zawierane przez państwa o różnym poziomie rozwoju gospodarczego, a zatem za potencjalnie korzystne uważają je zarówno kraje rozwinięte, jak i rozwijające się. Wraz ze wzrostem liczby porozumień rośnie wolumen handlu odbywającego się według zasad preferencyjnych, czyli prowadzonego przez kraje połączone regionalnymi umowami handlowymi. Regionalne porozumienia handlowe zawierane w ramach trzeciej fali regionalizmu są raczej umowami dwu- niż wielostronnymi (prowadzącymi do tworzenia ugrupowań). Ich sygnatariuszami są dwa kraje albo działające już regionalne ugrupowania integracyjne (lub kraj i regionalne ugrupowanie integracyjne). Światowym liderem procesu regionalizmu handlowego jest oczywiście Unia Europejska. To czyni analizę związanych z nim zjawisk szczególnie interesującą z punktu widzenia Polski będącej od ośmiu lat państwem członkowskim UE. Kolejna hipoteza dotyczy wpływu regionalizmu na wymianę towarową. Zdaniem autorki regionalizm ma istotny wpływ na wzrost wymiany handlowej państw rozwiniętych i rozwijających się. Równocześnie jednak zarówno analizy teoretyczne, jak i empiryczne wskazują na dwoistość natury tego procesu. Z jednej strony, regionalizm stanowi formę liberalizacji handlu, a zatem prowadzi do wzrostu wolumenu wymiany towarowej między krajami zawierającymi regionalne porozumienie handlowe. Ten wzrost wymiany nazwano efektem kreacji handlu. Z drugiej jednak strony, teoria i badania empiryczne dotyczące regionalizmu wskazują na towarzyszącą mu dyskryminację. Wynika ona z utrzymania ograniczeń handlu w stosunku do państw trzecich. W efekcie zawierania regionalnych porozumień handlowych państwa partnerskie uzyskują preferencyjne warunki prowadzenia wymiany towarowej, natomiast nie są nimi objęte kraje trzecie. Dlatego też warunki handlu z krajami trzecimi

11 Wstęp 11 relatywnie się pogarszają, co prowadzi do względnego, a nawet absolutnego spadku wymiany handlowej z nimi. Efekt ten określany jest mianem efektu przesunięcia handlu. Zarówno efekt kreacji handlu, jak i efekt jego przesunięcia są obecne w rozważaniach teoretycznych i w badaniach empirycznych nad regionalizmem. Wielkości tych efektów przesądzają o ostatecznym wpływie regionalizmu handlowego na dobrobyt netto (państw partnerskich, krajów trzecich oraz całej gospodarki światowej). W pracy postawiono również hipotezę odnoszącą się do znaczenia efektu przesunięcia jako głównego czynnika decyzji o tworzeniu nowego ugrupowania bądź przystępowaniu do istniejących ugrupowań regionalnych. Dodatkowymi czynnikami wpływającymi na decyzje rządów o udziale w kolejnych porozumieniach o preferencjach handlowych jest względny potencjał gospodarczy poszczególnych partnerów, dotychczasowa wymiana towarowa z badanym krajem oraz liczba umów o preferencjach zawartych wcześniej przez kraj partnerski. Weryfikacji hipotez badawczych podporządkowana jest struktura pracy. Opracowanie składa się z siedmiu rozdziałów. W rozdziale 1 jest przedstawiony kontekst rozwoju regionalizmu handlowego. Zaprezentowana jest koncepcja multilateralnej liberalizacji handlu w ramach Układu Ogólnego w sprawie Taryf Celnych i Handlu (General Agreement on Tariffs and Trade GATT). Ponadto w tym rozdziale jest zawarta analiza definicji regionalizmu handlowego i przegląd jego typów. Podjęto w nim również dyskusję o związku regionalizmu handlowego z integracją gospodarczą. Prezentacja różnych typów regionalizmu handlowego (częściowych porozumień handlowych, stref wolnego handlu, unii celnych i porozumień o integracji gospodarczej) jest ważna, ponieważ pozwala uniknąć nieporozumień związanych z interpretacją stosowanej terminologii. W tym rozdziale są też przedstawione reguły GATT/WTO, pozwalające na dyskryminacyjną liberalizację handlu. W rozdziale 2 analiza obejmuje historię multilateralnej liberalizacji handlu, a następnie prezentację rozwoju regionalizmu handlowego w ramach GATT/WTO. Szczególnie dużo uwagi poświęcono przy tym trzem falom rozwoju regionalizmu handlowego. Zaprezentowano zmiany cech tego procesu, jakie nastąpiły w ciągu ostatniego półwiecza. Pokazano państwa będące liderami poszczególnych fal regionalizmu,

12 12 Wstęp ze szczególnym uwzględnieniem roli Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych, jaką w nich odgrywają. Rozdział 3 poświęcono badaniu trzeciej fali regionalizmu. Rozpoczyna go dyskusja nad przyczynami wzrostu liczby regionalnych porozumień handlowych po Rundzie Urugwajskiej GATT/WTO. Następnie przeprowadzono analizę specyfiki i znaczenia preferencyjnego handlu w światowej wymianie towarowej, m.in. na podstawie udziałów regionalnych porozumień handlowych w bilateralnych powiązaniach między krajami oraz udziału handlu objętego preferencjami w całym handlu światowym. Analiza charakteru współpracy w ramach regionalizmu handlowego, zakresu tej współpracy oraz typów porozumień ją określających jest przeprowadzona na podstawie danych statystycznych zdezagregowanych do poziomu par krajów, co umożliwia wyróżnienie cech charakterystycznych trzeciej fali regionalizmu handlowego i zweryfikowanie tezy o jego rosnącym znaczeniu. Rozdział 4 stanowi przegląd teorii regionalizmu handlowego i analizę jego wpływu na handel. Szczególnie dużo uwagi autorka poświęca handlowym i dobrobytowym skutkom preferencyjnej liberalizacji handlu. Podkreśla, że pierwsze koncepcje opierały się na tradycyjnych modelach handlu i ich modyfikacjach. Wykorzystywano w nich modele równowagi cząstkowej i ogólnej oparte na założeniu o doskonałej konkurencji. Dopiero w późniejszych badaniach teoretycznych analizowano niedoskonale konkurencyjne struktury rynkowe (cechujące się m.in. istnieniem korzyści skali). Przedstawione w tym rozdziale modele teoretyczne pozwalają wyjaśnić znaczenie efektów kreacji i przesunięcia oraz odpowiedzieć na pytanie dotyczące zmian w dobrobycie państw uczestniczących w regionalnych porozumieniach handlowych. Te ujęcia nie wyjaśniają wprawdzie, dlaczego państwa zawierają coraz więcej umów o preferencjach handlowych, ale stanowią dobrą podstawę analizy modeli z zakresu polityki handlowej. Rozdział 5 zawiera badania nad wpływem regionalizmu na handel światowy. Dzięki przygotowanej przez autorkę bazie danych możliwe jest zastosowanie modelu grawitacji do zbadania wpływu regionalizmu handlowego i poszczególnych jego typów na handel między krajami partnerskimi oraz między nimi i krajami trzecimi. Pozwala to na zwery-

13 Wstęp 13 fikowanie hipotezy o występowaniu efektu kreacji i przesunięcia handlu w warunkach określonych różnymi typami umów i przy odmiennych poziomach rozwoju gospodarczego państw uczestniczących w regionalizmie handlowym. Rozdział 6 stanowi prezentację teorii ekonomii politycznej preferencyjnej polityki handlowej. Analizowana wcześniej (w rozdziale 4) tradycyjna teoria regionalizmu zakłada, że decyzja o zawarciu regionalnego porozumienia handlowego jest egzogeniczna. Tym razem w celu przeprowadzenia analizy determinant regionalizmu handlowego wprowadzono założenie o endogeniczności decyzji o zawieraniu porozumienia regionalnego. Z teoretycznych rozważań wynika, czy kolejne regionalne porozumienia handlowe zawierane są wtedy, kiedy rządy spodziewają się wystąpienia efektu kreacji handlu i będącego jego efektem wzrostu dobrobytu czy raczej wówczas, gdy oczekują pojawienia się efektu przesunięcia handlu. Analizę kończy przedstawienie teorii dotyczących związków regionalizmu handlowego z multilateralną liberalizacją handlu w ramach WTO. Rozdział ten stanowi podstawę badań empirycznych. Rozdział 7 stanowi badanie determinant decyzji o zawarciu regionalnego porozumienia handlowego. W tej części pracy zweryfikowano hipotezę efektu domina, zgodnie z którą głównym czynnikiem, decydującym o przystępowaniu państw do kolejnych ugrupowań bądź do zawierania nowych regionalnych porozumień handlowych, jest występowanie efektu przesunięcia handlu. W badaniu uwzględniono wpływ na decyzję kraju udziału potencjalnego partnera w innych regionalnych porozumieniach handlowych. Wzrostowi rangi regionalizmu handlowego w gospodarce światowej odpowiada wzrost zainteresowania nim ekonomistów. W polskich publikacjach z zakresu ekonomii międzynarodowej problematyka funkcjonowania umów regionalnych, innych niż Unia Europejska, znajduje się poza głównym nurtem badań 4. To opracowanie jest jedną z nielicznych w literaturze światowej i pierwszą w literaturze polskiej kompleksową analizą regionalizmu handlowego popartą badaniami empirycznymi. 4 Wśród polskich prac najbliższe omawianej problematyce są publikacje: Orłowskiej i Żołądkiewicz (2012) oraz Świerkockiego (2007).

14 14 Wstęp Właśnie badania empiryczne stanowią, zdaniem autorki, najistotniejszy jej wkład do światowych badań nad tym zagadnieniem. Autorka bardzo dziękuje za krytyczne uwagi i merytoryczne wsparcie kolegów z Katedry Makroekonomii i Teorii Handlu Zagranicznego Wydziału Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, w tym szczególnie profesorom Włodzimierzowi Siwińskiemu. Autorka również chciałaby podziękować za uwagi swoim współpracownikom ze Szkoły Głównej Handlowej: profesorom Elżbiecie Czarny i Jerzemu Menkesowi oraz doktorowi Bartoszowi Witkowskiemu. Bardzo jest również wdzięczna za wszystkie komentarze, jakie otrzymała od Recenzentów książki profesorów: Janusza Świerkockiego z Uniwersytetu Łódzkiego i Jana Jakuba Michałka z Uniwersytetu Warszawskiego. Na szczególne podziękowania zasługuje jej Rodzina, która nie tylko była na tyle cierpliwa, że mogła napisać tę książkę, lecz nieustannie dopingowała ją do dalszej pracy.

15 Rozdział 1 Multilateralna liberalizacja w ramach GATT/WTO i regionalizm handlowy Badania regionalizmu handlowego należy rozpocząć od multilateralnej koncepcji liberalizacji handlu światowego powstałej po II wojnie światowej. Bowiem po II wojnie światowej proces regionalizmu był regulowany przez GATT, a obecnie pozostaje w gestii WTO. Funkcjonowanie WTO opiera się na porozumieniach, wśród których są Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT 1994) i Układ Ogólny w Sprawie Handlu Usługami (General Agreement on Trade in Services GATS). Właśnie w tych porozumieniach zawarto zapisy, pozwalające na dyskryminacyjną liberalizację handlu towarami i usługami 1 wbrew głównej zasadzie WTO, jaką jest zasada niedyskryminacji. W książce pojęcie regionalizmu handlowego odnosi się do dyskryminacyjnej liberalizacji handlu w ramach WTO. Nie jest to ani powszechna, ani jedyna interpretacja tego pojęcia. Sam termin regionalizm jest bardzo często używany, co wystarczy do pojawienia się niejednorodności terminologicznej. Na przykład politolodzy utożsamiają regionalizm z decentralizacją władzy państwowej, a językoznawcy z cechami języka i wymowy charakterystycznymi dla mieszkańców danego regionu. W stosunkach międzynarodowych regionalizm oznacza współpracę państw w regionie. Dodatkowo ten termin przeniknął do mowy potocznej, co pogłębia jego wieloznaczność. Sprawia to, że w literaturze przedmiotu 1 W opracowaniu skoncentrowano się wyłącznie na zagadnieniach związanych z wymianą towarową uznając, że handel usługami jest obszernym tematem zasługujący na osobną analizę. Dlatego jeśli stosowane są terminy takie jak handel, wymiana, wymiana dóbr czy handel dobrami, to odnoszą się one jedynie do handlu towarami. Handel usługami omawiam wyłącznie w kontekście porozumień stanowiących podstawę regionalizmu handlowego oraz zasad działania WTO. Równocześnie wymiennie piszę o dobrach i towarach, rezygnując z rozumienia terminu dobro jako czegoś, co zaspokaja ludzkie potrzeby (w myśl tej konwencji dobrem są również usługi).

16 16 Multilateralna liberalizacja w ramach GATT/WTO i regionalizm handlowy pojawiają się synonimy i terminy pokrewne, przywoływane często bez definicji, a w konsekwencji niejednoznaczne. Z tego względu rozważania o regionalizmie handlowym należy rozpocząć od wyraźnego podania kontekstu, w jakim jest on analizowany oraz sprecyzowania jego definicji. Ten rozdział ma na celu analizę terminu regionalizm handlowy, zaprezentowanie jego podstawowych typów, podziałów oraz regulacji prawnych stanowiących jego podstawę. Klasyfikacja pozwoli zarówno na rozróżnienie trendów w procesach regionalizmu, jak i na zrozumienie ich natury. Zostaną zdefiniowane pojęcia związane z integracją gospodarczą, regionalizmem i integracją regionalną. Jednak najważniejszą kwestią poruszaną w rozdziale pierwszym jest wyjaśnienie, dlaczego regionalizm handlowy utożsamia się z procesem tworzenia regionalnych porozumień handlowych (RTAs), które prowadzą do zawierania umów o niepełnej liberalizacji handlu, strefie wolnego handlu, unii celnej lub integracji gospodarczej między dwoma lub więcej, choć nie wszystkimi, członkami WTO. Ponieważ idea regionalizmu jest ściśle powiązana z działalnością GATT/WTO, rozdział rozpoczyna przedstawienie głównych założeń organizacji i podstawowych zasad jej działania Koncepcja multilateralnej liberalizacji handlu po II wojnie światowej Multilateralizm handlowy jest koncepcją regulowania handlu międzynarodowego opartą na współpracy, równych prawach i obowiązkach, niedyskryminacji oraz udziale na tych samych zasadach państw, niezależnie od ich wielkości i znaczenia w handlu międzynarodowym (Goode 2003, s. 247). Współpraca handlowa w ramach multilateralizmu jest oparta na respektowaniu wolności handlu oraz funkcjonowaniu gospodarki rynkowej. Współpraca handlowa ma służyć rozwojowi społeczno-gospodarczemu. Koncepcja ta stała się kluczowym elementem regulowania międzynarodowej współpracy gospodarczej po II wojnie światowej. Regulacje handlu międzynarodowego w okresie powojennym miały ułatwić: odbudowę zniszczonych gospodarek, ustabilizowanie kursów walutowych, osiągnięcie międzynarodowej równowagi płatniczej, ograniczenie dyskryminacji w handlu, kontrolowanie oraz stabilizację

17 1.1. Koncepcja multilateralnej liberalizacji handlu po II wojnie światowej 17 cen surowców i artykułów rolnych, a pośrednio zapewnienie pełnego zatrudnienia. W osiągnięciu tych celów miało pomóc powoływanie międzynarodowych organizacji i zawieranie wielostronnych traktatów (Michałek 1989, s ). Organizacje te miały działać na podstawie przejrzystych zasad prawnych. Pierwsze organizacje o tymczasowym charakterze powołano w 1944 roku w Bretton Woods. Były to: Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju Bank Światowy. Ich rolą było działanie na rzecz wprowadzenia wymienialności walut i utrzymanie stabilności walut, a także udzielanie pomocy finansowej państwom, które miały problemy płatnicze. Powołanie organizacji, która wspierałaby rozwój handlu międzynarodowego, w tym jego multilateralną liberalizację, trwało dłużej. Dopiero w 1948 roku zostało podpisane porozumienie o tymczasowym stosowaniu Układu Ogólnego w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (General Agreements on Tariffs and Trade GATT). Pierwotnie GATT miało być jednym z instrumentów prawnych Międzynarodowej Organizacji Handlu (International Trade Organization ITO). Jednak jako organizacja Układ zaczął funkcjonować dopiero w 1995 roku, czyli kiedy została powołana Światowa Organizacja Handlu (World Trade Organization WTO), która objęła swoją działalnością również GATT. Za główne cele GATT, sformułowane w preambule układu, uznano podniesienie stopy życiowej, osiągnięcie pełnego zatrudnienia i pełnego wykorzystania zasobów światowych oraz zwiększenie produkcji i wymiany handlowej w państwach, które podpisały układ. Multilateralną liberalizację handlu, otwarcie rynków, przejrzystość i brak dyskryminacji w wymianie międzynarodowej uważano za podstawowe czynniki sprzyjające wzrostowi dobrobytu państw. Wynikało to przede wszystkim z wiedzy czerpanej z koncepcji teoretycznych, a szczególnie z teorii handlu Heckschera Ohlina (Michałek 1989, s ). W myśl tej teorii wymiana towarowa wynika z różnic w relatywnym wyposażeniu w czynniki produkcji, a jej liberalizacja doprowadzi do zmniejszania się tych różnic dzięki intensyfikacji handlu, a w konsekwencji do wzrostu globalnego dobrobytu. Właśnie dlatego głównymi zasadami, jakimi kierują się sygnatariusze GATT, są zasady niedyskryminacji i równego traktowania, wzajemności korzyści oraz zasada możliwości interwencji handlowej.

18 18 Multilateralna liberalizacja w ramach GATT/WTO i regionalizm handlowy Zasada niedyskryminacji kluczowa dla dalszych rozważań dotyczących procesów regionalizmu ma dwa składniki zapisane w Artykule I i III GATT. Są to: klauzula największego uprzywilejowania (KNU; most-favoured-nation MFN) i klauzula narodowa. Reguła równości traktowania, czyli klauzula narodowa, wymaga, aby towary zagraniczne nie były pod względem opodatkowania wewnętrznego i innych wymogów dotyczących sprzedaży zakupu, przewozu i dystrybucji traktowane gorzej niż konkurujące z nimi dobra produkowane w kraju. Narzuca to obowiązek nie mniej korzystnego traktowania. Z kolei klauzula największego uprzywilejowania wbrew nazwie nie zapewnia specjalnych przywilejów, lecz brak dyskryminacji. KNU jest zasadą generalną i bezwarunkową 2. Sygnatariusze GATT nie mogą dyskryminować żadnych państw należących do organizacji, a warunki handlu przyznane jednemu z państw członkowskich powinny być natychmiast i bez żadnych dodatkowych uwarunkowań zastosowane również w handlu z pozostałymi państwami członkowskimi 3. Żaden sygnatariusz GATT nie może być traktowany ani lepiej, ani gorzej od pozostałych państw 4. KNU jest instrumentem regulowania współpracy handlowej z siedemsetletnią historią, przy czym szczególnie była ona wykorzystywana w ciągu ostatnich 200 lat (Snape 1993, s. 72). W XIX-wiecznej Europie KNU była wprowadzana bezwarunkowo. Państwem, które długo nie stosowało tego rozwiązania, były Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. USA do 1922 roku zawierały, zarówno z państwami Ameryki Łacińskiej, jak i Japonią oraz państwami europejskimi, umowy wyłącznie na zasa- 2 KNU może być bezwarunkowa lub warunkowa. Jeśli klauzula jest bezwarunkowa, przyznawane są partnerowi koncesje zaoferowane uprzednio innemu państwu na zasadzie bezwarunkowej. KNU warunkowa uzależnia przyznanie państwu koncesji od otrzymania korzyści równych tym, które zostały przyznane wcześniej państwu trzeciemu. Klauzule warunkowe i bezwarunkowe nie mogą współistnieć, ponieważ obecność obu czyniłaby system nielogicznym. Jeśli jakiś kraj zawarł z jednym ugrupowaniem umowę warunkową, a z innym bezwarunkową, to nie jest w stanie spełnić wymogów obu umów Obecnie zasada niedyskryminacji dotyczy zarówno handlu towarami, jak i handlu usługami, a także praw własności intelektualnej. Jest podstawą działania GATT i WTO i dlatego została zawarta w Artykule I GATT regulującym handel dobrami, Artykule II GATS regulującym handel usługami oraz artykule 4 TRIPS dotyczącym praw własności intelektualnej.

19 1.2. Koncepcja regionalizmu handlowego 19 dzie warunkowej. Politykę stosowania warunkowej klauzuli w sposób asymetryczny, jak to czyniły Stany Zjednoczone w końcu XIX wieku, trudno uznać za efektywną. USA żądały bowiem od partnerów umów warunkowych, same zaś oczekiwały bezwarunkowego traktowania. Dlatego polityka handlowa USA z końca XIX wieku przyniosła więcej nieporozumień i komplikacji, niż wszystkie bezwarunkowe klauzule obowiązujące wówczas na świecie. W roku 1922 Stany Zjednoczone zrezygnowały z zawierania umów warunkowych. Umowy warunkowe przekształcono i zawierano jedynie umowy bezwarunkowe. USA przyznały w ten sposób pośrednio, że umowy warunkowe nie są optymalnym sposobem regulowania międzynarodowej wymiany handlowej. Stały się one również promotorem klauzuli w systemie GATT. Poza USA warunkowa KNU była rzadko stosowana (Snape 1993, s. 72). Głównym osiągnięciem GATT było wprowadzenie bezwarunkowej KNU do umów wielostronnych, co dotyczyło także państw niezrzeszonych w GATT. Jeśli któryś z członków GATT podpisywał umowę z innym krajem (niezależnie od tego, czy należał on do GATT, czy też nie) i warunki tej umowy były lepsze niż warunki którejkolwiek dotychczas przezeń zawartej umowy, musiał on bezwarunkowo przenieść dodatkowe koncesje na współpracę ze wszystkimi pozostałymi państwami członkowskimi. Oczywiście ewidentnym odstępstwem od KNU jest wprowadzenie możliwości zawierania regionalnych porozumień handlowych Koncepcja regionalizmu handlowego Regionalizm handlowy jest zbiorem działań podejmowanych przez rządy, mających na celu liberalizację lub ułatwianie handlu w regionie ( Goode 2003, s. 302). Region w tym kontekście oznacza grupę państw, niekoniecznie sąsiadujących ze sobą czy też położonych na tym samym kontynencie, które decydują się na intensyfikację współpracy przez zawieranie umów handlowych. Umowy te nazywane są regionalnymi porozumieniami handlowymi (regional trade agreements RTAs) bądź preferencyjnymi umowami handlowych (preferential trade arrangements PTA). Są to porozumienia handlowe, których strona zobowiązuje się jednostronnie lub w wyniku negocjacji do przyznania jednej stronie lub większej ich

20 20 Multilateralna liberalizacja w ramach GATT/WTO i regionalizm handlowy liczbie preferencji w handlu towarami lub usługami (Bhagwati 1999, s. 3). Państwa mogą przyznawać sobie wzajemnie preferencje w postaci obniżenia lub zniesienia ceł albo (w przypadku usług) liberalizacji częściowej. Są to preferencje dyskryminacyjne, gdyż dotyczą jedynie grupy państw. Carpenter (2009, s. 13) zauważa, że regionalizm ma, w rozumieniu WTO, formę dowolnego porozumienia handlowego, angażującego co najmniej dwa państwa i mniej niż wszystkie państwa członkowskie WTO. Umowy mogą być dwustronne bądź wielostronne i obejmować państwa, które w sensie geograficznym albo są położone blisko siebie, albo należą do różnych części świata (UE i Chile, USA i Jordania). Uczestniczą w nich zarówno kraje rozwinięte, jak i rozwijające się. W ujęciu WTO regionalne są zatem umowy funkcjonalne, niekoniecznie wiążące państwa z jednego regionu geograficznego. Mogą one dotyczyć zarówno handlu dobrami towarami, jak i handlu usługami. Kiedy pisze się o procesach regionalizmu, nie można nie odnieść się do pojęcia integracji gospodarczej. Integracja gospodarcza, podobnie jak regionalizm, występuje wtedy, kiedy grupa państw w sposób jawny bardziej pogłębia i intensyfikuje współpracę gospodarczą między sobą niż z pozostałymi państwami. Równocześnie intensyfikacja współpracy rozumiana jest jako znoszenie barier hamujących współpracę gospodarczą (Goode 2003, s. 302; Pelkmans 2001, s. 2) 5. Integrację gospodarczą od regionalizmu handlowego odróżnia przede wszystkim jej szerszy zakres przedmiotowy. Integracja gospodarcza obejmuje nie tylko znoszenie przeszkód w handlu między wybranymi państwami, lecz także ustanawianie elementów koordynacji między nimi (El-Agraa 2001, s. 1). Integracja gospodarcza jedynie początkowo dokonuje się na płaszczyźnie poszczególnych rynków. Dlatego pojęcie integracji odnosi się do dwóch sfer (Goode 2003; Tinbergen 1954, s. 122; Molle 2006, s. 9). Pierwsza z nich stanowi integrację negatywną (zgodnie z koncepcją Tinbergena) i nazwaną przez Molle (2006) integracją rynków, a przez Goode (2003) integracją płytką. Negatywna integracja nie wymaga 5 Najczęściej będę się odwoływać do pracy Goode (2003). Jest to autor, który jako jedyny w sposób systematyczny, w formie słownika, próbuje zdefiniować różne pojęcia związane z handlem i polityka handlową, w tym również integracją gospodarczą i regionalizmem.

21 1.2. Koncepcja regionalizmu handlowego 21 powołania wspólnych instytucji i polityk, oznaczając jedynie likwidowanie dyskryminujących i restrykcyjnych instytucji dzięki wprowadzaniu wolności w transakcjach gospodarczych. Tak rozumiana integracja dąży do swobodnego przepływu towarów, usług i czynników produkcji. Druga sfera integracji jest integracją pozytywną, czyli polityczną, zwaną inaczej głęboką. Polega ona na dostosowaniu istniejących i wprowadzeniu nowych polityk i instytucji, a także na uregulowaniu kwestii interwencji państwa w krajach integrujących się oraz na umiejscowieniu tej interwencji i jej uzasadnieniu w odniesieniu do systemu gospodarczego całego ugrupowania. Chodzi o stworzenie takich ram wspólnej polityki, jakie pozwalają na efektywne funkcjonowanie zintegrowanych części gospodarki. W świetle poprzednich ustaleń można obronić tezę o tożsamości regionalizmu handlowego i integracji rynków. Tak robią również inni autorzy 6. Regionalizm handlowy jest procesem integracji gospodarczej, ale ograniczonej jedynie do integracji rynków, czyli integracji negatywnej. Pojęcie regionalizmu handlowego obejmuje jedynie procesy liberalizacji handlu towarów i usług, a integracja gospodarcza jest procesem o wiele szerszym znaczeniu. Regionalizm handlowy ma swoje typy i podobnie jak integracja gospodarcza odbywa się na różnych płaszczyznach. Typy regionalnych porozumień handlowych wyróżnia intensywność współpracy oraz inny zakres liberalizacji handlu towarami i usługami. WTO nazywa je porozumieniami o niepełnej liberalizacji handlu (partial scope agreement PSA), o strefach wolnego handlu (free trade agreement FTA), unii celnej (custumsunion CU) i o integracji gospodarczej (economic integration agreement EIA). Stosowany w kontekście umów handlowych termin integracja gospodarcza oznacza jedynie liberalizację handlu usługami na zasadach preferencyjnych. Typem umów najmniej wymagającym jest umowa o niepełnej liberalizacji handlu PSA. Jest ona umową przewidzianą wyłącznie dla państw rozwijających się. Zgodnie z nią dokonuje się częściowego 6 Orłowska, Żołądkiewicz (2012, s. 170) piszą: Terminy regionalizacja i regionalizm są używane zamiennie z terminem integracja ekonomiczna i regionalne porozumienia handlowe.

22 22 Multilateralna liberalizacja w ramach GATT/WTO i regionalizm handlowy zniesienia ceł i ilościowych ograniczeń handlu. Według Goode a (2003) umowa ta jest synonimem sektorowej liberalizacji handlu, wprowadzanej przez państwa rozwijające się. Z kolei na mocy umowy o strefie wolnego handlu (FTA) zniesione zostają cła i ilościowe ograniczenia handlu. W ten sposób produktom z państw tworzących strefę wolnego handlu umożliwia się bezcłowy dostęp do rynków partnera handlowego. Wymiana produktów pochodzących z państw objętych strefą wolnego handlu jest w pełni swobodna, natomiast handel towarami z państw trzecich pozostaje ograniczony instrumentami narodowej polityki handlowej każdego z państw członkowskich. Państwa należące do strefy wolnego handlu nie prowadzą jednak wspólnej polityki handlowej w stosunku do państw spoza integrującego się obszaru. Każde państwo członkowskie nadal stosuje własne cła w kontaktach z państwami spoza strefy wolnego handlu. W ramach unii celnej (CU) poza zniesieniem barier w przepływie towarów między państwami członkowskimi zostaje wprowadzona wspólna, zewnętrzna taryfa celna oraz wspólna polityka handlowa w stosunku do państw trzecich. Unia celna różni się zatem od strefy wolnego handlu tym, że państwa unii stosują te same cła na import towarów spoza jej obszaru, przy czym nie utrzymują narodowych stawek celnych. Wprowadzenie wspólnej zewnętrznej taryfy celnej oznacza, że państwa należące do unii celnej dobrowolnie rezygnują z prowadzenia samodzielnej polityki handlowej i prowadzą wspólną politykę handlową. Dyskryminacyjnej liberalizacji podlega również handel usługami. W takim przypadku kraje zawierają porozumienia o integracji gospodarczej (EIA). Umowy te odnoszą się przede wszystkim do kwestii związanych z liberalizacją handlu usługami. Przy czym, wprowadzenie swobodnego przepływu usług wymaga wprowadzenie swobodnego przepływu zarówno konsumentów, jak i producentów usług. Dlatego strony zawierające porozumienie o integracji gospodarczej muszą również dokonać liberalizacji przepływu czynników produkcji oraz współpracować w zakresie harmonizacji prawa, co wymaga głębszej integracji gospodarczej niż sama liberalizacja wymiany towarowej (Goode 2003, s. 122). Właśnie dlatego umowy dotyczące liberalizacji usług są nazywane porozumieniami o integracji gospodarczej.

23 1.2. Koncepcja regionalizmu handlowego 23 Nie wszystkie typy umów mogą być zawierane przez wszystkich członków WTO. Przed państwami rozwiniętymi są stawiane bardziej restrykcyjne warunki do spełnienia. Muszą bowiem usunąć wszystkie znaczące bariery w handlu z państwami, z którymi podpisują regionalne porozumienia handlowe i dlatego kraje należące do tej grupy nie mogą zawierać umów o niepełnej liberalizacji handlu. Jedynie państwa rozwijające się mogą tworzyć częściowe porozumienia handlowe, w ramach których nie dochodzi do pełnej liberalizacji handlu. Warto podkreślić, że posługując się terminem regionalizm handlowy, w dalszej części pracy definiujemy go jako proces tworzenia regionalnych porozumień handlowych, które prowadzą do zawarcia jednej lub wielu umów o niepełnej liberalizacji handlu, strefie wolnego handlu, unii celnej i mogą obejmować porozumienie o integracji gospodarczej. Przedmiotem tych porozumień może być liberalizacja przepływu towarów oraz usług. Same porozumienia mogą być zawarte między dwoma lub więcej, choć nie wszystkimi, członkami WTO 7. Chociaż regionalizm handlowy nie jest nowym procesem, jednak międzynarodowym regulacjom podlega dopiero od podpisania umowy GATT. Regionalizm był obecny już od początków historii nowożytnej. Początkowo umowy handlowe miały mniej lub bardziej ograniczony zasięg geograficzny. Zazwyczaj przyjmowały formę kolonialnych sfer wpływów, polityki imperialnej lub dwustronnych umów handlowych, głównie wśród potęg europejskich. Dopiero wraz z powstaniem GATT w 1947 roku narodził się pomysł szerszego ruchu i wielostronnych porozumień. Jednak nawet wtedy zakres systemu GATT był skromny, gdyż w porozumieniu uczestniczyły zaledwie 23 państwa. Różne fazy istnienia międzynarodowego systemu cechowały odmienne cele polityki handlowej państw uczestniczących w procesie regionalizmu. Celem polityki handlowej mogło być otwarcie na rynki międzynarodowe, jak również zamknięcie i ochrona. Imperia kolonialne lub strefy wpływów były jednym z pierwszych środków zabezpieczania interesów handlowych. 7 Zgodnie z tym, co zostało wcześniej opisane, bardziej zaawansowane procesy integracji gospodarczej dotyczą również wspólnych polityk innych niż handlowa, jednak nie są one przedmiotem tego opracowania.

24 24 Multilateralna liberalizacja w ramach GATT/WTO i regionalizm handlowy Dawały handlowcom i producentom z wybranych państw bezpieczny dostęp do rynków zagranicznych, często na zasadzie wyłączności. W wieku XIX nastąpił przełom w charakterze i zakresie dwustronnych umów handlowych w kierunku większej otwartości i liberalizacji. Skłaniała do tego ekspansja handlu międzynarodowego i szybki wzrost gospodarczy Wielkiej Brytanii jako światowej potęgi gospodarczej i zagorzałego zwolennika otwartości gospodarczej (World Trade Report 2011, s. 49). Pierwsze ugrupowania regionalne zbliżone do współczesnej formy pojawiły się w XIX wieku. W roku 1828 Prusy ustanowiły unię celną z Hesją-Darmstadt. Następnie zostały zawarte: Bawarsko-Wirtemberska Unia Celna, Środkowoniemiecka Unia Gospodarcza (Middle German Commercial Union), Niemiecka Unia Celna (German Zollverein), Północnoniemiecka Unia Podatkowa (North German Tax Union), Niemiecka Unia Monetarna (German Monetary Union) i w końcu II Rzesza Niemiecka, proklamowana w 1871 roku. Ta fala integracji doprowadziła do powstania Szwajcarii w 1848 roku. Był to rezultat integracji rynków i unii politycznej. Ważnym krokiem było podpisanie Traktatu Cobden Chavalier między Wielką Brytanią a Francją w 1860 roku, który doprowadził do znaczących, wzajemnych obniżek ceł między tymi państwami. Był to początek tworzenia bilateralnych sieci umów handlowych w Europie Zasady WTO normatywnymi ramami regionalizmu handlowego Jak wspomniano wcześniej, głównym osiągnięciem GATT było wprowadzenie bezwarunkowej KNU do umów wielostronnych, co dotyczyło także państw niezrzeszonych w GATT. Jeżeli któryś z członków GATT podpisywał umowę z innym krajem (niezależnie od tego, czy ów partner należał do GATT, czy nie), jeśli tylko jej warunki były lepsze niż dotychczasowe, musiał bezwarunkowo przenieść je na współpracę ze wszystkimi pozostałymi państwami członkowskimi. Oczywiście ewidentnym odstępstwem od KNU jest wprowadzenie możliwości zawierania preferencyjnych umów handlowych. Porozumienia regionalne stały się instytucjonalną formułą odstępstwa od KNU. Państwa mogą uczestniczyć w procesie regionalizmu

25 1.3. Zasady WTO normatywnymi ramami regionalizmu handlowego 25 handlowego na podstawie warunków określonych w paragrafach 4 10 artykułu XXIV GATT, który pozwala na tworzenie stref wolnego handlu i unii celnych; artykułu V GATS, który odpowiada za warunki tworzenia umów o integracji gospodarczej w handlu usługami zarówno przez wysoko rozwinięte, jak i rozwijające się państwa oraz Klauzuli Zezwalającej, która reguluje warunki tworzenia regionalnych porozumień handlowych w handlu towarami między państwami rozwijającymi się. W przypadku handlu towarami i usługami regionalne porozumienia handlowe są niezgodne z KNU i dlatego podlegają różnorodnym rygorom. WTO sprawuje kontrolę nad zawieraniem takich umów. WTO zezwala również na wprowadzanie innych niewzajemnych preferencyjnych umów między państwami rozwiniętymi i rozwijającymi się. Wymaga to wyrażenia zgody dwóch trzecich członków WTO na zwolnienie ze stosowania jej zasad (paragraf 10). Przykładami takich umów, które obecnie obowiązują i zostały przyjęte w tym trybie, są: umowa między USA a państwami Ameryki Centralnej i Karaibów (Caribbean Basin Economic Recovery Act CBERA), umowa CARIBCAN (Caribbean-Canada Trade Agreement), w ramach której Kanada jednostronnie oferuje bezcłowy dostęp do swojego rynku dla większości państw Karaibów. Podobnymi przypadkami są tureckie preferencje handlowe przyznane Bośni i Hercegowinie oraz umowy o partnerstwie między państwami Afryki, Karaibów i Pacyfiku (AKP) a Unią Europejską (UE) 8. W wielu pracach powraca pytanie o sens stosowania wyjątku od reguły, jaką jest KNU 9. Nie wiadomo, dlaczego został on wprowadzony, skoro tak bardzo dbano o prowadzenie niedyskryminacyjnej liberalizacji. Początkowo w negocjacjach w GATT Keynes, reprezentujący Wielką 8 Zawarcie tych umów było możliwe dzięki artykułowi XXV, paragraf 5, który brzmi: W wyjątkowych okolicznościach, gdzie indziej nie przewidzianych w niniejszej Umowie, umawiające się strony mogą odstąpić od obowiązku nałożonego na stronę niniejszej umowy, pod warunkiem że taka decyzja zostanie zatwierdzona przez większość dwóch trzecich oddanych głosów i że większość stanowi więcej niż połowę umawiających się stron. 9 Na przykład w pracach: Cerpenter (2009, s. 16), Bhagwati (1999, s. 6), Michałek (1989, s ).

26 26 Multilateralna liberalizacja w ramach GATT/WTO i regionalizm handlowy Brytanię, chciał przeforsować możliwość prowadzenia dyskryminacyjnej liberalizacji ze względu na specyficzne interesy Commonwealth, jednak przeciwstawił się temu Hull reprezentujący stronę amerykańską 10. Co ciekawe, po nieudanych negocjacjach i przegranej strony brytyjskiej Keynes z entuzjazmem wypowiadał się o niedyskryminacyjnej liberalizacji (Bhagwati 1999, s. 6). Jeśli idzie o zasady zawierania umów preferencyjnych, wątpliwości budzą przede wszystkim wymagania dotyczące ich stosowania. W wieku XIX unie celne i porozumienia dotyczące stref wolnego handlu, zarówno w Europie, jak i poza nią, były wyłączone spod klauzuli najwyższego uprzywilejowania, pod warunkiem że porozumienia te były kompletne. Oznaczało to, że preferencje handlowe musiały dotyczyć całego handlu. Ten warunek nie został jednak utrzymany. Przyczyny, dla których wprowadzono wyjątek dla regionalizmu handlowego, są różne. Kiedy zawierano GATT, funkcjonowały unie celne, jak np. unia Szwajcarii z Liechtensteinem. Wówczas możliwość odstąpienia od KNU spowodowałby ich rozpad. Dodatkowo unie celne reaktywowały ważne elementy współpracy między pojedynczymi państwami (Carpenter 2009, s. 16). Dlatego właśnie wysunięto propozycję, aby dwustronne unie celne uczynić wyjątkami, natomiast obszary wolnego handlu nie (Bhagwati 1999). Ostatecznie jednak artykuł XXIV traktuje oba te typy porozumień jednakowo. Wyjaśnienia dotyczące zgody na tworzenie stref wolnego handlu są dyskusyjne. Jedno z nich odwołuje się do negocjowanej ówcześnie strefy wolnego handlu między Stanami Zjednoczonymi a Kanadą. Zgodnie z innym powodem były już istniejące strefy wolnego handlu między Włochami a Watykanem oraz między Libanem a Syrią. Kolejne wyjaśnienie wiąże się z kwestią Europy, czyli kontynentu najbardziej dotkniętego przez II wojnę światową. Wydawało się, że nie jest możliwe stworzenie powiązań tak silnych jak unia celna między państwami, które mają złe historyczne doświadczenia ze współpracy. Dlatego uznano, że warto zacząć od budowania mniej ścisłych więzi (Bhagwati 1999, s. 8). 10 Cordell Hull ( ), amerykański polityk, sekretarz stanu Stanów Zjednoczonych od 1933 do 1944 roku.

27 1.3. Zasady WTO normatywnymi ramami regionalizmu handlowego 27 Artykuł XXIV GATT pochodzi z 1947 r. i reguluje zasady tworzenia stref wolnego handlu i unii celnych 11.W paragrafie 4 artykułu XXIV została przedstawiona intencja wprowadzenia wyjątku od KNU. Umożliwienie tworzenia unii celnych i stref wolnego handlu wynikało z potrzeby zwiększenia zakresu swobodnego handlu, co może być realizowane przez dobrowolne porozumienia i dyskryminacyjną liberalizację. W związku z tym sformułowano normę: celem unii celnych i stref wolnego handlu jest ułatwienie handlu między terytoriami tworzącymi ugrupowanie, a nie wznoszenie barier wobec handlu z innymi układającymi się stronami 12. Na tej podstawie zostały określone zasady tworzenia unii celnych i stref wolnego handlu. Ustalono, że zawieranie umów jest możliwe pod warunkiem liberalizacji praktycznie całego handlu między państwami partnerskimi (artykuł XXIV, paragraf 8). Nie wyrażano też zgody na wprowadzanie lub zwiększanie obowiązujących już ceł w stosunku do państw trzecich (artykuł XXIV, paragraf 5). Zgodzono się, że sama liberalizacja handlu nie musi nastąpić natychmiast. Porozumienia o uniach celnych i strefach wolnego handlu w pierwszym etapie mogą przybierać formę umów przejściowych (artykuł XXIV, paragraf 5). Takie umowy mają być zgłaszane do GATT/WTO (artykuł XXIV, paragraf 7). Informacja o ich tworzeniu jest konieczna. Jeśli obowiązek ten nie zostanie dopełniony, państwa, które zawarły regionalne porozumienia handlowe, narażą się na zarzuty i retorsje, wynikające z naruszenia KNU (Hoekman, Kostecki 2011). Czy porozumienie jest zgodne z artykułem XXIV, ustala Rada WTO Paragraf 8b artykułu XXIV definiuje strefę wolnego handlu jako obszar dwóch lub więcej państw, na którym znosi się cła i inne ograniczenia wymiany dla praktycznie całego handlu produktami pochodzącymi z tego obszaru. W stosunku do państw pozostających poza ugrupowaniem każde państwo strefy stosuje natomiast odrębną taryfę celną. Natomiast unię celną w artykule XXIV zdefiniowano jako obszar, na którym znosi się cła i inne ograniczenia wymiany dla praktycznie całego handlu produktami pochodzącymi z obszaru. Dodatkowo państwa tworzące unię celną wprowadzają jednolite cła i regulacje handlowe w stosunku do państw spoza unii celnej (artykuł XXIV, paragraf 8b). 12 Oryginalny tekst artykułu na stronie gatt47_02_e.htm#articlexxiv 13 W roku 1994 w porozumieniu w sprawie interpretacji Artykułu XXIV GATT uznano, że należy wzmocnić Radę. Głównie postulowano sprecyzowanie kryteriów i procedur oraz przejrzystości RTAs podlegających notyfikacji.

28 28 Multilateralna liberalizacja w ramach GATT/WTO i regionalizm handlowy Natomiast to, czy notyfikowane regionalne porozumienie handlowe spełnia warunki zapisane w artykule XXIV, czy nie, ocenia Komitet Regionalnych Porozumień Handlowych. Regulacje artykułu XXIV GATT wydają się w pełni opisywać, na jakich zasadach, w jakim zakresie i w jakim czasie mogą być zawierane preferencyjne umowy. Mimo to budzą kontrowersje. Zarzuca się im przede wszystkim brak precyzji, a przez to możliwość wieloznacznej interpretacji. Zawarta w paragrafie 5 regulacja o niepodnoszeniu ceł oraz o niewprowadzaniu bardziej restrykcyjnych regulacji w stosunku do państw trzecich nie sprawdza się w praktyce tworzenia unii celnych. Wiadomo, że unia celna wymaga wprowadzenia wspólnej zewnętrznej taryfy celnej. Dlatego wprowadzono zapis stwierdzający, że w zasadzie unia celna nie może stosować protekcji generalnie wyższej niż stosowana przez państwa członkowskie przed jej utworzeniem. Innym nieprecyzyjnym sformułowaniem użytym w artykule XXIV jest zapis o innych regulacjach dotyczących handlu. Nie określono w nim, co mieści się w zakresie owych innych regulacji, w tym zwłaszcza, jaki jest ich przedmiot. Może wszak chodzić o wiele różnych instrumentów protekcji ograniczających handel. Z tym zapisem wiąże się główny zarzut, stawiany obecnie artykułowi XXIV brakuje regulacji dotyczących harmonizacji reguł uznawania pochodzenia towarów. W efekcie każde kolejne porozumienie o strefach wolnego handlu wprowadza własne rozwiązania, co powoduje brak przejrzystości sieci powiązań preferencyjnych i hamuje wzrost handlu światowego. Wprowadzenie możliwości zawierania umów przejściowych bez precyzyjnego zapisu odnośnie do długości ich obowiązywania może powodować kłopoty. Nie ustalono, jak szybko powinna być osiągnięta liberalizacja praktycznie całej wymiany. Paragraf 5 nakazuje liberalizację w rozsądnym czasie. W roku 1994 w porozumieniu w sprawie interpretacji artykułu XXIV GATT uszczegółowiono tę regulację, ustalając maksymalnie dziesięcioletni okres przejściowy. Nadal dopuszcza się jednak okoliczności wyjątkowe, pozwalające wydłużyć ten okres, które muszą być każdorazowo uzasadniane Radzie ds. Handlu Towarami. Największe kontrowersje budzi zapis w cytowanym paragrafie 8. Dotyczy on odwołania do praktycznie całej wymiany, co nie stanowi

29 1.3. Zasady WTO normatywnymi ramami regionalizmu handlowego 29 precyzyjnego kryterium. Nie wiadomo bowiem, czy określenie praktycznie oznacza 100% wymiany, czy np. 90%, a może 75% wartości handlu. Nie jest też jasne, czy chodzi o handel faktyczny, czy potencjalny (Bhagwati 1999, s. 7). Nic nie wskazuje też na to, czy redukcja ma obejmować cła, czy tylko ich część dotyczącą określonych sektorów. Sam zapis i nacisk na liberalizowanie całego handlu z perspektywy celów GATT są wewnętrznie sprzeczne. Trudno wytłumaczyć, dlaczego starano się wprowadzić maksymalny zakres preferencyjnej liberalizacji handlu, skoro z punktu widzenia państw trzecich jest ona bardziej szkodliwa niż liberalizacja częściowa. Oczywiście maksymalny zakres preferencyjnej liberalizacji zapewnia ograniczenie możliwości wybiórczego naruszania zobowiązań, wynikających z zasad WTO, i nie pozwala na traktowanie regionalizmu handlowego jako mechanizmu selektywnego wybierania sektorów. Mniej lub bardziej precyzyjnie paragrafy od 5 do 9 artykułu XXIV określają warunki, na jakich rozwija się regionalizm handlowy. Paragraf 10 daje możliwość niestosowania się do tych wymogów. Wprowadza również normę, która zezwala na uchylenie warunków dotyczących tworzenia unii celnych i stref wolnego handlu, wówczas gdy odpowiedni wniosek zostanie przyjęty dwoma trzecimi głosów państw członkowskich. Nieprecyzyjne oraz wieloznaczne zapisy w artykule XXIV doprowadziły, oczywiście, do nadużywania wyjątku, jakim miały być regionalne porozumienia handlowe oraz do nieprzestrzegania uregulowań GATT/ WTO. W efekcie jedynie unia celna z 1993 roku zawarta przez Czechy i Słowację została uznana przez GATT za przejrzystą (Pauwelyn 2009, s. 369, za: Fiorentino, Verdeja, Toqueboeuf 2006, s. 27). Zastrzeżenia budził nawet Traktat Rzymski z 1957 roku, wprowadzający w życie Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG). Jednak GATT nie skontrolował wnikliwie jego ustaleń, gdyż państwa członkowskie EWG zagroziły wyjściem z GATT w sytuacji uznania przez Radę Traktatu Rzymskiego za niespełniający wymogów artykułu XXIV (Hoekman, Kostecki 2011, s. 513). Innym oczywistym przykładem nadużycia artykułu XXIV jest umowa zawarta między Nową Zelandią i Australią, która objęła liberalizacją zaledwie dwa sektory. Dzięki regulacjom WTO możliwa jest również dyskryminacyjna liberalizacja handlu usługami. Reguluje ją artykuł V GATS. Na zasadach

30 30 Multilateralna liberalizacja w ramach GATT/WTO i regionalizm handlowy dyskryminacyjnych handel usługami mogą liberalizować zarówno państwa rozwinięte, jak i rozwijające się. W odróżnieniu od handlu towarami preferencyjna liberalizacja handlu usługami nie prowadzi do tworzenia ani stref wolnego handlu, ani unii celnych, ale do zawierania porozumień o integracji gospodarczej 14. Sama klauzula artykułu V GATS nosi tytuł Integracja gospodarcza. Jest to związane ze złożonością form handlu usługami. Handel nimi uwzględnia cztery typy. Pierwszy jest określony mianem typu transgranicznego. Występuje wówczas, gdy usługi dostarczane są z terytorium jednego państwa na terytorium drugiego. Typ drugi, zwany konsumpcją za granicą, polega na dostarczaniu usługi w kraju pierwszym konsumentom z kraju drugiego, co wymaga przemieszczania się konsumentów. Typ trzeci wymaga obecności handlowej usługodawcy w kraju usługobiorcy. Obecność handlowa oznacza założenie przedsiębiorstwa w kraju usługobiorcy przez zagranicznego usługodawcę. Czwarty typ handlu usługami polega na obecności osób fizycznych w kraju odbiorcy. Ten typ handlu usługami zakłada więc osobiste dostarczanie usług przez obywateli kraju pierwszego na terytorium kraju drugiego. Specyfika handlu usługami wpływa na charakterystykę jego liberalizacji. Aby dokonała się preferencyjna liberalizacja handlu, nie wystarczy znoszenie barier celnych (jak w przypadku towarów). Wprowadzenie swobodnego handlu usługami wymaga obecności usługodawcy na rynku partnera bądź usługobiorcy na rynku krajowym, swobodnego przepływu konsumentów, a także producentów usług. Dlatego też artykuł V GATS dotyczy integracji gospodarczej. Artykuł V GATS zakłada eliminację istniejących narzędzi dyskryminacyjnego handlu usługami i zakaz wprowadzania nowych. Podobnie jak artykuł XXIV GATT, artykuł V GATS podkreśla, iż każda umowa dotycząca liberalizacji handlu usługami powinna przyczyniać się do ułatwiania handlu między stronami i nie może wprowadzać dodatkowych barier w stosunku do państw trzecich (artykuł V GATS, paragraf 1). Porozumienie powinno mieć odpowiednio duży zasięg, czyli musi dotyczyć dużej liczby sektorów oraz znacznego wolumenu handlu. W sprawie handlu 14 Definicja umów o integracji gospodarczej (ekonomic integration agreement) została podana i omówiona w poprzednim podrozdziale.

31 1.3. Zasady WTO normatywnymi ramami regionalizmu handlowego 31 usługami zawarcie lub rozszerzenie każdego ugrupowania, a także wszelkie znaczące zmiany wprowadzone w umowie muszą być notyfikowane przez Radę ds. Handlu Usługami (artykuł V GATS, paragraf 7). Wszelkie żądane przez Radę informacje dotyczące umów handlowych należy jej dostarczyć. Podobnie jak w przypadku dyskryminacyjnej liberalizacji handlu towarami, powstanie ugrupowania powinno przebiegać według wcześniej ustalonego harmonogramu, a państwa tworzące ugrupowanie są zobowiązane przedkładać Radzie okresowe raporty z jego wdrażania. Na ich podstawie Rada może udzielić dalszych rekomendacji. Dodatkowo artykuł V GATS (paragraf 3) pozwala państwom rozwijającym się na odstępstwa od wymagań tego artykułu i na szczególnie preferencyjne traktowanie firm z wybranych terytoriów. Artykuł V GATS, podobnie jak artykuł XXIV GATT, jest nieprecyzyjny. Również w nim znalazły się zapisy o praktycznie całej wymianie. Jednak w tym przypadku mowa jest także o znacznym zasięgu sektorowym (paragraf 1a). Kolejna norma prawna regulująca zasady zawierania regionalnych umów handlowych, Klauzula Zezwalająca, została wprowadzona na mocy Decyzji z 28 listopada 1979 roku (L/4903) i należy do dorobku Rundy Tokijskiej GATT. Oficjalnie klauzula nosiła nazwę klauzuli zróżnicowanego i korzystniejszego traktowania, wzajemności i pełniejszego uczestnictwa państw rozwijających się. Pozwala ona państwom rozwijającym się na odstępstwa od KNU (Hoekman, Kostecki 2011, s ). Jej przyjęciu przyświecało założenie, że liberalizacja handlu stworzy najsłabszym gospodarczo państwom lepsze warunki wzrostu i doprowadzi do zmniejszenia luki rozwojowej, dzielącej państwa wysoko oraz słabo rozwinięte. Klauzula wprowadziła możliwość preferencyjnego traktowania produktów pochodzących z państw słabo rozwiniętych oraz zawierania przez nie porozumień o wzajemnej redukcji ceł (paragraf 2). Klauzula dała państwom rozwijającym się szanse na udział w procesie regionalizmu handlowego przez możliwość zawierania porozumień o niepełnej liberalizacji handlu obok standardowych stref wolnego handlu i unii celnych. Osłabiła w ten sposób regulacje artykułu XXIV, gdyż pozwoliła obejść normy o preferencyjnej liberalizacji zasadniczej całości handlu oraz o zakazie zwiększania przeciętnego poziomu zewnętrznego protekcjonizmu.

32 32 Multilateralna liberalizacja w ramach GATT/WTO i regionalizm handlowy W ramach WTO/GATT, poza regulacjami pozwalającymi na umowy preferencyjne, określono zasady notyfikowania umów regionalnych oraz sposoby kontrolowania ich funkcjonowania (zasada przejrzystości). Jest to efekt prac Grupy ds. Reguł, obradującej podczas negocjacji w ramach Rundy Doha. Zasada przejrzystości jest realizowana przede wszystkim za pośrednictwem wspomnianego wcześniej obowiązku zatwierdzania porozumień regionalnych. Jednak Rada Generalna WTO wprowadziła też dodatkowy mechanizm zwiększający przejrzystość zasad zawierania regionalnych porozumień handlowych. Chodzi o doskonalenie przepływu informacji na temat rosnącej liczby ugrupowań regionalnych (Transparency Mechanism for Regional Trade Agreements z 14 grudnia 2006 roku). Zgodnie z nim każde tworzone ugrupowanie powinno być zatwierdzone przez WTO przed ratyfikacją umowy je ustanawiającej i wdrożeniem preferencyjnego traktowania. Co więcej, jego członkowie powinni przekazywać Sekretariatowi WTO informacje dotyczące nowego ugrupowania lub zmian zachodzących w ugrupowaniach już działających. Notyfikowane regionalne porozumienia handlowe są analizowane przez Sekretariat WTO nie dłużej niż przez rok. W tym czasie członkowie WTO mają prawo do zadawania pytań i do zgłaszania wątpliwości. Porozumienia podlegające artykułom XXIV GATT i V GATS bada Komisja ds. Regionalnych Porozumień Handlowych (Committee on Regional Trade Agreements CRTA), a te dotyczące Klauzuli Zezwalającej Komisja ds. Handlu i Rozwoju. Mechanizm przejrzystości jest wciąż ulepszany. W lutym 2011 roku Grupa ds. Reguł rozpoczęła prace nad jego zmianami zgodnie z wnioskami Stanów Zjednoczonych i Ekwadoru Podsumowanie Celem tego rozdziału było zdefiniowanie terminu regionalizm handlowy oraz przedstawienie jego typów i ram prawnych. Termin regionalizm używany w kontekście nauk ekonomicznych odnosi się do regulowania współpracy handlowej i jest stosowany do określenia preferencyjnej polityki handlowej, jaką mogą prowadzić państwa członkowskie WTO. Proces regionalizmu handlowego występuje wtedy, kiedy państwa zawierają między sobą preferencyjne (inaczej zwane dyskryminacyjnymi)

33 1.4. Podsumowanie 33 umowy handlowe, zwane także regionalnymi porozumieniami handlowymi. Dlatego, gdy pisze się o regionalizmie handlowym, można wymiennie stosować terminy: preferencyjna liberalizacja handlu, dyskryminacyjna liberalizacja handlu czy zawieranie preferencyjnych bądź regionalnych, porozumień handlowych; wszystkich tych terminów używam zamiennie w całej pracy. Głównymi typami regionalnych porozumień handlowych są porozumienia o niepełnej liberalizacji handlu, porozumienia o strefie wolnego handlu, unii celnej oraz o integracji gospodarczej. Obecnie warunki, na jakich zawierane są regionalne porozumienia handlowe, są regulowane przez WTO. Umowy o niepełnej liberalizacji handlu mogą być zawierane jedynie przez kraje rozwijające się z wykorzystaniem normy ramowej Klauzuli Zezwalającej. Strefy wolnego handlu i unie celne są zawierane z wykorzystaniem normy ramowej artykułu XXIV lub w przypadku państw rozwijających się Klauzuli Zezwalającej. Porozumienia o integracji gospodarczej reguluje natomiast artykuł V GATS i te porozumienia są dostępne dla wszystkich zainteresowanych nimi państw WTO.

34 Rozdział 2 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego W rozdziale 1 zdefiniowano proces regionalizmu handlowego, sklasyfikowano umowy pod względem charakteru i intensywności współpracy (czyli etapu integracji). Opisano również normy prawne, które pozwalają na zawieranie umów. Klasyfikacja, czyli usystematyzowanie pojęć związanych z regionalizmem handlowym, pozwoli w dalszym etapie na przedstawienie rozwoju procesów regionalizmu handlowego i analizę charakteru tych procesów. Rozdział 2 ma na celu analizę rozwoju regionalizmu handlowego, zmianę jego zasięgu, charakteru oraz znaczenia w kształtowaniu się stosunków międzynarodowych. Rozpoczyna go analiza rozwoju multilateralnej współpracy w ramach GATT/WTO, która była punktem wyjścia dla regionalizmu handlowego. Procesy liberalizacji dyskryminacyjnej i niedyskryminacyjnej przebiegały równolegle, dlatego nie można badać regionalizmu handlowego bez przedstawienia kontekstu, w jakim się rozwijał. Dalej zostanie przedstawiona analiza rozwoju regionalizmu handlowego. Nie jest ona odnoszona jedynie do Europy, w tym Unii Europejskiej, czy do bloków handlowych jak NAFTA (North American Free Trade Agreement) lub ASEAN (Association of Southeast Asian Nations). Celem rozdziału jest prześledzenie rozwoju regionalizmu na całym świecie: od umów dwustronnych po wielostronne, zawierane zarówno przez kraje rozwinięte, jak i najmniej rozwinięte. W tej części rozdziału zostaną zweryfikowane tezy dotyczące dominującej roli Europy we wszystkich fazach regionalizmu handlowego i rosnącego zainteresowania Stanów Zjednoczonych i krajów Azji Wschodniej w regulowaniu współpracy przez zawieranie kolejnych

35 2.1. Rozwój multilateralnej współpracy w gospodarce światowej 35 regionalnych porozumień handlowych. Aby usystematyzować badania nad rozwojem regionalizmu w ramach WTO, posłużono się podziałem tego procesu na trzy fale za Bhagwatim (1999) i Carpenter (2009). Analiza historii regionalizmu sięga początków GATT, czyli końca lat 40. XX wieku. Już w tamtym okresie duża część z 23 pierwszych sygnatariuszy decydowała się na intensyfikowanie współpracy i zawieranie regionalnych porozumień handlowych. Później liczba umów między sygnatariuszami GATT rosła. WTO podaje, że od 1950 roku liczba aktywnych umów wzrosła do prawie 70 w 1990 roku. Następnie, w ciągu kolejnych pięciu lat zwiększyła się dwukrotnie, a do 2010 roku ponad czterokrotnie Rozwój multilateralnej współpracy w gospodarce światowej Kolejne rundy negocjacji handlowych w ramach GATT doprowadziły do zliberalizowania handlu na świecie i intensyfikacji współpracy gospodarczej. Od roku 1948 eksport towarów wzrósł z 0,1 bln USD do 5,2 bln USD w 1995 roku, a następnie do 6,4 bln USD w 2000 roku i do 15,2 bln w 2010 roku. Całkowity handel w 2008 roku przekroczył 30 bln USD (rysunek 1). Przy czym wspomniane wzrosty wymiany handlowej nie były domeną tylko krajów rozwiniętych, gdyż uczestniczą w nich również kraje rozwijające się. GATT nie była organizacją międzynarodową, lecz umową między terytoriami celnymi. Ta forma organizacyjna wpływała na podejmowanie decyzji, gdyż wymagała kompromisów i jednomyślności sygnatariuszy. Oczywiście, w konsekwencji sprawność podejmowania decyzji i dochodzenia do konsensusu wymagała negocjacji, które odbywały się w ramach kolejnych rund negocjacyjnych. Tych rund w ramach GATT odbyło się 8 (tabela 1). Wraz ze wzrostem liczby sygnatariuszy i rozszerzaniem się przedmiotu negocjacji przedłużał się czas negocjacji w ramach kolejnych rund. 1

36 36 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0, Rys. 1. Całkowity handel światowy z podziałem na grupy państw w latach (w bln USD) Źródło: Rundy negocjacyjne GATT Tabela 1 Rok Miejsce/nazwa Przedmiot negocjacji Liczba państw 1947 Genewa Cła Annecy Cła Torquay Cła Genewa Cła Genewa/Dillon Cła Genewa/Kennedy Cła i środki antydumpingowe Genewa/Tokio Cła, środki pozataryfowe i ramowe Genewa/Urugwaj Cła, bariery pozataryfowe, usługi, własność intelektualna, rozstrzyganie sporów, tekstylia, rolnictwo, powołanie WTO itd. 123 Źródło: Pierwszych pięć rund (tabela 1) trwało względnie krótko. Sprzyjały temu dobra koniunktura gospodarcza, której towarzyszył wzrost handlu

37 2.1. Rozwój multilateralnej współpracy w gospodarce światowej 37 światowego (stopa wzrostu wyniosła 209%; tabela 3) oraz niewielka liczba państw-sygnatariuszy. Przede wszystkim koncentrowano się na obniżce ceł. W jej efekcie cła USA spadły o 36% (tabela 2). Wraz z upływem czasu, w miarę jak poziomy stawek celnych malały wskutek okresowych rund negocjacji, punkt ciężkości przesunął się w stronę barier pozataryfowych i tych aspektów krajowej polityki, które wywierają wpływ na handel (Hoekman, Kostecki 2011, s ). Dlatego zakres negocjacji w kolejnych rundach GATT był coraz trudniejszy i stąd wydłużył się czas ich trwania. Czas wprowadzania Tabela 2 Zakres obniżek celnych w ramach rund negocjacyjnych GATT Rundy Ważona redukcja ceł na wszystkie dobra, wybrane państwa Pierwszych 5 rund ( ) 36 (tylko dla USA) Runda Kennedy ego ( ) 37 (USA, Japonia, EWG, WB) Runda Tokijska ( ) 33 (USA, Japonia, EWG, Finlandia, Norwegia, Szwecja, Szwajcaria) Runda Urugwajska ( ) 38 (USA, Japonia, EWG, Finlandia, Norwegia, Szwecja, Szwajcaria) Źródło: Znaczenie GATT jako forum dla liberalizacji i intensyfikacji handlu światowego jest bezsporne. Ciągłej redukcji ceł i promowaniu współpracy towarzyszyło pobudzenie handlu, które przyniosło największą stopę jego wzrostu w okresie Rundy Tokijskiej i po niej (lata , tabela 3) Od tego też czasu datuje się zdynamizowanie handlu państw rozwijających się i wzrost ich udziału w handlu światowym. Jednak bezpośredni pozytywny wpływ GATT/WTO na handel światowy nie jest oczywisty. Rose (2004) w badaniach z wykorzystaniem modelu grawitacji, weryfikując znaczenie członkostwa w GATT/WTO dla handlu bilateralnego między parami państw, wykazuje brak pozytywnego wpływu na wzrost handlu. Wcześniej Subramanian i Wei (2003) w badaniu przy zastosowaniu innej techniki estymacji, otrzymali inny wynik. Według nich system

38 38 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego GATT/WTO wpłynął pozytywnie na światowy import, przyczyniając się do jego wzrostu aż o 44%. Tabela 3 Stopa zmian handlu światowego w wybranych okresach z podziałem na grupy państw oraz zmiany w udziale państw rozwijających się w handlu światowym Lata Świat Państwa rozwinięte Państwa rozwijające się Zmiany udziału państw rozwijających się w handlu światowym (pkt. proc.) % 230% 115% 9, % 151% 101% 3, % 216% 324% 4, % 151% 251% 6, % 92% 210% 10,1 Źródło: W ramach ostatniej zakończonej Rundy Urugwajskiej nie tylko negocjowano obniżki ceł, w tym ceł nakładanych na artykuły rolno-spożywcze, lecz także kwestie związane z rozstrzyganiem sporów, ochroną środowiska, handlem usługami, prawami własności intelektualnej. Zakazano stosowania środków w postaci dobrowolnych ograniczeń eksportu i porozumień cenowych, opłat wyrównawczych jako ochrony, a dotychczas stosowane instrumenty zostały skodyfikowane i przeliczone na stawki celne. Zakazano subwencjonowania eksportu artykułów przemysłowych, czyli stosowania różnego rodzaju dopłat bezpośrednich, rekompensat finansowych za eksport, oraz znacznie ograniczono zakres subwencjonowania eksportu produktów rolno-spożywczych. Liberalizacji usług poświęcono odrębne porozumienie (GATS). Dodatkowo zawarto też porozumienie w sprawie handlowych aspektów ochrony praw własności intelektualnej (Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights TRIPS) oraz handlowych aspektów środków inwestycyjnych (Trade Related Investment Measures TRIMS). W ramach Rundy Urugwajskiej powołano WTO, której głównym celem jest liberalizacja międzynarodowego handlu nie tylko dobrami,

39 2.2. Rozwój regionalizmu handlowego w ramach GATT/WTO 39 towarami, lecz także usługami, prowadzenie polityki inwestycyjnej wspierającej handel, rozstrzyganie sporów dotyczących wymiany handlowej oraz przestrzeganie praw własności intelektualnej. Ze względu na rozszerzenie zakresu problemowego pozostającego w gestii WTO negocjacje w coraz większym stopniu dotyczą środków pozataryfowych oraz tych elementów polityki wewnętrznej, którym przypisuje się wpływ na handel. Osiągnięcie w tym zakresie porozumienia jest znacznie trudniejsze, gdyż wymaga wprowadzania zmian w polityce wewnętrznej państw członkowskich. Dodatkowo znacznie trudniej jest wykazać, iż konkretny środek pozataryfowy może szkodzić rozwojowi handlu. Dlatego jeśli państwa stosują różne standardy ochrony środowiska oraz ochrony praw własności intelektualnej, trudno dojść do porozumienia choćby przy ustalaniu, które z nich stanowią środki pozataryfowe. Właśnie z powodu tych trudności Runda Urugwajska była ostatnią rundą zakończoną sukcesem. W ramach trwającej od 2001 roku Rundy Doha są omawiane przede wszystkim kwestie związane z subsydiowaniem (obok kwestii ceł) w odniesieniu do rolnictwa oraz zagadnienia związane z prawem patentowym, regulacjami antydumpingowymi i ochroną praw własności intelektualnej. Złożoność tych tematów utrudnia zakończenie negocjacji Rozwój regionalizmu handlowego w ramach GATT/WTO Analizę rozwoju regionalizmu oparto na koncepcji trzech głównych fal regionalizmu handlowego za Bhagwatim (1999, s. 9 11) i Carpenter (2009, s. 17) 2. Pierwszą falę regionalizmu zdefiniowano jako okres trwający od podpisania GATT w 1948 roku do 1985 roku. Opierała się ona głównie na procesach integracyjnych zachodzących w Europie, włączając w nie budowanie więzi państw europejskich z ich byłymi koloniami. Wiele państw Afryki, Karaibów, Ameryki Południowej i Centralnej podążało tropem Europy. Niestety, współpraca w ramach części ugrupowań 2 Odwołanie do trzech fal regionalizmu znajdziemy również w Orłowska, Żołądkiewicz (2012, s ).

40 40 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego załamała się i cześć porozumień zawartych przede wszystkim przez kraje rozwijające się przestała obowiązywać w efekcie kryzysów naftowych. Druga fala regionalizmu obejmowała lata po kryzysach naftowych, czyli od 1986 roku i trwała do końca Rundy Urugwajskiej. W Europie procesy integracyjne nasiliły się, a państwa na pozostałych kontynentach zawarły umowy, które doprowadziły do powstania kolejnych bloków handlowych. Do procesu regionalizmu włączyły się wówczas Stany Zjednoczone. Trzecia fala regionalizmu rozpoczęła się po zakończeniu Rundy Urugwajskiej w 1995 roku. W tym czasie nastąpiło zdynamizowanie procesu, co przejawia się kilkakrotnie większą liczbą umów zawartych w porównaniu z poprzednimi falami (tabela 4). Tabela 4 Liczba umów w kolejnych falach regionalizmu w podziale na odpowiednie regulacje WTO Artykuł XXIV GATS V Klauzula Zezwalająca Nieaktywne Pierwsza fala Druga fala Trzecia fala Źródło: Opracowanie własne na podstawie (data wejścia ). Trzecią falę regionalizmu wyróżnia przede wszystkim upowszechnienie procesu. To w latach następował najszybszy wzrost liczby umów. Na skutek wzrostu zainteresowania regionalizmem liczba umów przypadających na państwo członkowskie WTO w 1995 roku wynosiła 4, a w 2010 roku już 12 (rysunek 2). Trzecia fala regionalizmu wyróżnia się również pod względem grupy państw, które uczestniczą w procesie. Uczestnikami pierwszej fali regionalizmu były przede wszystkim kraje rozwinięte. W latach 80. udział państw rozwijających się był coraz większy, ale to w latach 90. wzrasta dynamicznie liczba umów zawieranych między krajami rozwijającymi się. Średnio w przeliczeniu na jedno państwo od 1995 roku tych umów jest najwięcej (rysunek 3).

41 2.2. Rozwój regionalizmu handlowego w ramach GATT/WTO Rys. 2. Liczba umów przypadających średnio na jeden kraj w latach Źródło: World Trade Report (2011, s. 56). 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0, Rys. 3. Liczba umów przypadających średnio na jedno państwo w latach w podziale na grupy według kryterium rozwoju gospodarczego Źródło: World Trade Report (2011, s. 55).

42 42 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego 2.3. Pierwsza fala regionalizmu handlowego Efektem pierwszej fali regionalizmu ( ) było zawarcie około 45 umów bilateralnych i wielostronnych (rysunek 4) 3. Od początku liderami tego procesu były kraje Europy Zachodniej. W ramach zawieranych umów w 1958 roku zaczęła działać EWG (Europejska Wspólnota Gospodarcza), stanowiąca efekt dążeń integracyjnych kontynentalnej części Europy Rys. 4. Liczba umów zawartych w czasie pierwszej fali regionalizmu Źródło: Opracowanie własne na podstawie Dą żeniom integracyjnym w Europie, które nasiliły się po zakończeniu II wojny światowej, sprzyjała przede wszystkim obawa przed odrodzeniem się tendencji nacjonalistycznych (zwłaszcza w Niemczech), konieczność odbudowy i modernizacji zniszczonych gospodarek, rozpad systemu kolonialnego, obawa przed silną pozycją partii komunistycznych (głównie we Francji i we Włoszech), zimna wojna oraz utrata międzyna- 3 Niektóre procesy związane z regionalizmem trwały w czasie kilku fal. Żeby jednak dać pierwszeństwo procesowi, a nie chronologii, niekiedy opis poszczególnych fal zawiera informacje dotyczące fal następnych.

43 2.3. Pierwsza fala regionalizmu handlowego 43 rodowej pozycji Europy na rzecz USA i ZSRR (Jovanović 2005, s. 1 10). Bezpośrednio po II wojnie światowej, państwa Europy Zachodniej wprowadzały wysokie bariery handlowe, co pozwalało chronić zniszczone wojną gospodarki. Stopniowo, w miarę ich odbudowy, demokratyczne społeczeństwa rozpoczęły liberalizację obrotów handlowych. Proces regionalizmu w Europie rozpoczęło utworzenie Unii Gospodarczej Beneluksu i Organizacja Europejskiej Współpracy Ekonomicznej (Organisation for European Economic Co-operation OEEC). Utworzona w 1944 roku Unia Gospodarcza Beneluksu wprowadziła unię celną między Holandią, Belgią i Luksemburgiem. Z kolei założona w 1948 roku OEEC nie miała na celu liberalizacji preferencyjnej handlu na bazie zapisów artykułu XXIV GATT, lecz stanowiła zaczątek współpracy między państwami. OEEC stworzyła warunki odbudowy gospodarczej i rozwoju państw, korzystających z pomocy przyznanej przez USA w ramach Planu Marshalla (1947). W celu intensyfikacji handlu między krajami członkowskimi wprowadzono Kodeks Liberalizacji, który przewidywał znoszenie ograniczeń ilościowych między państwami członkowskimi. W oczywisty sposób było to sprzeczne z zasadami KNU. Pomimo to żadne z państw będących sygnatariuszami GATT nie zgłosiło formalnych zastrzeżeń wobec tych postanowień 4. W roku 1960 OEEC przekształcono w OECD (Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju; The Organisation for Economic Co-operation and Development). Ta struktura miała pogłębiać współpracę gospodarczą w Europie 5. W efekcie tych zmian Kodeks Liberalizacji stracił moc prawną. 4 Więcej w Michałek (1989, s. 112). 5 Pierwszym etapem rozwoju OECD był okres W tym czasie państwami członkowskimi zostały: Austria, Belgia, Kanada, Dania, Francja, Niemcy, Grecja, Islandia, Irlandia, Włochy, Japonia, Luksemburg, Holandia, Norwegia, Portugalia, Hiszpania, Szwecja, Szwajcaria, Turcja, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania. O przedłużeniu tego etapu do 1969 roku zadecydowało opóźnione z przyczyn politycznych przystąpienie Włoch (1962), Japonii (1964 ) i Finlandii (1969). Etap drugi przypadał na lata Dołączyły wówczas Australia (1971) i Nowa Zelandia (1973). Etap trzeci zrealizowano w połowie lat 90. XX wieku. Pod polityczną presją USA doszło wtedy do kolejnego otwarcia OECD. Do OECD weszły w 1994 roku Meksyk, a w 1996 roku Korea Południowa. Do ugrupowania przyjęto Czechy (1995), Węgry i Polskę (1996) oraz Słowację (2000).

44 44 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego W latach 50. XX wieku powstały pierwsze organizacje, stanowiące zalążek Unii Europejskiej (European Union UE 6 ). Pierwszą z nich była Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS; European Coal and Steel Community ECSC), powołana Traktatem Paryskim podpisanym w 1951 roku. Głównym celem EWWiS było zlikwidowanie barier w handlu węglem i stalą. Jednak u podłoża motywów powołania EWWiS leżały cele polityczne, mające zapobiec ewentualnej wojnie. Pokojowi miała sprzyjać integracja przemysłu stalowego i górnictwa Francji oraz Niemiec. Traktat nie ograniczył się tylko do swobodnego przepływu produktów, półproduktów oraz surowców pochodzących z sektora węgla i stali (Jovanović 2005, s ). Było to kolejne jawne odstępstwo od reguł GATT i zapisów w wyjątkach do tych reguł, które mogło zaistnieć dzięki zwolnieniu od KNU EWWiS na mocy artykułu XXV, paragraf 5 7. W ramach rozszerzania zakresu integracji europejskiej w marcu 1957 roku podpisano Traktaty Rzymskie, na podstawie których utworzono Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG; European Economic Community EEC) oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom, European Atomic Energy Community EAEC). Traktat o EWG stworzył ramy prawne unii celnej oraz ogólne wytyczne polityk gospodarczych państw członkowskich. Postanowiono stopniowo wyeliminować opłaty celne i ograniczenia ilościowe w handlu między państwami członkowskimi oraz inne środki o podobnych skutkach. Ponadto ustanowiono wspólną zewnętrzną taryfę celną i wprowadzono wspólną politykę handlową wobec państw trzecich. Realizacja tych zadań została rozłożona na cztery etapy realizowane w latach (każdy trwał cztery lata). W praktyce już od 1968 roku handel między państwami EWG był zliberalizowany i obowiązywała wspólna zewnętrzna taryfa celna. Wprowadzanie unii celnej w ramach EWG również okazało się kontrowersyjne 6 Termin Unia Europejska (UE) stosowany w opracowaniu odnosi się do okresu integracji europejskiej po 1993 roku, czyli od Traktatu z Maastricht. Przy czym należy pamiętać, że Traktat z Maastricht nie nadał UE podmiotowości prawnej. Wcześniej obowiązującą nazwą były: Europejska Wspólnota Gospodarcza (od 1958), Wspólnoty Europejskie (od 1967). Osobowość prawna została nadana UE dopiero przez Traktat Lizboński ratyfikowany w 2009 roku. 7 Więcej w Michałek (1989, s. 114).

45 2.3. Pierwsza fala regionalizmu handlowego 45 z perspektywy zapisów artykułu XXIV GATT. Podważany był w szczególności sposób tworzenia wspólnej, zewnętrznej taryfy celnej na podstawie średniej arytmetycznej nieważonej ceł państw członkowskich 8. Sygnatariuszami i zarazem członkami EWWiS, EWG i Euratom były: Francja, Niemcy, Belgia, Luksemburg, Holandia i Włochy 9. W ramach pierwszej fali regionalizmu nastąpiło pierwsze rozszerzenie Wspólnot Europejskich. W roku 1973 do EWG wstąpiły Wielka Brytania, Dania i Irlandia. Następnie w 1981 roku członkiem Wspólnot została Grecja, a w 1986 roku Hiszpania i Portugalia. Równolegle do EWG powstało Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (European Free Trade Association EFTA) 10. Utworzono je w 1960 roku z inicjatywy Wielkiej Brytanii jako strefę wolnego handlu w ramach regulacji artykułu XXIV. Umowa ta zawsze była traktowana jako swoista przeciwwaga dla EWG (Jovanović 2005, s ). Pierwotnie jej członkami były: Austria, Dania, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja, Wielka Brytania i Islandia (od 1970 roku). W roku 1986 dołączyła Finlandia, a w 1991 roku Lichtenstein. Na skutek wstępowania kolejnych państw do WE, a później do UE, skład EFTA stale się zmniejszał. W roku 1973 Stowarzyszenie opuściły Dania i Wielka Brytania, w 1986 roku Portugalia, a w 1994 roku Szwecja i Austria. Obecnie w skład ugrupowania wchodzą: Norwegia, Szwajcaria, Islandia i Lichtenstein. Pierwsza fala regionalizmu obejmuje również umowy podpisane w ramach Wspólnej Polityki Handlowej przez kraje EWG. W sumie kraje EWG zawarły 40 regionalnych porozumień handlowych, w tym dwa dotyczą kolejnych rozszerzeń 11. Wśród aktywnych porozumień jest umowa z 1971 roku między EWG a państwami i terytoriami zamorskimi (Overseas Countries and Territories OCT), ustanawiająca strefę wolnego handlu z państwami i terytoriami zamorskimi na podstawie 8 Więcej w Michałek (1989, s. 118). 9 Trzy wspólnoty połączyły się w 1965 roku, kiedy powołano wspólną dla nich strukturę instytucjonalną, mającą nimi zarządzać. Ugrupowanie nazwane zostało Wspólnota Europejska (European Community WE). 10 O ugrupowaniu również w: Orłowska, Żołądkiewicz (2012, s ) spośród tych umów są obecnie nieaktywne.

46 46 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego artykułu XXIV 12. Kolejne porozumienia zostały zawarte w 1973 roku z Islandią, Norwegią, Szwajcarią i Liechtensteinem, a spoza Europy z Syrią. W roku 1973 doszło do rozszerzenia EWG o Wielką Brytanię, Danię i Irlandię, a w 1981 roku o Grecję. Wśród 40 umów 33 są nieaktywne. Chodzi przede wszystkim o porozumienia, które potem zostały zastąpione nowymi umowami. Należą do nich umowy o unii celnej z Gracją (1962), Maltą (1971) i Cyprem (1973) oraz umowy o strefach wolnego handlu z Turcją (1964), Marokiem (1969), Tunezją (1969), Izraelem (1970), Hiszpanią (1970), Austrią (1972), Portugalią (1973), Szwecją (1973), Egiptem (1973), Libanem (1974), Finlandią (1974), Algierią (1976) i Jordanią (1977). Pierwsza fala regionalizmu handlowego objęła zasięgiem kraje pozaeuropejskie. Umowy były zawierane na fali takich przemian geopolitycznych w świecie, jak dekolonizacja czy ruch państw niezaangażowanych 13. Niekiedy motywy integracji były ideologiczne, a liberalizacja handlu była celem drugoplanowym. Przykładem jest porozumienie Tripartite Agreement między Egiptem, Indiami i Jugosławią, w ramach którego zredukowano o 50% cła na 193 produkty (Carpenter 2009, s. 18). Innym przykładem jest porozumienie Protocol on Trade Negotiations (PTN). PTN obowiązywał od 1973 roku, a został zawarty z pobudek ideologicznych między państwami rozwijającymi się, należącymi w większości do tzw. bloku państw niezaangażowanych. Deklarowały one neutralność w trwającej ówcześnie zimnej wojnie między państwami kapitalistycznymi i komunistycznymi. PTN był ważną umową dla państw rozwijających się z różnych kontynentów. Jego celem było zwiększenie wolumenu 12 Państwa i terytoria zamorskie (overseas countries and territories OCTs) obejmują 21 terytoriów autonomicznych zależnych konstytucyjnie od co najmniej jednego z państw członkowskich Unii Europejskiej. Dwanaście państw ma powiązania z Wielką Brytanią, sześć z Francją, dwa z Holandią, jedno z Danią. Są to państwa Karaibów, Afryki, Ameryki Południowej, Oceanii i Ameryki Północnej. Relacje z państwami OCTs zostały uregulowane artykułami Traktatów Rzymskich, które określają warunki ich stowarzyszenia. Z państwami OCTs strefa wolnego handlu została wprowadzona w życie już w 1970 roku. 13 Ruch państw niezaangażowanych (Non-Aligned Movement NAM) skupia państwa niezaangażowane w podziały polityczne. W czasie zimnej wojny państwa te szukały pośredniej drogi między blokiem komunistycznym a blokiem państw związanych z NATO.

47 2.3. Pierwsza fala regionalizmu handlowego 47 handlu między krajami rozwijającymi się w ramach GATT. Nadal sygnatariuszami tej umowy są: Bangladesz, Brazylia, Chile, Egipt, Izrael, Korea Południowa, Meksyk, Pakistan, Paragwaj, Peru, Filipiny, Serbia, Tunezja, Turcja, Urugwaj. Dawnymi sygnatariuszami były: Grecja (od do 1980), Indie (od ), Rumunia (od do 2006 roku), Hiszpania (od do 1985). Kontynentem, na którym w latach 60. i 70. nastąpił rozkwit regionalizmu handlowego, była Ameryka Południowa, której państwa weszły na drogę rozwoju i industrializacji. Zaczęły się tam bardzo szybko rozwijać przemysły kapitałochłonne, a regionalizm handlowy miał być sposobem na znalezienie zbytu na produkowane towary. Stosunkowo małe rynki krajowe nie pozwalały bowiem na kontynuowanie rozwoju gospodarczego, zwłaszcza w późniejszych jego fazach (Carpenter 2009, s. 19). W roku 1961 utworzono Latynoamerykańskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (Latin American Free Trade Association LAFTA), stanowiące ugrupowanie założone przez siedem państw: Argentynę, Brazylię, Chile, Meksyk, Paragwaj, Peru i Urugwaj (Carpenter 2009, s. 19). Głównym zadaniem ugrupowania było utworzenie strefy wolnego handlu między państwami członkowskimi. Na osiągnięcie tego celu LAFTA wyznaczyła okres 12 lat, co oznaczało, że proces ten miał trwać do 1973 roku. Miał to być pierwszy krok do powstania zintegrowanego systemu gospodarczego państw członkowskich, opartego na ich specjalizacji w poszczególnych dziedzinach gospodarki. Etap ten miał przybliżyć utworzenie unii ekonomicznej państw założycielskich. Plany te się nie powiodły. Liczono na to, że członkostwo LAFTA zmniejszy różnice między państwami w nim uczestniczącymi, a tymczasem doprowadziło do zwiększenia dysproporcji rozwoju gospodarczego państw członkowskich. Państwa najsłabiej rozwinięte protestowały przeciwko znoszeniu ceł, ponieważ ich krajowi producenci tracili wskutek importu tańszych i lepszych jakościowo towarów z państw wyżej rozwiniętych. Dodatkowo sytuację utrudniało konkurowanie Argentyny i Brazylii o miano przywódcy regionalnego. Kolejnym czynnikiem wpływającym negatywnie na rozwój współpracy w Ameryce Południowej był kryzys zadłużeniowy lat 80. XX wieku. Dopiero przemiany demokratyczne i ekonomiczne w Brazylii i Argentynie pozwoliły na poprawę wzajemnych stosunków

48 48 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego i zapoczątkowały tworzenie wspólnej strategii gospodarczej. W roku 1980 ugrupowanie LAFTA zostało zastąpione przez Stowarzyszenie Integracji Ameryki Łacińskiej (Asociación Latinoamericana de Integración; the Latin American Integration Association LAIA), które zrzesza 11 państw. Są to kraje rozwinięte (Argentyna, Brazylia, Meksyk), a także rozwijające się (Chile, Kolumbia, Peru, Urugwaj, Wenezuela, Boliwia, Ekwador, Paragwaj). O udziale państw Ameryki Łacińskiej w procesach regionalizmu decydują również ich umowy z krajami EWG. Jak wcześniej wspomniano, w 1971 roku EWG zawarło z krajami OCT umowę o strefie wolnego handlu. Wśród sygnatariuszy są kraje Ameryki Łacińskiej. Dzieje pierwszej fali regionalizmu w Ameryce Środkowej są dosyć burzliwe. Już w 1951 roku została zawarta dwustronna umowa o strefie wolnego handlu między Salwadorem a Nikaraguą. Umowa obowiązywała do 1959 roku. Tymczasem w 1956 roku weszła w życie wielostronna umowa, zawarta przez Kostarykę, Salwador, Gwatemalę, Honduras i Nikaraguę, o utworzeniu Central American Free Trade Area, która była aktywna do 1961 roku. Następnie w 1961 roku weszła w życie umowa o Środkowoamerykańskim Wspólnym Rynku (Central American Common Market CACM). Ugrupowanie miało doprowadzić do stworzenia wspólnego rynku między Salwadorem, Gwatemalą, Hondurasem i Nikaraguą. W roku 1962 do CACM dołączyła Kostaryka. CACM powołano na podstawie artykułu XXIV GATT 14. Wybuch tzw. wojny futbolowej 15 sprawił, że Honduras wycofał się z CACM, nakładając cła na przywóz towarów. Wycofanie się Hondurasu z procesu regionalizmu nie miało znaczenia w kontekście współpracy w regionie, ale miało wymiar symboliczny i ujawniło kruchość relacji między członkami ugrupowania. Honduras ponownie stał się członkiem CACM w 1992 r. 16. W kolejnych latach wewnętrzna niestabilność polityczna w niektórych krajach członkowskich oraz problemy gospodarcze, rosnący dług i wprowadzanie polityki protekcjonistycznej, doprowadziły do zawieszenia działalności oHswnHHtjCsSfLSNgFtUVVNM= 15 Wojna futbolowa była krótkotrwałym konfliktem zbrojnym między Salwadorem a Hondurasem, który miał miejsce w 1969 roku. 16 Obecnie członkami są: Kostaryka, Salwador, Gwatemala, Honduras, Nikaragua.

49 2.3. Pierwsza fala regionalizmu handlowego 49 CACM w połowie 1980 roku. Od roku 1990 CACM ponownie działa. Jego głównym celem jest zwiększenie wolumenu handlu z zagranicą 17. Również państwa Karaibów uczestniczyły w pierwszej fali regionalizmu. Rozpoczęło je wejście w życie w 1968 roku umowy o Caribbean Free Trade Association (CARIFTA), która była aktywna do 1973 roku. W roku 1973 na podstawie artykułu XXIV GATT powołano Karaibską Wspólnotę i Wspólny Rynek (Caribbean Community and CommonMarket CARICOM), które miały na celu wprowadzenie unii celnej i wspólnego rynku 18. Porozumienie zawarto na mocy paktu z 1973 roku podpisanego przez cztery państwa: Barbados, Gujanę, Jamajkę oraz Trynidad i Tobago. W roku 1974 do państw założycielskich dołączyło 10 innych (Antigua i Barbuda, Belize, Dominika, Grenada, Saint Lucia, Montserrat, Saint Kitts i Nevis, Saint Vincent i Grenadyny), a 1983 roku Bahamy 19. CARICOM zastąpił funkcjonujące w latach Karaibskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (CARIFTA), mające zapewnić, po rozwiązaniu Federacji Indii Zachodnich działającej w latach , kontynuację powiązań gospodarczych między anglojęzycznymi państwami Karaibów. Głównymi celami CARICOM są m.in. propagowanie integracji oraz współpracy gospodarczej między państwami członkowskimi, sprawiedliwy podział zysków z integracji, wspólna walka z problemami społecznymi i katastrofami naturalnymi oraz koordynacja polityki zagranicznej. CARICOM funkcjonuje także jako regionalny jednolity rynek (Caricom Single Market 20 ). Ugrupowanie zajmuje się ponadto rozwiązywaniem regionalnych sporów handlowych Więcej na: 18 Więcej o CARICOM w: Orłowska, Żołądkiewicz (2012, s ). 19 Obecnie CARICOM posiada 15 pełnoprawnych członków, dodatkowo z organizacją związanych jest 5 państw korespondentów, które nie posiadają pełnego statusu członkowskiego oraz 7 tzw. obserwatorów. Wszyscy członkowie korespondenci reprezentują Brytyjskie Terytoria Zamorskie, a ich przyszła rola w organizacji nie została jeszcze sprecyzowana. Obserwatorami są państwa, które angażują się w pracę przynajmniej jednej z technicznych komisji CARICOM. 20 Więcej na: menu=csme 21 W roku 2001 zakres współpracy został oficjalnie rozszerzony o liberalizację usług i wprowadzenie umowy o integracji gospodarczej na podstawie artykułu V GATS.

50 50 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego Najważniejszym ugrupowaniem, które powstało w Azji w ramach pierwszej fali regionalizmu handlowego, było Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (Association of Southeast Asian Nations ASEAN) zawarte z inicjatywy Indonezji, Malezji, Filipin, Singapuru i Tajlandii w 1967 roku 22. ASEAN dążył przede wszystkim do utrzymania pokojowych relacji między członkami stowarzyszenia oraz między państwami spoza Azji Południowo-Wschodniej. Dużą rolę w procesie integracyjnym regionu odegrało rosnące znaczenie Chin i Japonii. ASEAN spotkał się z publicznym oraz prywatnym poparciem przede wszystkim amerykańskich polityków i naukowców. W ten sposób stał się impulsem do dążenia ku większej integracji i do rozwoju państw członkowskich. Jednak dopiero w 1992 roku państwa ASEAN (Brunei, Kambodża, Indonezja, Ludowo-Demokratyczna Republika Laosu, Malezja, Myanmar, Filipiny, Singapur, Tajlandia, Wietnam) zawarły umowę ASEAN Free Trade Area (AFTA), tj. umowę o strefie wolnego handlu, której podstawą jest Klauzula Zezwalająca 23. W roku 1976 zawarto Bangkok Agreement 24. Porozumienie z Bangkoku miało na celu wspieranie rozwoju gospodarczego i współpracy. W roku 2005 podczas pierwszej sesji Rady Ministerialnej Porozumienia w Bangkoku podjęto decyzję o przemianowaniu dotychczasowej nazwy umowy z Bangkok Agreement na Porozumienie Handlowe Azji i Pacyfiku (Asia-Pacific Trade Agreement APTA). APTA jest otwarta dla wszystkich państw rozwijających się, będących członkami Komisji Gospodarczo-Społecznej Narodów Zjednoczonych ds. Azji i Pacyfiku 25. Obecnie APTA zrzesza 6 członków. Wśród nich są państwa założycielskie z 1975 roku (Bangladesz, Indie, Republika Korei, Ludowo-Demo- 22 Więcej o ASEAN w: Orłowska, Żołądkiewicz (2012, s ) UNNsggr3PKRKXppQar/L4GPC9q2cvi4= Komisja Gospodarczo-Społeczna Narodów Zjednoczonych ds. Azji i Pacyfiku (United Nations Economic and Social Commission for Asia and the Pacific) to komisja regionalna Organizacji Narodów Zjednoczonych, powołana w 1948 roku przez Radę Gospodarczą i Społeczną ONZ. UNECLAC ma celu wspieranie rozwoju oraz integracji krajów Azji, Australii i Oceanii.

51 2.3. Pierwsza fala regionalizmu handlowego 51 kratyczną Republika Laosu, Sri Lanka) oraz Chiny odgrywające od 2001 roku rolę sygnatariusza. Współczesne procesy regionalizmu na kontynencie afrykańskim poprzedzały procesy zapoczątkowane w połowie XX wieku. Southern African Customs Union (SACU) jest najstarszą, aktywną unią celną na świecie. Jej początki sięgają 1910 roku, kiedy zawarto Customs Union Agreement między Unią Południowej Afryki (dziś Republika Południowej Afryki) a państwami, które obecnie są nam znane jako: Lesoto, Botswana, Suazi i Namibia 26. W tamtym okresie, państwa te jako kolonie brytyjskie stanowiły część Królestwa Wielkiej Brytanii. Porozumienie z 1910 roku zakładało m.in. wprowadzenie wspólnej zewnętrznej taryfy celnej na wszystkie dobra importowane do SACU z reszty świata, swobodny przepływ (bez ceł i restrykcji ilościowych) dóbr wytworzonych na terenie SACU w państwach członkowskich. Ustanowiono również powszechnie obowiązujące zasady sprawiedliwego podziału przychodów SACU między państwa członkowskie. Ten stan obowiązywał aż do 1969 roku, kiedy to porozumienie zostało ponownie zawarte przez wówczas już niepodległe Lesoto, Botswanę, Suazi oraz Afrykę Południową 27. Kolejne istotne zmiany, jakie zachodziły na kontynencie, wpłynęły na wznowienie rozmów o przyszłości unii w latach 90. XX wieku (Gibb 1998, s. 299). Nowe porozumienie SACU zostało zawarte w 2002 roku przez Botswanę, Lesoto, Namibię, Republikę Południowej Afryki oraz Suazi 28. Ta umowa o unii celnej została notyfikowana przez WTO na podstawie artykułu XXIV GATT w 2007 roku 29. Od tamtej pory nie zaszły żadne zmiany w składzie unii. W roku 1975 z inicjatywy Nigerii i Togona mocy Traktatu z Lagos powstała Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej (Economic Community of West AfricanStates ECOWAS) zrzeszająca początkowo 15 państw (Benin, Burkina Faso, Republika Zielonego Przylądka, Wybrzeże Kości Słoniowej, Gambia, Ghana, Gwinea, Gwinea Bissau, VhSSfA==

52 52 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego Liberia, Mali, Niger, Nigeria, Senegal, Sierra Leone, Togo), stanowiących byłe kolonie francuskie, angielskie i portugalskie 30. Ugrupowanie zostało zawarte na mocy Klauzuli Zezwalającej. Jego celem było wprowadzenie unii celnej oraz wspieranie współpracy i integracji zarówno w sferze gospodarczej, jak i politycznej, co miało prowadzić do powstania unii gospodarczej państw Afryki Zachodniej 31. Wkrótce pojawiła się jednak potrzeba zintensyfikowania współpracy przez zawarcie kolejnych umów. Część państw członkowskich zdecydowała się na uczestnictwo w unii monetarnej (West African Economic and Monetary Union lub West African Monetary Zone). W pierwszych latach funkcjonowania GATT państwa Afryki zawarły również wiele innych regionalnych porozumień handlowych, które obecnie są nieaktywne. Wśród tych umów można wymienić African Common Market. Była to wielostronna umowa mająca wprowadzić unię celną między Algierią, Egiptem, Ghaną, Gwineą, Mali i Marokiem. Umowa ta weszła w życie w 1963 roku. Kolejnym powstałym wówczas ugrupowaniem było Arab Common Market, które również miało obejmować wprowadzenie unii celnej. Weszło ono w życie w 1964 roku między Egiptem, Jordanią, Kuwejtem i Marokiem. W roku 1973 Belgia, Francja, Niemcy, Włochy, Kenia, Luksemburg, Holandia, Tanzania i Uganda zawarły strefę wolnego handlu o nazwie Arusha Agreement. Państwa EWG zawarły również (o czym napisano wcześniej) już nieaktywne porozumienia o strefie wolnego handlu z Algierią (1976), Egiptem (1972), Marokiem (1969), Tunezją (1969). Podobne umowy już nieaktywne EWG zawarła też z Izraelem (1970), Jordanią (1977) i Libią (1972). Aktywnym uczestnikiem pierwszej fali regionalizmu była także Australia 32. Już w 1966 roku weszła w życie dwustronna umowa o strefie wolnego handlu między Australią a Nową Zelandią (Australia New Zealand Free Trade Agreement), która była ważna do 1983 roku. W roku 30 Ugrupowanie notyfikowane przez WTO dopiero w 2005 r., PublicShowRTAIDCard.aspx?enc=5WKgPwNuGmrFfDua+1OF//JRS94i8zJ0BHVT 60hu1AU=; od 2010 roku członkostwo Wybrzeża Kości Słoniowej jest zawieszone. 31 Więcej na 32 Więcej o porozumieniach Australii i Nowej Zelandii w: Orłowska, Żołądkiewicz (2012, s ).

53 2.3. Pierwsza fala regionalizmu handlowego weszła w życie umowa podpisana na podstawie artykułu XXIV i wprowadzająca strefę wolnego handlu The Australia New Zealand Closer Economic Agreement (ANZCERTA) 33. Była to umowa handlowa przewidująca nawiązanie bliskich stosunków ekonomicznych Australii i Nowej Zelandii. W roku 1989 umowa ta została rozszerzona o porozumienie o integracji gospodarczej na podstawie artykułu V GATS 34. Następnie w 1977 roku weszła w życie umowa Papua New Guinea-Australia Trade and Commercial Relations Agreement (PATCRA) zawarta między rządem Australii a rządem Papui Nowej Gwinei. Umowa zawarta została na podstawie artykułu XXIV GATT. Jej celem jest wprowadzenie strefy wolnego handlu 35. Dodatkowo w 1981 roku zostało utworzone ugrupowanie South Pacifi c Regional Trade and EconomicCooperation Agreement (SPARTECA). Regulowało ono współpracę handlową w regionie Południowego Pacyfiku 36. Uczestnikami porozumienia były Australia i Nowa Zelandia oraz mikropaństwa, czyli m.in.: Fidżi, Kiribati, Nauru oraz Niue. Wzorem dla SPARTECA były konwencje zawarte między WE i OCT. W związku z tym było to porozumienie umożliwiające mikropaństwom preferencyjny dostęp do rynków państw wyżej rozwiniętych Australii i Nowej Zelandii. Celem ugrupowania była asymetryczna liberalizacja handlu, która miała doprowadzić do bezcłowego dostępu do rynków Australii i Nowej Zelandii i przyspieszenia rozwoju mikropaństw 37. Podczas pierwszej fali obserwujemy proces unieważniania zawartych wcześniej umów. W efekcie w trakcie pierwszej fali regionalizmu zawarto wiele umów, które w kolejnych latach były unieważniane. Najwięcej 33 Więcej na: Relationships-and-Agreements/index.php oraz ArticleID=8314#ANZCERTA 34 DSyv+ETwPvaYTgTrTgDvLhV1Us= 35 DSyv/z/I8l1gKPfJDjiR7bHnBs= 36 (Kisiel-Łowczyc 1997, rozdz. A. Makać). 37 Więcej o strefach wolnego handlu podpisanych przez Australie na: dfat.gov.au/fta/

54 54 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego Rys. 5. Liczba umów zdezaktywowanych w czasie pierwszej fali regionalizmu Źródło: Opracowanie własne na podstawie umów unieważniono w latach 1978 i Część umów nie przetrwała ze względu na zmieniający się charakter współpracy w ramach nowych ugrupowań regionalnych. Chodzi o to, że jeśli państwa, wcześniej tworzące ugrupowania typu FTA decydowały się na wejście do unii celnej (np. Wielka Brytania, Irlandia i Dania wchodzące do WE i opuszczające EFTA), następowała dezaktywacja wszystkich umów wcześniej zawartych 38. Innym powodem, dla którego część umów przestała obowiązywać, jest rozpad ugrupowań i porozumień bilateralnych wskutek problemów gospodarczych ich uczestników. Ten proces nasilał się szczególnie w czasie kolejnych kryzysów naftowych. Załamania gospodarcze nie sprzyjały zwłaszcza dyskryminacyjnej liberalizacji handlu między państwami rozwijającymi się. 38 Właśnie dlatego nie obowiązują już umowy zawarte w 1975 roku przez Finlandię z Bułgarią, Czechosłowacją, NRD czy umowa zawarta z Polską w 1978 roku. Nie oznacza to, że Polski z Finlandią nie łączą już umowy regionalne. Wręcz przeciwnie, łączy je porozumienie o unii celnej i integracji gospodarczej obowiązujące od chwili akcesji Polski do UE.

55 2.4. Druga fala regionalizmu handlowego Druga fala regionalizmu handlowego Dr uga fala regionalizmu rozpoczęła się w latach 80. XX wieku i znacznie przyspieszyła w latach 90. W tym okresie zawartych zostało 60 nowych umów (patrz rysunek 6). Rozwój regionalizmu w trakcie drugiej fali był efektem pojawienia się nowych zjawisk ekonomicznych i politycznych. Należały do nich np. globalna konkurencja oraz upadek systemu socjalistycznego i transformacja systemowa w Europie Centralnej i Wschodniej. W trakcie drugiej fali regionalizmu nie tylko Europa intensywnie pogłębiała integrację gospodarczą. Do procesu regionalizmu włączyła się, praktycznie do tej pory nieobecna, Ameryka Północna, w tym Stany Zjednoczone, które wyraźnie zmieniły swoją politykę, ukierunkowaną dotychczas jedynie na multilateralną niedyskryminacyjną liberalizację w ramach GATT 39. Właśnie nowa polityka USA, a także intensyfikacja procesów integracji w ramach WE odróżnia drugą falę regionalizmu handlowego od pierwszej 40. Analiza ugrupowań pokazuje dodatkowo, że drugą falę regionalizmu wyróżnia wzrost liczby ugrupowań, które korzystając z możliwości, jakie daje Klauzula Zezwalająca, opierają swoje umowy jedynie na częściowej liberalizacji handlu. La ta 90. XX wieku są okresem, w którym WE przyjęła w poczet swoich członków państwa skandynawskie (Finlandię, Szwecję), a także Austrię. Dodatkowo cele, które zostały postawione przed WE przez Traktat Rzymski, zostały rozszerzone w Jednolitym Akcie Europejskim z 1987 roku. Akt stworzył podstawy prawne tych przedsięwzięć, które wcześniej były już realizowane w praktyce, choć formalnie nie były przewidziane żadnymi umowami. Ustanowił środki mające przyspieszyć realizację wspólnego rynku, tworząc podstawy do organizacji w założeniu do końca 1992 roku Jednolitego Rynku Wewnętrznego, czyli obszaru bez granic wewnętrznych, na którym został zapewniony 39 W ramach pierwszej fali regionalizmu zawarły tylko jedną umowę z Izraelem w 1985 r. wprowadzającą na podstawie artykułu XXIV strefę wolnego handlu między stronami. Źródło: DSyv0V4/VesrGHbNxt2R+mvNxQ= 40 Więcej w: Carpenter (2009, s. 20).

56 56 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego Rys. 6. Wzrost liczby umów zawartych w czasie drugiej fali regionalizmu Źródło: Opracowanie własne na podstawie swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału oraz działań gospodarczych. Następnie w 1992 roku podpisano traktat o Unii Europejskiej, czyli Traktat z Maastricht. Państwa Unii Europejskiej (European Union UE) zdecydowały się na pogłębienie integracji gospodarczej, aż do osiągnięcia unii monetarnej 41. Później do pogłębiania procesów integracyjnych w Europie włączyły się państwa EFTA, które (poza Szwajcarią) w 1994 roku stworzyły wraz z państwami UE Europejski Obszar Gospodarczy (European Economic Area EEA) 42. Umowa o EEA została zawarta na podstawie artykułu V GATS 43. Jest to umowa o integracji 41 Więcej w: Jovanović (2005, s ). 42 Traktat podpisywały Belgia, Dania, Francja, Niemcy, Grecja, Islandia, Irlandia, Włochy, Liechtenstein, Luksemburg, Holandia, Norwegia, Portugalia, Hiszpania, Wielka Brytania. Obecnie członkami są: Austria, Belgia, Bułgaria, Cypr, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Niemcy, Grecja, Węgry, Irlandia, Włochy, Łotwa, Litwa, Luksemburg, Malta, Holandia, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Słowenia; Hiszpania, Szwecja, Wielka Brytania, Islandia, Liechtenstein, Norwegia. 43 Więcej w: Orłowska, Żołądkiewicz (2012, s ).

57 2.4. Druga fala regionalizmu handlowego 57 gospodarczej 44. Zgodnie z tą umową państwa EFTA mają dostęp do jednolitego rynku europejskiego, jednak nie mają żadnych zobowiązań związanych z pełnym członkostwem w Unii Europejskiej. W ramach EEA przyjęto większość zasad funkcjonowania wspólnotowego rynku wewnętrznego. W związku z tym w EEA obowiązuje swobodny przepływ towarów (poza artykułami rolnymi i produktami rybołówstwa), usług, osób i kapitału. Chociaż wprowadzono zaawansowaną formę integracji gospodarczej, wspólne reguły konkurencji, pomocy państwa i zamówień publicznych, poza obszarem integracji pozostały wspólne polityki UE, w tym wspólna polityka handlowa. Właśnie dlatego regionalne porozumienia handlowe zawierane przez UE nie obowiązują państw EFTA. Nie zmienia to jednak faktu, że państwa EFTA zawierają z państwami trzecimi umowy handlowe, zbliżone do umów podpisywanych z analogicznymi partnerami przez UE. W ramach drugiej fali regionalizmu niezwykle popularne stało się zawieranie umów przez kraje EWG i EFTA z państwami byłego bloku wschodniego. Przemiany polityczne, jakie nastąpiły w Europie Centralnej i Wschodniej, wpłynęły na erozję wcześniejszych powiązań gospodarczych położonych tam państw. Szukając nowych partnerów handlowych i szansy na rozwój gospodarczy, państwa postsocjalistyczne zaczęły zawierać umowy o strefach wolnego handlu z nadzieją na przyszłe członkostwo w WE. Tylko w 1992 roku w życie weszły umowy Czechosłowacji i Polski z WE, Estonii, Łotwy, Litwy z Norwegią, a następnie Szwecji, Finlandii z Estonią i Czechosłowacji z EFTA. W roku 1992 zawarto umowę o Środkowoeuropejskim Porozumieniu o Wolnym Handlu, (Central EuropeanFree Trade Agreement CEFTA). Sygnatariuszami porozumienia były pierwotnie trzy państwa: Czechosłowacja, Polska i Węgry. Państwa CEFTA połączył problem drastycznego spadku wzajemnej wymiany handlowej, ale także plany wspólnego wejścia do WE. Celem CEFTA było zniesienie ceł w handlu między państwami członkowskimi i stworzenie strefy wolnego handlu. W kolejnych latach do procesu regionalizmu w Europie Centralnej i Środkowej włączyły się 44 Tekst umowy na: -agreement/main%20text%20of%20the%20agreement/eeaagreement.pdf

58 58 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego również państwa bałkańskie. W konsekwencji opisanych procesów do 2004 roku przyszłe państwa członkowskie UE podpisały 106 regionalnych porozumień handlowych. W ramach tych umów powstała jedna unia celna (między Czechami i Słowacją), 96 stref wolnego handlu oraz 9 stref wolnego handlu rozszerzonych o integrację gospodarczą (umowy z WE). Umowy były zawierane na podstawie artykułu XXIV GATT i artykułu V GATS. Obecnie, po akcesji ich sygnatariuszy do UE, wszystkie te umowy są nieaktywne. Poza wymienionymi umowami z krajami Europy Środkowo-Wschodniej, w ramach drugiej fali regionalizmu, EWG zawarła umowę o unii celnej z Andorą (zaczęła ona obowiązywać w 1991 roku). EFTA z kolei zawarła w 1992 roku umowy o strefach wolnego handlu z Turcją i Izraelem, a Norwegia w 1993 roku z Wyspami Owczymi. Rozwój integracji w Europie stał się impulsem dla Stanów Zjednoczonych, które będąc liderem w procesie multilateralnej liberalizacji handlu w ramach GATT, do połowy lat 80. XX wieku nie zawierały żadnych umów regionalnych. Coraz silniej zintegrowana Europa sprawiała wrażenie, jakby miała się zamknąć na liberalizację handlu z państwami trzecimi (Carpenter 2009, s. 20). W efekcie również Stany Zjednoczone zaczęły negocjować umowy regionalne. Pierwszą była zawarta w 1985 roku umowa o strefie wolnego handlu z Izraelem, następną zaś podpisana w 1988 roku amerykańsko-kanadyjska Umowa o Wolnym Handlu (Canada US Free Trade Agreement CUSFTA) 45. W roku 1993 Stany Zjednoczone zawarły wraz z Kanadą i Meksykiem trójstronne porozumienie handlowe Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu (The North American Free Trade Agreement NAFTA) 46. Umowa o NAFTA weszła w życie w 1994 roku na podstawie artykułu XXIV GATT i artykułu V GATS 47. NAFTA była pierwszym symetrycznym porozumieniem handlowym, w którym uczestniczyły państwa rozwinięte (USA i Kanada) i kraj rozwijający się (Meksyk). Członkostwo Meksyku w NAFTA miało stworzyć możliwość rozwoju gospodarki przez napływ 45 Więcej o porozumieniu w: Orłowska, Żołądkiewicz (2012, s ). 46 Więcej w: Orłowska, Żołądkiewicz (2012, s ) ggr3pbzfcvodnssitzxvmyuf9qq=

59 2.4. Druga fala regionalizmu handlowego 59 kapitału z północy. Równocześnie miało zwiększyć bezpieczeństwo Stanów Zjednoczonych, instytucjonalizując współpracę z Meksykiem. Układ zakładał piętnastoletni okres przejściowy, podczas którego członkowie mieli dążyć do zniesienia ceł w handlu artykułami przemysłowymi oraz do liberalizacji handlu artykułami rolnymi, jednocześnie zachowując narodowe stawki celne w wymianie towarowej z państwami trzecimi 48. Druga fala regionalizmu była również okresem zawierania umów regionalnych w ramach byłego ZSRR. Punktem wyjścia dla tych procesów był rozpad Związku Radzieckiego i uzyskanie niepodległości przez kolejne republiki, wchodzące wcześniej w jego skład. Jednocześnie nowe państwa (początkowo tylko Ukraina i Białoruś) nie chciały się narazić na separację. Efektem było powstanie w 1994 roku Wspólnoty Niepodległych Państw (Commonwealth of Independent States CIS). Umowa została zawarta na podstawie artykułu XXIV GATT i zakładała utworzenie strefy wolnego handlu 49. Dodatkowo w umowie znalazła się deklaracja, w myśl której WNP miała działać zgodnie z zasadą suwerennej równości wszystkich jej członków. Członkami były od początku Rosja, Ukraina i Białoruś, a następnie przystąpiły do niej: Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Turkmenistan, Uzbekistan, Tadżykistan, Armenia i Azerbejdżan. W integracji w ramach WNP uczestniczyły nie tylko państwa europejskie, lecz również azjatyckie. Ze względu na swoje członkostwo w NATO oraz plany uczestnictwa w procesach integracji w ramach UE do WNP nigdy nie należały państwa bałtyckie. W latach członkiem WNP była również Gruzja, która wystąpiła z WNP na skutek konfliktu politycznego oraz zbrojnego z Rosją 50. Dodatkowo Rosja stworzyła strefy wolnego handlu, w ramach regulacji artykułu XXIV, z Armenią (umowa weszła w życie w 1993 roku), z Kirgistanem (1993), z Gruzją i Ukrainą (1994). W ramach drugiej fali regionalizmu pozostałe, poza państwami WNP, kraje Azji nie były aktywnymi jej uczestnikami. Na tym kontynencie zostały utworzone tylko dwa ugrupowania AFTAiECO ( Organizacja Zfvin2EDzZtlrd4M4zOUYPkglQY= 50 Obecnie członkami są: Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina, Uzbekistan.

60 60 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego Współpracy Gospodarczej; Economic Cooperation Organization). Zawarto ponadto dwie umowy dwustronne, na których zakres składa się strefa wolnego handlu: między Laosem i Tajlandią (1991) oraz Izraelem a EFTA (1992). Umowa o ECO weszła w życie w 1992 roku. Jest to ugrupowanie regionalne powołane przez Iran, Turcję i Pakistan, które zakłada niepełną liberalizację handlu z wykorzystaniem normy ramowej Klauzuli Zezwalającej 51. Organizacja ta powstała jako kontynuacja Współpracy Regionalnej dla Rozwoju (Regional Cooperation for Development RCD) i początkowo była międzyrządową organizacją regionalną, która miała wspierać ekonomiczną, techniczną i kulturalną współpracę państw członkowskich 52. Obecnie do ECO należą również byłe republiki ZSRR 53. AFTA została utworzona przez kraje ASEAN i jest umową o strefie wolnego handlu podpisaną na podstawie Klauzuli Zezwalającej. W ramach drugiej fali regionalizmu w Ameryce Południowej zostają utworzone dwa ugrupowania. Są one do tej pory jedynymi blokami handlowymi na kontynencie. Obydwa ugrupowania powstały na bazie umów, z wykorzystaniem normy ramowej Klauzuli Zezwalającej, zakładających stworzenie unii celnej. Pierwsze ugrupowanie Wspólnota Andyjska (Andean Community of Nations CAN) zostało zawarte w 1987 roku i połączyło Boliwię, Kolumbię, Ekwador, Peru i Wenezuelę 54. Drugie ugrupowanie Wspólny Rynek Ameryki Południowej (Mercado Común del Sur; Southern Common Market Mercosur), zostało powołane w 1991 roku i zrzesza takie państwa, jak: Argentyna, Brazylia, Paragwaj, Urugwaj i Wenezula (od 2005 roku) 55. Najważniejsze ustalenia traktatu założycielskiego Mercosur wyszły poza zakres unii celnej, czyli zniesienia ceł, wprowadzenia wspólnej taryfy celnej i poli UNNsggr3PAL2WjJp20kTOtIBoSSSbPw= 53 Obecnie członkami są: Afganistan, Azerbejdżan, Iran, Islamska Republika, Kazachstan, Kirgistan, Pakistan, Tadżykistan, Turcja, Turkmenistan, Uzbekistan Więcej na:

61 2.4. Druga fala regionalizmu handlowego 61 tyki handlowej 56. Dodatkowo przewidują bowiem swobodny przepływ towarów, usług i czynników produkcji oraz koordynację polityk makroekonomicznej i legislacyjnej. Już w czasie trzeciej fali regionalizmu (opisanej szczegółowo w następnym rozdziale) w 1997 roku na podstawie normy ramowej artykułu V GATS, państwa członkowskie Mercosur rozszerzyły postanowienia wcześniejszego układu o liberalizację handlu usługami, czyli umowę o integracji gospodarczej 57. W trakcie drugiej fali regionalizmu w Afryce zostały zawarte porozumienia o SADC, COMESA, MSG, WAEMU i CEMAC. Traktat powołujący Wspólnotę Rozwoju Afryki Południowej (Southern African Development Community SADC) został zawarty w 1992 roku przez Angolę, Botswanę, Lesoto, Malawi, Mauritius, Mozambik, Namibię, RPA, Suazi, Tanzanię, Zambię i Zimbabwe 58. SADC uważa się za kontynuatorkę działalności Południowoafrykańskiej Konferencji Koordynacji i Rozwoju (Southern African Development Coordination Conference SADCC) utworzonej w 1980 roku. Głównym celem SADCC było dążenie do wyzwolenia politycznego. Po powstaniu Wspólnoty Rozwoju Afryki Południowej, nadrzędnym celem, łączącym państwa należące do tego ugrupowania, jest wspieranie wzrostu ekonomicznego i społecznego rozwoju przez sprawnie działający system, oparty na współpracy i integracji, dobrym zarządzaniu, trwałości pokoju i bezpieczeństwie 59. Dodatkowo zadbano o liberalizację handlu między państwami SADC i od 2008 roku tworzą one strefę wolnego handlu na podstawie umowy podpisanej w 1996 roku w ramach normy ramowej artykułu XXIV GATT 60. Umowa o Wspólnym Rynku Afryki Wschodniej i Południowej (The Common Market for Eastern and Southern Africa COMESA) została zawarta 56 Więcej o ugrupowaniu w: Orłowska, Żołądkiewicz (2012, s ) DSyvyGjCyds4F92CgtQ6tuKRLk= 58 Obecni członkowie to: Angola, Botswana, Demokratyczna Republika Konga, Lesotho, Madagaskar, Malawi, Mauritius, Mozambik, Namibia, Seszele, RPA, Suazi, Tanzania, Zambia, Zimbabwe. 59 Więcej na: Y1xSkd0i2ftw/+JRnkArU2WUcITm8=

62 62 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego w 1993 roku z wykorzystaniem normy ramowej Klauzuli Zezwalającej 61. Weszła w życie w 1994 roku, zastępując Preferential Trade Area, który istniał od 1981 roku. COMESA jest strefą wolnego handlu, do której należy 19 państw. COMESA tworzy obszar rozciągający się od Libii po Zimbabwe 62. Swoje cele, podobnie jak SADC, koncentruje na podtrzymywaniu wzrostu i rozwoju gospodarczego państw członkowskich. W roku 2000 dziewięciu ówczesnych członków COMESA stworzyło strefę wolnego handlu. Były to: Dżibuti, Egipt, Kenia, Madagaskar, Malawi, Mauritius, Sudan, Zambia, Zimbabwe. Według pierwotnych założeń COMESA miała do 2008 roku przekształcić się w unię celną. Ostatecznie oficjalne ogłoszenie wprowadzenia tej unii w życie nastąpiło w 2009 roku. W roku 1994 część państw członkowskich ECOWAS, których walutą jest frank CFA 63, powołało Unię Gospodarczą i Walutową Państw Zachodniej Afryki (West African Economic and Monetary Union WAEMU), znaną także pod francuską nazwą Union économique et monétaire ouest-africaine (UEMOA). WAEMU była kontynuacją utworzonej w 1959 roku przez 7 państw byłej Francuskiej Afryki Zachodniej (Dahomej obecnie Benin, Wybrzeże Kości Słoniowej, Mali, Mauretania, Niger, Senegal i Górna Wolta obecnie Burkina Faso) Unii Celnej Afryki Zachodniej (Union douanière economique des Etats de l Afrique de l ouest UDEAO). UDEAO funkcjonowała do 1970 roku, po czym została rozwiązana. W roku 1972 jej miejsce zajęła Wspólnota Gospodarcza Afryki Zachodniej (Communaute economique de l Afrique de l ouest CEAO). Ugrupowanie WAEMU zostało utworzone w ramach norm prawnych Klauzuli Zezwalającej 64. Celem ugrupowania, poza utrzymaniem wspólnej waluty, była unia celna oraz wzrost gospodarczej 61 Więcej o ugrupowaniu w: Orłowska, Żołądkiewicz (2012, s ). 62 Założyciele to: Angola, Burundi, Komorów, Erytrea, Etiopia, Kenia, Lesoto, Malawi, Mauritius, Rwanda, Sudan, Suazi, Tanzania, Uganda, Zambia, Zimbabwe a obecnie członkami są: Burundi, Komory, Demokratyczna Republika Kongo, Dżibuti, Egipt, Erytrea, Etiopia, Kenia, Libia, Madagaskar, Malawi, Mauritius, Rwanda, Seszele, Sudan, Suazi, Uganda, Zambia oraz Zimbabwe. 63 Frank CFA (fr. franc de la Coopération Financière en Afrique Centrale) to jednostka monetarna używana w niektórych krajach centralnej Afryki od 1974 roku AhJRmuPeCSgh4d1Zey0//UsyCD/Yw=

63 2.5. Trzecia fala regionalizmu handlowego 63 i finansowej konkurencyjności państw członkowskich, ujednolicenie polityki makroekonomicznej i utworzenie wspólnego rynku, koordynacja polityk sektorowych oraz harmonizacja polityki fiskalnej 65. Kraje kontynentu australijskiego, aktywne w ramach pierwszej fali regionalizmu, jakby wyczerpały możliwości tworzenia kolejnych ugrupowań. Jako jedyne zostało bowiem zawarte, w ramach Klauzuli zezwalającej, porozumienie o powstaniu Melanesian Spearhead Group (MSG) w 1993 roku 66. Ugrupowanie utworzono w 1994 roku, a zrzesza ono cztery państwa: Papuę Nową Gwineę, Wyspy Salamona, Vanuatu i Fidżi (od 1998 roku). Jedną z kluczowych cech MSG jest częściowa liberalizacja handlu wprowadzona w celu wspierania rozwoju gospodarczego. Zasady działania tej organizacji opierają się na duchu solidarności i współpracy, zgodnie z interesem narodowym państw członkowskich. Druga fala regionalizmu zasadniczo różni się od pierwszej. Przede wszystkim powstały wówczas znaczące dla gospodarki światowej ugrupowania handlowe poza Europą. Są wśród nich NAFTA, WNP, CAN, Mercosur, COMESA oraz SADC. Pierwsze z nich to ugrupowanie zawarte przez kraje wysoko rozwinięte z krajem rozwijającym się. Kolejne ugrupowania zrzeszają kraje rozwijające się. Pojawienie się umów między krajami rozwijającymi się odzwierciedla przydatność zinstytucjonalizowanej współpracy regionalnej jako narzędzia wspierania rozwoju przemysłu i eksportu. Dodatkowo współpraca regionalna wzmacnia siłę przetargową krajów rozwijających się w wielostronnych negocjacjach handlowych (Wignaraja i inni 2010). Dlatego też druga fala jest okresem wzrostu zaangażowania państw rozwijających się w zawieranie porozumień o preferencjach handlowych Trzecia fala regionalizmu handlowego Trzecia fala regionalizmu rozpoczęła się po zakończeniu Rundy Urugwajskiej GATT. Ten etap wyraźnie wyróżnia się od wcześniejszych. 65 Więcej w umowie: I24I90L9jE9FO8x032oXyf8C8aTBCI=

64 64 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego Przede wszystkim, poza liberalizacją handlu towarowego, umowy zaczynają regulować nowe kwestie, takie jak liberalizacja usług i przepływu kapitału, tworzenie norm jakościowych, norm pracy i ochrony środowiska czy standardów technicznych, ochrona praw własności intelektualnej, a także zasady przyznawania zamówień publicznych. Są to porozumienia o integracji gospodarczej w ramach regulacji artykułu V GATS. Część procesów w ramach trzeciej fali polegała na pogłębianiu współpracy i rozszerzaniu ugrupowań o nowych członków. Tak było przede wszystkim w przypadku UE, która nie tylko powiększyła się o 12 nowych państw, lecz również poszerzyła zakres integracji gospodarczej o unię monetarną. Zawarła też wiele umów z państwami trzecimi o liberalizacji handlu towarami i usługami. Zasadnicze procesy w ramach trzeciej fali zachodziły przede wszystkim w bilateralnych stosunkach między państwami. W czasie trzeciej fali regionalizmu liczba umów wzrosła o około 200 (do 336, stan z 13 czerwca 2012 roku). Oznacza to, że obecnie jest trzykrotnie więcej regionalnych porozumień handlowych niż w końcu drugiej fali regionalizmu (rysunek 7). Wśród zawartych umów jest około 10 umów tworzących nowe ugrupowania (umów wielostronnych). Są one jedynie niewielką częścią regionalnych porozumień handlowych. Trzecią falę regionalizmu stanowią przede wszystkim umowy dwustronne, które znacznie się różnią zakresem liberalizacji. Analiza sytuacji w poszczególnych regionach świata (na kontynentach) pozwala na wskazanie, jakie są te różnice. Tr zecia fala regionalizmu w Europie została zdominowana przez rozszerzenie UE, pogłębienie procesów integracji w ramach UE i rozwój współpracy z krajami trzecimi. Rozszerzenie UE odbyło się dwustopniowo. W roku 2004 do UE 67 przystąpiło 10 nowych państw, a w 2007 roku dwa kolejne 68. Są to przede wszystkim kraje należące wcześniej do bloku wschodniego, które w ramach drugiej fali regionalizmu handlowego zawarły umowy, wprowadzające strefy wolnego handlu między nimi a UE oraz niektóre z nich między sobą. Pogłębianie współpracy między 67 Więcej o UE w: Orłowska, Żołądkiewic z (2012, s ) oraz Kawecka-Wyrzykowska, Synowiec (2004). 68 W roku 2004 członkami UE zostały: Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia, Węgry, a w 2007 roku Bułgaria i Rumunia.

65 2.5. Trzecia fala regionalizmu handlowego Rys. 7. Liczba umów zawartych w czasie trzeciej fali regionalizmu Źródło: Opracowanie własne na podstawie krajami UE sfinalizowano w 1999 roku, kiedy powstała unia gospodarcza i walutowa, od 2002 roku nazywana strefą euro 69. Za początek unii gospodarczej i walutowej uznano dzień, w którym nastąpiło nieodwołalne usztywnienie kursów walutowych, wprowadzenie pełnej wymienialności walut państw członkowskich oraz przekazanie Europejskiemu Bankowi 69 Współpraca walutowa między państwami WE rozpoczęła się od rozpadu systemu z Bretton Woods, a oficjalnie uważa się, że rozpoczął ją w 1970 roku Werner, przedstawiając swój raport w sprawie stopniowego urzeczywistnienia unii gospodarczo-walutowej. Plan początkowo odrzucono, jednak powrócono do niego w 1979 roku wraz z powołaniem Europejskiego Systemu Walutowego (ESW; European Monetary System EMS). Zadaniem ESW była stabilizacja kursów walut państw członkowskich, a jego funkcjonowanie oparte było na trzech filarach: Europejskiej Jednostce Walutowej ( European Currency Unit ECU), mechanizmie kursowym (Exchange Rate Mechanizm ERM) i mechanizmie interwencyjnym. Obecnie system EMS obowiązuje nadal. Opiera się na tzw. Europejskim Mechanizmie Kursowym II (ERM II). ERM II określa kursy walut państw członkowskich UE nienależących do strefy euro względem euro z zachowaniem przedziału wahań ±15%. W trakcie obowiązywania ERM, w drugiej połowie lat 80. XX wieku, nastąpił powrót do koncepcji unii gospodarczej i walutowej, czego owocem był planu Delorsa. Zakładał on wprowadzenie wspólnej waluty, traktując ją jako kontynuację procesu tworzenia rynku wewnętrznego.

66 66 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego Centralnemu (European Central Bank EBC) kompetencji w zakresie polityki monetarnej. Funkcje narodowych banków centralnych przejął EBC, który zaczął emitować wspólną walutę (euro) 70. W roku 2002 na euro wymieniono waluty krajowe państw członkowskich strefy euro (Eurozone EZ) 71. Rozwój współpracy UE z krajami trzecimi następuje w ramach wspólnej polityki handlowej. Najczęściej UE zawiera umowy ustanawiające strefy wolnego handlu. Umów wprowadzających unie celne jest wśród wszystkich porozumień zawartych przez UE najmniej (trzy: z Turcją, San Marino i Andorą). Najważniejszą z wymienionych tu, gdyż dotyczącą względnie dużego wolumenu handlu, jest unia z Turcją, która weszła w życie w 1995 roku. Porozumienie wprowadziło liberalizację przepływu towarów przemysłowych. Natomiast umową nie zostały objęte nieprzetworzone towary rolne, usługi oraz zamówienia publiczne. Warto wspomnieć, że Turcja już wcześniej była powiązana z państwami WE umowami o preferencjach handlowych. W roku 1963 zawarła z WE porozumienie o stowarzyszeniu, którego celem było wspieranie handlu i intensyfikacja stosunków gospodarczych. W ramach trzeciej fali regionalizmu UE zawierała umowy z państwami europejskimi, w efekcie czego jedynie kraje z WNP nie uregulowały 70 Postanowienia dotyczące unii gospodarczej i walutowej (UGW) stały się częścią kolejnego traktatu, tj. Traktatu o Unii Europejskiej z 1992 roku (Traktatu z Maastricht). Obecnie podstawę prawną unii gospodarczej i walutowej stanowi przede wszystkim Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) z 2009 roku. 71 Od 1 stycznia 1999 roku w unii gospodarczej i walutowej były: Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia i Włochy. Pozostałe trzy państwa członkowskie UE, czyli Wielka Brytania, Dania i Szwecja, zostały objęte derogacją w odniesieniu do wprowadzenia euro. Przy czym Wielka Brytania i Dania mają szczególny status. Od 2004 r. obowiązywała ona również nowe państwa członkowskie (Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia, Węgry), a od 2007 roku kolejne dwa (Bułgaria i Rumunia). Spośród tzw. nowych państw członkowskich UE euro obowiązuje od 1 stycznia 2007 roku w Słowenii (od 28 czerwca 2004 roku w ERM II), od 1 stycznia 2008 roku na Malcie i Cyprze (od 2 maja 2005 roku w ERM II), od 1 stycznia 2009 roku na Słowacji (od 28 listopada 2005 roku w ERM II). Od 1 stycznia 2011 roku wspólna waluta obowiązuje w Estonii (od 28 czerwca 2004 roku w ERM II). Pozostałe nowe państwa nadal są objęte derogacją, przy czym dwa z nich uczestniczą w ERM II: Litwa od 28 czerwca 2004 roku i Łotwa od 2 maja 2005 roku.

67 2.5. Trzecia fala regionalizmu handlowego 67 swojego handlu z UE na preferencyjnych warunkach (wyjątkiem jest wynegocjowana umowa z Ukrainą, która jeszcze nie weszła w życia). W roku 1997 weszła w życie umowa o strefie wolnego handlu z Wyspami Owczymi. W kolejnych latach z krajami Zachodnich Bałkanów. Szczególne stosunki łączą UE z Albanią, Bośnią i Hercegowiną, Chorwacją, Macedonią, Serbią oraz Czarnogórą i Kosowem. Kraje te od 1999 roku negocjują, a następnie zawierają z UE Porozumienia o Stabilizacji i Stowarzyszeniu (Stabilization and Association Agreement SAAs). Porozumienia SAAs są częścią Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia (Stabilisation and Association Process SAP) i Europejskiej Polityki Sąsiedztwa (European Neighbourhood Policy ENP). W roku 2000 UE nadała jednostronne preferencje handlowe państwom SAAs. W ramach tych preferencji prawie cały ich eksport do UE był zwolniony z opłat celnych oraz innych ograniczeń. Preferencyjne kwoty taryfowe utrzymano jedynie na wino, cukier, cielęcinę i niektóre produkty rybne. Czekając na ratyfikację SAAs, UE tworzyła z państwami Zachodnich Bałkanów strefy wolnego handlu w ramach regulacji artykułu XIV GATT/WTO. Odbywało się to dzięki zawieraniu porozumień bilateralnych. Odpowiednie umowy weszły w życie z: Macedonią (2004), Chorwacją (2005), Albanią (2006), Czarnogórą oraz Bośnią i Hercegowiną (2007). UE zawarła dodatkowo z Chorwacją, Macedonią i Albanią umowy rozszerzone o liberalizację handlu usługami (czyli porozumienia o integracji gospodarczej). Co więcej, od 2005 roku Chorwacja ubiega się o członkostwo w Unii Europejskiej, do której przystąpi w 2013 roku 72. Inną grupą państw współpracującą z UE w czasie trzeciej fali regionalizmu są kraje Afryki, Karaibów, Pacyfiku (AKP; Africa, Caribbean, Pacific ACP; obecnie 78 państw) 73. Specyfika relacji z krajami AKP wynika głównie z tego, że są to byłe kolonie i terytoria zamorskie niektórych państw członkowskich UE. Pierwsze regulacje dotyczące współpracy znalazły się już w Traktacie Rzymskim z 1957 roku. W ramach zacieśniania współpracy w 2000 roku podpisano w Cotonou porozumienie 72 Więcej na: regions/balkans 73 Więcej na:

68 68 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego o partnerstwie (ACP-UE Partnership Agreement) na 20 lat 74. Umowa z Cotonou opiera się na pięciu niezależnych filarach: współpracy politycznej, zwiększeniu zaangażowania, strategicznym podejściu do zmniejszania ubóstwa oraz nowym partnerstwie gospodarczym i handlowym. W następstwie umowy z Cotonou w latach kraje AKP korzystały z jednostronnych preferencji handlowych UE, polegających na bezcłowym eksporcie produktów przemysłowych, częściowo bezcłowym eksporcie artykułów rolnych i produktów rybołówstwa. Wobec niektórych produktów UE wprowadziła specjalne zasady dostępu do rynku w ramach protokołów towarowych. Dotyczyły one bananów, wołowiny, cielęciny i cukru. UE negocjowała również z państwami AKP umowy o partnerstwie gospodarczym (Economic Partnership Agreements EPAs). Nowe porozumienia miały na celu zastąpienie jednostronnych preferencji udzielonych przez WE na podstawie umowy z Cotonou dwustronnymi preferencjami przyznawanymi na mocy EPAs. EPAs są oparte na trzech filarach: partnerstwie, integracji regionalnej oraz rozwoju uwzględniającym ograniczenia ekonomiczne, społeczne i środowiskowe państw AKP. W szczególności, te umowy przewidują stopniową wzajemną liberalizację handlu towarami i usługami. Pierwsza umowa tego typu weszła w życie w 2008 roku między państwami CARIFORUM (Karaibską Wspólnotą i Dominikaną) i UE. Pozostałe umowy o preferencjach handlowych, notyfikowane przez WTO, które zostały zawarte w ramach trzeciej fali regionalizmu z krajami AKP, to 4 umowy o strefach wolnego handlu. Pierwszą jest umowa z Republiką Południowej Afryki (RPA), która weszła w życie w 2000 roku. Dodatkowo UE zawarła w 2002 roku odrębną umowę w sprawie handlu winami i wyrobami spirytusowymi. Trzy pozostałe państwa należące do APK, które zawarły odrębne umowy o strefie wolnego handlu z UE, to Wybrzeże Kości Słoniowej, Kamerun oraz Papua-Nowa Gwinea i Fidżi. Wszystkie trzy umowy weszły w życie w 2009 r. w ramach regulacji artykułu XXIV GATT/WTO. Również szczególne stosunki, ze względów historycznych, wiążą UE z krajami basenu Morza Śródziemnego. W ramach trzeciej fali regiona negotiations/index_en.htm

69 2.5. Trzecia fala regionalizmu handlowego 69 lizmu UE zawarła z nimi umowy o strefach wolnego handlu. Umowy z państwami Afryki Północnej weszły w życie: w 1998 roku z Tunezją, w 2000 roku z Izraelem oraz Marokiem, w 2004 roku z Egiptem, w 2005 roku z Algierią. Z krajami Bliskiego Wschodu umowy o strefach wolnego handlu obowiązują: od 1997 roku z Palestyną, od 2002 roku z Jordanią i 2003 roku z Libanem. UE planuje stworzenie z krajami basenu Morza Śródziemnego strefę wolnego handlu The European Union-Mediterranean Free Trade Area (EU-MED FTA, EMFTA). UE nie zawarła jeszcze żadnej umowy handlowej ani z Kanadą (umowa jest negocjowana), ani z USA. UE opiera współpracę z państwami Ameryki Północnej i Południowej głównie na porozumieniach z państwami AKP, w tym szczególnie umowie z CARIFORUM. Jedynymi amerykańskimi krajami nienależącymi do AKP, z którymi w ramach trzeciej fali regionalizmu UE zawarła umowy, są Meksyk i Chile. Stosunki handlowe między UE i Chile reguluje umowa stowarzyszeniowa, która przewiduje stopniową i wzajemną liberalizację handlu towarami w ciągu 10 lat. Umowa obejmuje również liberalizację przepływu usług i kapitału, liberalizację zamówień publicznych i inwestycji, ochronę praw własności intelektualnej oraz współpracę w dziedzinie konkurencji i rozstrzygania sporów. Ponadto zawiera ona przepisy celne i regulacje dotyczące norm, standardów technicznych oraz procedur oceny zgodności. Umowa o strefie wolnego handlu weszła w życie w 2003 roku, a umowa o integracji gospodarczej w 2005 roku. W roku 2001 zaczęła obowiązywać umowa o strefie wolnego handlu i integracji gospodarczej między UE a Meksykiem. Sama umowa handlowa była asymetryczna. Przewidywała bowiem szybszą liberalizację przywozu towarów meksykańskich do UE (do 2003 roku), natomiast Meksyk miał znieść cła dopiero w 2007 roku. Trwa pogłębianie współpracy handlowej z pozostałymi krajami regionu. W roku 2010 Peru i Kolumbia zakończyły negocjacje umów z UE 75. Od roku 1999 UE i Mercosur negocjują dwustronne regionalne porozumienie o strefie wolnego handlu, zawieszone w 2004 roku

70 70 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego W ramach trzeciej fali regionalizmu handlowego UE nawiązała współpracę z krajami Azji w bardzo okrojonym zakresie. Żaden kraj WNP nie zawarł z nią takiej umowy 77. Spośród państw ASEAN jedynie Republika Korei zawarła umowę z UE zakładającą wprowadzenie strefy wolnego handlu i obejmującą integrację gospodarczą (weszła w życie w 2011 roku). Natomiast w 2012 roku UE rozpoczęła negocjacje z Singapurem i Malezją. Z Indiami, strategicznym partnerem UE, negocjacje w sprawie stworzenia strefy wolnego handlu rozpoczęły się w 2007 roku i mają zostać zakończone w 2012 roku. Negocjacje trwają również z Radą Współpracy Zatoki Perskiej (Gulf Cooperation Council GCC) 78. Rozpoczęły się one w 1990 r., a następnie zostały zawieszone, po czym ponownie podjęte w 2002 roku. Proponowana strefa wolnego handlu ma zapewnić stopniową i wzajemną liberalizację handlu towarami i usługami 79. W sumie w ramach trzeciej fali regionalizmu UE stworzyła jedną unię celną, 15 stref wolnego handlu i 8 stref wolnego handlu obejmujących integrację gospodarczą. Dodatkowo współpraca UE z państwami rozwijającymi opiera się na przyznawaniu im jednostronnych preferencji handlowych w dostępie do rynków państw UE w ramach systemu GSP. Co ciekawe, UE nie zawarła żadnego regionalnego porozumienia handlowego z największymi eksporterami i importerami światowymi (USA, Chiny, Japonia) czy największymi partnerami handlowymi UE (Chiny, USA, Rosja). Regionalizm w Europie nie ogranicza się jedynie do działalności UE. EFTA zawarła umowy RTA z wieloma partnerami UE. Wśród umów zawartych przez państwa tworzące EFTA są te z państwami bałkańskimi, państwami basenu Morza Śródziemnego oraz państwami Ameryki Południowej. W ramach trzeciej fali regionalizmu EFTA zawarła 13 umów wprowadzających strefy wolnego handlu oraz 5 umów o strefie wolnego handlu i integracji gospodarczej. Weszły w życie umowy ustanawiające strefę wolnego handlu EFTA z: Marokiem i Palestyną (1999), Republiką 77 Ukraina zakończyła proces negocjacji umowy o strefie wolnego handlu z UE, jednak ze względów politycznych jej wprowadzenie jest odłożone. 78 Więcej o porozumieniu w: Orłowska, Żołądkiewicz (2012, s ). 79

71 2.5. Trzecia fala regionalizmu handlowego 71 Macedonii (2001), Chorwacją i Jordanią (2002), Tunezją (2005), Egiptem i Libanem (2008), SACU (2008), Kanadą (2009), Albanią i Serbią (2010) i z Peru (2011). Natomiast umowy o strefie wolnego handlu, obejmujące integrację gospodarczą zostały zawarte z: Meksykiem (weszła w życie w 2001 roku), z Singapurem (2003), Chile (2004), Koreą (2006) i Kolumbią (2011). Dodatkowo Szwajcaria podpisała umowę o strefie wolnego handlu z Wyspami Owczymi w 1995 roku, a w 2009 roku z Japonią o strefie wolnego handlu obejmującą integrację gospodarczą. Również inne państwa Europy są aktywne i zawierają kolejne umowy nie tylko z UE czy EFTA. W roku 2001 Ukraina wprowadziła strefę wolnego handlu z Macedonią, a w 2006 roku Islandia utworzyła z Wyspami Owczymi strefę wolnego handlu poszerzoną o integrację gospodarczą. Turcja zawarła aż 15 umów, wprowadzając strefy wolnego handlu z: Izraelem (1997), Macedonią (2000), Bośnią i Hercegowiną (2003), Chorwacją (2003), Palestyną i Tunezją (2005), Marokiem(2006), Syrią i Egiptem (2007), Albanią i Gruzją (2008), Czarnogórą i Serbią (2010), Chile i Jordanią (2011). Proces regionalizmu w Europie jest również związany z unieważnianiem umów o strefach wolnego handlu, które były zawierane w czasie drugiej fali regionalizmu i zastępowania ich bardziej zaawansowaną współpracą gospodarczą w ramach trzeciej fali regionalizmu. W związku z rozszerzaniem się UE przestały istnieć umowy o strefach wolnego handlu zawarte przez nowe państwa członkowskie. UE jest bowiem unią celną, a zatem uczestnictwo w niej wymaga przyjęcia wszystkich umów zawartych przez WE/UE. W związku z tym przestało obowiązywać ponad 100 bilateralnych stref wolnego handlu. Również ugrupowanie CEFTA przestało funkcjonować jako strefa wolnego handlu między krajami Europy Wschodniej, stając się ugrupowaniem państw bałkańskich. W roku 2004 po wejściu większości jej członków do UE członkami CEFTA pozostały jedynie Chorwacja, Bułgaria i Rumunia. Ponieważ dwa ostatnie, stały się członkami UE w 2007 roku, istnienie CEFTA mogło stracić rację bytu. Jednak w 2006 roku zostały włączone do niej dodatkowo państwa bałkańskie, które zawarły między sobą sieć umów bilateralnych. W roku 2006 CEFTA zostaje zawarta jako odrębna umowa między: Albanią, Bośnią i Hercegowiną, Bułgarią, Chorwacją, Macedonią, Mołdawią,

72 72 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego Czarnogórą, Rumunią, Serbią i Kosowem. Wchodzi w życie w 2007 roku 80. Celem CEFTA 2006 jest tworzenie strefy wolnego handlu 81. Niezwykle aktywne w czasie trzecie fali regionalizmu były byłe republiki ZSRR. Państwa te w ramach regulacji artykułu XXIV GATT zawarły w sumie 25 umów o strefach wolnego handlu. Armenia utworzyła strefę wolnego handlu z Kazachstanem (2001), Mołdawią (1995), Turkmenistanem (1996), Ukrainą (1996), Gruzją (1998), Republika Kirgiską (1995). Gruzja dodatkowo (poza Armenią) zawarła umowy z Azerbejdżanem (1996), Kazachstanem (1999), Turkmenistanem (2000), Ukrainą (1996). Republika Kirgiska utworzyła strefy wolnego handlu z Kazachstanem (1995), Mołdawią (1996), Ukrainą (1998), Uzbekistanem (1998); Gruzja z Turcją (2008), a Ukraina z Azerbejdżanem (1996), Białorusią (2006), Macedonią (2001), Kazachstanem (1998), Mołdawią (2005), Tadżykistan (2002), Uzbekistanem (1996) i Turkmenistanem (1995). Należy pamiętać, że niektóre byłe republiki ZSRR stworzyły w 1994 roku WNP. Dodatkowo państwa WNP wzmocniły swoje relacje przez utworzenie kolejnych ugrupowań. W roku 1997 powstała unia celna, której podstawa był artykuł XXIV. Była to Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza, zwana także Euroazjatycką Unią Gospodarczą (Eurasian Economic Community EAEC). Krajami członkowskimi EAEC są: Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Rosja i Tadżykistan. W roku 2003 w ramach regulacji artykułu XXIV GATT/WTO między Białorusią, Federacją Rosyjską, Kazachstanem i Ukrainą zawarta zostaje umowa o strefie wolnego handlu, nazwana Wspólną Strefą Gospodarczą (Common Economic Zone CEZ) 82. Pozostałe kraje Azji są również aktywnymi uczestnikami procesów regionalizmu w ramach trzeciej fali. Do procesów regionalizmu włączają się Japonia i Chiny. Podpisanych zostało wiele umów handlowych zarówno między-, jak i wewnątrzregionalnych, przy czym dominują umowy dwustronne. Kraje Azji Wschodniej podpisują przede wszystkim umowy 80 Obecnie do CEFTA należą: Albania, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Macedonia, Mołdawia, Czarnogóra, Serbia, Kosowo T8afw== xw6PLNJm7Fl+Qmtv2KB1e5M1J0c=

73 2.5. Trzecia fala regionalizmu handlowego 73 o utworzeniu stref wolnego handlu, rozszerzone o umowy o integracji gospodarczej, czyli umowy w ramach regulacji artykułów XXIV GATT/ WTO i V GATS. Niewiele jest przykładów innych umów. Wyjątkiem jest umowa o poszerzeniu APTA o Chiny z 2002 roku, która została zawarta z wykorzystaniem normy ramowej Klauzuli Zezwalającej. Kolejne umowy, które wprowadziły strefy wolnego handlu, to umowa ASEAN z Japonią z 2008 roku oraz z Indiami z 2010 roku. Umowy o strefach wolnego handlu i integracji gospodarczej zostały zawarte przez Singapur z: Nową Zelandią, EFTA, Australią, USA, Indiami, Peru, Jordanią, Koreą Płd., Panamą; przez Chiny z: Hongkongiem, Makao, Chile, Singapurem, Peru; przez Nową Zelandię z Hongkongiem; przez Republikę Korei z Chile, EFTA, UE, Peru; przez Japonię z: Meksykiem, Malezją, Chile, Brunei, Filipinami, Szwajcarią, Wietnamem, Indiami; przez Malezję z Indiami i Pakistanem; przez Tajlandię z Australią i Nową Zelandią. Również ASEAN zawarł umowę w ramach regulacji artykułów XXIV GATT/WTO i V GATS z Australią, Nową Zelandią i Koreą. W regionie Azji i Pacyfiku weszła w życie w 2006 roku umowa o strefie wolnego handlu (Trans-Pacific Strategic Economic Partnership). Członkami tego ugrupowania są: Australia, Brunei, Chile, Japonia, Malezja, Nowa Zelandia, Peru, Singapur, USA i Wietnam. Kraje Azji Zachodniej również są aktywnymi uczestnikami trzeciej fali regionalizmu, przy czym umowy przez nie zawierane rzadziej są podpisywane na podstawie artykułu V GATS. Przede wszystkim do procesu regionalizmu włączyły się Indie. W roku 1995 z ich inicjatywy podpisany został South Asian Preferential Trade Arrangement (SAPTA) przez: Bangladesz, Bhutan, Indie, Malediwy, Nepal, Pakistan, Sri Lankę. Jest to ugrupowanie, które z wykorzystaniem normy ramowej Klauzuli Zezwalającej wprowadziło niepełną liberalizację handlu. W roku 2006 kraje członkowskie utworzyły South Asian Free Trade Agreement ( SAFTA), której celem było stworzenie strefy wolnego handlu. Indie zawarły również dwustronne umowy z wykorzystaniem normy ramowej Klauzuli Zezwalającej z Afganistanem, Chile, Nepalem i Mercosur, ale też umowy o strefie wolnego handlu ze Sri Lanką, ASEAN, Bhutanem. Ponadto Indie zawarły umowy, obejmujące stworzenie strefy wolnego handlu i integrację gospodarczą z Singapurem Koreą Płd., Japonią i Malezją. Aktywnymi

74 74 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego uczestnikami procesów regionalizmu są również Pakistan (umowy ze Sri Lanką o strefie wolnego handlu, oraz Chinami i Malezją o strefie wolnego handlu obejmującą integrację gospodarczą) i Bangladesz (umowy z: Bhutanem, Indiami, Malediwami, Nepalem, Pakistanem, Sri Lanką). Procesy regionalizmu nie omijają Bliskiego Wschodu. Państwa tego regionu zawarły umowy z UE (Izrael, Jordania, Liban, Palestyna, Syria) oraz z EFTA (Izrael, Jordania, Liban, Palestyna). Wszystkie są umowami o strefach wolnego handlu. Za ich przykładem poszła Turcja, która utworzyła strefy wolnego handlu z Izraelem, Jordanią, Palestyną i Syrią. Również Stany Zjednoczone są aktywne w regionie. Zawarły one w ramach trzeciej fali regionalizmu umowy o strefach wolnego handlu obejmujące integrację gospodarczą z Bahrajnem, Jordanią i Omanem. Dodatkowo państwa regionu współpracują między sobą. Bahrajn, Kuwejt, Oman, Katar, Arabia Saudyjska i Zjednoczone Emiraty Arabskie, należące do Rady Współpracy Zatoki Perskiej (Gulf Cooperation Council GCC), w 2003 roku zawarły umowę, której celem jest utworzenie unii celnej. Kraje Środkowego Wschodu i Afryki (Bahrajn, Egipt, Irak, Jordania, Kuwejt, Liban, Libia, Maroko, Oman, Katar, Arabia Saudyjska, Sudan, Syria, Tunezja, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Jemen) utworzyły w 1997 roku ugrupowanie Pan-Arab Free Trade Area (PAFTA) i w ramach regulacji artykułu XXIV wprowadzają strefę wolnego handlu 83. Regionalizm w Afryce został zdominowany przez dwustronne umowy zawierane przez państwa afrykańskie z ugrupowaniami europejskimi oraz porozumienia wielostronne w ramach regionu. W roku 1999 została zawarta umowa o Wspólnocie Wschodnioafrykańskiej (East African Community EAC) przez Burundi, Kenię, Rwandę, Tanzanię i Ugandę 84. W ramach ugrupowania miała zostać wprowadzona unia celna przy wykorzystaniu normy ramowej Klauzuli Zezwalającej 85. Zostało to zrealizowane w 2005 roku i obecnie państwa członkowskie planują 83 Obecnie do PAFTA należą: Algieria, Bahrajn, Egipt, Irak, Jordania, Kuwejt, Liban, Libia, Maroko, Oman, Katar, Arabia Saudyjska, Sudan, Syria, Autonomia Palestyńska Zachodniego Brzegu i Strefy Gazy, Tunezja, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Jemen. 84 Obecnie do EAC należą Kenia, Tanzania, Uganda Wks1cCSQkUq1EO72Kft/R9qerM=

75 2.5. Trzecia fala regionalizmu handlowego 75 wprowadzenie wspólnej waluty 86. W roku 1999 weszła w życie umowa zawarta przez Kamerun, Republikę Środkowoafrykańską, Czad, Kongo, Gwineę Równikową i Gabon, wprowadzająca Economic and Monetary Community of Central Africa (CEMAC) 87. To ugrupowanie utworzono na bazie Klauzuli Zezwalającej. Ma ono na celu stworzenie unii celnej i wspieranie integracji gospodarczej państw, które używały wspólnej waluty 88. Dodatkowo kraje afrykańskie zawarły porozumienia dwustronne, wprowadzające strefy wolnego handlu, głównie z krajami europejskimi. Jedyna umowa o strefie wolnego handlu obejmująca integrację gospodarczą była umową dwustronną między Marokiem a USA. Jest to też jedyna umowa podpisana z państwem afrykańskim przez USA. Pozostałe porozumienia zostały zawarte przez UE z Tunezją, Marokiem, Afryką Południową, Egiptem, Algierią, Kamerunem i Wybrzeżem Kości Słoniowej. W regionie aktywna jest również EFTA, która utworzyła strefę wolnego handlu z Marokiem i Tunezją oraz krajami należącymi do SACU. Dodatkowo Turcja w ramach regulacji artykułu XXIV utworzyła strefę wolnego handlu z Tunezją, Marokiem i z wykorzystaniem normy ramowej Klauzuli Zezwalającej z Egiptem w 2007 roku. Regionalizm był również obecny na kontynencie australijskim. Przede wszystkim zostały podpisywane umowy dwustronne międzyregionalne przez Australię i Nową Zelandię, które utworzyły strefy wolnego handlu obejmujące integrację gospodarczą. Wyjątkiem jest wielostronna umowa z 2001 roku między państwami Oceanii (Wyspy Cooka, Fidżi, Kiribati, Mikronezję, Nauru, Niue, Papua Nową Gwineę, Samoa, Wyspy Salomona, Tonga, Tuvalu i Vanuatu), która powołała Pacifi c Island Countries Trade Agreement (PICTA). Umowa weszła w życie w 2003 roku z wykorzystaniem normy ramowej Klauzuli Zezwalającej z założeniem wprowadzenia FTA między krajami członkowskimi 89. Pozostałe porozumienia zostały zawarte przez Nową Zelandią i Australię z państwami Azji 86 Więcej na: 87 Więcej na: gxsir6cbfzxrpeiqmzamg+xscsu8k= hwDR+2y8zJx3CE6+IPT3cwYjDz7QU=

76 76 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego (w tym szczególnie Azji Południowo-Wschodniej i Dalekiego Wschodu) oraz USA. Wszystkie te umowy mają na celu wprowadzenie strefy wolnego handlu obejmującej integrację gospodarczą. Są to umowy Nowej Zelandii z: Singapurem (wejście w życie w 2001 roku), Tajlandią (2005), Chinami (2008), Hongkongiem (2011) i Australii z: Singapurem (2003), Tajlandią (2005), USA (2005), Chile (2009). W roku 2010 weszła w życie trójstronna umowa między krajami ASEAN, Australią i Nową Zelandią, a w 2011 roku Hongkongiem, Chinami i Nową Zelandią. W trakcie trzeciej fali regionalizmu także Stany Zjednoczone aktywnie uczestniczą w tworzeniu kolejnych powiązań regionalnych. W roku 2004 USA zawarły umowę, na mocy której utworzyły kolejne ugrupowanie: Dominican Republic Central America United States Free Trade Agreement (CAFTA-DR). Jest to umowa podpisana na podstawie artykułów XXIV GATT i V GATS, która dotyczy nie tylko utworzenia strefy wolnego handlu, ale również jest umową o integracji gospodarczej. Ugrupowanie tworzą: Kostaryka, Dominikana, Salwador, Gwatemala, Honduras, Nikaragua i Stany Zjednoczone. Weszło ono w życie w 2006 roku (poza Kostaryką, która należy doń od 2009 roku). Ponadto w ramach trzeciej fali regionalizmu w latach Stany Zjednoczone zawarły osiem bilateralnych umów. Są to umowy z: Australią (umowa weszła w życie w 2005 roku), Bahrajnem (2006), Chile (2004), Jordanią (2001), Marokiem (2006), Omanem (2009), Peru (2009) i Singapurem (2004) 90. Te dwustronne umowy łączy fakt, że wszystkie zostały zawarte na podstawie artykułów XXIV GATT i V GATS. To oznacza, że poza tworzeniem stref wolnego handlu, obejmują one również integrację gospodarczą. Stany Zjednoczone, w odróżnieniu od UE czy EFTA, nie prowadzą polityki wspierania państw rozwijających się przez zawieranie asymetrycznych (przewidujących jednostronne korzyści dla państw rozwijających się) umów handlowych. Traktują raczej regionalizm jako sposób uregulowania handlu oraz przepływu osób, kapitału i ochrony praw własności intelektualnej, a także realizacji zamówień publicznych. Przez umowy regionalne chcą wpływać na wewnętrzne regulacje obowiązujące w gospodarkach narodowych partnerów. W kon- 90

77 2.5. Trzecia fala regionalizmu handlowego 77 sekwencji powstają równoległe sfery regulacyjne, co w niektórych przypadkach sprawia, że handel międzynarodowy jest jeszcze bardziej utrudniony ze względu na liczne konkurencyjne i nakładające się normy i przepisy niż przed zawarciem tych umów. Umowy o strefach wolnego handlu, obejmujące lub nie integrację gospodarczą, są również podpisywane przez pozostałych członków NAFTA. Kanada utworzyła strefy wolnego handlu z Izraelem (1997), Kostaryką (2002) i EFTA (2009), strefy wolnego handlu obejmujące integracje gospodarczą z Chile (1997), Peru (2009) i Kolumbią (2011). Meksyk zawarł umowy o strefie wolnego handlu obejmującej integrację gospodarczą z: Kolumbią i Kostaryką (obydwie umowy weszły w życie w roku 1995), Nikaraguą (1998), Chile (1999), WE (2000), EFTA, Salwadorem, Gwatemalą i Hondurasem (2001) i z Japonią (2005). Jedyną umowę o utworzeniu strefy wolnego handlu zawarł Meksyk z Izraelem (1997). Aktywnym państwem w procesie regionalizmu handlowego jest też Panama, która zawarła umowy o strefie wolnego handlu obejmującą integrację gospodarczą z Salwadorem (wejście w życie w 2003 roku), Singapurem (2006), Chile (2008), Kostaryką (2008) i Hondurasem (2009). W tych procesach uczestniczy również Chile. Przede wszystkim zawiera ono umowy, na których zakres składa się utworzenie strefy wolnego handlu i integracji gospodarczej z Kanadą (1997), Meksykiem (1999), Kostaryką (2002), Salwadorem (2002), UE (2003), EFTA (2004), USA (2004), Chinami (2006, 2010), Indiami (umowa o niepełnej liberalizacji, 2007), Japonią (2007), Hondurasem (2008), Panamą (2008), Australią (2009), Kanadą (2009), Kolumbią (2009), Peru (2009) oraz Turcją (tylko FTA, 2011). Kolejnym aktywnym krajem jest Peru, które zawarło umowy o strefie wolnego handlu obejmujące integrację gospodarczą z: Kanadą (2009), Chile (2009), Singapurem (2009), USA (2009), Chinami (2010), Republiką Korei (2011). Peru zawarło również w 2011 roku strefę wolnego handlu z EFTA. Reasumując, trzecia fala regionalizmu objęła wszystkie regiony świata. Na tle pozostałych fal wyróżnia ją przede wszystkim zmiana charakteru umów. Umowy zarówno między krajami rozwijającymi się, jak i rozwiniętymi są coraz częściej dwustronne. Dodatkowo szczególnie te, podpisywane przez kraje Azji Wschodniej czy Ameryk, zakładają integrację gospodarczą, a nie tylko preferencyjną liberalizację handlu. Oznacza

78 78 Rozwój i charakter współpracy w ramach regionalizmu handlowego to, że umowy poza regulowaniem liberalizacji handlu towarami zaczynają obejmować coraz częściej m.in. przepisy dotyczące zamówień publicznych, inwestycji, ochrony praw własności intelektualnej, polityki konkurencji, środków sanitarnych i fitosanitarnych, barier technicznych w handlu, środków ochrony handlu oraz mechanizmu rozstrzygania sporów Podsumowanie Celem rozdziału drugiego była analiza rozwoju regionalizmu handlowego w ramach WTO oraz zbadanie jego charakteru, zasięgu i znaczenia we wzajemnych relacjach między państwami. Analizę rozpoczęto od przedstawienia otoczenia regionalizmu handlowego, czyli procesu multilateralnej liberalizacji w ramach GATT, a potem WTO. Następnie została przedstawiona charakterystyka regionalizmu i jego etapów rozwoju. Wymieniono w niej dane dotyczące umów zarówno notyfikowanych i aktywnych, jak i tych nieaktywnych. Analiza rozwoju regionalizmu handlowego wskazała na znaczący udział Unii Europejskiej i państw EFTA w procesach. Szczególnie UE dominowała jako ich lider. W pierwszej fali regionalizmu aktywne były kraje Afryki i Australii. Najwięksi światowi eksporterzy (poza UE) włączyli się do procesu regionalizmu dopiero w latach 90., czyli w ramach drugiej fali regionalizmu handlowego. Trzecia fala regionalizmu jest szczególna ze względu na ekspansję umów zawieranych również przez kraje Bliskiego Wschodu czy USA. Towarzyszy im zawieranie porozumień wykraczających poza liberalizację handlu towarami. Coraz bardziej popularne porozumienia obejmujące integrację gospodarczą regulują nie tylko kwestie związane z liberalizacją handlu usługami, lecz także z ochroną praw własności intelektualnej, standardów technicznych i norm jakościowych produktów oraz polityki konkurencji i inwestycji. Zawieranie regionalnych porozumień o preferencjach handlowych przez państwa członkowskie WTO stało się obecnie powszechną formą ich udziału w międzynarodowej współpracy gospodarczej. Trwający od kilkunastu lat impas w niedyskryminacyjnej liberalizacji handlu pod auspicjami WTO skłania prawie wszystkie swoich członków do szukania alternatywnych sposobów rozwijania międzynarodowej współpracy gospodarczej.

79 Rozdział 3 Specyfika i znaczenie regionalizmu handlowego w handlu światowym Analizując proces regionalizmu (rozdział 2), wykazano, że najwięcej umów zostało zawartych w ramach jego trzeciej fali. W tym okresie proces ten stał się globalny, czego wynikiem jest zaangażowanie właściwie wszystkich państw członkowskich WTO. Dlatego właśnie trzecia fala regionalizmu jest przedmiotem dalszej analizy. Rozdział 3, jako kontynuacja rozważań z rozdziału 2, ma na celu przedstawienie hipotez dotyczących motywacji państw do zawierania umów preferencyjnych oraz zbadanie charakteru trzeciej fali regionalizmu i jej znaczenia w wymianie międzynarodowej. Nie istnieją uniwersalne miary znaczenia umów regionalnych w gospodarce światowej. Nie można też określić faktycznego zasięgu i znaczenia regionalizmu na podstawie tylko porozumień notyfikowanych przez WTO. W tym zestawieniu są bowiem wymieniane umowy: dwustronne, wielostronne, między ugrupowaniami oraz ugrupowań z krajami. Oczywiste jest, że zasięg tych umów, rozumiany jako liczba państw w nich uczestniczących, może być różny. Dlatego, aby zbadać rzeczywiste powiązania krajów zaproponowano zdezagregowanie umów do relacji bilateralnych. W ten sposób możliwe jest określenie ich rzeczywistego zasięgu i charakteru. Dzięki temu można odpowiedzieć na pytanie o to, czy są to głównie umowy dwustronne czy może wielostronne. Zostanie zbadane, czy są zawierane przez państwa z jednego regionu (mają charakter wewnątrzregionalny), czy też państwa z różnych regionów (międzyregionalne). Dalej umożliwi to zbadanie udziału w handlu światowym wymiany między państwami uczestniczącymi w procesie regionalizmu handlowego zarówno w ramach ugrupowań, jak i biorąc pod uwagę wszystkie powiązania preferencyjne (czyli zarówno umowy wielostronne, jak i dwustronne). Badaniem zostały objęte lata , czyli trzecia fala regionalizmu.

80 80 Specyfi ka i znaczenie regionalizmu handlowego w handlu światowym 3.1. Motywy wzrostu zainteresowania regionalizmem handlowym Różne są motywy, którymi kierują się państwa przy zawieraniu kolejnych regionalnych porozumień handlowych w ramach trzeciej fali regionalizmu. Zależą od poziomu rozwoju gospodarczego państw w nich uczestniczących oraz ich pozycji na arenie międzynarodowej 1. Klasyczna teoria handlu jednoznacznie wskazuje na multilateralną liberalizację handlu w ramach WTO jako najlepsze rozwiązanie. Potwierdza to najnowsza teoria polityki handlowej. Badania Bagwella i Staigera (2002) oraz Ossy (2010) dowodzą, że najodpowiedniejsza jest, bazująca na prostych regułach, polityka niedyskryminacyjnej liberalizacji handlu, pozwalająca krajom na koordynację ich polityk i ułatwienie wzajemnego dostępu do rynków. Bagwell i Staiger wyjaśniają ekonomiczną racjonalność układów handlowych opierających się na zasadzie wzajemności, najwyższego uprzywilejowania i mechanizmie egzekwowania zobowiązań międzynarodowych. Ich zdaniem układy handlowe są zawierane w celu zabezpieczenia uczestników przed utratą dobrobytu. Źródłem strat mogą być zbyt wysokie cła ustalane przez kraje dążące do poprawy terms of trade. Bazując na tej koncepcji, cytowani autorzy pokazują, że GATT/WTO ma uzasadnienie własnych działań w wyższej efektywności ekonomicznej. Z tego względu, jeśli GATT/WTO należycie spełnia swoje funkcje, nie ma racjonalnych przesłanek dla preferencyjnej liberalizacji handlu. Jednak wówczas, gdy multilateralna liberalizacja w ramach WTO ulega zahamowaniu, kraje mogą szukać innych rozwiązań neutralizujących negatywne efekty zewnętrzne ich polityk handlowych (World Trade Report 2011, s. 94). Ponadto jeśli nastąpiło spowolnienie dalszej multilateralnej liberalizacji handlu w ramach WTO, co obserwujemy po Rundzie Urugwajskiej, państwa szukają innych rozwiązań. Wzrost liczby i zakresu regionalnych porozumień handlowych od 1995 roku, przy założeniu, że kraje są zainteresowane osiągnięciem dodatkowych korzyści, może zatem odzwierciedlać problemy z liberalizacją handlu 1 Więcej w: World Trade Report (2011, s ) oraz The Multilateral Trade Regime... (2007, s ).

81 3.1. Motywy wzrostu zainteresowania regionalizmem handlowym 81 w ramach WTO (The Report of the First Warwick Commission 2007). Argument ten został potwierdzony wynikami badań Mansfielda i Reinhardta (2003). Wykazali oni wpływ niedyskryminacyjnej multilateralnej liberalizacji handlu w ramach WTO na rozwój regionalizmu. Negocjowane obecnie w ramach rundy WTO zobowiązania wiążą się nie tylko ze znoszeniem ceł, lecz dotyczą także bardziej wyrafinowanych form współpracy. Wypracowane w ich ramach porozumienia mogą być łatwiejsze do osiągnięcia na poziomie regionalnym, a nie światowym (Lawrence 1996). Szczególnie dla państw rozwijających się decyzja o wprowadzeniu liberalizacji handlu i zawartych w nim regulacji pozataryfowych, w ramach grupy państw, może być elementem procesu uczenia się. Umowy preferencyjne dają możliwość eksperymentowania z różnymi formami międzynarodowych umów i liberalizacji oraz praktycznego weryfikowania ich efektów. Dlatego też uczestnictwo w procesach regionalizmu może być swoistym treningiem (motyw laboratoryjny; The Report of the First Warwick Commission 2007). Regionalizm handlowy może być również rozwiązaniem pozwalającym krajom rozwijającym się na zwiększenie ich skuteczności w negocjacjach międzynarodowych (Mansfield, Reinhardt 2003). Zawierane porozumienia dają im szansę na skuteczniejsze, bo poparte przez grupę innych państw, negocjowanie drażliwych kwestii takich jak tranzyt, migracje czy zaopatrzenie w wodę (Wignaraja i inni 2010). Jednocześnie dzięki regionalizmowi kraje mogą propagować dobre sąsiedztwo, zapewnić bezpieczeństwo w regionie i osiągać cele niehandlowe (Mansfield, Pevehouse 2000). Jeśli preferencyjna liberalizacja stymuluje wzrost handlu między partnerami, prowadzi to do efektywniejszej alokacji zasobów i przeniesienia ich np. z przemysłu zbrojeniowego (Gowa, Mansfield 1993; Gowa 1994). Rządy mogą być zainteresowane zawieraniem regionalnych porozumień handlowych w celu uzyskania krótkoterminowej przewagi politycznej i propagowania rządu (efekt CNN, którego nazwa nawiązuje do stacji telewizyjnej). Promocja związana z zawarciem umowy jest z perspektywy kreowania wizerunku rządu dużo korzystniejsza dla niego od stałego monitorowania długotrwałych negocjacji w ramach WTO. Chodzi po pierwsze o czas ich trwania, po drugie o protesty antyglobalistów. Regionalne porozumienia handlowe dają możliwość uzyskiwania

82 82 Specyfi ka i znaczenie regionalizmu handlowego w handlu światowym krótkookresowych korzyści i poprawy wizerunku rządu. Dodatkowo, w przypadku państw o protekcjonistycznej reputacji, zawieranie umów może okazać się szczególnie przydatne w kreowaniu wizerunku państwa liberalnego, prowadzącego politykę otwarcia i sprzyjającego rozwojowi przedsiębiorstw. Przez umowy regionalne rządy pokazują wyborcom, że wdrażają rozsądną politykę, a ich cele są zgodne z preferencjami większości społeczeństwa, nie zaś specjalnych grup interesów (Mansfield, Milner 2010) 2. Interesujące jest także i to, że szczegółowe zapisy w umowie mogą być mniej ważne od samego zademonstrowania chęci otwarcia rynku przez zawarcie porozumienia. Również w sferze gospodarczej zawieranie regionalnych porozumień handlowych daje korzyści. Regionalizm oznacza powiększenie rynków zbytu, a tym samym lepszą możliwość wykorzystania korzyści skali. Może być narzędziem wspierania rozwoju przemysłu i eksportu przy jednoczesnym sygnalizowaniu przyszłej polityki otwartości, co zachęca inwestorów, a pośrednio zwiększa atrakcyjność kraju jako rynku dla inwestycji zagranicznych. Różne grupy krajów decydują się na udział w procesie regionalizmu z odmiennych przyczyn. Kraje rozwijające się szukają zabezpieczenia przed ewentualną niestabilną polityką gospodarczą. Z tego względu chcą z jednej strony zawierać porozumienia z pewnymi gospodarczo państwami, z drugiej natomiast czerpać korzyści z regionalizmu. Z kolei kraje stabilniejsze gospodarczo przez regionalizm mogą łatwiej wpływać na warunki porozumień w negocjacjach dwustronnych czy wielostronnych niż na forum WTO (przypadek USA). W ten sposób kraje rozwinięte mogą via regionalizm eksportować swoje krajowe systemy regulacyjne właśnie dzięki porozumieniom o integracji gospodarczej. Dostęp do rynków krajów rozwiniętych sprawia, że kraje rozwijające się zgadzają się na wprowadzanie do umów zapisów o prawach własności intelektualnej, standardach ochrony środowiska itd. Regionalizm handlowy może służyć krajowym producentom jako forma protekcji. Wywierają oni naciski na rząd, chcąc tym samym zmusić 2 Rozwój demokracji, w szczególności w Ameryce Łacińskiej i Azji oraz we Europie Środkowo-Wschodniej, może tłumaczyć wzrost liczby porozumień.

83 3.2. Znaczenie powiązań preferencyjnych i charakter regionalizmu go do zawierania porozumień. Regionalne porozumienia handlowe pozwalają po pierwsze zminimalizować długookresowe koszty protekcji niekonkurencyjnych sektorów, a po drugie uniknąć kosztownych dostosowań (Maggi, Rodriguez-Clare 1998). Naciski na rząd w sprawie zawierania porozumień mogą również wywierać lobbyści reprezentujący krajowych eksporterów. Jeśli kraj znajdzie się w sytuacji kraju trzeciego, to na jego eksport będą nakładane opłaty celne, które nie obciążają eksporterów z krajów będących stronami porozumienia. Dlatego dyskryminowani eksporterzy krajowi dążą do uzyskania preferencyjnych warunków. Sytuacja ta może dotyczyć kolejnych państw i w związku z tym mechanizm ten otrzymał nazwę efektu domina (Baldwin 1993). Baldwin (2010) argumentuje, że w XXI wieku handel stał się dużo bardziej złożony niż jeszcze w latach 80. XX wieku. Złożoność ta jest wynikiem zwiększonej roli międzynarodowych sieci produkcyjnych w gospodarce światowej. Zawieraniem przez ich rządy regionalnych porozumień handlowych szczególnie są zainteresowane kraje, których producenci są angażowani w sieci produkcyjne. Pozwala to producentom na zmniejszenie kosztów produkcji (Yi 2003). Wynika to z faktu, że protekcjonizm handlowy dużo silniej oddziałuje na koszty produkcji, kiedy produkcja jest podzielona na etapy realizowane w różnych krajach. W tej sytuacji wpływ stosowania ceł i innych barier pozacelnych na koszt pojedynczego etapu produkcji jest proporcjonalny do liczby przekroczeń granicy przez produkt. Kraje mogą ponadto zawierać regionalne porozumienia handlowe, aby umocnić pozycję w grupie państw, wśród których są głównym dostawcą półproduktów Znaczenie powiązań preferencyjnych i charakter regionalizmu handlowego w XXI wieku Analiza rozwoju regionalizmu w ramach GATT/WTO pozwala na wyciągnięcie ogólnych i intuicyjnych wniosków dotyczących skali tego zjawiska, jego znaczenia w regulowaniu współpracy między państwami oraz charakteru. Regionalne porozumienia handlowe odgrywają znaczną rolę w regulowaniu współpracy gospodarczej między państwami. Znaczenie to

84 84 Specyfi ka i znaczenie regionalizmu handlowego w handlu światowym jest jednak trudno mierzalne. Można próbować oceniać je za pośrednictwem liczby umów podpisanych przez poszczególne państwa oraz szczegółowej analizy porozumień podawanych w zestawieniach zbiorczych przez WTO 3. Liczba zawartych handlowych Rys. 8. Liczba zawartych regionalnych porozumień handlowych przez państwa członkowskie WTO Źródło: Z danych WTO wynika, że obecnie jest niewiele państw, które nie zawarły żadnej umowy o preferencjach handlowych. Do tych wyjątków należą: Wyspy Świętego Tomasza i Wyspa Książęca, Mauretania, Somalia i Mongolia (zob. rysunek 8, który obrazuje liczbę umów przypadających na państwa) 4. Natomiast inni członkowie WTO albo należą do wielostronnych porozumień regionalnych, albo zawierają dwustronne regionalne porozumienia handlowe z wybranymi partnerami. Liderem w dyskryminacyjnej liberalizacji handlu i innych form regionalizmu jest Unia Europejska, która w ramach wspólnej polityki handlowej zawarła 31 umów. Państwa EFTA zawarły 22 umowy (Liechtenstein 21). Na uwagę 3 W polskiej literaturze można znaleźć opracowania charakteru i form regionalizmu handlowego niepopartych własnymi badaniami, tylko pisanych na podstawie World Trade Report (2011). Należy do nich artykuł: Rudnicka (2012). 4 Często autorzy (np. Orłowska i Żołądkiewicz 2012, s. 196) podają Mongolię jako jedyne państwo, które nie podpisało żadnego regionalnego porozumienia handlowego.