Brak świadomości albo swobody przy sporządzaniu testamentu

Transkrypt

1

2 Brak świadomości albo swobody przy sporządzaniu testamentu Jacek Wierciński Wydanie 2 Warszawa 2013

3 Redaktor prowadzący: Grażyna Polkowska-Nowak Redakcja techniczna: Krzysztof Koziarek Projekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autora i wydawcy. ISBN LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, Warszawa tel , faks Infolinia: Redakcja: tel , , , faks biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony

4 Spis treści Wykaz skrótów Wstęp ROZDZIAŁ I. Sporządzenie testamentu w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli na tle innych wad oświadczenia woli w innych systemach prawnych Prawo niemieckie Uwagi ogólne Brak zdolności do testowania z powodu niewydolności umysłowej Błąd i groźba Prawo francuskie Uwagi ogólne Umysłowa zdolność rozrządzenia przez testament Wady oświadczenia woli Podstęp Przemoc Błąd Względna niezdolność do otrzymania nieodpłatnego przysporzenia Prawo angielskie Uwagi ogólne Zdolność do sporządzenia testamentu Niedozwolone oddziaływanie Oszustwo Nieznajomość treści i brak akceptacji treści testamentu Prawo amerykańskie Rozwiązania modelowe Zdolność do sporządzenia testamentu Inne przyczyny nieważności testamentu

5 Spis treści Niedozwolone oddziaływanie Przymus Błąd Oszustwo Prawo Luizjany Uwagi ogólne Rozwój prawa Luizjany Okoliczności wpływające na ważność testamentu Uwagi wprowadzające Okres do reformy 1991 r Okres po reformie 1991 r Modelowe europejskie prawo spadkowe Uwagi ogólne Projekt grupy Fryderyka Zolla ROZDZIAŁ II. Stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli Stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli Uwagi ogólne Brak świadomości Uwagi wprowadzające Ratio legis Stopień świadomości wystarczający do sporządzenia testamentu Miernik stanu świadomości Uwagi wprowadzające Założenia ogólne Funkcjonalny miernik stanu świadomości przy sporządzaniu testamentu Wiedza na temat dokonywanej czynności i jej skutków Wiedza na temat majątku (przedmiotu świadczenia) Wiedza na temat osób bliskich a wpływ treści testamentu na umysłową zdolność testowania Uwagi ogólne Naturalność rozrządzeń testamentowych Wiedza na temat osób bliskich Uwagi wprowadzające Wiedza o osobach bliskich Krąg osób bliskich spadkodawcy Urojenia i omamy wpływające na sporządzenie testamentu Uwagi ogólne Urojenia lub omamy wynikające z zaburzeń psychicznych

6 Spis treści Definicja Urojenia i omamy dotyczące testamentu Urojenia i omamy dotyczące majątku, którego dotyczy rozrządzenie Urojenia i omamy dotyczące stosunku spadkodawcy do swoich krewnych Istnienie podstawy urojenia jako okoliczność wyłączająca możliwość ustalenia niepoczytalności Istnienie podstawy urojenia jako okoliczność wyłączająca możliwość ustalenia niepoczytalności wyjątki Urojenia i omamy dotyczące stosunku spadkodawcy do osób trzecich Testament jako wynik urojeń lub omamów ROZDZIAŁ III. Przyczyny stanu braku świadomości potrzebnej do sporządzenia testamentu Uwagi wprowadzające Organiczne zaburzenia psychiczne Niedorozwój umysłowy Upośledzenia fizyczne i umysłowe Agonia Choroby związane z wiekiem. Choroba Alzheimera. Demencja starcza Uwagi ogólne Medyczne aspekty chorób związanych z wiekiem Typy spadkodawców cierpiących na choroby związane z wiekiem Padaczka (rzeczywisty atak epileptyczny) Niemożność mówienia lub pisania (stan wyłączający wyrażenie woli) Stan po użyciu środków powodujących zakłócenia psychiczne Funkcjonalne zaburzenia psychiczne (choroby psychiczne) Uwagi ogólne Schizofrenia, paranoja, mania i depresja zagadnienia medyczne Schizofrenia Paranoja Mania i depresja Wpływ choroby psychicznej na rozrządzenia testamentowe odesłanie Symptomy wskazujące na możliwość istnienia zaburzenia psychicznego

7 Spis treści 4.1. Wprowadzenie Model oceny Chwila decydująca o ocenie stanu świadomości Lucidum intervallum Symptomy zaburzeń psychicznych. Przykłady Uwagi wprowadzające Zmiana obyczajów spadkodawcy Ocena spadkodawcy przez osoby bliskie Ekscentryczne zachowania spadkodawcy Samobójstwo spadkodawcy Treść poprzednich testamentów spadkodawcy ROZDZIAŁ IV. Stan wyłączający swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli Koncepcja Biruty Lewaszkiewicz-Petrykowskiej i jej ogólna analiza Ochrona swobody testowania spadkodawcy w ujęciu historycznym i porównawczym Uwagi ogólne Ujęcie historyczne Prawo rzymskie Glosatorzy, komentatorzy i ich następcy Ujęcie współczesne Ujęcie francuskie Ujęcie niemieckie Od niedozwolonego nacisku do oceny swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli ewolucja w systemie common law Wnioski Brak swobody a koncepcje pokrewne brak świadomości, błąd i groźba Uwagi ogólne Brak swobody a brak świadomości Brak swobody a błąd Brak swobody a groźba Wnioski Okoliczności wskazujące na stan wyłączający swobodę testowania Uwagi ogólne Podatność spadkodawcy na wpływ zewnętrzny Możliwość wywarcia wpływu na spadkodawcę Uwagi wprowadzające Relacja zaufania Okoliczności wzbudzające podejrzenia

8 Spis treści 4.4. Rola beneficjenta przy sporządzeniu testamentu Nienaturalność rozrządzenia Uwagi wprowadzające Naturalność rozrządzenia a reguły wzajemności Pokrzywdzenie naturalnych spadkobierców Czas decydujący o stanie braku swobody Wnioski Podsumowanie Zakończenie Bibliografia

9 Wykaz skrótów k.c. ustawa z 23 kwiet nia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) k.c.f. kodeks cywilny francuski k.c.hol. kodeks cywilny holenderski k.c.l. kodeks cywilny Luizjany k.c.n. kodeks cywilny niemiecki k.c.sz. kodeks cywilny szwajcarski k.k.f. kodeks karny francuski k.p.c. ustawa z 17 lis topada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.) Lex Polonica System Informacji Prawnej LexisNexis Polska Sp. z o.o. OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Rest.Wdt Restatement (Third) of Property: Wills & Other Donative Transfers SN Sąd Najwyższy UPC Uniform Probate Code 11

10 [ ] ludzie zapominają szybciej o śmierci ojca niż o stracie dziedzictwa Niccolo Machiavelli, Il Principe (1515), rozdział XVII Wstęp 1. Problematyka niewydolności umysłowej człowieka i jej wpływu na zdolność do czynności prawnych, skuteczność składanych oświadczeń woli oraz możność ponoszenia odpowiedzialności za swoje zachowanie znajduje się w kręgu zainteresowań różnych gałęzi prawa. Ma ona istotne znaczenie zarówno w prawie karnym, jak i cywilnym 1. Można ją analizować w różny sposób. Jedną z metod badawczych jest analiza przekrojowa obejmująca jedną lub kilka gałęzi prawa. W przypadku ograniczenia się tylko do prawa cywilnego nadal byłaby to analiza bardzo szeroka i wielowątkowa. Polegałaby na badaniu kwestii zdolności psychicznych jednostki w wielu powiązanych płaszczyznach, w tym w kontekście zdolności do czynności prawnych, wad oświadczenia woli, bezpodstawnego wzbogacenia, prawa umów, odpowiedzialności deliktowej, prawa rodzinnego i spadkowego etc. Taka metoda mogłaby prowadzić do całościowego opracowania tej problematyki na gruncie prawa cywilnego, sformułowania wnios ków ogólnych, wspólnych wszystkim badanym płaszczyznom, oraz do ustalenia i omówienia różnic, jakie mogą występować w poszczególnych fragmentach tak zakreś lonej całości. Ogólną podstawę do przekrojowych rozważań związanych z tym zagadnieniem stanowiłby w prawie cywilnym art. 82 k.c. Zgodnie z tym przepisem nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych. 1 Na ten temat w prawie pracy zob. J. Chaciński, Brak świadomości albo swobody oraz pozorność w stosunkach pracy, Przegląd Sądowy 2010, nr 6, s. 78 i n. 13

11 Wstęp Regulacja szczególna w stosunku do tego przepisu została przewidziana dla sporządzenia testamentu 2, co prima facie sygnalizuje możliwość istnienia tu pewnych odrębności. Zgodnie z art pkt 1 k.c. testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Możliwość powołania się na brak świadomości lub swobody została ograniczona terminem. Na nieważność testamentu z powyższej przyczyny nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku (art k.c.). Pojęcie stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli występuje również w art. 425 k.c. W tym przepisie unormowano nieodpowiedzialność sprawcy szkody, jeżeli w chwili jej wyrządzenia znajdował się on w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Ten stan okreś la się powszechnie niepoczytalnością 3. Ta problematyka będzie się pojawiać, choć w różnym nasileniu, m.in. w związku z ubezwłasnowolnieniem (art. 13 i 16 k.c.), wyzyskiem (art. 388 k.c.), zawarciem i unieważnieniem małżeństwa (art. 12 i 15 1 k.r.o.). Już pobieżne spojrzenie na ten zakres materiału normatywnego uzmysławia skalę problematyki i narzuca wstępną metodologię pracy, która musiałaby umożliwić zamknięcie rozważań w jednym, choćby obszernym opracowaniu. Wiele zagadnień szczegółowych musiałoby zostać pominiętych. Inną metodą badawczą jest analiza jednego wycinka wybranej problematyki. Pozwala ona przede wszystkim na bardziej pogłębione badanie. Taka 2 Regulacja szczególna została również przewidziana dla zawarcia małżeństwa. Zgodnie z art pkt 1 k.r.o. małżeństwo może być unieważnione, jeżeli oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński lub oświadczenie przewidziane w art. 1 2 k.r.o. zostało złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli. Omawianie tej konstrukcji leży poza granicami moich rozważań. Szerzej: K. Pietrzykowski, Wpływ wad oświadczenia woli nupturientów na ważność małżeństwa, Studia Prawnicze 1980, nr 3, s Zob. np. G. Bieniek, w: Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga III. Zobowiązania, t. 1, Warszawa 2006, s. 368; Z. Banaszczyk, w: Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2002, art. 425, s. 951, Nb. 1. Szerzej: A. Śmieja, Ograniczona odpowiedzialność deliktowa sprawcy w wieku starczym, Acta Universitatis Wratislaviensis, Prawo CXXXV, Wrocław 1980; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Poczytalność jako przesłanka winy. Z zagadnień prawa cywilnego, Białystok 1991, s. 102 i n. 14

12 Wstęp metoda została przyjęta na potrzeby tej pracy. I z tego powodu temat pracy został ograniczony do kwestii sporządzenia testamentu w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Praca, co do zasady, nie dotyczy innych wad oświadczenia woli. Szersze ujęcie tematu przekreś liłoby zamiar szczegółowej, dokładnej i precyzyjnej analizy przedstawionych zagadnień. Bliższe omówienie sporządzenia testamentu pod wpływem błędu i groźby wymagałoby odrębnych, obszernych opracowań. Choć ta praca jest poświęcona jedynie problematyce niewydolności umysłowej człowieka i jego wpływu na sporządzenie testamentu, to jednak wszelkich odniesień do innych wad oświadczenia woli opisanych w art k.c. nie można w niej uniknąć. Ogólne rozważania dotyczące groźby i błędu znajdą się w tej części książki, w której będę analizował treść i zakres pojęcia stanu swobody przy sporządzaniu testamentu. Ta sama przyczyna powoduje, że w części prawnoporównawczej znajdzie się opis stanu wyłączającego świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli na tle innych wad woli w omawianych systemach prawnych. 2. W polskiej literaturze prawniczej nie było do tej pory monograficznego opracowania problematyki sporządzenia testamentu w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli. Jedyną, opublikowaną 40 lat temu, pracą na temat wad oświadczeń woli pozostaje fundamentalne dzieło Biruty Lewaszkiewicz-Petrykowskiej pt. Wady oświadczenia woli w polskim prawie cywilnym 4. Jest to opracowanie o charakterze ogólnym dotyczy wszystkich wad oświadczenia woli. Autorka omawia rozwiązania regulowane w części ogólnej Kodeksu cywilnego oraz regulacje stanowiące odstępstwa od koncepcji podstawowych, unormowane w innych przepisach, z tym że problematyka braku świadomości albo swobody przy testowaniu nie jest tam w zasadzie omawiana. Autorka podjęła ten temat w odrębnym artykule. Nie był on jednak obszerny 5. To skłania do podjęcia próby analizy w perspektywie okreś lonej tematem tej pracy. 4 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wady oświadczenia woli w polskim prawie cywilnym, Warszawa B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wady oświadczenia woli przy testamencie, w: Prace z prawa cywilnego. Wydane dla uczczenia pracy naukowej Profesora Józefa Stanisława Piątowskiego, Ossolineum

13 Wstęp 3. Prawdopodobnie żadna z części prawa rzymskiego nie była tak dogłębnie opracowana jak problematyka dziedziczenia 6. Testament pojawił się zaskakująco wcześnie, wraz z różnorodnością jego dopuszczalnych form. Liczne nowe instytucje, jak fideikomis, substytucja, hereditas iacens, dowodzą wagi prawa spadkowego i genialności prawników, którzy potrafili dostosować je do złożonych i zmieniających się potrzeb społecznych. Nie zaskakuje zatem, że twórcy kontynentalnych systemów prawnych uznawali wzorzec prawa rzymskiego za adekwatny do ich potrzeb. Prawo angielskie, nie bacząc na dorobek prawa rzymskiego, wypracowało swoje własne koncepcje, które doprowadziły do rezultatów wyglądających na inne niż te, które są znane we współczesnym prawie kontynentalnym. Jak to jednak często bywa, różnice są bardziej pozorne niż rzeczywiste 7. W szczególności widać istotne podobieństwo rozwiązań we współczesnym prawie kontynentalnym i common law w zakresie jednego z najbardziej praktycznych problemów dziedziczenia testamentowego, w istocie jego rdzenia, tj. kwestii umysłowej zdolności do sporządzenia testamentu i swobody testowania 8. Uzasadnia to korzystanie przy dokonywaniu wykładni art pkt 1 k.c. z materiałów porównawczych 9, w szczególności z niezwyk le bogatego w tym zakresie orzecznictwa pochodzącego z krajów systemu common law 10, które w braku orzecznictwa polskiego pozwala na identyfikację i ilustrację omawianych problemów. Materiał prawnoporównawczy jest prezentowany dwutorowo. W rozdziale I zostały przedstawione w zarysie regulacje dotyczące wad oświadczenia woli przy sporządzaniu testamentu w wybranych prawodawstwach współczesnych. Główny nacisk został położony na stan wyłączający świadome albo 6 Zob. F. Longchamps de Bérier, w: W. Dejczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywatnego, Warszawa 2009, s L.N. Brown, Winding Up Decedents Estates in French and English Law, Tulane Law Review , nr 33, s. 631; R. Zimmermann, The Present State of European Private Law, American Journal of Comparative Law 2009, nr 57, s Zob. R. Scalise, Undue Influence and The Law of Wills: A Comparative Analysis, Duke Journal of Comparative and International Law 2008, nr 19, s. 102 i Zob. też Z. Radwański, Uwagi do sprawozdania z dyskusji przeprowadzonej w Izbie Cywilnej Sądu Najwyższego nad Projektem Kodeksu cywilnego. Księga pierwsza, Przegląd Sądowy 2010, nr 5, s Zob. też wyrok SN z 21 wrześ nia 2006 r., I CSK 118/2006, OSNC 2007, nr 5, poz. 77, w którym słusznie uznano za dopuszczalne i uzasadnione odwoływanie się przy wykładni polskich przepisów do motywów rozstrzyg nięcia sądu angielskiego, o ile są one aktualne na tle stanu prawnego obowiązującego w Polsce. 16

14 Wstęp swobodne podjęcie decyzji lub wyrażenie woli. Pozostałe wady, jako że nie są tematem książki, zostały omówione mniej dokładnie. Istnienie odrębnego rozdziału pozwala w znacznym stopniu uniknąć stałego powracania do kwestii ogólnych przy rozważaniu zagadnień szczegółowych. W zasadniczej części pracy odwołuję się do orzecznictwa i doktryny obcej, w szczególności tam, gdzie brak jest stosownych przykładów pozwalających na właś ciwą ilustrację i rozważenie omawianego zagadnienia w orzecznictwie polskim lub gdy stanowisko to wywołuje wątpliwości. Prezentacja rozwiązań prawodawstw obcych daje możliwość ukazania omawianej problematyki z szerszej perspektywy, a jednocześ nie przyczynia się do lepszego zrozumienia podstawowych pojęć i konstrukcji prawnych. Jeśli chodzi o dobór materiału porównawczego, to bliższego wyjaś nienia wymaga jedynie prezentacja systemu prawnego Luizjany. Ten wybór szczegółowo uzasadnię przy okazji prezentowania tego sytemu. W tym miejscu wystarczy powiedzieć, że jest to system należący do rodziny tzw. mieszanych systemów prawnych, które łączą w sobie element civil law i common law 11. Prawo cywilne Luizjany w dużym stopniu zostało, podobnie jak prawo polskie, oparte na prawie francuskim. Zawiera w sobie również elementy prawa hiszpańskiego. W dzisiejszych czasach ponadnarodowego przenikania się idei, gdy tendencje europeizacji prawa dotykają również prawa spadkowego, oparcie się na wnios kach wynikających z doświadczeń mieszanych systemów prawnych jest jak najbardziej uzasadnione 12. Rozwijające się zaś zjawisko europeizacji prawa spadkowego nakazuje uwzględnienie w książce także i tej problematyki. Rozdział II poświęcono omówieniu pojęcia stanu wyłączającego świadome podjęcie decyzji i wyrażenie woli. W tym miejscu zostanie przedstawione ratio legis omawianej normy, którego odtworzenie ma znaczenie dla wykładni wielu kwestii szczegółowych. Zasadniczym elementem tej części pracy jest przedstawienie nowej, jak się wydaje, koncepcji oceny stanu świadomości przy sporządzaniu testamentu. Jest ona oparta na kryterium funkcjonalnym, tj. spostrzeżeniu, że różne typy czynności i różne typy decyzji wiążą się z różnymi skutkami prawnymi. Jeśli norma prawna wymaga od podmiotu prawa stanu świadomości pozwalającego na zrozu- 11 J. Zekoll, Louisiana Private-Law System. The Best of Both Worlds (1995), Tulane European & Civil Law Forum 1995, nr 10, s R. Zimmermann, The Present State of European Private Law, American Journal of Comparative Law 2009, nr 57, s

15 Wstęp mienie i przewidywanie skutków swoich zachowań, to właściwy standard oceny powinien odnosić się do tych skutków. W takim ujęciu testament będzie sporządzony w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli, gdy w chwili jego sporządzenia spadkodawca nie był w stanie zrozumieć natury tej czynności, objąć pamięcią i rozumieniem tego, czym rozporządza, nie potrafił zapamiętać i zrozumieć, kto należy do jego żyjących potomków i innych osób bliskich, na których interesy ma wpływ jego testament, lub cierpi na urojenia i omamy mające wpływ na jego rozrządzenia testamentowe. Wymienione tu elementy będą w tej części pracy przedmiotem szczegółowych rozważań. W rozdziale III zawarto obszerne omówienie przyczyn stanu braku świadomości. Przyczyny mogące wywołać stan wyłączający świadome testowanie zostały podzielone na dwie podstawowe grupy. Są to zaburzenia organiczne lub funkcjonalne. Ten podział jest przeprowadzany na podstawie kryterium istnienia lub nieistnienia rozpoznawalnej fizycznej przyczyny jego pojawienia się. W zależności od rodzaju zaburzeń psychicznych należy stosować inną metodę oceny, czy istnienie zakłócenia umysłowego powoduje wyłączenie możliwości sporządzenia testamentu. Ten praktyczny walor proponowanego ujęcia stanowi uzasadnienie dla odejścia od podziału, którym posługuje się Kodeks cywilny. Zaburzenia organiczne należy oceniać przy użyciu kryteriów funkcjonalnych, natomiast zaburzenia psychiczne funkcjonalne przez pryzmat koncepcji urojeń i omamów mających wpływ na sporządzenie testamentu. Przyczyną pojawienia się wewnętrznego, umysłowego stanu braku świadomości spadkodawcy potrzebnej do podjęcia decyzji i wyrażenia woli o sporządzeniu testamentu jest istnienie zaburzenia psychicznego. Z kolei o zaburzeniach psychicznych można wnios kować tylko na podstawie pewnych symptomów, tj. zewnętrznych przejawów istnienia wewnętrznych zakłóceń poddających się obserwacji i ocenie zachowań lub właściwości fizycznych testatora (postępowania, sposobu wyrażania się, gestów, nastawienia do osób i zjawisk etc.). Ostatnia część rozdziału III została poświęcona właśnie omówieniu tych symptomów. W rozdziale IV omówiono pojęcie stanu wyłączającego swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli. W tej części pracy została zawarta krytyka 18