dr Piotr Dubowski Radca prawny, Wrocław UPRAWNIENIA ORGANU ZAŁOŻYCIELSKIEGO WOBEC PRZEDSIĘBIORSTWA

Transkrypt

1 dr Piotr Dubowski Radca prawny, Wrocław UPRAWNIENIA ORGANU ZAŁOŻYCIELSKIEGO WOBEC PRZEDSIĘBIORSTWA 1. Instytucja organu założycielskiego przedsiębiorstwa państwowego powołana została przepisami ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych. 1 Stosownie do przepisów art. 67 tej ustawy, 2 zjednoczenia działające na podstawie uprzednio obowiązujących przepisów 3 jako pośrednie ogniwa nadzoru nad działalnością przedsiębiorstw państwowych zostały zniesione na zasadach i terminie ustalonym przez Radę Ministrów. 4 Z dniem wejścia w życie ustawy organami założycielskimi przedsiębiorstw państwowych stały się naczelne i centralne lub terenowe organy administracji państwowej, które sprawowały nadzór nad tymi przedsiębiorstwami. Na tej podstawie z dniem 1 października 1981 r. - to jest z dniem wejścia w życie ustawy (art. 70) - organami założycielskimi przedsiębiorstw państwowych stali się wyłącznie ministrowie i kierownicy urzędów centralnych, którzy dotychczas sprawowali nadzór nad przedsiębiorstwami. Kategoria tych podmiotów została poszerzona o Prezesa Narodowego Banku Polskiego. Wraz ze zmianami, jakie następowały po roku 1981 w strukturach lub kompetencjach poszczególnych ministrów odpowiednio zmieniała się przynależność przedsiębiorstw państwowych do organów założycielskich. W odniesieniu do terenowych organów administracji państwowej z mocy art. 67 ustawy, organami założycielskimi dawnych przedsiębiorstw terenowych stał się wojewoda, prezydent województwa miejskiego, naczelnik miasta lub dzielnicy. 56

2 Uprawnienia organu założycielskiego wobec przedsiębiorsta 2. Ustawa bliżej nie określa pojęcia organu założycielskiego. Ogranicza się jedynie do wskazania, jakie podmioty mogą tworzyć przedsiębiorstwa państwowe i te podmioty w dalszych przepisach ustawy są określane organami założycielskimi. Tym też podmiotom, zarówno ustawa o przedsiębiorstwach państwowych, jak też ustawy szczególne, związane z działalnością przedsiębiorstw państwowych ustalają określone uprawnienia i obowiązki, tworząc w ten sposób określony system nadzoru i kontroli. Uprawnienia nadzorcze, a więc prawa i obowiązki wynikające z tego systemu mogą być przenoszone bez udziału zainteresowanego przedsiębiorstwa na inny podmiot. Stosownie do art. 8 ustawy, organ założycielski może w drodze porozumienia z innym organem uprawnionym do tworzenia przedsiębiorstwa państwowego lub z wojewodą przekazać na jego rzecz uprawnienia i obowiązki organu założycielskiego w stosunku do określonego przedsiębiorstwa państwowego. Akt o utworzeniu przedsiębiorstwa może przewidywać, że uprawnienia organu założycielskiego w zakresie nadzoru, określone w ustawie mogą być przekazane powołanej przez ten organ radzie nadzorczej (art. 59). W tym wypadku rada nadzorcza może być drugim - oprócz organu założycielskiego - podmiotem, który może wystąpić w roli organu sprawującego nadzór nad przedsiębiorstwem państwowym. Powołanie rady nadzorczej do sprawowania nadzoru musi jednak nastąpić w akcie erekcyjnym wydanym przez organ założycielski albo przez odpowiednią jego zmianę. Przy tym ustawa nie zawiera przepisów ustalających skład rady nadzorczej i jej organizacyjne usytuowanie. W tym wypadku powołana rada nadzorcza zaliczać się będzie do organów nadzoru występującego obok lub zamiast organu założycielskiego. Radzie nadzorczej może być przekazane całość lub część kompetencji nadzorczych. Zakres kompetencji przekazywanych w tym trybie nie może przekroczyć kompetencji nadzorczych, jakie posiada organ założycielski. Jest to też prawdopodobnie przyczyna, że w dotychczasowej praktyce rady nadzorcze nie są powoływane - co równoznaczne byłoby z odpowiednim ograniczeniem uprawnień organów założycielskich. 57

3 REJENT Nr 6 - październik 1991 r. Od kompetencji nadzorczych, jakie na podstawie obowiązujących przepisów nabywa organ założycielski wobec przedsiębiorstwa państwowego - w tym do władczego wkraczania w sprawy przedsiębiorstwa - należy odróżnić kompetencje organów państwowych, które stosownie do art. 2 ust. 2 p.p. są uprawnione do podejmowania decyzji w zakresie działalności przedsiębiorstwa tylko w wypadkach przewidzianych przepisami ustawowymi. Na tej podstawie organy państwowe mogą podejmować decyzje nakładające na przedsiębiorstwo państwowe określone obowiązki i stosować środki wymuszające ich wykonanie. W tym wypadku jest to uprawnienie do ingerencji w sprawy związane z działalnością przedsiębiorstwa państwowego o charakterze generalnym, związanym ze stosowaniem prawa, oparte na innym rodzaju stosunku prawnego aniżeli stosunek nadzoru w jakim pozostaje przedsiębiorstwo państwowe ze swoim organem założycielskim. 3. Stosownie do przepisów art. 58 ustawy pp. organ założycielski dokonuje kontroli i oceny działalności przedsiębiorstwa oraz pracy jego dyrektora. Ma też prawo władczego wkraczania w sprawy przedsiębiorstwa tylko w wypadkach przewidzianych przepisami ustawowymi. Z treści dalszych przepisów, zamieszczonych w rozdziale XII ustawy, wynika zakres strukturalny zależności nadzorowanego przedsiębiorstwa wobec podmiotu nadzorującego. Jest to układ samoistny o trwałym związku między tymi podmiotami w celu zapewnienia prawidłowego działania przedsiębiorstwa przez dokonywanie kontroli i oceny działalności przedsiębiorstwa i pracy dyrektora. W tym układzie podmiotem nadzoru organu założycielskiego jest zarówno przedsiębiorstwo jako osoba prawna, jak też dyrektor przedsiębiorstwa.będący jednym z organów tego przedsiębiorstwa (art. 30 ustawy pp.). Nie podlegają natomiast temu nadzorowi organy przedsiębiorstwa reprezentujące samorząd załogi przedsiębiorstwa powołany w trybie ustawy z dnia 25 września 1981 r. o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego. 5 Organy samorządu załogi - ogólne zebranie pracowników (delegatów), rada pracownicza lub rada pracownicza zakładu wchodzącego w skład przedsiębiorstwa 6 nie zarządzają 58

4 Uprawnienia organu założycielskiego wobec przedsiębiorsta przedsiębiorstwem i nie reprezentują je na zewnątrz - co należy do dyrektora przedsiębiorstwa (art. 32 ustawy pp.). Stosownie do przepisów tej ustawy organy samorządu załogi jedynie uczestniczą w zarządzaniu przedsiębiorstwem. 8 Z tego faktu wywodzone są poglądy, że i organy samorządu załogi przedsiębiorstwa państwowego podlegają również nadzorowi organu założycielskiego w formie pośredniej poprzez kontrolę decyzji dyrektora, podejmowanych w wykonaniu uchwał samorządu, a zwłaszcza uchwał rady pracowniczej uprawnionej do reprezentowania samorządu załogi (art. 2 ust. 3 ustawy s.z.p.p.) 9 Wykorzystując uprawnienia przewidziane w art. 61 ustawy pp. organ założycielski, w razie stwierdzenia, że decyzja dyrektora jest sprzeczna z prawem, wstrzymuje jej wykonanie oraz zobowiązuje dyrektora do jej zmiany lub cofnięcia. Analogicznie, na gruncie przepisów ustawy s.z.p.p., dyrektor przedsiębiorstwa wstrzymuje wykonanie uchwały ogólnego zebrania pracowników oraz rady pracowniczej przedsiębiorstwa, niezgodnej z przepisami prawa (art. 41 ust. 1). W odniesieniu do decyzji organu założycielskiego, tak dyrektorowi jak i radzie pracowniczej, przysługuje prawo wniesienia sprzeciwu do organu założycielskiego, który wydał taką decyzję. W razie podtrzymania decyzji przez ten organ, dyrektorowi przedsiębiorstwa i radzie pracowniczej łącznie, jak też odrębnie każdemu z nich przysługuje prawo wniesienia w ciągu siedmiu dni sprawy do sądu (art. 61 ust. 3 ustawy p.p.). Jeżeli dyrektor przedsiębiorstwa dopatruje się niezgodności z przepisami prawa w uchwale ogólnego zebrania pracowników lub rady pracowniczej - jest obowiązany przedstawić temu organowi uzasadnienie faktyczne i prawne wstrzymania uchwały. Jeżeli mimo przedstawienia radzie pracowniczej uzasadnienia faktycznego i prawnego do decyzji o wstrzymaniu uchwały - rada pracownicza podtrzyma uchwałę, każda ze stron może wystąpić z wnioskiem o rozpatrzenie sprawy w trybie spornym przez komisję rozjemczą - w trybie art. 45 ustawy s.z.p.p. Jeżeli spór nie zostanie rozstrzygnięty w postępowaniu przed komisją rozjemczą, każda ze stron może wystąpić na drogę postępowania sądowego. 59

5 REJENT Nr 6 - październik 1991 r. Dyrektor przedsiębiorstwa jest uprawniony do bezpośredniego zaskarżenia uchwały rady pracowniczej przedsiębiorstwa, z pominięciem postępowania przed komisją rozjemczą, jeżeli ta uchwała istotnie narusza interes ogólnospołeczny. Ten charakter sporu uzasadnia przekazanie sprawy właściwemu sądowi powszechnemu. Analogiczne uprawnienia przysługują też radzie pracowniczej, jeżeli decyzja dyrektora istotnie narusza interes ogólnospołeczny (art. 44 ustawy s.z.p.p.). Uprawnienia - przewidziane w ustawie dla organów przedsiębiorstwa w stosunku do podjętych przez organ założycielski decyzji - obejmujące prawo wniesienia sprzeciwu i wystąpienia na drogę postępowania sądowego, nie oznaczają jednak, że w każdym wypadku przedsiębiorstwo może być skutecznie obronione przed takimi i podobnymi decyzjami. Daleko idąca i rozległa zależność przedsiębiorstwa wobec organu założycielskiego, jak też dyrektora tego przedsiębiorstwa, w praktyce zawsze będzie implikować postawy zachowawcze - zwłaszcza dyrektora - a za jego przykładem rady pracowniczej. Nie jest bowiem wykluczone, że wnoszenie sprzeciwu, ewentualnie kierowanie spraw na drogę postępowania sądowego, może być podstawą do formułowania negatywnych ocen działalności przedsiębiorstwa i pracy dyrektora. Zwłaszcza, że obecnie nie obowiązują dawniej stosowane różne mierniki do oceny wykonywanych zadań planowych przez przedsiębiorstwo państwowe w systemie gospodarki centralnie sterowanej. 10 Jeżeli w miejsce dawniej stosowanych mierników oceny przedsiębiorstwa przyjąć najbardziej obiektywne wyniki finansowe w kategoriach ekonomicznych zysku lub straty z prowadzonej działalności 11 - obowiązków wobec Skarbu Państwa za zobowiązania podatkowe i opłacanie obligatoryjnej dywidendy - takie oceny w aktualnej sytuacji gospodarczej mogą być całkowicie dowolne. Nie mniej skomplikowane są problemy, związane z realizacją uprawnień organu założycielskiego do prowadzenia kontroli działalności przedsiębiorstwa, która podobnie jak i ocena działalności przedsiębiorstwa i pracy dyrektora, nie jest władczym 60

6 Uprawnienia organu założycielskiego wobec przedsiębiorsta wkraczaniem w samodzielność kontrolowanego przedsiębiorstwa. Jednakże z reguły, już w toku prowadzonej kontroli albo wskutek jej wyniku, organ założycielski może formułować różnego typu wskazówki, zalecenia i polecenia, które mają istotny wpływ na zachowanie się dyrektora przedsiębiorstwa i przedsiębiorstwa jako osoby prawnej. Dla tego typu "poleceń służbowych" trudno dopatrzyć się w obowiązujących przepisach właściwej podstawy prawnej, tak do ingerencji organu założycielskiego, jak i do złożenia sprzeciwu przez organy przedsiębiorstwa - ani też do wystąpienia na drogę sądową w trybie przewidzianym art. 63 ustawy pp Ustawa o przedsiębiorstwach państwowych, jak też ustawy szczególne związane z działalnością przedsiębiorstw państwowych, łącznie stanowią szeroki zestaw uprawnień organów założycielskich, których wykonywanie prowadzi do daleko idącego ograniczenia samodzielności przedsiębiorstwa jako osoby prawnej, jak też ograniczenia uprawnień jego organów (art. 30 ustawy pp.). Dalej idące ograniczenie tych uprawnień występuje w przepisach regulujących działalność przedsiębiorstw państwowych na podstawie odrębnych ustaw, dla których omawiana ustawa ma zastosowania tylko w odniesieniu do rejestru i prowizji od zysku (art. 4 ustawy p.p.) - a zwłaszcza do państwowych przedsiębiorstw użyteczności publicznej. 13 Przedsiębiorstwa użyteczności publicznej z reguły tworzone są przez terenowe organy administracji państwowej, celem wykonywania produkcji lub świadczenia usług związanych z danym terenem. Wyjątkowo mogą być powoływane w szerszym zakresie swojego działania. Z tych względów, organ założycielski przedsiębiorstwa użyteczności publicznej zatwierdza plany ich działalności, jak też jest uprawniony odmówić zatwierdzenia planu. Może też nałożyć na przedsiębiorstwo tego typu obowiązek realizacji dodatkowych zadań, jeżeli jest to niezbędne do zaspokojenia potrzeb ludności oraz innych jednostek w dziedzinie objętej działalnością tego przedsiębiorstwa. Na realizację tych zadań organ założycielski ma obowiązek zapewnić odpowiednie środki finansowe. 61

7 REJENT Nr 6 - październik 1991 r. Organ założycielski oraz terenowo właściwy organ władzy państwowej, właściwy ze względu na obszar działania przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, dokonują rocznych i pięcioletnich ocen prawidłowości działania przedsiębiorstwa i takie doręcza się dyrektorowi przedsiębiorstwa i radzie pracowniczej. 14 Wyłącznie organ założycielski jest uprawniony do powołania i odwołania dyrektora przedsiębiorstwa użyteczności publicznej. Z tego też tytułu organowi założycielskiemu przysługują uprawnienia do wykonywania czynności związanych ze stosunkiem pracy dyrektora (art. 34 i 40 ustawy p.p.) - w tym też proponowanie warunków pracy i płacy dla kandydatów przystępujących do konkursu na dyrektora przedsiębiorstwa. Do wyłącznych uprawnień organu założycielskiego przedsiębiorstwa użyteczności publicznej należy też uprawnienie do zatwierdzenia statutu przedsiębiorstwa, uchwalanego przez ogólne zebranie pracowników na wniosek dyrektora (art. 13 ust. 1 ustawy p.p.). Tą drogą organ założycielski wpływa na ustalenie struktury wewnętrznej każdego przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, ewentualnie trybu jego zmiany, zasad tworzenia zakładów wchodzących w skład przedsiębiorstwa oraz na inne sprawy związane z organizacją wewnętrzną przedsiębiorstwa i stosunki prawne z innymi jednostkami (art. 13 w związku z art. 26 ustawy p.p.). Brak odpowiedniej decyzji organu założycielskiego o zatwierdzeniu statutu lub jego zmiany, stanowić będzie przeszkodę do dokonania właściwych wpisów w rejestrze przedsiębiorstwa prowadzonym przez sąd rejonowy. 5. Szczegółowe uregulowania, dotyczące uprawnień organu założycielskiego wobec przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, mają swoje odpowiedniki w uprawnieniach organu założycielskiego, sprawującego nadzór nad przedsiębiorstwem państwowym działającym na zasadach ogólnych. Także i dla tego typu przedsiębiorstwa państwowego organ założycielski jest uprawniony nałożyć na przedsiębiorstwo obowiązek wprowadzenia do planu przedsiębiorstwa lub wyznaczyć przedsiębiorstwu zadania poza planem, jeżeli jest to niezbędne 62

8 Uprawnienia organu założycielskiego wobec przedsiębiorsta ze względu na potrzeby obrony kraju, w wypadku klęski żywiołowej bądź w celu wykonania zobowiązań międzynarodowych (art. 60 ust. 1 ustawy p.p.). Uprawnienia te organ założycielski może realizować w określonych ustawą warunkach i wobec określonego przedsiębiorstwa. Wydanie tego rodzaju decyzji indywidualnej wobec określonego przedsiębiorstwa wiąże się z obowiązkiem zapewnienia przez organ założycielski niezbędnych środków do wykonania nałożonego na przedsiębiorstwo zadania (art. 60 ust. 2 ustawy p.p.) oraz zawarcia umowy z jednostką, na rzecz której nastąpi określone świadczenie (art. 61 ust. 3 ustawy pp.). Ze względu na ściśle określone ustawowe przesłanki, dopuszczające tego typu ingerencję organu założycielskiego w plany działalności przedsiębiorstwa, wypadki tego rodzaju należały do wyjątkowych. Tym bardziej obecnie w warunkach, jakich działają przedsiębiorstwa państwowe nakładanie zadań produkcyjnych na przedsiębiorstwa nie stwarza problemów dla praktyki. Stosownie do przepisów art. 63 i 64 ustawy p.p., zainteresowane przedsiębiorstwo może skutecznie zwalczać niekorzystne dla siebie decyzje gospodarcze organu założycielskiego. Dyrektorowi przedsiębiorstwa oraz radzie pracowniczej przysługuje prawo wniesienia do organu założycielskiego sprzeciwu i wniesienie sprzeciwu wstrzymuje wykonanie decyzji. Jeżeli mimo wniesionego sprzeciwu organ założycielski podtrzyma wydaną decyzję, tak dyrektorowi przedsiębiorstwa jak i radzie pracowniczej przysługuje prawo wniesienia sprawy do sądu. Przy tym wniesienie sprzeciwu i wniesienie sprawy na drogę sądową przysługuje zarówno dyrektorowi przedsiębiorstwa jak i radzie pracowniczej. W toku tego postępowania może być kwestionowana zarówno legalność decyzji organu założycielskiego, jak też jej celowość gospodarcza. Jeżeli w wyniku wykonania decyzji organu założycielskiego, przedsiębiorstwo poniesie szkody, może żądać od tego organu należnego odszkodowania. Z żądaniem odszkodowania może wystąpić dyrektor przedsiębiorstwa, jak też rada pracownicza. 63

9 REJENT Nr 6 - październik 1991 r. 6. Bardziej realnym zagrożeniem dla przedsiębiorstwa i jego organów jest uprawnienie organu założycielskiego do podjęcia decyzji o połączeniu i podziale przedsiębiorstwa lub jego likwidacji. Decyzję o likwidacji przedsiębiorstwa organ założycielski może podjąć z własnej inicjatywy bądź na wniosek rady pracowniczej, o ile Minister Finansów i Minister Przekształceń Własnościowych nie zgłoszą sprzeciwu w terminie dwóch tygodni. Z wnioskiem o likwidację przedsiębiorstwa może wystąpić też ustanowiony nad przedsiębiorstwem zarząd komisaryczny. Decyzja organu założycielskiego o likwidacji przedsiębiorstwa może wynikać z faktu, że przedsiębiorstwo jest w tak słabej kondycji finansowej, że osiągnięty zysk, po opłaceniu podatków obciążających zysk, nie wystarczy na opłacenie dywidendy obligatoryjnej. Likwidacja przedsiębiorstwa może też być uzasadniona faktem, że wobec tego przedsiębiorstwa podjęte zostały prawomocne decyzje administracyjne lub prawomocnym wyrokiem sądu zakazano działalności we wszystkich dziedzinach objętych dotychczasowym przedmiotem działania, a przedsiębiorstwo nie podjęło działalności w innej dziedzinie. Decyzja o likwidacji przedsiębiorstwa może nastąpić bez względu na kondycję finansową przedsiębiorstwa, jeżeli w tym przedsiębiorstwie, łącznie ponad połowę majątku przedsiębiorstwa stanowią udziały, inne tytuły uczestnictwa w spółkach lub obligacje, albo łącznie ponad połowę wartości majątku przedsiębiorstwa oddano do użytkowania innym osobom na podstawie umów prawa cywilnego (art. 19 ustawy p.p.). 15 Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego w istocie polega na całkowitym zakończeniu jego działalności gospodarczej, 16 i zadysponowania jego składnikami materialnymi i niematerialnymi, o których mowa w art Kodeksu cywilnego oraz na wykreśleniu przedsiębiorstwa państwowego z rejestru po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wierzycieli. Postępowanie likwidacyjne wszczęte przez organ założycielski prowadzi powołany do tego celu likwidator, ponieważ z chwilą postawienia przedsiębiorstwa państwowego w stan likwidacji, organ założycielski odwołuje dyrektora, a organy samorządu załogi przedsiębiorstwa z mocy prawa ulegają rozwiązaniu

10 Uprawnienia organu założycielskiego wobec przedsiębiorsta Organ założycielski może też zlikwidować przedsiębiorstwo państwowe w trybie ustalonym ustawą z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz. U. nr 51 poz. 298 i z 1991 r. Nr 60 poz. 253), podejmując decyzję o likwidacji z własnej inicjatywy bądź na wniosek rady pracowniczej przedsiębiorstwa, celem sprzedaży całości lub zorganizowanych części mienia przedsiębiorstwa, wniesienia w tej części mienia przedsiębiorstwa do spółki lub oddanie na czas oznaczony do odpłatnego korzystania. Czynności, związane ze sprzedażą przedsiębiorstwa lub zorganizowanych części mienia przedsiębiorstwa, jak też wniesienie do spółki i oddanie na czas oznaczony w odpłatne korzystanie, wykonuje organ założycielski, działając w imieniu Skarbu Państwa. 17 W trybie ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (art. 37), organ założycielski może sprzedać przedsiębiorstwo państwowe w całości, bez przeprowadzania jego likwidacji, wykreślania z rejestru przedsiębiorstw państwowych i zaspokojenia lub zabezpieczenia jego wierzycieli. 18 Od decyzji organu założycielskiego o likwidacji przedsiębiorstwa państwowego w trybie ustawy o przedsiębiorstwach państwowych, jak też o likwidacji w trybie ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych i jego sprzedaży, organom przedsiębiorstwa przysługują uprawnienia do złożenia sprzeciwu. Jeżeli sprzeciw nie zostanie uwzględniony i decyzja organu założycielskiego zostanie podtrzymana, tak dyrektor przedsiębiorstwa jak i rada pracownicza, może skierować sprawę na drogę postępowania sądowego w trybie określonym art. 63 ustawy p.p. 7. Organ założycielski może z własnej inicjatywy, za zgodą rady pracowniczej bądź na wniosek rady pracowniczej przedsiębiorstwa lub na wniosek kierownika zakładu przedsiębiorstwa wielozakładowego,który został poparty przez radę pracowniczą zakładu lub nie mniej niż 50 % załogi zakładu, w którym nie ma rady pracowniczej, zarządzić łączenie lub podział przedsiębiorstwa państwowego

11 REJENT Nr 6 - październik 1991 r. Łączenie przedsiębiorstw polega na utworzeniu jednego przedsiębiorstwa z dwóch lub więcej przedsiębiorstw podlegających połączeniu. 20 W tym znaczeniu, łączenie przedsiębiorstw nie będzie miało na celu utworzenie przedsiębiorstwa wspólnego, na podstawie umowy, którą samodzielne przedsiębiorstwa mogą zawrzeć. Uwzględniając aktualne kierunki przebudowy systemu gospodarczego, łączenie przedsiębiorstw państwowych w tym trybie, celem uzyskania lepszych wyników organizacyjnych i ekonomicznych, będzie raczej wyjątkowe. Można natomiast przewidywać, że przeważać będą tendencje do podziału przedsiębiorstw państwowych na mniejsze samodzielne jednostki, wydzielane z przedsiębiorstw wielozakładowych, w celu lepszego wykorzystania środków produkcji i poprawy efektywności gospodarki. W tym też celu, właściwy ze względu na przedmiot działania przedsiębiorstwa minister może podejmować decyzje w sprawie podziału przedsiębiorstwa państwowego (art. 18 ust. 2 ustawy p.p.). Decyzja właściwego ministra może być podjęta z własnej inicjatywy, na wniosek organu założycielskiego przedsiębiorstwa lub jego rady pracowniczej. Ewentualnie na wniosek rady pracowniczej i kierownika zakładu uprawnionego do samodzielnego sporządzania bilansu, także kierownika tego zakładu, w którym nie ma rady pracowniczej. W tym też wypadku wymagane jest zasięgnięcie opinii tak organu założycielskiego, jak też organów przedsiębiorstwa, w skład którego wchodzi dany zakład. Dyrektorowi przedsiębiorstwa oraz radzie pracowniczej przysługują uprawnienia określone w art. 63 ustawy p.p. W tym jednak wypadku sprzeciw powinien być wniesiony do właściwego ministra, który wydał decyzję. Postępowanie związane z wykonaniem decyzji o podziale przedsiębiorstwa prowadzi organ założycielski, uwzględniając przepisy ustawy (art ) oraz Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1981 r.- do czasu wydania nowych przepisów określających tryb łączenia i podziału przedsiębiorstwa (art. 25 ustawy p.p.). 21 Organ założycielski będzie obowiązany zgłosić Urzędowi Antymonopolowemu zamiar łączenia i podziału przedsiębiorstwa państwowego, który jest uprawniony wydać decyzję odmowną. 66

12 Uprawnienia organu założycielskiego wobec przedsiębiorsta Na tej podstawie sąd rejestracyjny odmówi dokonania odpowiedniego wpisu w rejestrze przedsiębiorstwa. 22 Na zasadach określonych Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 24 października 1934 r. - prawo upadłościowe 23 organ założycielski jest uprawniony do wystąpienia z wnioskiem o ogłoszenie upadłości i może przedkładać odpowiednie wnioski w toku postępowania upadłościowego prowadzonego przez właściwy sąd gospodarczy. 8. Ustawa z dnia 19 lipca 1991 r. o zmianie ustawy o przedsiębiorstwach państwowych oraz o gospodarce finansowej przedsiębiorstw państwowych 24 rozszerzyła zestaw uprawnień organu założycielskiego wobec przedsiębiorstwa, nad którym ten organ założycielski wykonuje nadzór. Wykonanie tych uprawnień tworzy określoną sytuację faktyczną i prawną dla przedsiębiorstwa jako osoby prawnej, jak też dla dyrektora przedsiębiorstwa i organów samorządu pracowniczego. Działając na tej podstawie organ założycielski - uwzględniając wniosek rady pracowniczej, za zgodę ogólnego zebrania pracowników (delegatów), powierza zarządzanie przedsiębiorstwem osobie fizycznej lub prawnej, na okres nie krótszy niż trzy lata (art. 45a ustawy p.p.). Jest też uprawniony do zawarcia odpowiedniej umowy z zarządcą przedsiębiorstwa. Z chwilą objęcia zarządu przez zarządcę przedsiębiorstwa, organ założycielski odwołuje dyrektora przedsiębiorstwa, a organy samorządu załogi przedsiębiorstwa ulegają rozwiązaniu z mocy prawa. W przedsiębiorstwach oddanych w czasowy zarząd, organ założycielski ustanawia radę nadzorczą w ilości 2/3 jej składu. Pracownicy przedsiębiorstwa są uprawnieni do wybrania 1/3 składu rady nadzorczej w trybie przewidzianym dla wyborów samorządu pracowniczego. Tak powołanej radzie nadzorczej organ założycielski powierza wykonywanie nadzoru nad działalnością przedsiębiorstwa przez czas trwania zarządu (art. 45 b ustawy p.p.). Organ założycielski, jako strona umowy o zarządzanie przedsiębiorstwem państwowym, będzie uprawniony umowę tę zmienić i przedłużyć okres trwania zarządu, jak też rozwiązać umowę ze skutkiem natychmiastowym, jeżeli zarządca narusza postanowienia umowy, dopuszcza się rażącego naruszenia prawa 67

13 REJENT Nr 6 - październik 1991 r. lub nie dopełnia obowiązków związanych z wnoszeniem obligato ryjnej dywidendy lub zobowiązań wobec Skarbu Państwa (art. 45c ustawy p.p.). Po ustaniu zarządu przedsiębiorstwem, rada nadzorcza zarządza przeprowadzenie wyborów do organów samorządu załogi. 9. Wspomniana ustawa z dnia 19 lipca 1991 r. w zasadniczy sposób zmieniła uprawnienia organów przedsiębiorstwa w samodzielnej dyspozycji mieniem przedsiębiorstwa, w jakie przedsiębiorstwo zostało wyposażone i nabyte w toku jego działalności. Przedsiębiorstwo uzyskało uprawnienia do sprzedaży swojego mienia. Jednakże czynność prawna dotycząca mienia zaliczonego do środków trwałych 25 - jeżeli czynność ta polega na wniesieniu mienia zaliczonego do środków trwałych do spółki lub fundacji, przekazaniu jako darowizny albo też oddania do użytkowania innym podmiotom na podstawie umów prawa cywilnego, wymaga zgłoszenia organowi założycielskiemu. W terminie jednego miesiąca od otrzymania zgłoszenia organ założycielski może nie wyrazić zgody na dokonanie zamierzonej czynności prawnej, w terminie jednego miesiąca od otrzymania zgłoszenia - co uprawnia organy przedsiębiorstwa do skorzystania z uregulowań zawartych w art. 63 ustawy p.p. Na gruncie nowych regulacji, wprowadzonych wyżej powołaną ustawą, czynności prawne organów przedsiębiorstwa państwowego - dotyczące mienią stanowiącego środki trwałe, dokonane z naruszeniem przepisów o obowiązku ich zbywania w drodze przetargu publicznego (art. 46 ust. 3), jak też celem ich wniesienia do spółki lub fundacji, dokonania darowizny lub nieodpłatne oddanie w użytkowania, bez wyrażania na to zgody organu założycielskiego, po dniu 31 sierpnia 1991 r. - są nieważne (art. 48b). 10. Jeżeli przedsiębiorstwo państwowe prowadzi działalność ze stratą lub zysk po opodatkowaniu nie wystarczy na zapłacenie obligatoryjnej dywidendy, w porozumieniu z Ministrem Finansów, organ założycielski przedsiębiorstwa może wszcząć postępowania naprawcze i ustanowić nad przedsiębiorstwem zarząd komisaryczny na czas oznaczony. Wyznacza też i odwołuje osobę sprawującą zarząd komisaryczny, określa zasady sprawowania 68

14 Uprawnienia organu założycielskiego wobec przedsiębiorsta zarządu komisarycznego, zatwierdza przedstawiony przez ten zarząd program naprawy przedsiębiorstwa. Na osobę wyznaczoną przez organ założycielski do sprawowania zarządu komisarycznego przechodzą kompetencje organów przedsiębiorstwa - dyrektora, którego odwołuje organ założycielski i samorządu załogi przedsiębiorstwa, który ulega rozwiązaniu. Od decyzji organu założycielskiego o wszczęciu postępowania naprawczego organom przedsiębiorstwa sprzeciw nie przysługuje. Wyłącznie też organ założycielski może wydać decyzję o uchyleniu zarządu komisarycznego, jeżeli ustaną przyczyny jego sprawowania i przedsiębiorstwo uzyska kondycję finansową dającą możliwość osiągania zysku wystarczającego na opłacenie dywidendy obligatoryjnej (art ustawy p.p.). 26 Organ założycielski może też w każdym czasie uchylić ustanowiony zarząd komisaryczny i zarządzić likwidację przedsiębiorstwa, jeżeli dalsze wykonywanie programu naprawy nie rokuje poprawy gospodarki przedsiębiorstw (art. 69 ustawy p.p.). 27 Działając w imieniu Skarbu Państwa organ założycielski likwidowanego przedsiębiorstwa jest uprawniony do dysponowania nieruchomościami pozostającymi w zarządzie tego przedsiębiorstwa. Nieruchomości takie, wraz ze wszystkimi składnikami majątkowymi przedsiębiorstwa, organ założycielski może w trybie określonym art. 37 ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych 28 oddać w odpłatne korzystanie osobie fizycznej, przekazać do Państwowego Funduszu Ziemi albo też oddać w administrację do gospodarowania. Uprawnionym też jest do zawarcia stosownej umowy ustanawiającej użytkowanie nieruchomości lub użytkowanie wieczyste, jak też umowy dzierżawy nieruchomości. Administratorem nieruchomości może być osoba prawna jak też osoba fizyczna. Umowę o powierzenie w administrację nieruchomości rolnej zawiera organ założycielski w formie aktu notarialnego. 11. Przedstawiony powyżej zestaw "uprawnień nadzorczych" organu założycielskiego wobec przedsiębiorstwa państwowego wskazuje na daleko idące ograniczenia przedsiębiorstwa jako podmiotu gospodarczego samodzielnego, samorządnego i samo- 69

15 REJENT Nr 6 - październik 1991 r. finansującego się, posiadającego osobowość prawną (art. 1 ustawy p.p.). Wskazuje też na takie ograniczenia organów przedsiębiorstwa państwowego samodzielnie podejmujących decyzje oraz organizujących działalność we wszystkich sprawach przedsiębiorstwa, zgodnie z przepisami prawa i w celu wykonania zadań przedsiębiorstwa (art. 2 ust. 1 ustawy p.p.). Uprawnienia nadzorcze organu założycielskiego - ostatnio znacznie rozszerzone - przesądzają o małej skuteczności ustawowej gwarancji dla samodzielności przedsiębiorstwa i pozwalają na naruszenie tej samodzielności ingerencją zewnętrzną. 70

16 Uprawnienia organu założycielskiego wobec przedsiębiorsta Przypisy 1. Jednolity tekst ustawy (Dz. U. Nr 18 poz. 80 z 1991 r. i Dz. U. Nr 75 poz. 325), zwana dalej ustawą p.p. 2. Obwieszczenie Ministra Przemysłu z dnia 22 lutego 1991 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (Dz. U. Nr 18 poz. 80) art. 67 nie obejmuje. 3. Por. Dekret z dnia 26 października 1950 r. o przedsiębiorstwach państwowych (Dz. U. Nr 18 poz. 111 z 1960 r.) - uchylony. 4. Uchwała Nr 242 Rady Ministrów w sprawie zasad, trybu i terminu zniesienia zjednoczeń przedsiębiorstw państwowych (M.P. Nr 32 poz. 286). 5. Dz. U. Nr 24 poz. 123, zmiana Dz. U. Nr 17 poz. 88 z 1986 r., Nr 33 poz. 181 z 1987 r., Nr 10 poz. 57 z 1989 r., Nr 17 poz. 99 z 1990 r., Nr 2 poz. 6 z 1991 r. Por. J. Wiszniewski: Przedsiębiorstwo państwowe - studium prawnicze, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988 r. 6. Por. art. 22 w związku z art. 8 ustawy s.z.p.p. 7. Por. art. 12 i 77 ustawy s.z.p.p. 8. Por. art. 32 ustawy p.p. 9. G. Kuźnik: Nadzór nad przedsiębiorstwem państwowym (w:) Wybrane zagadnienia administracyjno-finansowe przedsiębiorstw państwowych, Katowice 1983 r. str M. Weralski: Mierniki i wskaźniki prawno-finansowe, System instytucji prawno finansowych PRL, Wrocław, 1982 r. str Por. Ustawa z dnia 31 stycznia 1989 r. o gospodarce finansowej przedsiębiorstw państwowych, jednolity tekst Dz. U. Nr 26, poz. 152 i Dz. U. Nr 89 poz. 517 z 1990 r. z 1991 r. Dz. U. Nr 75 poz Por. T. Komasa, W. Opalski: Orzecznictwo Sądu Najwyższego z zakresu ustawy o przedsiębiorstwie państwowym i samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego, Nr 8-9 z 1988 r. str J. Wiszniewski: Przedsiębiorstwo użyteczności publicznej w świetle prawa polskiego, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Nr 1-2 z 1982 r. str. lii nast. 14. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1981 r. w sprawie wykonania ustawy o przedsiębiorstwach państwowych (Dz. U. Nr 31 poz. 170 z poźn. zm.). 15. Por. 18 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1981 r. 16. Por. art. 21 ustawy p.p. 17. Por. art. 18a ustawy p.p. w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 19 lipca 1991 r. 71

17 REJENT Nr 6 - październik 1991 r. 18. Por. art. 18 ustawy p.p. 19. Por. 15 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1981 r. 20. Por. 16 cytowanego wyżej rozporządzenia. 21. Art. 25 ustawy p.p. w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 19 lipca 1991 r. 22. Por. art.11 ustawy z dnia 24 lutego 1990 r. o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym - jednolity tekst (Dz. U. Nr 89 poz. 403 z 1991 r.). 23. Jednolity tekst publikowany Kodeks handlowy, Wydawnictwo prawnicze, Warszawa 1990 r. str. 339 i nast. 24. Por. Dz. U. Nr 75, poz Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 grudnia 1989 r. w sprawie uznawania składników majątkowych za środki trwałe oraz wartości niematerialne i prawne, zasad i stawek ich amortyzacji oraz zasad aktualizacji wyceny środków trwałych (Dz. U. Nr 72 poz. 422 i z roku 1990, Nr 42 poz. 248 i Dz. U. Nr 90 poz. 529 i z roku 1991 Nr 19, poz. 83. Aktualnie środkami trwałymi są przedmioty o długotrwałym okresie użytkowania przekraczającym okres jednego roku i wartości przekraczającej zł. 26. W brzmieniu ustalonym ustawą z dnia 19 lipca 1991 r. 27. Por. uwaga w punkcie Ustawa z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz. U. Nr 51, poz. 289 i z 1991 r. Nr 60, poz. 253). 72