Strategie rozwoju turystyki w Polsce

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Strategie rozwoju turystyki w Polsce"

Transkrypt

1 W I A D O M O Ś C I T U R Y S T Y C Z N E Strategie rozwoju turystyki w Polsce DODATEK DO WIADOMOŚCI TURYSTYCZNYCH ISSN Styczeń 2011 Województwa i miasta do 200 tys. mieszkaƒców Opracowania Wdra enia Finansowanie

2 Strategie rozwoju turystyki Nie ma dobrej strategii bez głosu branży Rozmowa z Andrzejem Sają, prezesem Polskiej Agencji Rozwoju Turystyki Ja kie wy mier ne ko rzy ści pły ną z po sia da nia stra - te gii roz wo ju tu ry sty ki? Sa mo po sia da nie stra te gii roz wo ju tu ry sty ki ozna cza nie wie le. Waż ny jest spo sób jej wy ko rzy sty wa nia, po - cząw szy od pro ce su opra co wa nia. Je śli przy go to wa nie do ku men tu opie ra się o me to dę par ty cy pa cyj no -eks- perc ką, tzn. an ga żu je z jed nej stro ny eks per tów tu ry sty - ki, a z dru giej miesz kań ców da ne go ob sza ru ma my już pierw szą wy mier ną ko rzyść. Pa mię taj my, że dzia ła nia pla no wa ne w stra te giach, to nie tyl ko plan dla władz sa mo rzą do wych. Ca ły ob - szar ko mer cja li za cji pro duk tu tu ry stycz ne go to za da nie bran ży, któ rej za an ga żo wa nie jest ko niecz ne, by stra te - gia przy nio sła ko rzy ści przed się bior com i miesz kań com re gio nu. Co do bran ży, moż li wość od wo ły wa nia się do stra te - gii roz wo ju w two rzo nej lub pro wa dzo nej dzia łal no ści go spo dar czej ro dzi czę sto no we po my sły, po zwa la na pro mo wa nie się pod skrzy dła mi mar ki re gio nu czy mia - sta. Ta kich przy kła dów jest bar dzo wie le. Kil ka lat te mu PART opra co wa ła Stra te gię roz wo ju tu ry sty ki dla Mia - sta Prze my śla. Dzi siaj za an ga żo wa nie wła ści cie li lo ka - li ga stro no micz nych i ho te lar skich w bu do wa nie pro - duk tu Mia sto Tu ry stycz ne Twier dza Prze myśl jest ogrom ne. Re stau ra cja Wie deń ska zmie ni ła swój wy strój wnę trza zgod nie z wy tycz ny mi za war ty mi w stra te gii, ho tel Gro ma da za ini cjo wał or ga ni za cję cy - klu im prez Bie sia dy z Gro ma dą, piz ze ria Ga li cyj ska wpro wa dzi ła do me nu no we po tra wy oraz de ko ra cje z wi ze run kiem Do bre go Wo ja ka Szwej ka. Stra te gie dzi siaj od gry wa ją też bar dzo du żą ro lę w po zy ski wa niu środ ków unij nych. Czę sto za pi sy Re - gio nal nych Pro gra mów Ope ra cyj nych w prio ry te tach de dy ko wa nych tu ry sty ce, od wo łu ją się bez po śred nio do kie run ków roz wo ju na kre ślo nych w stra te giach. Tyl ko sie dem z du żych miast (pow. 200 tys. miesz kań ców) ma za twier dzo ne stra te gie roz wo ju tu ry sty ki. Czy du że ośrod ki nie do ce nia ją po ten cja - łu tej ga łę zi go spo dar ki? Mam wra że nie, że wła dze nie któ rych du żych miast wy cho dzą z za ło że nia, że tu ry sty ka i tak się bę dzie roz - wi ja ła, ze stra te gią czy bez niej. Do bit ny przy kład War sza wa, w któ rej pra ce nad stra te gią ru szy ły do - pie ro w 2010 ro ku. Nie któ re z du żych miast po dej mu ją od ra zu dzia ła nia pro mo cyj ne cho ciaż by kam pa nie Lu bli na, Ło dzi czy Gdań ska nie opie ra jąc ich o do ku men ty stra te gicz ne. Z me to do lo gicz ne go punk tu wi dze nia nie jest to dzia ła - nie do koń ca pra wi dło we, ale nie spo sób nie do ce niać ak tyw no ści pro mo cyj nej, zwłasz cza, że ma ona swo je opar cie w re gio nal nych stra te giach roz wo ju tu ry sty ki. Du że mia sta, na wet je śli nie po sia da ją stra te gii, du żo le piej so bie ra dzą z po dej mo wa niem dzia łań na sta wio - nych na roz wój tu ry sty ki niż mia sta mniej sze. Za to za - in te re so wa nie stra te gia mi w ma łych jed nost kach sa mo - rzą do wych jest więk sze. Ma to swo je uza sad nie nie przede wszyst kim w tym, że roz wój tu ry sty ki czę sto sta - no wi je dy ną re al ną szan sę na po pra wę sy tu acji go spo - dar czej gmi ny, po wia tu czy też ma łej miej sco wo ści. Jak Pan oce nia wy ko rzy sta nie środ ków unij nych przy opra co wy wa niu i pod czas re ali za cji stra te gii? Do fi nan so wa nie ze środ ków unij nych opra co wy wa - nia stra te gii jest rzad kie, je śli się zda rza, to z re gu ły ja - ko część więk sze go pro jek tu. Je że li zaś cho dzi o re ali za - cję za pi sów stra te gii, la ta nie da ły wiel kiej szan sy na re ali za cję pro jek tów tu ry stycz nych, na to miast la ta to już zu peł nie no wy wy miar. I mam tu na my śli nie tyl ko RPO, z któ rych re ali zo wa - nych jest na praw dę du żo pro jek tów wy ni ka ją cych ze stra te gii re gio nal nych czy lo kal nych, ale rów nież Pro - gram Ope ra cyj ny In no wa cyj na Go spo dar ka i dzia ła nie 6.4. In we sty cje w pro duk ty tu ry stycz ne o zna cze niu po nadre gio nal nym. Z wy ko rzy sta niem tej szan sy dla tu ry sty ki ra dzi my so bie cał kiem nie źle. War to tak że pod kre ślić pol skie suk ce sy w wy ko rzy sta - niu środ ków z PO Ka pi tał Ludz ki to bez pre ce den so wa zmia na w sto sun ku do lat po przed nich, nie zwy kle istot - na, bo prze cież nie ma chy ba dru giej tak bar dzo uza leż - nio nej od czyn ni ka ludz kie go dzie dzi ny go spo dar ki, jak tu ry sty ka. Pro szę wska zać naj częst sze pu łap ki, w któ re moż - na wpaść, opra co wu jąc i po tem wdra ża jąc stra te - gię roz wo ju tu ry sty ki. Naj więk szym błę dem, ja ki moż na po peł nić, jest opra - co wa nie do ku men tu nie do sto so wa ne go do re aliów, tzn. ta kie go, któ ry de fac to nie ma szans na wdro że nie. Pro po zy cje dzia łań mu szą wy ni kać z prze pro wa dzo nej rze tel nie ana li zy, któ ra da je re al ny ob raz moż li wo ści roz wo ju tu ry sty ki na da nym ob sza rze. I nie cho dzi tu taj tyl ko o wy bór kie run ków roz wo ju, ale o moż li wo ści fi nan so we, po ten cjał ludz ki i or ga ni za cyj ny. Czę sto po peł nia nym błę dem jest rów nież przy go to - wy wa nie do ku men tów stan dar do wych, czy li ta kich, któ re po za czę ścią ana li tycz ną mo gły by mó wić o roz wo ju tu ry sty ki na każ dym ob sza rze. Stra te gia roz - wo ju tu ry sty ki mu si po ka zy wać ja kąś głów ną ideę, na ba zie któ rej ten roz wój ma się od by wać, pod sta wę do bu do wa nia prze wa gi kon ku ren cyj nej i mar ki re gio - nal nej. Ko lej ny czę sty błąd to wy bór wy ko naw cy stra te gii w opar ciu o jed no kry te rium: naj niż szą ce nę. Pa mię taj - my, że każ dy do ku ment stra te gicz ny wy ma ga in dy wi - du al ne go po dej ścia i prze pro wa dze nia sze re gu cza sem kosz tow nych ba dań i ana liz. Ni ska ce na ozna cza więc czę sto ni ską ja kość opra co wa nia, nie do sto so wa nie go do re aliów. Wią że się też z bra kiem kon sul ta cji spo łecz - nych, warsz ta tów i pre zen ta cji, któ re sta no wią pod sta - wę bu do wa nia plat for my współ pra cy. Nie do ce nia nie ro li te go ty pu spo tkań to ko lej na pu - łap ka. Po mi ja nie w pro ce sie przy go to wy wa nia stra te gii przed sta wi cie li bran ży tu ry stycz nej mo że do pro wa dzić do sy tu acji, w któ rej takiego do ku mentu nikt nie bę dzie chciał wdra żać. Na to miast przy wdra ża niu na le ży zwra - cać uwa gę na rów no mier ne rozo ło że nie na ci sku na re ali - zo wa nie dzia łań z każ de go z ob sza rów prio ry te to wych. Zbu do wa nie no wej in fra struk tu ry tu ry stycz nej nie przy - nie sie żad nych efek tów, je śli nie bę dą po dej mo wa ne dzia ła nia wspie ra ją ce pro ces ko mer cja li za cji pro duk tów, sko mer cja li zo wa ne pro duk ty nie znaj dą na byw ców, je śli nie bę dą od po wied nio pro mo wa ne itd. Bar dzo waż ne pod czas wdra ża nia strategii jest też pro wa dze nie sta łe go mo ni to rin gu, ak tu ali zo wa nie za pi sów na ba zie co rocz nie opra co wy wa nych ra por - tów, co w Pol sce zda rza się rzad ko. Te go ty pu błę dów jest mniej niż jesz cze kil ka lat te - mu, ale nie ste ty w wie lu miej scach wciąż się zda rza ją. 2

3 W I A D O M O Ś C I T U R Y S T Y C Z N E dr Agnieszka Rochmiƒska dr Andrzej Stasiak Strategie rozwoju turystyki w Polsce Województwa i miasta do 200 tys. mieszkaƒców Redakcja Agnieszka Mularczyk Warszawa, ul. Stawki 2 tel. (22) /80, fax (22) part@part.com.pl, Wydawca: Eurosystem Jaros aw Âleszyƒski Warszawa, ul. Wawelska 78 ap. 30 tel. (22) , fax (22) wt@wiadomosciturystyczne.pl Sk ad i amanie: Studio4you, Iwona Bóta

4 Spis treêci/wst p Strategie rozwoju turystyki 1. Wst p Podstawowe informacje o strategiach Co to jest strategia? Metodyka tworzenia strategii Zasady tworzenia Elementy składowe (fazy budowy) KorzyÊci z posiadania i wdra ania strategii Podstawowe dokumenty szczebla krajowego determinujàce kształt strategii rozwoju turystyki Strategie rozwoju polskiej turystyki na przełomie XX i XXI w Kierunki rozwoju turystyki w Polsce do 2015 r Marketingowa strategia Polski w sektorze turystki na lata Porównanie regionalnych strategii rozwoju turystyki Dane podstawowe Zakres merytoryczny Produkty turystyczne regionów Pozaproduktowe elementy strategii Finansowanie realizacji strategii Strategie rozwoju turystyki w miastach powy ej 200 tys. mieszkaƒców Dane podstawowe Zakres merytoryczny Wiodàce produkty w strategiach miast Pozaproduktowe elementy strategii Finansowanie realizacji strategii Zintegrowany System Informacji Turystycznej ZSIT w regionach Działania promocyjne na rynku krajowym i zagranicznym oraz ich korelacja z zapisami strategii rozwoju turystyki Podsumowanie...14 Zestawienia tabelaryczne...15 Bibliografia Wst p Pierw sze stra te gie zwià za ne z woj sko wo Êcià po wsta wa ły ju w sta ro yt no Êci, a do ty czy ły głów nie kon cep cji pro wa dze - nia wo jen oraz po szcze gól nych kam pa nii woj sko wych. Po zy - tyw ne efek ty per spek ty wicz nych kon cep cji wdra a nych w tra dy cyj nych za kła dach prze my sło wych (XIX w.), a póê niej w no wo cze snych fir mach z bran y prze my sło wej i usłu go wej (w tym firm zwià za nych z tu ry sty kà), za owo co wa ły po pu la ry - za cjà te go ty pu spo so bu my Êle nia. W kra jach eu ro pej skich w la tach 80. XX w. wdra a nie stra te gii sta ło si pod sta wo - wym ele men tem za rzà dza nia stra te gicz ne go na grun cie go - spo dar ki kra jo wej, re gio nal nej i lo kal nej. W Pol sce wa run ki sprzy ja jà ce za rzà dza niu stra te gicz ne mu na po zio mie gmin po ja wi ły si po 1990 r., a na szcze blu re gio nal nym i po wia - to wym po 1999 r., czy li od mo men tu wpro wa dze nia sa mo - rzà du na po szcze gól nych po zio mach po dzia łu ad mi ni stra cyj - ne go i upodmio to wie niu jed no stek. W pierw szej ko lej no Êci za cz to opra co wy waç stra te gie ogól no go spo dar cze, po nie wa one sta ły si jed nym z głów nych in stru men tów po zy ski wa nia Êrod ków unij nych i rzà do wych oraz wy zna cza ły stra te gicz ne kie run ki roz wo ju po szcze gól nych ob sza rów. W ra mach tych stra te gii cz sto bar dzo wa nym ob sza rem prio ry te to wym by ła i jest tu ry sty ka. Z cza sem za cz to opra co wy waç stra te gicz ne do ku men ty bran o we, w tym od dziel ne do ku men ty w za kre sie roz wo ju tu ry stycz ne go o ró nych ty tu łach, za kre sie me ry to rycz nym i prze strzen nym. Po sia da nie stra te gii roz wo ju tu ry sty ki wzmac nia ro l te go sek to ra w dzia łal no Êci go spo dar czej jed - no stek sa mo rzà do wych, wy zna cza kie run ki je go dal sze go roz wo ju oraz po zwa la na mo bi li za cj Êrod ków fi nan so wych na dal szà je go dzia łal noêç i roz wój. Ta ki do ku ment jest te pod sta wà do wpro wa dze nia bar dziej wià à cych za pi sów, do ty czà cych sek to ra tu ry sty ki w stra te giach ogól no go spo dar - czych i in nych do ku men tach, a w dal szej ko lej no Êci mo e zna leêç od zwier cie dle nie w za pi sach pla nu miej sco we go, w któ rym b dà za rezerwowane te re ny pod re ali za cj in we - sty cji tu ry stycz nych. Do ku ment ta ki mo e byç te pod sta wà do za wie ra nia umów po nad lo kal nych i opra co wy wa nia, a na st p nie wdra a nia pro jek tów na wi k szà ska l. Roz wój tu ry stycz ny nie któ rych ob sza rów w ostat nich la tach wy ma ga pod j cia in ten syw nych dzia łaƒ zmie rza jà cych do opra co wa nia i wdra a nia kom plek so wych stra te gii roz - wo ju tu ry sty ki. Wzmac nia jà one po zy cj te go sek to ra w go - spo dar ce ob sza ru, da jà sil ny im puls do je go roz wo ju po - przez wy ty cze nie da le ko si nych ce lów i kie run ków dzia ła nia, po rzàd ku jà i ko or dy nu jà ró no rod ne przed si wzi cia, wy mu - sza jà kon se kwent nà i dłu go okre so wà po li ty k tu ry stycz nà. Te go ty pu do ku men ty po zwa la jà na sku tecz niej sze po zy ski - wa nie Êrod ków fi nan so wych (w tym z UE) na roz wój tej dzie - dzi ny go spo dar ki. Re ali za cja stra te gii po win na do pro wa dziç do wy kre owa nia mar ko wych pro duk tów tu ry stycz nych, któ re przy czy nià si do wzro stu kon ku ren cyj no Êci da ne go ob sza ru, a sto pieƒ ich do sto so wa nia do po trzeb kon su men tów b dzie de ter mi no waç po ziom efek tyw no Êci go spo dar ki tu ry stycz nej, co jest wa run kiem ko niecz nym do osià gni cia ryn ko we go suk ce su w dzi siej szych cza sach. 4

5 Strategie rozwoju turystyki Pod sta wo we in for ma cje o stra te giach 2. Pod sta wo we in for ma cje o stra te giach 2.1. Co to jest stra te gia? Stra te gia roz wo ju jest in stru men tem pod no sze nia kon ku ren cyj no Êci lo kal nych jed no stek te ry to rial nych. Sta no wi kom - plek so wà, per spek ty wicz nà kon cep cj, okre Êla jà cà ce le roz wo ju oraz wa run ki, za sa dy i eta py ich osià ga nia. Jest to kon - cep cja o dłu gim ho ry zon cie cza so wym (10-15 lat), obej mu jà ca wszyst kie płasz - czy zny y cia lo kal ne go; jest to nad rz d ny in stru ment za rzà dza nia roz wo jem lo kal - nym i pod sta wa dłu go okre so wej, lo kal nej po li ty ki spo łecz no -go spo dar czej (Ko si - dow ski, Po to czek 2001). Stra te gia roz wo - ju obej mu je wy zna cze nie ce lów, kie run - ków i spo so bów dzia ła nia, a tak e okre - Êla wa run ki, za sa dy i eta py osià ga nia wy - ty czo nych ce lów w sy tu acji szyb ko za cho - dzà cych zmian (Wy soc ka, Ko ziƒ ski 2000). Stra te gie roz wo ju tu ry stycz ne go sà in stru - men ta mi kształ to wa nia re gio nal nej i lo - kal nej po li ty ki tu ry stycz nej (Mi lew - ski 2006). Tu ry stycz ne stra te gie ob sza ro - we pod wzgl dem za kre su prze strzen ne - go mo na po dzie liç na te, któ re od no szà si i do ty czà te re nów po szcze gól nych jed - no stek ad mi ni stra cyj nych (gmin, po wia - tów, wo je wództw) lub ze spo łów tych jed - no stek. Dru ga gru pa stra te gii tu ry stycz - nych nie jest zwià za na sen su stric te z po - dzia łem ad mi ni stra cyj nym, sà to do ku - men ty obej mu jà ce swo im za si giem ob - sza ry wy ró nia jà ce si pew ny mi wspól ny - mi ce cha mi, np. przy rod ni czy mi, kul tu ro - wy mi, za go spo da ro wa niem tu ry stycz nym lub stra te gie/pro gra my roz wo ju kon kret - nych pro duk tów tu ry stycz nych Me to dy ka two rze nia stra te gii W li te ra tu rze funk cjo nu je wie le po dejêç me to do lo gicz nych do bu do wy stra te gii. Warsz tat me to do lo gicz ny pre zen to wa ny w ró nych opra co wa niach w za sad ni - czych kwe stiach jest zbie ny. Ge ne ral nie mo na wy ró niç trzy pod sta wo we eta py: dia gno stycz ny (ana li tycz ny), stra te gicz ny (pro gno stycz no -stra te gicz ny) oraz wdro e - nio wy (wdro e nio wo -ewa lu acyj ny). Ob - sza ro we stra te gie roz wo ju tu ry stycz ne go pod tym wzgl dem pod le ga jà tym sa - mym za sa dom, co do ku men ty stra te gicz - ne in ne go ro dza ju (1) Za sa dy two rze nia Ryszard Brol (2004), pi szàc o stra te - giach lo kal nych, uwa a, e w pro ce sie kon stru owa nia stra te gii po win no si sto - so waç trzy głów ne za sa dy: kon sen su su spo łecz ne go, co do przy j tych ce lów i za - daƒ stra te gicz nych, ela stycz no Êci w do bo - rze lo kal nych me tod i in stru men tów za - rzà dza nia oraz otwar cia w wy mia rze eg - zo ge nicz nym. Na to miast Kazimierz Mi - cha łow ski i Romuald Ziół kow ski (2002) za le ca jà przy opra co wa niu stra te gii roz - wo ju tu ry sty ki uwzgl d nie nie ta kich za sad jak par ty cy pa cja, part ner stwo, zgod noêç pro gra mo wa i pro ce du ral nà, kom plek so - we roz wià zy wa nie pro ble mów eko lo gicz - nych, go spo dar czych i spo łecz nych, ochro na Êro do wi ska, sty mu lo wa nie roz - wo ju spo łecz no -go spo dar cze go ob sza ru. Szcze gól nie istot ne przy two rze niu stra - te gii (w tym roz wo ju tu ry stycz ne go) jest zna le zie nie po ro zu mie nia mi dzy ró ny mi pod mio ta mi współ ist nie jà cy mi na da nym te re nie m.in. wła dza mi re gio nal ny mi, lo - kal ny mi, spo łecz no Êcià, za rzà dza jà cy mi pod mio ta mi go spo dar czy mi, eko lo ga mi itp. Kon sen sus spo łecz ny osià gni ty w fa - zie prac nad stra te già, pod czas uzgad - nia nia wi zji, ce lów i pro gra mów roz wo ju tu ry sty ki na da nym ob sza rze, mo e zmi ni - ma li zo waç kon flik ty spo łecz ne, prze - strzen no -funk cjo nal ne itp. wy st pu jà ce w fa zie wdra a nia jej za ło eƒ i tym sa - mym przy czy niç si do szyb szej i efek tyw - niej szej jej re ali za cji. Na to miast otwar toêç w wy mia rze eg zo ge nicz nym umo li wia kom plek so we spoj rze nie na roz wój tu ry - stycz ny z uwzgl d nie niem za mie rzeƒ in - we sty cyj nych na te re nach sà sied nich oraz tych na szcze blu kra jo wym. Wszyst kie wy - mie nio ne za sa dy znaj du jà swo je od zwier - cie dle nie w za sa dach zrów no wa o ne go roz wo ju tu ry sty ki, któ re sta no wià obec nie nad rz d nà wy tycz nà w cza sie opra co wa - nia do ku men tów stra te gicz nych i ich wdra a nia. Za sa dy te by ły ju wła Êci wie sto so wa ne we wcze Êniej szych la tach, ale nie okre Êla no ich wte dy tym mia nem, ani te nie pod kre Êla no ich nad rz d nej ro li Ele men ty skła do we (fa zy bu do wy) Eta pem wst p nym bu do wy stra te gii po - win na byç za wsze wni kli wa ana li za sta nu ist nie jà ce go w for mie dia gno zy (2). W przy pad ku two rze nia stra te gii roz wo ju tu ry sty ki dia gno za po win na po sia daç cha - rak ter pro spek tyw ny, czy li na le y w niej uwzgl d niç tyl ko te ele men ty za so bów we - wn trz nych oraz uwa run ko waƒ ze wn trz - nych, któ re ak tu al nie od dzia łu jà lub mo gà w przy szło Êci od dzia ły waç na roz wój da - ne go ob sza ru pod wzgl dem tu ry stycz - nym. Aby przygotowaç pra wi dło wà oce n po ten cja łu da ne go ob sza ru, pod sta wo we in for ma cje i da ne na le y oce niç według kry te riów: po rów naw cze go (w od nie sie niu do in nych ob sza rów), funk cjo nal ne go (spraw noêç lub za wod noêç dzia ła nia) oraz spo łecz ne go (sto pieƒ za spo ko je nia po - trzeb, ocze ki waƒ i aspi ra cji spo łecz no Êci). W dal szej ko lej no Êci po szcze gól ne ele - men ty dia gno zy oraz roz po zna ne pro ce sy za cho dzà ce w sze ro ko ro zu mia nym oto - cze niu, po win ny zo staç pod da ne ana li zie stra te gicz nej z wy ko rzy sta niem jed nej z tech nik, np. ana li zy SWOT. Opra co wu jàc stra te gi roz wo ju tu ry - stycz ne go dla da ne go te re nu, na le y pa - mi taç, e ka dy ele ment dia gno zy oraz uwa run ko waƒ ze wn trz nych na le y oce - niaç z punk tu wi dze nia ich przy dat no Êci (lub ba rie ry) dla roz wo ju tu ry sty ki. W wy - ni ku prze pro wa dze nia ana li zy SWOT po - win ny zo staç zi den ty fi ko wa ne przede wszyst kim głów ne pro ble my zwià za ne z roz wo jem tu ry sty ki na da nym ob sza rze. Ten pierw szy etap dia gno stycz ny (ana li - tycz ny) jest pod sta wà fa zy pro gno stycz no - -stra te gicz nej, w któ rej na le y opra co waç sce na riu sze wa rian to we, okre Êliç mi sj, 1. W literaturze przedmiotu definiowaniem oraz metodykà budowy strategii zajmuje si wiele osób, np. Kot (2003), Meyer, Milewski (2009), Wysocka, Koziƒski (2000), Miszczuk (1999) jest ona prezentowana równie w istniejàcych dokumentach strategicznych, m.in. opracowywanych przez PART. 2. Etap diagnozy nazywany jest przez PART SA audytem turystycznym. Instytucja ta, która jako pierwsza w Polsce podj ła si na szerokà skal przygotowywania strategii rozwoju turystyki i produktów turystycznych, wypracowała spójnà metodologi sporzàdzania audytu turystycznego, stosowanà cz sto póêniej przez innych autorów strategii. 5

6 Strategie rozwoju turystyki Dokumenty szczebla krajowego wi zj, wy ty po waç ob sza ry prio ry te to we, wy zna czyç ce le (stra te gicz ne i ope ra cyj ne) oraz za pro po no waç kon kret ne dzia ła nia w za kre sie po szcze gól nych ce lów z uwy - pu kle niem głów nych mar ko wych pro duk - tów tu ry stycz nych. Wa nym eta pem prac nad stra te già jest pro gno zo wa nie, prze wi dy wa nie dal szych zmian w roz wo ju tu ry stycz nym da ne go ob sza ru, te mu po wi nien słu yç ze staw opra co wa nych sce na riu szy wa rian to wych, któ re sà opi sem se kwen cji zda rzeƒ od obec ne go do przy szłe go sta nu roz wo - ju. Z punk tu wi dze nia me to do lo gicz ne go po win ny byç opra co wa ne za rów no sce na - riu sze nie ko rzyst nych tren dów (ostrze gaw - cze, pe sy mi stycz ne) jak i po à da nych zmian (opty mi stycz ne). Za sad ni czy mi ele - men ta mi stra te gii po win ny byç mi sja (de - kla ra cja in ten cji władz sa mo rzà do wych, co do kie run ków przy szłe go roz wo ju tu ry - sty ki oraz ro la tych władz w tym roz wo ju) oraz wi zja (wy obra e nie przy szłe go kształ - tu tu ry sty ki w okre sie do ce lo wym, przy j - tym dla stra te gii). Wi zja jest za tem sta nem do ce lo wym w okre Êlo nym mo men cie w przy szło Êci, a mi sja i ce le stra te gicz ne tu ry sty ki po ka zu jà dro g roz wo ju tu ry sty ki w kon kret nych la tach (3). Od po wie dzià na li st ce lów jest zbiór pro gra mów dzia - ła nia. Obok ma kie ty (ta be li) pro gra mów, ka dy z nich po wi nien zo staç szcze gó ło wo opi sa ny. Do naj wa niej szych ele men tów, któ re po win ny si zna leêç w cha rak te ry sty - ce na le à: na zwa, ele men ty skła do we i lo - ka li za cja pro gra mu, prze wi dy wa ny okres re ali za cji, êró dła fi nan so wa nia i in we stor (wy ko naw ca za da nia) oraz funk cje i ko rzy - Êci wy ni ka jà ce z re ali za cji pro gra mu. Istot - ne jest rów nie, aby z li sty za pro po no wa - nych dzia łaƒ wy ty po waç prze wod nie mar - ko we pro duk ty tu ry stycz ne. Opra co wa nie i przy j cie stra te gii nie jest jed nak ostat nim eta pem prac, po nim po wi nien na stà piç pro ces wdro e nio wy (wdro e nio wo -ewa lu - acyj ny). Ca ły sys tem mo ni to rin gu i ewa lu - acji po wi nien byç zresz tà szcze gó ło wo za - pla no wa ny i opi sa ny w do ku men cie. Pra - wi dło wy prze bieg re ali za cji za ło eƒ stra te - gii mu si byç mo ni to ro wa ny przez spe cjal - nie po wo ła ne do te go or ga ni za cje (słu - by), co po zwa la m.in. na szyb kà re ak cj w przy pad ku zmia ny uwa run ko waƒ oraz do ko na nie ulep szeƒ w przy j tych wcze - Êniej za ło e niach Ko rzy Êci z po sia da nia i wdra a nia stra te gii W stra te giach ogól no go spo dar czych roz wój tu ry sty ki cz sto sta no wi je den z głów nych ce lów stra te gicz nych. Wa ne jest jed nak opra co wy wa nie sa mo dziel - nych stra te gii roz wo ju tu ry sty ki. Mo gà one przy nieêç licz ne ko rzy Êci dla te go sek to ra, go spo dar ki lo kal nej oraz jak rów nie dla miesz kaƒ ców da ne go ob sza ru (tab 1.). 3. Pod sta wo we do ku men ty szcze bla kra jo we go de ter mi nu jà ce kształt stra te gii roz wo ju tu ry sty ki Na czel nà za sa dà two rze nia wszyst kich stra te gii po win na byç zgod noêç (spój noêç) z do ku men ta mi stra te gicz ny mi wy sze go rz du. Stra te gie re gio nal ne i lo kal ne mu - szà na wià zy waç do za ło eƒ, ce lów i głów nych kie run ków wy ty czo nych przez opra co wa nia przy go to wa ne na szcze blu kra jo wym (a przy naj mniej nie byç z ni mi sprzecz ne). Ce le stra te gii kra jo wych mu - szà byç bo wiem re ali zo wa ne za rów no po przez dzia ła nia na szcze blu kra jo wym, jak i dzia ła nia na ni szych szcze blach (choç by z uwa gi na spe cy fi k lo kal nych uwa run ko waƒ roz wo ju tu ry sty ki). Po dob - na za le noêç ist nie je rów nie w przy pad - ku stra te gii re gio nal nych i lo kal nych (stra - te gia gmin na czy po wia to wa mu si byç zgod na ze stra te già re gio nal nà). Dru gà nie zwy kle wa nà choç cz sto lek ce wa o nà lub po pro stu nie do strze ga - Tab. 1. Ko rzy Êci wy ni ka jà ce z po sia da nia stra te gii roz wo ju tu ry stycz ne go Lp. Wy miar Ko rzy Êci 1. kul tu ro wy - uzmy sło wie nie war to Êci dzie dzic twa kul tu ro we go po szcze gól nych ob sza rów, a w kon se kwen cji re ak ty wo wa nie za po mnia nych tra dy cji lo kal nych, pie l gno wa nie i roz wój lo kal nej kul tu ry lu do wej, lep sza ochro na po ten cja łu tu ry stycz ne go (wa lo rów przy rod ni czych i an tro po ge nicz nych) 2. go spo dar czy - mo bi li za cja Êrod ków fi nan so wych na in we sty cje tu ry stycz ne i w kon se kwen cji wzrost do cho dów bu d e to wych z dzia łal no Êci tu ry stycz nej oraz po wsta nie no wych miejsc pra cy dla lo kal nych spo łecz no Êci (zmniej sze nie bez ro bo cia, wzrost po dat ko wych wpły wów bu d e to wych) - wzmoc nie nie ro li sek to ra tu ry stycz ne go w dzia łal no Êci go spo dar czej jed no stek sa mo rzà do wych (ak ty wi za cja go spo dar cza wska za nych te re nów) 3. spo łecz ny - ak ty wi za cja spo łecz no Êci i władz sa mo rzà do wych - mo li woêç wy ar ty ku ło wa nia in te re sów ró nych grup (fo rum wy mia ny my Êli i in for ma cji) - ła go dze nie lub eli mi na cja cz Êci kon flik tów wy st pu jà cych po mi dzy po szcze gól ny mi u yt kow ni ka mi/dys po nen ta mi te re nu - wzrost Êwia do mo Êci miesz kaƒ ców da ne go te re nu, co do war to Êci przy rod ni czej i kul tu ro wej wła snej ma łej oj czy zny 4. prze strzen ny - bar dziej prze my Êla na po li ty ka roz wo ju te re nów pre dys po no wa nych do roz wo ju tu ry stycz ne go, unik ni cie nie kon tro lo wa ne go, bez ład ne go roz wo ju funk cji tu ry stycz nych - do ku ment ta ki to pod sta wa do wpro wa dze nia bar dziej wià à cych za pi sów do ty czà cych te go sek to ra w stra te gii ogól no go spo dar czej iwdo ku men tach lo kal nych, w tym w pla nach miej sco wych (zarezerwowanie te re nów pod re ali za cj in we sty cji tu ry stycz nych) - po zwa la spoj rzeç kom plek so wo na roz wój tu ry stycz ny w wy mia rze da ne go ob sza ru z uwzgl d nie niem za mie rzeƒ in we sty cji tu ry stycz nych na te re nach sà sied nich unik ni cie in we sty cji nie wła Êci wych (du blu jà cych si ), od po wied nie ste ro wa nie ru chem tu ry stycz nym 5. przy rod ni czy - cen ne ob sza ry przy rod ni cze mo gà byç le piej chro nio ne i przy go to wa ne na ne ga tyw ne skut ki za go spo da ro wa nia i ru chu tu ry stycz ne go 6. in for ma cyj no -pro mo cyj ny - jest cen nym êró dłem in for ma cji o po ten cja le tu ry stycz nym ob sza ru, mo e wi c speł niaç ro l ma te ria łu pro mo cyj ne go êró dło: A.Roch miƒ ska 3. Szerzej patrz Meyer, Milewski (2009); np. Miszczuk (1999) pisze o scenariuszach szans, zagro eƒ i poêrednich. 6

7 Strategie rozwoju turystyki Dokumenty szczebla krajowego nà za sa dà jest ko niecz noêç do pa so wa - nia ka dej no wo po wsta jà cej stra te gii do za ło eƒ in nych, ist nie jà cych ju do ku - men tów stra te gicz nych te go sa me go szcze bla. Z uwa gi na in ter dy scy pli nar ny cha rak ter tu ry sty ki oraz jej licz ne po wià - za nia z wie lo ma ró ny mi dzie dzi na mi go - spo dar ki ko niecz ne jest wzi cie pod uwa - g za rów no ogól nych stra te gii roz wo ju spo łecz no -go spo dar cze go ob sza ru, jak i stra te gii bran o wych, np. roz wo ju kul tu - ry, spor tu, ochro ny przy ro dy, in we sty cji, trans por tu. W wie lu bo wiem przy pad kach za kła da ne ce le tych opra co waƒ by wa jà zbie ne lub na wet iden tycz ne. Dla te go nie zb d ne jest wła Êci we do pa so wa nie za - pi sów no wej stra te gii do za daƒ za pi sa - nych do re ali za cji i ju wdra a nych na pod sta wie in nych do ku men tów. Nie - ste ty, w pol skich re aliach re gu ła kom pa ty - bil no Êci za rów no po mi dzy po szcze gól ny - mi do ku men ta mi na ró nych szcze blach, jak i ró ny mi do ku men ta mi na tym sa - mym szcze blu nie za wsze by ła i na dal nie jest prze strze ga na. Nie ko niecz nie mu si to jed nak wy ni kaç ze złej wo li lub bra ku pro fe sjo na li zmu au to rów stra te gii. Po pro - stu, na szcze blu lo kal nym cz sto je dy nym ist nie jà cym do ku men tem stra te gicz nym jest ogól na stra te gia roz wo ju, a do ku - men tów bran o wych zwy czaj nie nie ma Stra te gie roz wo ju pol skiej tu ry sty ki na prze ło mie XX i XXI w. Pierw szym no wo cze snym do ku men tem stra te gicz nym pol skiej tu ry sty ki w wa run - kach go spo dar ki ryn ko wej by ła Stra te - gia roz wo ju kra jo we go pro duk tu tu ry - stycz ne go. Zo sta ła ona przy go to wa na dla pol skie go rzà du w 1997 r. w ra mach pro gra mu PHA RE To urin I i II przez L&R Con sul ting oraz Au strian To urism Con sul - tants. Opra co wa nie okre Êla ło ogól nà wi - zj roz wo ju tu ry sty ki w na szym kra ju oraz doêç roz bu do wa nà mi sj pol skie go prze - my słu tu ry stycz ne go. Dla efek tyw nej re ali - za cji ca łej stra te gii przy j to 10 kra jo wych pro gra mów roz wo ju tu ry sty ki, wêród któ - rych na pierw szy plan wy su nàł si roz wój ma rek. Stra te gia za kła da ła wy kre owa nie pi - ciu mar ko wych pro duk tów tu ry sty ki pol - skiej takich jak: tu ry sty ka biz ne so wa, kon gre so wa i mo - ty wa cyj na, tu ry sty ka miej ska i kul tu ro wa, tu ry sty ka na ob sza rach wiej skich, tu ry sty ka ak tyw na i spe cja li stycz na, tu ry sty ka przy gra nicz na i tran zy to wa. Mi mo e stra te gia osta tecz nie nie zo sta - ła zre ali zo wa na w peł ni, wy ró nio ne w niej pro duk ty mar ko we do dziê wy zna - cza jà kie run ki roz wo ju bran y tu ry stycz nej w Pol sce. Dru gim w hi sto rii cen tral nym do ku men - tem stra te gicz nym pol skiej tu ry sty ki by ła Stra te gia roz wo ju tu ry sty ki w la tach Zo sta ła ona przy go to wa na przez De par ta ment Tu ry sty ki Mi ni ster stwa Go spo dar ki. Stra te gia na kre Êli ła cel głów ny (po pra wa kon ku ren cyj no Êci pol - skiej ofer ty tu ry stycz nej na ryn ku mi dzy - na ro do wym i kra jo wym, wzrost udzia łu tu ry sty ki w PKB do 6,5%) oraz szeêç szcze gó ło wych ce lów po Êred nich o cha - rak te rze spo łecz no -go spo dar czym (m. in. zmniej sze nie bez ro bo cia na ob - sza rach przy gra nicz nych, ak ty wi za cja miesz kaƒ ców wsi). Za ło e nia stra te gii od po czàt ku jed nak nie by ły kon se kwent nie wdra a ne, a re - ali za cji ca łe go do ku men tu doêç szyb ko za nie cha no Kie run ki roz wo ju tu ry sty ki w Pol sce do 2015 r. Ak tu al nie obo wià zu jà cym opra co wa - niem stra te gicz nym dla pol skiej tu ry sty ki sà Kie run ki roz wo ju tu ry sty ki do 2015 ro ku. Do ku ment, po czàt ko wo przy go to - wy wa ny pod na zwà Stra te gia roz wo ju tu ry sty ki na la ta , prze cho dził licz ne zmia ny i mo dy fi ka cje. W wy ni ku prze dłu a jà cych si prac oraz zawirowaƒ politycznych przy j ty z nie mal dwu let nim po Êli zgiem 26 wrze Ênia 2008 r. W ska li ma kro eko no micz nej do ku ment wpi su je si w re ali za cj ce lów stra te gicz nych Unii Eu ro pej skiej okre Êlo nych w Stra te gii Li - zboƒ skiej. Jest te spój ny z naj wa niej szy - mi do ku men ta mi stra te gicz ny mi Pol ski, tj. Stra te già Roz wo ju Kra ju , Na ro do wy mi Stra te gicz ny mi Ra ma mi Od nie sie nia i Kra jo wym Pro gra mem Re form Stra te gia za kła da, e no wo cze sny, kon - ku ren cyj ny i wy so kiej ja ko Êci pro dukt tu ry - stycz ny, przy cià gnie do Pol ski za rów no za - gra nicz nych, jak i kra jo wych tu ry stów. Przy je go two rze niu na le y wy ko rzy sty waç zmie nia jà ce si tren dy ryn ko we, mo d na zdro wy styl y cia, no we for my sp dza - nia wol ne go cza su itd., a przede wszyst - kim braç pod uwa g za sa dy zrów no wa - o ne go roz wo ju. Nie zb d ne jest te sys te - ma tycz ne ba da nie i mo ni to ro wa nie ryn ku oraz sta łe do sto so wy wa nie ofer ty do po - trzeb od bior ców. Na ba zie prze pro wa dzo nych ana liz okre Êlo no trój czło no wà mi sj roz wo ju pol skiej tu ry sty ki: Tu ry sty ka b dzie dzie dzi nà sy ner gicz nà w sto sun ku do in nych, wa nych z punk tu wi dze nia roz wo ju kra ju ce lów, przy czy nia - jà cà si do two rze nia istot nej cz Êci do - cho du na ro do we go, bu do wa nia po zy tyw - ne go ob ra zu Pol ski wêród miesz kaƒ ców na sze go kra ju oraz wzmac nia nia wi ze - run ku Pol ski na Êwie cie. Tu ry sty ka b dzie dzie dzi nà eks po nu jà cà i wy ko rzy stu jà cà w spo sób efek tyw ny, a rów no cze Ênie re spek tu jà cy za sa dy roz - wo ju zrów no wa o ne go po ten cjał kra ju, w szcze gól no Êci po ten cjał kul tu ry i tra dy cji oraz bo gac two przy ro dy. Pol ska b dzie kie run kiem atrak cyj nym tu ry stycz nie dla tu ry stów kra jo wych i za - gra nicz nych, ze sku tecz nie funk cjo nu jà - cym prze my słem tu ry stycz nym oraz no wo - cze sny mi, kon ku ren cyj ny mi i wy so kiej ja ko Êci pro duk ta mi i usłu ga mi tu ry stycz - ny mi. Ce lem nad rz d nym roz wo ju pol skiej tu ry sty ki ma byç two rze nie wa run ków praw nych, in sty tu cjo nal nych, fi nan so wych i ka dro wych roz wo ju tu ry sty ki, sprzy ja jà - cych roz wo jo wi spo łecz no -go spo dar cze - mu Pol ski oraz pod nie sie nie kon ku ren cyj - no Êci re gio nów i kra ju, przy jed no cze - snym za cho wa niu wa lo rów kul tu ro wych i przy rod ni czych. Okre Êlo no te trzy tzw. ce le wio dà ce: 1. Wzrost zna cze nia eko no micz ne go tu ry - sty ki w roz wo ju go spo dar czym kra ju. 2. Wzrost ja ko Êci Êro do wi ska i y cia miesz kaƒ ców. 3. Współ pra ca oraz in te gra cja na rzecz tu ry sty ki i jej oto cze nia w wy mia rze spo - łecz nym, prze strzen nym i eko no micz nym. Stra te gia wy zna cza głów ne kie run ki roz - wo ju pol skiej tu ry sty ki w po sta ci czte rech ob sza rów prio ry te to wych. Sà to: 7

8 Strategie rozwoju turystyki Porównanie regionalnych strategii rozwoju 1. Pro dukt tu ry stycz ny o wy so kiej kon - ku ren cyj no Êci ob szar obej mu je pi ç ce lów ope ra cyj nych: kształ to wa nie i roz wój kon ku ren cyj nych pro duk tów tu ry stycz nych roz wi ja nie sta rych pro duk tów o ko rzyst nych per - spek ty wach oraz kre owa nie no wych, sta łe ich do sko na le nie i wzmac nia nie ja ko Êci, roz wój in fra struk tu ry tu ry stycz nej, in te gra cja pro duk tów i ofer ty tu ry stycz - nej re gio nów w tym m.in. in te gra cja pro duk tów w kom plek so wà, zdy wer sy fi - ko wa nà, a jed no cze Ênie sy ner gicz nà ofer t, eli mi no wa nie zb d nej kon ku ren - cji po mi dzy ró ny mi ob sza ra mi kra ju, roz wój przed si bior czo Êci i dzia łal no Êci or ga ni za cji w dzie dzi nie tu ry sty ki w tym m.in. re gio nal ne i lo kal ne pro - gra my do radz twa dla firm tu ry stycz - nych, po pra wa do st pu do ka pi ta łu, wspar cie ROT -ów i LOT -ów, roz wój wio dà cych ty pów tu ry sty ki obok mar ko wych pro duk tów stra te gii z 1997 r. za le ca si roz wój m.in.: tu ry - sty ki prze my sło wej, me dycz nej, re ha bi li - ta cyj nej, ty pu wel l ness. 2. Roz wój za so bów ludz kich na rzecz roz wo ju tu ry sty ki z trze ma ce la mi ope ra - cyj ny mi: przy go to wa nie wy so ko wy kwa li fi ko wa - nych kadr ope ra cyj nych go spo dar ki tu ry stycz nej, roz wój edu ka cji tu ry stycz nej i tu ry sty ki spo łecz nej, mo ni to ro wa nie po trzeb bran y tu ry - stycz nej w za kre sie kadr za wo do wych. 3. Wspar cie mar ke tin go we w za kre - sie mar ke tin gu re ko men do wa ne jest przede wszyst kim uspraw nie nie sys te mu in for ma cji tu ry stycz nej (m.in. dzi ki wy ko - rzy sta niu no wo cze snych tech no lo gii w roz wo ju sys te mu in for ma cji i re zer wa cji tu ry stycz nej) oraz zwi k sze nie efek tyw no - Êci po szcze gól nych dzia łaƒ mar ke tin go - wych w tu ry sty ce. 4. Kształ to wa nie prze strze ni tu ry stycz - nej w ostat nim ob sza rze szcze gól ny na - cisk po ło o no na kształ to wa nie roz wo ju tu ry sty ki w spo sób za cho wu jà cy i pod no - szà cy war toêç prze strze ni (roz wój zrów no - wa o ny), a tak e zwi k sza nie do st p no Êci tu ry stycz nej re gio nu po przez roz wój trans - por tu. Ła twy do st p do atrak cji tu ry stycz - nych (tak e dla osób nie peł no spraw nych) ma byç pod sta wo wym ele men tem po pra - wy kon ku ren cyj no Êci pol skiej ofer ty tu ry - stycz nej Mar ke tin go wa stra te gia Pol ski w sek to rze tu rysty ki na la ta Opra co wa nie Mar ke tin go wej stra te gii Pol ski w sek to rze tu ryst ki na la ta jest efek tem re ali za cji wy tycz nych za war tych w nad rz d nych do ku men tach: Kie run kach roz wo ju tu ry sty ki do 2015 ro ku (ob szar III Wspar cie mar ke tin go - we) oraz przy go to wa nych przez MSZ Kie run kach pro mo cji Pol ski do 2015 ro ku (po czàt ko wo pod na zwà Ra mo wa stra te gia pro mo cji Pol ski do 2015 r., rozdz. III Prio ry te ty pro mo cji Pol ski do 2015 ro ku w ukła dzie dzie dzi no wym. Pro mo cja tu ry sty ki przy jaz do wej do Pol ski). Do ku ment, przy j ty przez Ra d Pol skiej Or ga ni za cji Tu ry stycz nej 16 paê dzier ni - ka 2008 r., wska zu je naj wa niej sze kie - run ki i for my dzia łaƒ pro mo cyj nych pol - skiej tu ry sty ki, w tym rów nie z wy ko rzy - sta niem fun du szy struk tu ral nych Unii Eu - ro pej skiej. Za kła da ca ły sze reg spój nych i dłu go fa lo wych dzia łaƒ zmie rza jà cych do po pra wy mi dzy na ro do wej roz po zna - wal no Êci Pol ski ja ko kra ju atrak cyj ne go tu ry stycz nie, po sia da jà ce go kon ku ren cyj - ne, wy so kiej ja ko Êci pro duk ty. Głównà ideà stra te gii jest kon cep cja zró ni co wa - nia ryn ko we go, za kła da jà ca wy ko rzy sta - nie od mien nych na rz dzi w za le no Êci od od r b no Êci ryn ków geo gra ficz nych (po dział na ryn ki pierw szo - i dru go pla no - we). Naj wa niej sze za ło e nia opra co wa - nia przed sta wia jà si na st pu jà co: Wi zja Pol ska b dzie po sia da ła do ce - lo wo atrak cyj ny wi ze ru nek, zgod ny z rze - czy wi sto Êcià, przy czy nia jà cy si do wy bo ru kra ju ja ko tu ry stycz ne go miej sca do ce lo - we go, wi ze ru nek, któ ry po zy tyw nie wpły - wa na roz wój go spo dar ki tu ry stycz nej. Mi sja Two rze nie i wzmac nia nie wi ze - run ku Pol ski ja ko kra ju atrak cyj ne go i go - Êcin ne go dla tu ry stów, po sia da jà ce go kon ku ren cyj ne pro duk ty tu ry stycz ne wy so kiej ja ko Êci. Cel stra te gicz ny Zwi k sze nie sku tecz - no Êci i efek tyw no Êci dzia łaƒ mar ke tin go - wych. Cel strategiczny realizowaç majà czte ry okreêlone ce le ope ra cyj ne: Po pra wa po zy cji kon ku ren cyj nej na ryn - kach za gra nicz nych i kra jo wym. Roz sze rze nie atrak cyj ne go wi ze run ku pro duk tów tu ry stycz nych przez dzia ła nia mar ke tin go we. Stwo rze nie spraw ne go i efek tyw ne go sys te mu in for ma cji tu ry stycz nej w ce lu po pra wy ja ko Êci ko mu ni ka cji i ob słu gi tu ry stów. Trans fer wie dzy. Stra te gia za wie ra rów nie sze reg wnio - sków do ty czà cych za rów no me ry to rycz - nych, jak i or ga ni za cyj no -tech nicz nych aspek tów po dej mo wa nych dzia łaƒ pro - mo cyj nych. Do tej pierw szej gru py na le à m. in. pro po zy cje ogól nych za ło eƒ ró - nych kam pa nii pro mo cyj nych, a tak e na rz dzi i in stru men tów pro mo cyj nych oraz wy da rzeƒ -ko twic me dial nych, mo li - wych do wy ko rzy sta nia na po szcze gól - nych ryn kach. WÊród po stu lo wa nych zmian struk tu ral nych zna la zły si zaê roz - wój zin te gro wa ne go sys te mu in for ma cji tu ry stycz nej oraz zmia ny funk cjo no wa nia pol skich przed sta wi cielstw za gra nicz nych. 4. Po rów na nie re gio nal nych stra te gii roz wo ju tu ry sty ki 4.1. Da ne pod sta wo we Od 1999 r. w Pol sce funk cjo nu je 16 wo je wództw. Ak tu al nie 14 z nich po - sia da stra te gi lub pro gram roz wo ju tu ry - sty ki. Je dy nie wo je wódz twa lu bel skie i ku - jaw sko -po mor skie nie ma jà jesz cze te go ty pu do ku men tów (tab. 2) (4). Pierw sze z nich po sia da jed nak opra co wa ny Au dyt tu ry stycz ny wo je wódz twa lu bel - skie go (PART, 2008), a dru gie jest w trak cie opra co wy wa nia Pro gra mu roz wo ju tu ry sty ki w wo je wódz twie ku jaw - sko -po mor skim do ro ku Stra te gie po win ny uwzgl d niaç przede wszyst kim wy tycz ne za war te w Usta wie z dnia 6 grud nia 2006 r. o za sa dach 4. Cz Êç analitycznà niniejszego raportu opracowano na podstawie ankiet rozesłanych do urz dów marszałkowskich. W analizach pomini to jednak województwo mazowieckie, gdy nie uzyskano zwrotu ankiety. Z kolei w cz Êci zagadnieƒ uwzgl dniono zapisy przygotowanej, ale jeszcze nieuchwalonej strategii woj. kujawsko-pomorskiego. 8

9 Strategie rozwoju turystyki Porównanie regionalnych strategii rozwoju pro wa dze nia po li ty ki roz wo ju (Dz.U nr 227, poz ze zm.). Póê niej - sza Usta wa z dnia 7 li sto pa da 2008 ro ku o zmia nie nie któ rych ustaw w zwiàz ku z wdra a niem fun du szy struk tu ral nych i Fun du szu Spój no Êci (Dz.U. Nr 216, poz. 1370) wpro wa dzi ła jed nak no we ure gu lo wa nia, w tym m.in. w za kre sie dzia łal no Êci sa mo rzà du wo je wódz twa i pro wa dze nia po li ty ki roz wo ju. W efek cie cz Êç naj now szych opra co waƒ stra te gicz - nych do ty czà cych tu ry sty ki po sia da sta tus pro gra mów ope ra cyj nych do ogól nej stra te gii roz wo ju re gio nu. W ta kich przy - pad kach naj cz Êciej re zy gno wa no z ter - mi nu stra te gia, za st pu jàc go okre Êle - niem pro gram. Za bieg ten da je wi k szà swo bo d w za pi sach do ku men tów i pro - ce dur ich wdra a nia. Wszyst kie, obec nie obo wià zu jà ce re gio - nal ne stra te gie (5) roz wo ju tu ry sty ki, by ły uchwa la ne po 2000 r. Na le y zwró ciç uwa g na fakt, e wi k szoêç z nich zo sta ła przy j ta przed 2008 r., czy li przed osta tecz nym uchwa le niem kra jo we - go do ku men tu stra te gicz ne go dla pol skiej tu ry sty ki, ja kim sà Kie run ki roz wo ju tu ry - sty ki do 2015 ro ku. Ta roz bie noêç cza so - wa wpły wa wi c w istot ny spo sób na spój noêç do ku men tów re gio nal nych z kra jo wym. Bie à cych ak tu ali za cji stra te - gii do ko na ły je dy nie wo je wódz twa dol no - Êlà skie, war miƒ sko -ma zur skie i za chod - nio po mor skie, na to miast wo je wódz two pod la skie po sia da do ku ment uchwa lo ny w 2010 r. Z te go wy ni ka, e po zo sta łe re - gio ny po win ny w naj bli szym cza sie przy - stà piç do zwe ry fi ko wa nia swo ich za ło eƒ i wy eli mi no waç nie spój no Êci z kra jo wy mi Kie run ka mi roz wo ju tu ry sty ki. W za sad ni czych kwe stiach struk tu ra i treêç po szcze gól nych do ku men tów jest po dob na. Za uwa yç na le y jed nak in dy - wi du al ny cha rak ter w po dej Êciu do bu do - wy i za kre su me ry to rycz ne go w po szcze - gól nych do ku men tach, co wy ni ka głów nie z fak tu, e ich au to ra mi sà ró ne in sty tu - cje. W głów nej mie rze au to rem lub współ au to rem stra te gii jest Pol ska Agen - cja Roz wo ju Tu ry sty ki (siedem do ku men - tów), któ ra wy pra co wa ła mo de lo we po - dej Êcie do two rze nia te go ty pu opra co - waƒ. Dla te go przy go to wa ne przez t in - sty tu cj stra te gie sà zbli o ne pod wzgl - dem struk tu ry i for my za pi su. W po zo sta - łych do ku men tach cz sto po ja wia si np. in ne na zew nic two, hie rar chi za cja ce lów, za pi sy, for ma pre zen ta cji, szcze gó ło woêç, co utrud nia lub cza sa mi wr cz unie mo li - wia po rów na nie po szcze gól nych opra co - waƒ. Pro ble my z po rów ny wa niem stra te - gii do ty czà nie tyl ko bra ku jed no rod no Êci w za kre sie na zew nic twa i ter mi no lo gii, ale rów nie od mien nych ho ry zon tów cza - so wych, dla któ rych do ku men ty te zo sta ły opra co wa ne. Obec nie, tj. od 2004 r., po wszech nie sto so wa nà prak ty kà jest przyj mo wa nie 6- lub 8-let nie go (za sa da n+2) okre su bu d e to we go Unii Eu ro pej skiej, co zwià - za ne jest z mo li wo Êcià po zy ski wa nia Êrod ków fi nan so wych na re ali za cj za pi - sów stra te gii. Cen zus cza so wy ob ra ny w stra te giach przez po szcze gól ne or ga ny sa mo rzà do we wska zu je, e ró ne re gio ny po win ny byç na ró nych eta pach re ali za - cji za pi sów stra te gii. Nie ste ty, tyl ko kil ka władz sa mo rzà do wych po ku si ło si o osza co wa nie stop nia re ali za cji stra te gii roz wo ju tu ry sty ki. Mo e to wy ni kaç z fak - tu, e cz Êç z nich do pie ro od nie daw na po sia da te go ty pu do ku men ty i ich za pi sy jesz cze w nie wiel kim stop niu sà re ali zo - wa ne lub te z fak tu, e trud no pre cy zyj - nie osza co waç sto pieƒ re ali za cji za daƒ, któ re w wie lu przy pad kach sà wdra a ne la ta mi. Za wdra a nie stra te gii od po wie - dzial ne sà przede wszyst kim ist nie jà ce ju jed nost ki ds. tu ry sty ki, dzia ła jà ce w ra - mach urz dów mar szał kow skich oraz Re gio nal ne Or ga ni za cje Tu ry stycz ne (tab. 2.). Je dy nie wo je wódz twa łódz kie i po mor skie za de kla ro wa ły, e po wo ła no spe cjal ne or ga ny, któ re ma jà czu waç nad re ali za cjà za pi sów stra te gicz nych (od po wied nio: Ko mi tet Wdro e nio wy i Ze spół ds. Re ali za cji Stra te gii). Sa mo rzà - dy wo je wódz kie pod kre Êla jà, e wdra a - nie stra te gii od by wa si na za sa dach part ner stwa władz z or ga ni za cja mi po za - rzà do wy mi NGO (non -go vern men tal or - ga ni za tion). Klu czo wy mi part ne ra mi sà ROT -y i in ne or ga ni za cje z bran y tu ry - stycz nej oraz sa mo rzà dy lo kal ne. Tyl ko w wo je wódz twie Êwi to krzy skim wy mie - nio no do dat ko wo szko ły wy sze, pla ców ki kul tu ral ne i fir my, a w wo je wódz twie za - chod nio po mor skim przed si bior ców i re - gio nal ne agen cje roz wo ju lo kal ne go. Po nie wa jed nak nie kon fron to wa no de - kla ra cji zło o nych przez urz d ni ków z ich part ne ra mi, trud no okre Êliç, jak ta współ - pra ca wy glà da w prak ty ce i czy dru ga stro na rów nie jest z niej za do wo lo na. Obok omó wio nych ju głów nych do ku - men tów stra te gicz nych cz Êç wo je wództw (dol no Êlà skie, lu bel skie, lu bu skie, ma zo - wiec kie, pod kar pac kie, po mor skie, Êlà - skie, Êwi to krzy skie, wiel ko pol skie i za - chod nio po mor skie) po sia da szcze gó ło we pro gra my zwià za ne z tu ry sty kà. Nie któ re z nich sà ju uchwa lo ne i wdra a ne, nad in ny mi trwa jà pra ce. Tu ry sty ka zresz - tà cz sto po ja wia si w ró nych do ku - men tach, nie tyl ko bran o wych Za kres me ry to rycz ny Pro duk ty tu ry stycz ne re gio nów Na ak tu al nym eta pie roz wo ju tu ry sty ki w Pol sce klu czo wym za da niem jest wy kre - owa nie atrak cyj nych pro duk tów tu ry stycz - nych, któ re by ły by kon ku ren cyj ne na ryn - ku kra jo wym i mi dzy na ro do wym. Nic wi c dziw ne go, e wszyst kie stra te gie re - gio nal ne ja ko je den z prio ry te to wych ob - sza rów wska zu jà dzia ła nia na rzecz roz - wo ju i pro mo cji no wo cze snej ofer ty tu ry - stycz nej. Po dob ny układ po sia da zresz tà do ku ment na szcze blu kra jo wym. Oprócz te go Kie run ki roz wo ju tu ry sty ki do 2015 r. za kła da jà te wspie ra nie pro ce sów po - wsta wa nia lo kal nych i re gio nal nych pro - duk tów tu ry stycz nych (Dzia ła nie I.1.2). Fi nal nie b dà one prze cie two rzyç rów - nie kra jo wy pro dukt tu ry stycz ny. Ro ze sła na do urz dów mar szał kow skich an kie ta za wie ra ła py ta nie o wio dà ce pro - duk ty tu ry stycz ne w po szcze gól nych wo je - wódz twach (tab. 3.). Pod su mo wa nie udzie lo nych od po wie dzi oka za ło si jed - nak za da niem doêç skom pli ko wa nym. Trud no Êci wy ni ka ły m.in. z ró ne go za kre - su od po wie dzi (za rów no bar dzo ob szer - ne, jak i bar dzo la ko nicz ne), bra ku jed nej 5. Aby ułatwiç odbiór słowo strategia b dzie u ywane dla wszystkich województw niezale nie od oficjalnego tytułu dokumentu 9

10 Strategie rozwoju turystyki Porównanie regionalnych strategii rozwoju po wszech nie ak cep to wa nej de fi ni cji pro - duk tu tu ry stycz ne go (a wi c i bar dzo ró - ne go ro zu mie nia te go po j cia), a tak e od mien ne go po dej Êcia do kon struk cji i szcze gó ło wo Êci za pi sów stra te gii (nie któ - re do ku men ty wska zu jà je dy nie po à da - ne kie run ki roz wo ju tu ry sty ki w re gio nie, a nie kon kret ne pro duk ty, in ne za wie ra jà dro bia zgo we li sty wy ty po wa nych do re ali - za cji pro duk tów tu ry stycz nych) (6). Oczy wi Êcie, cha rak ter pro duk tów w du - ej mie rze zde ter mi no wa ny jest spe cy fi kà da ne go wo je wódz twa i je go ak tu al nà po - zy cjà na ryn ku tu ry stycz nym. W ce lu ujed - no li ce nia i po rów na nia ofer ty pro duk to - wej po szcze gól nych re gio nów po sta no - wio no od nieêç si do pi ciu mar ko wych pro duk tów pol skiej tu ry sty ki, zde fi nio wa - nych w stra te gii z 1997 r. i po now nie przy wo ła nych w naj now szych do ku men - tach. Uzu peł nie niem tych kla sycz nych ju ma rek sà no we for my tu ry sty ki, wska za ne w ak tu al nych opra co wa niach stra te gicz - nych na szcze blu kra jo wym (tu ry sty ka uzdro wi sko wa, piel grzym ko wa, prze my - sło wa itd.). Re spon den ci z urz dów mar - szał kow skich mie li wska zaç wio dà ce pro - duk ty tu ry stycz ne w swo im re gio nie (dla te - go nie za wsze by ły to wszyst kie pro duk ty opi sa ne w stra te gii). Je Êli od po wie dzi za - wie ra ły kon kret ne przy kła dy pro duk tów, przy po rzàd ko wy wa no je do jed nej z wy - dzie lo nych wcze Êniej grup. W ten spo sób uda ło si uzy skaç w mia r jed no rod ne i po rów ny wal ne wy ni ki (choç o du ym stop niu ogól no Êci). Nie jest za sko cze niem fakt, e kon cep cja pi ciu mar ko wych pro - duk tów tu ry stycz nych (uzu peł nio na o 2, 3 no we) na dal po zo sta je ak tu al na. Wi k - szoêç wo je wództw na wià zu je do wy ty czo - nych przed kil ku na stu la ty głów nych kie - run ków roz wo ju pol skiej tu ry sty ki (tab. 3.). W 13 re gio nach (na 14, któ re po sia da - jà stra te gi i od po wie dzia ły na an kie t ) za wio dà cy pro dukt uzna je si ró ne for - my tu ry sty ki miej skiej i kul tu ro wej. Je dy nie wo je wódz two za chod nio po mor skie nie nada ło jej a tak istot nej ran gi. Pro dukt ten mo e wy st po waç za rów no w tra dy - cyj nej wer sji (ty po wa tu ry sty ka kra jo znaw - cza w mia stach), jak i w no wych, zy sku jà - cych co raz wi k sze za in te re so wa nie tu ry - stów, od mia nach (tu ry sty ka ar che olo gicz - na, hi sto rycz na, mi li tar na, prze my sło - wa/za byt ków tech ni ki itd.). Rów nie po pu lar na (tak e 13 wska zaƒ) oka za ła si tu ry sty ka ak tyw na i spe cja li - stycz na. W po szcze gól nych wo je wódz - twach, w za le no Êci od spe cy fi ki po sia da - nych wa lo rów przy rod ni czych, wska zy wa - no jed nak ró ne jej od mia ny (ro we ro wa, ka ja ko wa, e glar ska, pie sza gór ska, nar - ciar ska itd.). Trze cia pod wzgl dem po pu - lar no Êci jest tu ry sty ka na ob sza rach wiej - skich (w tym eko tu ry syt ka i agro tu ry sty ka), któ rà pra gnie roz wi jaç dziewi ç re gio nów. Na tu ry sty k biz ne so wà, kon gre so wà i mo ty wa cyj nà sta wia ju tyl ko siedem wo je wództw. Zde cy do wa nie naj rza dziej wy mie nia ny był pià ty pro dukt mar ko wy tu ry sty ka przy gra nicz na i tran zy to wa tyl ko cztery ra zy. Tu ry sty kà przy gra nicz nà za in te re so wa ne sà trzy re gio ny na po łu - dniu Pol ski (Ma ło pol ska, Opolsz czy zna, Âlàsk) i je den na wscho dzie (Pod la sie). Nie mal zu peł nie za po mnia na zo sta ła zaê tu ry sty ka tran zy to wa, za rów no na ob - sza rach przy gra nicz nych, jak i w cen trum kra ju. Wspo mnia no o niej je dy nie w wo - je wódz twie opol skim. Z dwóch no wych prio ry te to wych form tu ry sty ki, wska za nych przez kra jo wà stra te gi, zde cy do wa nie po pu lar niej sza jest sze ro ko ro zu mia na tu ry sty ka zdro wot na i uzdro wi sko wa. Ma ona od gry waç klu czo wà ro l w oêmiu re gio nach, w tym w nie po sia da jà cym jak do tàd ad nych tra dy cji uzdro wi sko - wych wo je wódz twie łódz kim, któ re chce wy ko rzy sty waç w lecz nic twie wo dy geo ter - mal ne, a tak e roz wi jaç za gra nicz nà tu ry sty k me dycz nà. Z ko lei dla czte rech re gio nów (ma ło pol skiego, opol skiego, pod la skiego, wiel ko pol skiego) prio ry te to - wà ma staç si tu ry sty ka re li gij na i piel - grzym ko wa Po za pro duk to we ele men ty stra te gii Pra wi dło we two rze nie pro duk tów bez od po wied nie go oto cze nia i wspar cia bran y tu ry stycz nej jest wła Êci wie nie mo - li we. Stàd za war te w an kie cie py ta nie o pi ç wio dà cych po za pro duk to wych ele - men tów stra te gii. Udzie lo ne na nie od po - wie dzi przy nio sły doêç za ska ku jà ce spo - strze e nie. W wie lu przy pad kach w od po - wied nià ru bry k wpi sy wa no po pro stu (mniej lub bar dziej szcze gó ło wo) po zo sta - łe nie pro duk to we ob sza ry prio ry te to we. Ich układ jest iden tycz ny lub bar dzo zbli - o ny do struk tu ry ak tu al nej stra te gii kra - jo wej, ale przed jej osta tecz nym uchwa le niem. W wer sji ro bo czej do ku - ment ten za wie rał pi ç ob sza rów prio ry - te to wych: pro dukt, za so by ludz kie, prze - strzeƒ tu ry stycz nà, mar ke ting i pro mo cj, wspar cie in sty tu cjo nal ne. Ju po prze - pro wa dze niu kon sul ta cji spo łecz nych ostat ni z nich zo stał jed nak wy kre Êlo ny i nie zna lazł si w wer sji koƒ co wej stra - te gii kra jo wej. Przy go to wy wa ne rów no le - gle stra te gie re gio nal ne zo sta ły zde cy do wa nie szyb - ciej przy j te i za cho wa ły pier wot ny układ nad rz d ne go do ku men tu. Abs tra hu jàc jed nak od struk tu ry po - szcze gól nych opra co waƒ czy szcze gó ło - wo Êci udzie lo nych od po wie dzi, mo na po ku siç si o wska za nie naj bar dziej istot nych, w oce nie pra cow ni ków urz - dów mar szał kow skich, po trzeb, przed któ ry mi sto jà pol skie re gio ny. Wy - raê nie wi docz ne sà przy tym du e po do - bieƒ stwa w wy mie nia nych naj pil niej szych dzia ła niach, co Êwiad czy o tym, e da ny pro blem ma cha rak ter ogól no pol ski i nie za le y tyl ko i wy łàcz nie od po zio mu roz wo ju funk cji tu ry stycz nej w wo je wódz - twie. Do naj cz Êciej wy mie nia nych za daƒ na le à (tab. 3.): - stwo rze nie i sta ły roz wój ła two do st p - ne go, zin te gro wa ne go sys te mu in for ma - cji tu ry stycz nej, - sku tecz na pro mo cja tu ry stycz na re gio - nu i po szcze gól nych je go pro duk tów, - bu do wa no wo cze snej in fra struk tu ry tu ry stycz nej i oko ło tu ry stycz nej (o ró nym jed nak cha rak te rze, w za le no Êci od pla - no wa nych kie run ków roz wo ju bran y), - roz wój kadr tu ry stycz nych. Cz sto pod no szo no rów nie ko niecz - noêç in te gra cji re gio nal nej bran y tu ry - stycz nej (roz wój part ner stwa i współ pra cy ró nych pod mio tów, two rze nie struk tur or ga ni za cyj nych itp.), sta łe go pod no sze - 6. Przykładowo: strategia woj. podlaskiego obejmuje 24 istniejàce ju produkty turystyczne oraz 10 dopiero projektowanych. 10

11 Strategie rozwoju turystyki Strategie rozwoju turystyki w miastach nia ja ko Êci usług oraz ich stan da ry za cji, dba nia o ja koêç prze strze ni tu ry stycz nej Fi nan so wa nie re ali za cji stra te gii Tru izmem jest stwier dze nie, e re ali za - cja wi k szo Êci am bit nych za daƒ, na kre - Êlo nych za rów no w stra te gii kra jo wej, jak i re gio nal nych opra co wa niach, nie by ła by mo li wa bez po zy ska nia ze - wn trz nych êró deł fi nan so wa nia. Zresz tà wie le pro jek tów zo sta ło za pi sa - nych w do ku men tach wła Ênie po to, aby umo li wiç sta ra nia o fun du sze Unii Eu ro pej skiej. Ârod ki unij ne ma jà nie wàt pli wie ol brzy - mi wpływ na dy na micz ny roz wój pol skiej tu ry sty ki w ostat nich la tach. Ich wy so koêç jest jed nak prak tycz nie nie mo li wa do pre cy zyj ne go okre Êle nia. Wy ni ka to z kil ku istot nych po wo dów: - Êrod ki na pro jek ty tu ry stycz ne i oko ło - tu ry stycz ne po zy ski wa ne sà przez ró ne pod mio ty (nie kie dy tak e przed si bior - stwa spo za bran y, cz sto w ko ope ra cji z fir ma mi nie tu ry stycz ny mi lub za gra - nicz ny mi), - fun du sze unij ne by ły i na dal sà po zy - ski wa ne nie za le nie od za ło eƒ stra te - gicz nych, - Êrod ki te po cho dzà z ró nych êró deł czy fun du szy, nie za wsze do ty czà cych bez po Êred nio i wy łàcz nie tu ry sty ki (np. eko lo gia, trans port, spo łe czeƒ stwo in for ma cyj ne), - da ne uzy ska ne z urz dów mar szał - kow skich sà nie kom plet ne obej mu jà tyl ko du e spek ta ku lar ne pro jek ty sa mo - rzà dów lub ROT -ów, po mi ja jàc mniej sze przed si wzi cia firm pry wat nych i or ga - ni za cji non -pro fit, z re gu ły do ty czà te tyl ko 2, 3 ostat nich lat. Na pod sta wie na de sła nych in for ma cji mo na jednak wy snuç kil ka fun da men - tal nych wnio sków: 1. Wy ko rzy sta ne do tej po ry Êrod ki unij ne po cho dzà przede wszyst kim z re - gio nal nych pro gra mów ope ra cyj nych (RPO) po szcze gól nych wo je wództw w ra - mach osi prio ry te to wych do ty czà cych tu - ry sty ki. Po szcze gól ne wo je wódz twa z re - gu ły do pie ro pla nu jà po zy ska nie pie ni - dzy z in nych êró deł (lub sà ak tu al nie w trak cie sta raƒ o nie). WÊród naj cz - Êciej wy mie nia nych pro gra mów ope ra - cyj nych zna la zły si : In no wa cyj na Go - spo dar ka (PO IG), Ka pi tał Ludz ki (POKL) oraz Współ pra ca Trans gra nicz na (POWT). 2. Fun du sze unij ne prze zna cza ne sà przede wszyst kim na du e pro jek ty do ty - czà ce trzech pod sta wo wych grup dzia łaƒ: - kre owa nia mar ko wych pro duk tów tu - ry stycz nych re gio nu (w tym rów nie trans - gra nicz nych), - sze ro ko ro zu mia nej pro mo cji tu ry stycz - nej re gio nu, - bu do wy zin te gro wa ne go sys te mu in - for ma cji tu ry stycz nej. 3. Do naj wi k szych (naj dro szych) po je - dyn czych pro jek tów re ali zo wa nych przez re gio ny w ostat nich la tach na le à: a) w za kre sie two rze nia pro duk tów: - Wy kre owa nie i pro mo cja mar ko wych pro duk tów tu ry stycz nych wo je wódz twa Êwi to krzy skie go oraz ich kom plek so we ozna ko wa nie ,00 zł, b) w za kre sie pro mo cji: - kam pa nia pro mo cyj na wo je wódz twa Êwi to krzy skie go ,00 zł, - Tu ry stycz na Kam pa nia Pro mo cyj na Wo je wódz twa Po mor skie go Po mor skie do bry kurs do fi nan so wa nie: ,50 zł (RPO), - ogól no pol ska kam pa nia Pa sjo na ci po le ca jà Âlà skie. Po zy tyw na ener gia ,68 zł (RPO), c) w za kre sie bu do wy Zintegrowanego Systemu Informacji Turystycznej: - Ma ło pol ski Sys tem In for ma cji Tu ry - stycz nej po nad 17 mln zł (RPO), - wdro e nie Âlà skie go Sys te mu In for ma - cji Tu ry stycz nej zł (RPO) (7), - Zin te gro wa ny Sys tem In for ma cji Tu ry stycz nej Wo je wódz twa Po mor skie go zł (RPO). 4. Nie zwy kle trud ny do osza co wa nia jest po ziom do fi nan so wa nia roz bu do wy ba zy tu ry stycz nej w po szcze gól nych wo je - wódz twach. Ârod ki fi nan so we po zy ski wa - ne sà bo wiem przez licz ne roz pro szo ne pod mio ty pry wat ne, sto wa rzy sze nia, fun - da cje itd. Ich pod su mo wa nie wy ma ga ło - by mud nych stu diów we wszyst kich 16 wo je wódz twach. 5. Stra te gie roz wo ju tu ry sty ki w mia stach po wy ej 200 tys. miesz kaƒ ców 5.1. Da ne pod sta wo we W Pol sce obec nie jest 16 miast po sia da - jàcych po wy ej 200 tys. miesz kaƒ ców (8), z któ rych je dy nie sie dem po sia da za twier - dzo ne ju stra te gie roz wo ju tu ry sty ki (9). Zwra ca uwa g fakt, e cz Êç miast, ze sto - li cà na cze le, nie ma jesz cze ta kich opra - co waƒ. W przy pad ku War sza wy jed nak roz po cz to ju pra ce nad przy go to wa niem stra te gii. Po nad to dwa mia sta po chwa li ły si po sia da niem stra te gii pro mo cji: Cz - sto cho wa po sia da Stra te gi pro mo cji tu ry stycz nej Mia sta Cz sto cho wy na la - ta , a Bia ły stok Stra te gi pro mo cji i ko mu ni ka cji mar ke tin go wej pro in we sty cyj nej, tu ry stycz nej i we wn trz nej mia sta Bia ły stok ( ). Do ku men - ty te sà ró ne go au tor stwa, uchwa lo ne głów nie w 2006 r. (tab. 4.). W Po zna niu i Szcze ci nie trwa jà pra ce nad ak tu ali za cjà stra te gii, na to miast w Kra ko wie ta kà no we - li za cj ju prze pro wa dzo no. Za wdra a nie opra co waƒ stra te gicz nych w tym przy pad - ku od po wie dzial ne sà urz dy miast, w któ - rych po wo ła no spe cjal ne ko mór ki ko or dy - nu jà ce dzia ła nia wdro e nio we. Sto pieƒ re ali za cji za daƒ w tych mia stach, któ re go okre Êli ły wa ha si od 30% do 90% (tak wy so kim wy ko naniem po chwa lił si Po - znaƒ, dla któ re go 2010 r. jest ostat nim ro kiem re ali za cji do ku men tu). Wła dze lo - kal ne pod kre Êla jà, e wdra a nie stra te gii od by wa si na za sa dach part ner stwa głów nie z pod mio ta mi i in sty tu cja mi zwià - za ny mi z tu ry sty kà (po dob nie jed nak jak w przy pad ku re gio nów, nie we ry fi ko wa no tych in for ma cji). Wi k szoêç miast po sia da rów nie in ne szcze gó ło we do ku men ty bran o we, ewen tu al nie przy stà pi ła do ich opra co wy wa nia (np. Łódê). 7. Rozpocz cie realizacji projektu nastàpi w 2011 r. 8. Według opracowania GUS LudnoÊç. Stan i struktura w przekroju terytorialnym w dniu r. w Polsce było 17 miast liczàcych powy ej 200 tys. mieszkaƒców. Urzàd Miasta w Kielcach nie wypełnił jednak ankiety, twierdzàc, e liczba ludnoêci w mieêcie nie przekracza tej granicy. 9. Opracowanie na podstawie ankiet rozesłanych do urz dów miast. 11

12 Strategie rozwoju turystyki Zintegrowany System Informacji Turystycznej 5.2. Za kres me ry to rycz ny Wio dà ce pro duk ty w stra te giach miast (10) Głów ne pro duk ty w stra te giach roz wo ju tu ry sty ki w du ych mia stach z oczy wi stych wzgl dów kon cen tru jà si przede wszyst - kim wo kół tu ry sty ki kul tu ro wej i miej skiej (tab. 5.). Naj cz Êciej do ty czà ró nych form tu ry sty ki po znaw czej (kra jo znaw czej) opar - tych na dzie dzic twie hi sto rycz nym miast (np. Bia ły stok, Gdy nia, Kra ków, Po znaƒ, Szcze cin, To ruƒ), tu ry sty ki ku li nar nej (Gdy - nia), piel grzym ko wej (Bia ły stok, Kra ków), or ga ni za cji wy da rzeƒ i im prez ma so wych (Cz sto cho wa, Kra ków, Szcze cin). Tyl ko dwa oêrod ki (Kra ków i Po znaƒ) zde cy do - wa nie sta wia jà na tu ry sty k biz ne so wà i kon gre so wà. Rów nie rzad ko w stra te - giach po ja wia si tu ry sty ka ak tyw na. Chce jà roz wi jaç tyl ko Bia ły stok i Szcze cin. War - te pod kre Êle nia jest, e prak tycz nie wszyst - kie mia sta przy go to wu jà dla tu ry stów he - te ro ge nicz nà ofer t : kil ka rów no le głych, zró ni co wa nych te ma tycz nie, pro duk tów czàst ko wych. Je dy nie Szcze cin pró bu je ob - jàç je jed nà nad rz d nà mar kà pa ra so lo - wà Flo ating Gar den W po zo sta - łych przy pad kach pro duk ty czàst ko we ma - jà funk cjo no waç nie ja ko obok sie bie Po za pro duk to we ele men ty stra te gii O ile stra te gicz ne pro duk ty tu ry stycz ne miast sà doêç po dob ne do sie bie, to o tyle w przy pad ku po za pro duk to wych ele - men tów stra te gii wi daç ju wi k sze zró - ni co wa nie pla no wa nych dzia łaƒ (tab. 5.). Wy ni ka to oczy wi Êcie z wiel ko Êci, cha rak - te ru i stop nia roz wo ju funk cji tu ry stycz nej po szcze gól nych oêrod ków. Tym nie mniej mo na jed nak po ku siç si o pew ne uogól nie nia. Do naj wa niej szych (za pi sa - nych w wi k szo Êci do ku men tów) nie pro - duk to wych za daƒ na le y za li czyç: - roz wój atrak cyj nej in fra struk tu ry tu ry - stycz nej, spor to wej i re kre acyj nej, - sze ro ko ro zu mia ne dzia ła nia pro mo - cyj ne, w tym m.in. kre owa nie ogól ne go wi ze run ku mia sta czy kon kret ne kam pa - nie re kla mo we (np. po Êwi co ne wy bra - nym pro duk tom), - bu do wa miej skie go sys te mu in for ma cji tu ry stycz nej. Na tle in nych me tro po lii wy raê nie przy tym wy ró nia si Kra ków. Z uwa gi na dłu - gà hi sto ri oraz wy jàt ko wà ska l ru chu tu ry stycz ne go stra te gia te go mia sta oprócz ty po wych dzia łaƒ za kła da rów nie ele men ty w ska li kra ju rzad kie. WÊród nich mo na wy mie niç np. ko or dy - na cj współ pra cy wie lu ró nych pod mio - tów bran y tu ry stycz nej czy wszech stron nà dba łoêç o po pra w ja ko Êci pro duk tu tu ry - stycz ne go mia sta Fi nan so wa nie re ali za cji stra te gii Ba da ne mia sta wy jàt ko wo zgod nie od - po wie dzia ły na py ta nia do ty czà ce fi nan - so wa nia re ali za cji za ło eƒ stra te gii ze Êrod ków Unii Eu ro pej skiej. Wi k szoêç miast jesz cze nie ko rzy sta ła z ta kie go wspar cia, ale prak tycz nie wszyst kie pla nu - jà sta raç si o fun du sze unij ne w przy - szło Êci. Jak do tàd tyl ko trzy mia sta Bia - ły stok, Po znaƒ, To ruƒ sfi nan so wa ły z tych êró deł cz Êç za kła da nych dzia łaƒ. Po zo sta łe mia sta (w tym zwłasz cza Szcze - cin) chcà prze zna czyç po zy ska ne Êrod ki fi nan so we w pierw szym rz dzie na: - utrzy ma nie i roz wój in fra struk tu ry tu ry - stycz nej, - bu do w spój ne go miej skie go sys te mu in for ma cji tu ry stycz nej, - do sko na le nie za wo do we kadr. 6. Zin te gro wa ny Sys tem In for ma cji Tu ry stycz nej Oba do ku men ty stra te gicz ne (za rów no Kie run ki roz wo ju tu ry sty ki, jak i Mar ke tin go wa stra te gia Pol ski ) za - le ca jà stwo rze nie no wo cze sne go i spraw - nie funk cjo nu jà ce go sys te mu in for ma cji tu ry stycz nej, pod kre Êla jàc przy oka zji, e jest to ak tu al nie jed na ze sła bych stron pol skiej tu ry sty ki. Cho dzi o rze czy wi ste sca le nie in for ma cji tu ry stycz nych znaj du - jà cych si w ró nych êró dłach w je den zin te gro wa ny, sta le ak tu ali zo wa ny i na bie à co mo der ni zo wa ny sys tem. Mi mo doêç ob szer nych za pi sów do ty czà - cych two rze nia i roz wi ja nia sys te mu in - for ma cji tu ry stycz nej w obu wspo mnia - nych stra te giach, nie zwy kle przy dat ne by - ło by opra co wa nie jed ne go, spój ne go ogól no kra jo we go do ku men tu za wie ra jà - ce go wy tycz ne do re ali za cji te go za da - nia. Nie ste ty, na ra zie ta kich szcze gó ło - wych in struk cji (re ko men da cji, za le ceƒ) brak. Pod j to co praw da pró b stwo rze - nia ze sta wu do ku men tów, ale na szcze - blu re gio nal nym. Na zle ce nie wo je wódz - twa Êlà skie go (ROT -u i urz du mar szał - kow skie go) PART opra co wa ła Pro gram roz wo ju i funk cjo no wa nia Âlà skie go Sys te mu In for ma cji Tu ry stycz nej, Sys tem iden ty fi ka cji wi zu al nej i Ma nu al ob słu gi klien ta w punk cie it. Za pro po no wa ne mo de lo we roz wià za nia zo sta ły cz Êcio wo przy j te przez POT (ka te go ry za cja punk - tów it), a w ca ło Êci za adap to wa ły je do swo ich po trzeb wo je wódz twa ma zo - wiec kie i ma ło pol skie ZSIT w re gio nach Aby po wstał je den kom plet ny cen tral ny zin te gro wa ny sys tem in for ma cji tu ry stycz - nej, ko niecz ne jest uru cho mie nie i spraw - ne funk cjo no wa nie wszyst kich 16 sys te - mów re gio nal nych. Jak na ra zie jed nak wdra a nie ZSIT idzie doêç opor nie. Po szcze gól ne wo je wódz twa znaj du jà si na bar dzo ró nych eta pach re ali za cji te - go za da nia (tab. 6.). Ale te i punkt star tu był ró ny. W nie któ rych re gio nach sys tem trze ba bu do waç od pod staw, w in nych zaê wy star czy je dy nie roz bu do waç, uno - wo cze Êniç i wy stan da ry zo waç ist nie jà ce ju skład ni ki in for ma cji tu ry stycz nej (punk ty it, por ta le in ter ne to we itd.). W sied miu wo je wódz twach pra ce nad wdro e niem ZSIT sà w doêç za awan - so wa nej fa zie roz po cz ła si ju re ali za - cja wy zna czo nych za daƒ, w siedmiu ko - lej nych trwa jà pra ce pro jek to we, ewentualnie wy ko nu je si po je dyn cze za - da nia (naj cz Êciej cer ty fi ka cj punk tów it). Je dy nie w wo je wódz twie lu bu skim nie my Êli si na ra zie o roz wo ju zin te gro wa - ne go sys te mu in for ma cji tu ry stycz nej. Wdra a nie ZSIT w re gio nach od by wa si al bo je dy nie na pod sta wie za pi sów w stra te giach (z oczy wi stych wzgl dów doêç ogól nych), al bo w opar ciu o przy j te szcze gó ło we do ku men ty. Opra co wa nia 10. Analizy z koniecznoêci zostały przez autorów raportu znaczàco uogólnione i ujednolicone. Podobnie jak w przypadku regionów odpowiedzi na pytania ankiety dotyczàce produktów miały bowiem bardzo zró nicowanà obj toêç: od lakonicznych, jednozdaniowych do kilkustronicowych opisów. Bardzo ró nie pojmowano te produkt miasta wymieniano np. miejskà kart turystycznà czy budow fontann (!). 12

13 Strategie rozwoju turystyki Działania promocyjne w kraju i za granicà ta kie, pod ró ny mi ty tu ła mi, po sia da osiem wo je wództw (w dzie wià tym, łódz - kim, koƒ czà si pra ce nad pro jek tem). Naj cz Êciej sà to pro gra my ope ra cyj ne do stra te gii roz wo ju tu ry sty ki, choç zda - rza jà si tak e in ne do ku men ty (np. w woj. pod kar pac kim pro gram po wstał w 2007 r. w ra mach pro jek tu Po wo ła nie Cen trum Wspie ra nia Tu ry sty ki Trans gra - nicz nej ). Za wie ra jà one przede wszyst - kim kon cep cj funk cjo no wa nia ZSIT oraz stu dium wy ko nal no Êci pro jek tu. Opra co - wa nia zo sta ły przy go to wa ne w urz dach mar szał kow skich (dwa przy pad ki), ROT - -ach (3), al bo przez ze wn trz ne fir my (trzy, z te go dwa przez PART) (11). Koszt po - wsta nia ta kie go do ku men tu wa hał si od 60 do 200 tys. zł. Py ta nie o naj wa - niej sze dzia ła nia wy ni ka jà ce z wdra a nia (pro jek tu) ZSIT, przy nio sło doêç sze ro kie spek trum od po wie dzi (18 za daƒ). Tak ró ne prio ry te ty sà z pew no Êcià wy ni kiem od mien ne go sta nu in for ma cji tu ry stycz nej w po szcze gól nych re gio nach czy te ak tu - al nych mo li wo Êci fi nan so wych (np. ko - niecz noêç ocze ki wa nia na ogło sze nie na bo ru wnio sków do od po wied nich unij - nych pro gra mów). Naj cz Êciej po ja wia ły si na st pu jà ce dzia ła nia: - cer ty fi ka cja punk tów it (sie dem wo je - wództw), - stwo rze nie/roz bu do wa re gio nal ne go por ta lu tu ry stycz ne go (szeêç wo je wództw), - kom plek so we ozna ko wa nie miast, dróg i atrak cji tu ry stycz nych (szeêç wo je - wództw), - utwo rze nie re gio nal ne go cen trum in for ma cji tu ry stycz nej (czte ry wo je wódz - twa), - sys tem szko leƒ dla pra cow ni ków it (czte ry wo je wódz twa), - stwo rze nie i roz wój sie ci punk tów in - for ma cji tu ry stycz nej (trzy wo je wódz twa), - od po wied nie wy po sa e nie punk tów it - me ble, sprz t biu ro wy (trzy wo je wódz twa). 7. Dzia ła nia pro mo cyj ne na ryn ku kra jo wym i za gra nicz nym oraz ich ko re la cja z za pi sa mi stra te gii roz wo ju tu ry sty ki Re gio ny oraz mia sta two rzàc do ku men ty stra te gicz ne, w któ rych kre owa ne sà cz - sto no we pro duk ty tu ry stycz ne, nie mo gà za po mi naç o ich pro mo wa niu. Do bra, rze tel na i ła two do st p na in for ma cja, skie ro wa na do sze ro kie go gro na od bior - ców mo e byç gwa ran tem za ku pu pro - duk tu, a w kon se kwen cji suk ce su w je go wdra a niu i roz wo ju. e by sprze daç ofer t miej sco wo Êci tu - ry stycz nej, na le y w pierw szej ko lej no Êci wzbu dziç wêród po ten cjal nych tu ry stów za in te re so wa nie nià, wy wo łaç po trze b od wie dze nia miej sco wo Êci, a na st p nie za ch ciç ich do za ku pu pro po no wa nej ofer ty (pro duk tu). W tym ce lu wy ko rzy stu je si wie le in stru men tów pro mo cji (Kor - nak, Ra pacz 2001). Pro mo cja tu ry sty ki to ze spół Êrod ków, za po mo cà któ rych re - gion ko mu ni ku je si z ryn kiem, prze ka zu - jàc in for ma cje o swo ich wa lo rach, atrak - cjach, ofe ro wa nych usłu gach. Jest to pro - mo cja ró nych sek to rów two rzà cych re - gio nal nà ofer t tu ry stycz nà, zgod nà ze stra te già pro po no wa nà dla da ne go ob - sza ru. War to pod kre Êliç, e po przez pro - mo cj tu ry stycz nà pro mu je si nie tyl ko tu ry sty k na da nym ob sza rze, ale ca ły re - gion, nie tyl ko dzia łal noêç tu ry stycz nà, lecz wszyst kie ga ł zie go spo dar ki lo kal - nej. Ce lem pro mo cji re gio nów w od nie - sie niu do roz wo ju tu ry sty ki jest z jed nej stro ny in for mo wa nie o wa lo rach i za so - bach tu ry stycz nych, z dru giej zaê kształ to - wa nie po trzeb i po py tu na ofe ro wa ny pro dukt (Nie zgo da 2000). Pol skie wo je wódz twa i mia sta wy ko rzy - stu jà ró ne ro dza je pro mo cji w po zy ski - wa niu i do tar ciu do po ten cjal nych od bior ców wła snej ofer ty tu ry stycz nej (tab. 7. i 8). Zwra ca uwa g fakt, e na dal do mi nu jà tra dy cyj ne, od lat prak ty ko wa - ne for my. Wie le z nich (np. udział w tar - gach tu ry stycz nych), mi mo e sà bar dzo kosz tow ne, nie przy no si jed nak ocze ki wa - nych re zul ta tów. No wo cze sna kom ple - men tar na pro mo cja re gio nów tu ry stycz - nych roz wi ja si sys te ma tycz nie, choç z pew no Êcià jesz cze zbyt wol no. Wie loêç i ró no rod noêç sto so wa nych na rz dzi pro mo cji uza le nio na jest przede wszyst - kim od wy so ko Êci Êrod ków fi nan so wych. Dzi ki do st p no Êci Êrod ków unij nych mo li we sà ju jed nak za kro jo ne na sze - ro kà ska l kam pa nie re kla mo we z praw - dzi we go zda rze nia. Pra wie wszyst kie sa mo rzà dy wy mie ni ły udział w or ga ni zo wa nych kra jo wych i za - gra nicz nych tar gach tu ry stycz nych, wy sta - wach itp. oraz or ga ni za cj lub współ or - ga ni za cj te go ty pu im prez. Na ryn ku kra jo wym sà to głów nie im pre zy tar go we od by wa jà ce si w naj wi k szych mia stach pol skich, przede wszyst kim w Po zna niu (To ur Sa lon) i War sza wie (TT War saw), a tak e w Kra ko wie, Ło dzi, Wro cła wiu, Gdaƒ sku, Ka to wi cach i Je le niej Gó rze. Ak tyw ny udział w te go ty pu im pre zach po za gra ni ca mi Pol ski pro wa dzo ny jest głów nie na ryn kach kra jów oêcien nych, w Niem czech (Ber lin, Lipsk, Stut t gart, Ham burg), Cze chach (Pra ga), Sło wa cji (Bra ty sła wa), Li twie (Wil no), Ukra inie (Ki jów), Ro sji (Ka li nin grad). Za uwa al ny jest te udział w tar gach w in nych kra jach eu ro pej skich, np. w Au strii, Bel gii, Fran cji, Hisz pa nii, Ho lan dii, Wiel kiej Bry ta nii, Wło szech czy kra jach skan dy naw skich. Na le y zwró ciç uwa g, e bra ku je ofer ty dla tu ry stów spo za Eu ro py. Wy jà tek sta - no wi War sza wa, któ ra kie ru je dzia ła nia pro mo cyj ne do miesz kaƒ ców Ja po nii, Chin i USA. Wła dze in nych miast nie wi dzà po trze by pro mo wa nia si po za Eu ro pà, po nie wa ich ofer ta nie jest jesz - cze do sta tecz nie wy pro mo wa na na wet na ryn ku eu ro pej skim. W dzia ła niach pro mo cyj nych re gio nów w ogó le nie wy - st pu jà, wska za ne przez Mar ke tin go wà stra te gi Pol ski w sek to rze tu ry sty ki, ta kie stra te gicz ne ryn ki, jak Bra zy lia, In die, Ka na da i Ko rea, z kra jów eu ro pej skich zaê nie obec na jest Szwaj ca ria. Wy da je si rów nie, e zbyt sła bo wy ko rzy sty wa ny jest po ten cjał Ukra iny, Ro sji oraz Izra ela. Obok ty po wych tar gów tu ry stycz nych nie któ re re gio ny wy mie ni ły rów nie udział w pre zen ta cjach po za tar go wych oraz ró - nych wy da rze niach tu ry stycz nych, a tak e pro mo cj w ra mach współ pra cy z re gio - na mi part ner ski mi. Na st p nà, doêç po pu - lar nà for mà pro mo cji jest re kla ma (ra dio - wa, te le wi zyj na, pra so wa, wy daw ni cza), wszel kie go ro dza ju pu bli ka cje dru ko wa ne (fol de ry, ma py, prze wod ni ki, ulot ki itp.) lub ma te ria ły w wer sji elek tro nicz nej. Sa PART opracowała dokumenty dla trzech województw: małopolskiego, Êlàskiego i mazowieckiego. Niestety Urzàd Marszałkowski tego ostatniego nie odpowiedział na nasze ankiety, wi c Mazowsze nie zostało uwzgl dnione w niniejszym raporcie. 13

14 Podsumowanie Strategie rozwoju turystyki mo rzà dy pod kre Êla jà, e sà one wy da wa - ne w kil ku wer sjach j zy ko wych w ce lu do tar cia do tu ry stów spo za Pol ski, przy czym licz ba tłu ma czeƒ jest bar dzo zró ni - co wa na. Co raz wi k sze zna cze nie za czy - na od gry waç re kla ma in ter ne to wa, co zna la zło od zwier cie dle nie w cz stym wy - mie nia niu przez sa mo rzà dy np. por ta li tu - ry stycz nych z pod kre Êle niem ich za war to - Êci oraz opra co wy wa ny mi i wdra a ny mi kam pa nia mi on li ne (to ju spo ra dycz nie). Obok wspo mnia nych ju ro dza jów pro - mo cji doêç cz sto wy mie nia ne sà rów nie dzia ła nia w ra mach pu blic re la tions. Gru - pa, do któ rej kie ro wa na jest te go ty pu ofer ta i dla któ rej kre owa ny jest wi ze ru - nek ob sza ru tu ry stycz ne go na dal jed nak jest doêç wà ska, po nie wa two rzà jà głów nie dzien ni ka rze oraz oso by za wo - do wo zwià za ne z tu ry sty kà. In te re su jà cym po my słem na ukie run ko wa nie i zin te gro - wa nie dzia łaƒ pro mo cyj nych wy da jà si byç opra co wy wa ne przez sa mo rzà dy ró - ne go ro dza ju kam pa nie pro mo cyj ne (tab. 9.). W nie któ rych wo je wódz twach (np. Êlà skie, po mor skie) ma jà one cha - rak ter te ma tycz ny i obej mu jà ca łe spek - trum dzia łaƒ in for ma cyj nych na te mat wy bra ne go pro duk tu tu ry stycz ne go. W in nych przy pad kach (np. lu bel skie, war miƒ sko -ma zur skie) sà skon cen tro wa - ne na głów nych in stru men tach pro mo cyj - nych. Jolanta åwi kliƒ ska (2008) wy mie nia czte ry głów ne sła be stro ny dzia łaƒ pro - mo cyj nych re ali zo wa nych przez sa mo rzà - dy wo je wództw i du ych miast: - brak pro fe sjo na li zmu w dzia ła niach pro mo cyj nych, - nie spój noêç, - do raê noêç, - po wierz chow noêç. Z ba daƒ an kie to wych wy ni ka, e wła dze jed no stek ad mi ni stra cyj nych sta ra jà si stop nio wo wal czyç z ty mi sła bo Êcia mi. Prze ja wem tych sta raƒ jest na pew no two - rze nie Zin te gro wa nych Sys te mów In for - ma cji Tu ry stycz nej, współ pra ca z POT, ROT i LOT -ami, wy mia na ma te ria łów pro - mo cyj nych i roz po wszech nia nie ich w ró - nych punk tach, współ pra ca w przy go to - wy wa niu wspól nych kam pa nii pro mo cyj - nych w ra mach wo je wództw (współ pra ca z wła dza mi ró nych szcze bli ad mi ni stra - cyj nych, mi dzy ró ny mi or ga ni za cja mi, z re gio na mi part ner ski mi itp.), wpi sy wa - nie re gio nal nych i lo kal nych dzia łaƒ w pro gram pro mo cyj ny władz nad rz d - nych. Te go ty pu przed si wzi cia Êwiad czà o zmia nie kie run ku dzia łaƒ z kon ku ren cji na współ pra c, co mo e w przy szło Êci przy nieêç ocze ki wa ne efek ty i wzrost za in - te re so wa nia po szcze gól ny mi te re na mi. Jest to jed nak do pie ro pe wien zwia stun zmia ny spo so bu my Êle nia o pro mo cji tu - ry stycz nej ob sza rów. Ko lej nym ele men - tem, na któ ry po win no si zwró ciç bacz - niej szà uwa g, jest od po wied nia re dy stry - bu cja Êrod ków fi nan so wych na po szcze - gól ne dzia ła nia pro mo cyj ne, tak aby te naj bar dziej efek tyw ne for my by ły trak to - wa ne ja ko prio ry te ty, na któ re b dzie si prze zna czaç naj wi cej fun du szy. W stra te - giach roz wo ju tu ry stycz ne go po szcze gól - nych re gio nów i miast po Êwi co ne jest wie le uwa gi dzia ła niom pro mo cyj nym, cz sto wpi sa nym w sze ro ko po j ty mar ke - ting tu ry stycz ny. Z ogól nej ana li zy po rów - naw czej do ku men tów z dzia ła nia mi wy - mie nia ny mi w an kie tach, wy ni ka jed nak, e w wi k szo Êci przy pad ków za pi sy w stra te giach/pro gra mach nie sà do sta - tecz nie re ali zo wa ne, co mo e wy ni kaç z bra ku Êrod ków fi nan so wych, sła bej or ga ni za cji i nie do ce nia niu pro mo cji w zwi k sza niu ru chu tu ry stycz ne go lub te zbyt ogól nym po trak to wa niem te go py ta nia w an kie cie. 8. Pod su mo wa nie Re gio nal ne stra te gie roz wo ju tu ry sty ki sà do ku men ta mi o ró nych ty tu łach, skon - stru owa ny mi cz sto w opar ciu o ró ne wzor ce me to do lo gicz ne, prze zna czo ny mi do re ali za cji w ró nych ra mach cza so - wych, nie do koƒ ca spój ny mi ze stra te già kra jo wà, w wi k szo Êci wy ma ga jà ak tu ali - za cji. Z ana li zy an kiet wy ni ka, e wła dze po szcze gól nych re gio nów i miast pod cho - dzà bar dzo ró nie do za gad nieƒ zwià za - nych z tu ry sty kà. Cz sto obok głów nych do ku men tów stra te gicz nych funk cjo nu jà licz ne in ne opra co wa nia bran o we, co mo e byç atu tem, nie ko niecz nie wa dà. Pod sta wà jest jed nak spój noêç tych do ku - men tów (która nie by ła przed mio tem ba - daƒ). Jed nym z naj wa niej szych man ka - men tów re gio nal nych stra te gii jest brak ra por tów na te mat stop nia ich wdra a nia i efek tyw no Êci re ali za cji (po mi mo po - wszech nie za kła da nej ewa lu acji i mo ni to - rin gu). Do dat ko wym czyn ni kiem utrud nia - jà cym ana li zy po rów naw cze mi dzy re - gio na mi jest ró ny sto pieƒ szcze gó ło wo Êci po szcze gól nych za pi sów. W tej sy tu acji do dys po zy cji ba da cza po zo sta jà tyl ko ma ło wia ry god ne i trud ne do zwe ry fi ko - wa nia sza cun ki sa mo rzà dów. Nie wàt pli wie nie po ko jà cy jest te bar - dzo zró ni co wa ny w po szcze gól nych re gio nach po st p prac nad two rze niem sys te mu in for ma cji tu ry stycz nej. Wo bec bra ku cen tral nej, a cz sto i re gio nal nej ko or dy na cji trud no mó wiç o zin te gro wa - niu dwóch wza jem nie prze ni ka jà cych si warstw: ana lo go wej i cy fro wej, a tak e peł nej kom pa ty bil no Êci 16 wo je wódz kich sys te mów. Po dej mo wa nie przy pad ko - wych, wy biór czych dzia łaƒ nie stwo rzy no wo cze sne go i kom plek so we go sys te mu in for ma cji tu ry stycz nej. Mi mo swej nie do sko na ło Êci re gio nal ne stra te gie roz wo ju tu ry sty ki speł nia jà jed - nak nie zwy kle do nio słà ro l. Prak tycz nie po raz pierw szy w hi sto rii Pol ski bran a tu ry stycz na roz wi ja si w mniej lub bar - dziej, ale jed nak upo rzàd ko wa ny, sfor - ma li zo wa ny spo sób, w wy ty czo nych od - dol nie stra te gicz nych kie run kach. Ist nie nie do ku men tów stra te gicz nych po zwa la na po zy ski wa nie du ych Êrod ków fi nan so - wych na mo der ni za cj in fra struk tu ry tu ry - stycz nej i pa ra tu ry stycz nej, bu do w zin te - gro wa nych sys te mów in for ma cji tu ry stycz - nej, kre owa nie no wo cze snych pro duk tów tu ry stycz nych, pro wa dze nie z roz ma chem kam pa nii pro mo cyj nych, a tak e na re ali - za cj wie lu am bit nych, wi zjo ner skich pro - jek tów. Jed nak o suk ce sie de cy du je nie tyl ko do brze na pi sa na stra te gia, ale rów - nie spraw noêç i sku tecz noêç w jej wdra - a niu. Tu ry sty ka ja ko sfe ra usług uza - le nio na jest przede wszyst kim od lu dzi, ich wie dzy, umie j t no Êci, pre dys po zy cji, do Êwiad cze nia oraz go to wo Êci do współ - pra cy. To lu dzie (nie tyl ko pra cow ni cy sek - to ra tu ry stycz ne go, ale tak e sa mo rzà - dow cy i zwy kli miesz kaƒ cy) za de cy du jà, w ja ki spo sób b dzie re ali zo wa na stra te - gia. Przy szłoêç po ka e, któ re re gio ny naj - le piej wy ko rzy sta jà t szan s. 14

15 Strategie rozwoju turystyki Podstawowe dane o regionalnych strategiach Tab. 2. Podstawowe dane o regionalnych strategiach rozwoju turystyki Wo je wódz two dolnoêlàskie Na zwa stra te gii (okres) Program rozwoju turystyki dla województwa dolnoêlàskiego, Aktualizacja programu rozwoju turystyki w województwie dolnoêlàskim (do 2013) Rok uchwa le nia 2005 (a. 2009) Au tor stra te gii Or gan ko or dy nu jà cy wdra a nie PART Wydział Turystyki Urz du Marszałkowskiego 50% kujawsko-pomorskie a brak strategii lubelskie brak strategii lubuskie Strategia rozwoju turystyki w województwie Lubuskim na lata Regionalna Organizacja Turystyczna LOTUR, PART ROT LOTUR, Urzàd Marszałkowski 70% łódzkie małopolskie mazowieckie b opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie Êlàskie Êwi tokrzyskie warmiƒsko-mazurskie wielkopolskie zachodnio- -pomorskie Uwagi: a. aktualizacja b.d. brak danych Program rozwoju turystyki w województwie łódzkim na lata Kierunki rozwoju turystyki dla województwa Małopolskiego na lata Strategia rozwoju turystyki dla województwa mazowieckiego na lata Strategia rozwoju turystyki w województwie opolskim na lata Strategia rozwoju turystyki w województwie podkarpackim na lata Pro gram roz wo ju tu ry sty ki i za go spo da ro wa nia tu ry stycz ne go wo je wódz twa pod la skie go w la tach Strategia rozwoju turystyki województwa pomorskiego na lata Strategia rozwoju turystyki w województwie Êlàskim na lata Strategia rozwoju turystyki w województwie Êwi tokrzyskim na lata Strategia rozwoju turystyki w województwie warmiƒsko-mazurskim ( ) Strategia rozwoju turystyki w województwie wielkopolskim ( ) Strategia rozwoju turystyki w województwie zachodniopomorskim do 2015 roku 2007 PART Departament Kultury Fizycznej, Sportu i Turystyki Urz du Marszałkowskiego w Łodzi, Komitet Wdro eniowy + Zespoły Robocze 2008 Departament Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Turystyki (obecnie Departament Promocji i Turystyki) Urz du Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego, Eskadra Sp. z o.o. Departament Promocji i Turystyki Urz du Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego 2007 PART b.d. b.d Opolska Regionalna Organizacja Turystyczna, Instytut Turystyki w Krakowie Urzàd Marszałkowski Województwa Opolskiego 2006 PART Województwo Podkarpackie w ramach naboru z RPO. PROT w ramach swojej działalnoêci statutowej 2010 Business Mobility International Sp. z o.o Samorzàd Województwa Pomorskiego 2004 GórnoÊlàska Wy sza Szkoła Handlowa w Katowicach Departament Edukacji, Sportu i Turystyki działajàcy w imieniu Zarzàdu Województwa Podlaskiego Zespół ds. Realizacji Strategii, Departament Turystyki UMWP Âlà ska Or ga ni za cja Tu ry stycz na, Wy dział Pro mo - cji i Współ pra cy Mi dzy na ro do wej Urz du Mar szał kow skie go Wo je wódz twa Âlà skie go 2006 PART Urzàd Mar szał kow ski Wo je wódz twa Âwi to krzy - skie go, ROT Wo je wódz twa Âwi to krzy skie go 2001 zespół autorski (a. 2010) 2007 Wiel ko pol ska Or ga ni za cja Tu ry stycz na, In sty tut Tu ry sty ki w War sza wie 2005/06 Zachodniopomorska ROT, PART (a. 2008) De par ta ment Tu ry sty ki Urz du Mar szał kow skie go Wo je wódz twa War miƒ sko -Ma zur skie go Samorzàd Województwa oraz Wielkopolska Organizacja Turystyczna (operator strategii) Urzàd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego Sto pieƒ wdro e nia a Program rozwoju turystyki w województwie kujawsko-pomorskim do roku 2020 jest w trakcie opracowywania. B dzie miał status programu operacyjnego realizujàcego Strategi rozwoju województwa kujawsko-pomorskiego na lata , która została przyj ta uchwałà nr XLI/586/05 Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 12 grudnia 2005 r. b Urzàd Marszałkowski województwa mazowieckiego nie wypełnił ankiety èródło: opracowanie na podstawie danych urz dów marszałkowskich. b.d. ok. 40% b.d. b.d. b.d. b.d. b.d % 70% b.d. 30% 15

16 Strategie rozwoju turystyki Produktowe i pozaproduktowe elementy Tab. 3. Produktowe i pozaproduktowe elementy regionalnych strategii turystyki Województwo biznesowa kulturowa wiejska aktywna przygraniczna ekoturystyka uzdrowiskowa pielgrzymkowa archeologiczna historyczna dolnoêlàskie wsparcie dla sektora turystycznego kujawsko- -pomorskie militarna przemysłowa szkolna medyczna dla kobiet sentymentalna Pi ç wiodàcych pozaproduktowych elementów strategii (% realizacji) integracja systemu promocji (w trakcie realizacji), rozwój LOT (projekt), edukacja sektora publicznego w zakresie gospodarki turystycznej (w trakcie realizacji), integracja systemu it (w trakcie realizacji), szkolenie dla bran y (w trakcie realizacji) lubuskie b.d. system Przyjazne podró owanie turystyczne po Łódzkiem wprowadzenie łódzkie systemu oznakowania w przestrzeni: szlaki wodne Pilicy i Warty, jednolite wytyczenie i oznakowanie szlaków rowerowych zorganizowanie zintegrowanej, łatwo dost pnej informacji turystycznej i promocja turystyczna województwa rozwój systemu informacji turystycznej (30%), promocja małopolskie turystyczna (30%), wzmocnienie podmiotów i struktur współpracy sektora regionalnej turystyki rozwój platformy współpracy małopolskiego rynku turystycznego (30%), budowa infrastruktury wspomagajàcej rozwój markowych produktów turystycznych rozwój infrastruktury turystycznej (5%) opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie Êlàskie Êwi tokrzyskie warmiƒsko- -mazurskie wielkopolskie zachodnio- -pomorskie + + rozwój turystyki zgodnie z zasadami zrównowa onego rozwoju racjonalne korzystanie ze Êrodowiska przyrodniczego, wzmocnienia gospodarki gmin i tworzenia miejsc pracy, poprawa wizerunku województwa, unowoczeênienia infrastruktury turystycznej, rozwój współpracy i partnerstwa w regionie, gminach (klastery) zasoby ludzkie, przestrzeƒ turystyczna, marketing i promocja, wsparcie instytucjonalne nowoczesna infrastruktura turystyczna i okołoturystyczna w obszarach wysokiej atrakcyjnoêci turystycznej, wysoka jakoêç podlaskiej turystyki, prognozowanie i programowanie popytu i potrzeb turystycznych dla poszczególnych obszarów i marek turystycznych województwa podlaskiego, partnerstwo na rzecz rozwoju sektora turystycznego w województwie rozwój zintegrowanego systemu informacji turystycznej województwa (system internetowy i regionalne centrum informacji turystycznej), budowa systemu oznakowania przy drogach (atrakcje, szlaki turystyczne), promocja turystyczna województwa, rozwój kapitału ludzkiego opartego na wiedzy skierowany na wzrost jakoêci usług, współpraca i partnerstwo na rzecz spójnego systemu zarzàdzania współpraca z PROT pod no sze nie do st p no Êci i ja ko Êci Êwiad czo nych usług tu ry stycz nych oraz bu do wa sys te mu wspar cia roz wo ju mar ko wych pro duk tów tu ry stycz nych (zmia na nie ko rzyst - ne go wi ze run ku re gio nu ja ko ob sza ru prze my sło we go, o zde gra do wa nym Êro do wi sku i nie atrak cyj ne go tu ry stycz nie), pro gno za roz wo ju tu ry sty ki w wo je wódz twie Êlà skim (sce na riu sze roz wo ju tu ry sty ki do 2013 r.) rozwój zasobów ludzkich (30-40%), marketing i promocja (50%), przestrzeƒ turystyczna (ok. 30%), wsparcie instytucjonalne (ok. 30%) budowa sieci informacji turystycznej (zrealizowano), budowa du ych hoteli z bazà kongresowà, standaryzacja usług, utworzenie ROT-u (zrealizowano), ochrona i rewitalizacja dziedzictwa kultury materialnej regionu rozwój walorów turystycznych, jakoêç przestrzeni i rozwój infrastruktury turystycznej, rozwój regionalnego marketingu turystycznego; rozwój aktywnoêci społecznej i kadr, rozwój bran owych struktur organizacyjnych zwi kszanie dost pnoêci turystycznej regionu (40%), opracowanie i wdro enie systemu badaƒ rynku turystycznego w regionie (20%), kształtowanie kadr na potrzeby obsługi ruchu turystycznego (25%), kształtowanie Êrodowiska w kontekêcie rozwoju przestrzeni turystycznej (45%), rozwój edukacyjnej i integracyjnej funkcji turystyki w regionie (30%) èródło: opracowanie na podstawie danych urz dów marszałkowskich. 16

17 Strategie rozwoju turystyki Podstawowe dane o strategiach rozwoju Tab. 4. Podstawowe dane o strategiach rozwoju turystyki w miastach powy ej 200 tys. mieszkaƒców Miasto Na zwa stra te gii (okres) Rok uchwa le nia Au tor stra te gii Or gan ko or dy nu jà cy wdra a nie Białystok c brak Bydgoszcz b.d. ( ) b.d. Wydział Rozwoju i Strategii Kierunkowi prezydenci 65% Urz du Miasta Bydgoszczy Cz stochowa d brak Gdaƒsk e Gdynia Strategia rozwoju turystyki miasta Gdyni wraz 2007 PART Urzàd Miasta Gdyni b.d. z programem rozwoju produktów turystycznych Katowice brak - Kraków Strategia rozwoju turystyki w Krakowie na 2006 Wy dział Pro mo cji i Tu ry sty ki Biuro Marketingu Turystycznego Miasta 40% lata Urz du Mia sta Kra ko wa Lublin brak - Łódê brak - Poznaƒ Strategia rozwoju rynku turystycznego w Poznaniu na lata AWF w Poznaniu, Instytut Turystyki w Warszawie Oddział Rozwoju Turystyki w Biurze Kształtowania Relacji Społecznych UMP Radom brak - Sosnowiec brak - Szczecin Strategia rozwoju Szczecina ( ), w ramach polityk bran owych: Polityka wspierania rozwoju turystyki ( ) 2002 (2006) Gmina Miasto Szczecin Zarzàd Miasta Szczecin, Rada Miasta Szczecin, Zespół wdra ajàcy strategi, Biuro Strategii i Rozwoju Miasta (takà nazw nosiło w czasie wdra ania SRS), Społeczne Forum Strategii b.d. Toruƒ Warszawa Wrocław Strategia rozwoju turystyki dla Torunia ( ) brak Strategia rozwoju turystyki dla Wrocławia na lata PART Rada Programowa do spraw wdra ania Strategii Rozwoju Turystyki dla Torunia b.d. F5 Konsulting i DolnoÊlàska Organizacja Turystyczna Sto pieƒ wdro e nia 90% ok. 30% Biuro Sportu, Turystyki i Rekreacji 50% c Miasto Białystok nie posiada strategii rozwoju turystyki, natomiast posiada opracowanie Strategia promocji i komunikacji marketingowej proinwestycyjnej, turystycznej i wewn trznej miasta Białystok ( ), 2008, opracowanie Eskadra Market Place organ koordynujàcy wdra anie Biuro Promocji Miasta w Departamencie Prezydenta, Miasta, Departament Strategii i Rozwoju d Miasto Cz stochowa nie posiada strategii rozwoju turystyki, natomiast posiada opracowanie Strategia promocji turystycznej miasta Cz stochowy na lata , który nie ma jednak rangi uchwały Rady Miasta. WczeÊniej przygotowane były Zało enia do strategii promocji turystycznej miasta Cz stochowy e Władze miasta Gdaƒsk nie wypełniły ankiety b.d. brak danych èródło: opracowanie na podstawie danych urz dów miast sprawdzone informacje czas na prenumeratę tel. (22) , e- mail: wt@wiadomosciturystyczne.pl 17

18 Strategie rozwoju turystyki Wdra anie zintegrowanego systemu Tab. 5. Produktowe i pozaproduktowe elementy strategii turystyki du ych miast Miasto Wiodàce produkty turystyczne Pi ç najwa niejszych pozaproduktowych elementów strategii Bia ły stok f Bia ły stok Ku piec ki Bia ły stok ar ty stycz ny Wer sal Pod la sia Bia ły stok eg zo tycz ny Bia ły stok j zy ko wy (Espe ran to) Bia ły stok ak tyw ny Mia sto Piel grzym ko we - bu do wa sil ne go wi ze run ku tu ry stycz ne go po przez spój ny sys tem dzia łaƒ mar ke tin go wych (ogól no pol ska kam pa nia pro mo cyj na mia sta, Ksi ga Iden ty fi ka cji Wi zu al nej oraz System Iden ty fi ka cji Wi zu al nej) - roz wój atrak cyj nej in fra struk tu ry tu ry stycz nej, spor to wej i re kre acyj nej - kształ to wa nie przy ja znej tu ry stycz nie prze strze ni miej skiej - roz wój po ten cja łu go spo dar cze go, kul tu ral ne go, na uko we go i spo łecz ne go mia sta Byd goszcz Wy spa Młyƒ ska b.d. Cz sto cho wa f Stra te gia nie wska zu je bez po Êred nio miej skich pro duk tów tu ry stycz nych, je dy nie wy mie nia ele men ty atrak cyj ne dla tu ry stów, war te pro mo wa nia. W ka ta lo gu dzia łaƒ pro mo cyj nych po stu lo wa ne jest siedem no wych even tów - cy klicz ne even ty (re ali zo wa ne cz Êcio wo lub pla no wa ne w zmo dy fi ko wa nej for mu le) - kam pa nie wi ze run ko we (nie re ali zo wa ne w 2010 r. m.in. z uwa gi na brak Êrod ków) - roz sze rze nie Miej skie go Sys te mu In for ma cji Tu ry stycz nej (wdro o ne go z udzia łem Êrod ków UE) utwo rze nie Cen trum Pro mo cji, stro ny zwià za nej z wdro e niem sys te mu iden ty fi ka cji wi zu al nej i stra te gii (przy j te in ne rozw. org., brak przy j cia opra co wa nia stra te gicz ne go w for mie uchwały) Gdy nia Gdy nia Open Art zło o ny z kil ku kom po nen tów, m.in. Gdy nia Glob kul tu ra, któ ry za kła da stwo rze nie szla ku ku li nar ne go Gdy ni. Wy da rze niem pro mu jà cym pro dukt był zre ali zo wa ny I Week end Ku li nar ny w Gdy ni. Obec nie pro dukt jest na dru gim eta pie wdra a nia. Gdy nia Mia sto Kre acji Gdyƒ ski Szlak Mo der ni zmu b.d. Kra ków Po znaƒ Szcze cin To ruƒ Wro cław ró ne wy da rze nia kul tu ral ne o zna cze niu mi dzy na ro do wym (fe sti wa le, wy sta wy, im pre zy ma so we) szla ki te ma tycz ne m.in. w opar ciu o mu ze al ne za so by mia sta tu ry sty ka kon gre so wa/biz ne so wa (dzia ła nia Biu ra Kon gre sów) re li gij ny fe no men Kra ko wa (Sank tu arium Mi ło sier dzia Bo e go i Êw. Fau sty ny, Cen trum Ja na Paw ła II Nie l kaj cie si!, in ni kra kow scy Êwi ci i bło go sła wie ni, Êwi ta i po bo noêç lu do wa oraz du cho wa pro po zy cja kra kow skich klasz to rów, ju da izm i kul tu ra y dow ska) tu ry sty ka hi sto rycz na im pre zy na wià zu jà ce do wa nych wy da rzeƒ i po sta ci hi sto rycz nych Obec nie nie wspie ra si ju roz wo ju pro duk tu opar te go na wa lo rach roz ryw ko wych mia sta (ze wzgl du na ochro n mar ki Kra ko wa) Po znaƒ ja ko mia sto dla or ga ni za cji kon fe ren cji Pro duk ty dla tu ry sty ki kul tu ro wej i kra jo znaw czej Nad rz d na mar ka mia sta Flo ating Gar den 2050 obej mu je m.in. szla ki tu ry stycz ne: ju ist nie jà ce (Miej ski Szlak Tu ry stycz ny) i no we (Trakt bo ta nicz ny i Trakt hi sto rycz ny na Cmen ta rzu Cen tral nym, Êcie ka tu ry stycz na Âla da mi Qu istor pow w Par ku Ka spro wi cza) wiel kie miej skie im pre zy let nie o cha rak te rze wod nym: Dni rze ki Od ry, Dni Mo rza Sa il Szcze cin, Fe sti wal Fa jer wer ków, pro mo cj przy pły wa jà cych z ca łe go Êwia ta stat ków wy ciecz ko wych Cru ise rów kre owa nie lo kal nych pro duk tów tu ry stycz nych, np. Pod zie mia szcze ciƒ skie, Lo ty nad Szcze ci nem, Park li no wy, Ki no Pio nier, Ce ra mi ka szcze ciƒ ska itp. To ruƒ UNE SCO Te atr Hi sto rii To ruƒ Ar ty stycz ny To ruƒ Na uko wy Cen trum Mia sta non stop fe sti wal ca ło rocz ny roz wi ni cie pro gra mu i idei fe sti wa lu Wro cław NON STOP Jar mark Trak tu Ku piec kie go Via Re gia pre zen ta cja kul tu ry miast le à cych przy eu ro pej skim i azja tyc kim szla ku Via Re gia Mo sty No wej Kul tu ry pro mo wa nie kunsz tu warsz ta tu ar ty sty i in te lek tu ali sty. - za an ga o wa nie si w pro ces two rze nia stra te gii i pla nów ope ra cyj nych przez wie le pod mio tów or ga ni za cji, in sty tu cji, a tak e eks per tów ze Êro do wi ska aka de mic kie go - wy two rze nie na wy ku kon sul to wa nia po my słów na po czàt ko wym eta pie pro ce su de cy zyj ne go - współ pra ca z bran à tu ry stycz nà (z or ga ni za cja mi zrze sza jà cy mi kil ka ty si cy pod mio tów dzia ła - jà cych na ryn ku tu ry stycz nym przy re ali za cji wspól nych przed si wzi ç) - bu do wa no wo cze snej in fra struk tu ry tu ry stycz nej i oko ło tu ry stycz nej sta no wià cej pod sta w dla naj bar dziej po à da nych dla mia sta kie run ków roz wo ju tu ry sty ki - dzia ła nia zmie rza jà ce do po pra wy ja ko Êci pro duk tu tu ry stycz ne go mia sta w tym usług (ga stro no mii, usług ho te lar skich, prze wod nic kich, dzia łal no Êci słu b miej skich stra y miej skiej, trans por tu pu blicz ne go), słu b gra nicz nych na lot ni sku - stra te gia pro mo cji ryn ku tu ry stycz ne go okre Êle nie naj wa niej szych ryn ków pro mo cyj nych i dzia łaƒ na po szcze gól nych ryn kach - o y wie nie te re nów nad odrzaƒ skich zwi k sze nie licz by wy da rzeƒ od by wa jà cych si nad wo dà - wy pro mo wa nie dzie dzic twa kul tu ro we go i przy rod ni cze go oraz sym bo li b dà cych iden ty fi ka to rem miej sca, umo li wia jà cych uto sa mia nie si miesz kaƒ ców ze swo im mia stem - zbu do wa nie spój ne go sys te mu ko mu ni ka cji i pro mo cji ze wn trz nej Szcze ci na oraz sys te mu in for ma cji tu ry stycz nej w mie Êcie (Sys tem Iden ty fi ka cji Miej skiej, w tym ozna ko wa nie tu ry stycz ne) - roz wój ró nych form tu ry sty ki ak tyw nej, wspie ra nie or ga ni za cji szkol nych i po zasz kol nych w za kre sie jej roz wo ju, po pu la ry zo wa nie tu ry sty ki we wszyst kich kr gach spo łe czeƒ stwa i roz bu dza nie za mi ło wa nia miesz kaƒ ców Szcze ci na do upra wia nia tu ry sty ki - za spo ka ja nie po trzeb in for ma cyj nych tu ry stów - kul tu ral ne im pre zy ma so we - wpro wa dze nie i ko or dy na cja Sys te mu In for ma cji Miej skiej - wpro wa dze nie i ko or dy na cja Sys te mu Iden ty fi ka cji Wi zu al nej (SIW) Urz du Miej skie go Wro cła wia - kształ to wa nie wi ze run ku i mar ki Wro cła wia - Pro mo cja tu ry sty ki biz ne so wej we Wro cła wiu - Mi dzy na ro do we Tar gi Tu ry stycz ne Wro cław f Mia sta Cz sto cho wa i Bia ły stok nie po sia da jà stra te gii roz wo ju tu ry sty ki. W ze sta wie niu i ana li zie uwzgl d nio no wi c Stra te gi pro mo cji tu ry stycz nej mia sta Cz sto cho wy na la ta oraz Stra te gi pro mo cji i ko mu ni ka cji mar ke tin go wej pro in we sty cyj nej, tu ry stycz nej i we wn trz nej mia sta Bia ły stok ( ) èródło: opracowanie na podstawie danych urz dów miast 18

19 Strategie rozwoju turystyki Wdra anie zintegrowanego systemu Tab. 6. Wdra anie zintegrowanego systemu informacji turystycznej w regionach Województwo Stopieƒ przygotowania ZSIT Dokument dotyczàcy regionalnego SIT Autor Koszt projektu dolnoêlàskie P Koncepcja rozwoju systemu informacji turystycznej na Dolnym Âlàsku DolnoÊlàska Organizacja Turystyczna kujawsko- -pomorskie - Najwa niejsze działania wynikajàce z wdra ania/projektu ZSIT P - - stworzenie portalu - stworzenie wojewódzkiego centrum informacji turystycznej - system szkoleƒ dla pracowników it lubelskie P/R - - kategoryzacja punktów it na ukoƒczeniu - przygotowanie portalu internetowego w fazie projektu - udział centrów it w mi dzynarodowych targach turystycznych realizacja na bie àco - działania zmierzajàce do powołania Regionalnego OÊrodka Informacji Turystycznej w fazie projektu - udział centrów it w promocji turystycznej krajowej i zagranicznej lubuskie łódzkie P Projekt systemu informacji turystycznej w województwie łódzkim Wydział ds. Wojewódzkiego Systemu Informacji Turystycznej małopolskie R Ma ło pol ski Sys tem In for ma cji Tu ry stycz nej (MSIT) kon cep cja funk cjo no wa nia zin te gro wa ne go, re gio nal ne go sys te mu in for ma cji tu ry stycz nej oraz stu dium wy ko nal no Êci pro jek tu PART ok zł - integracja placówek Êwiadczàcych usługi informacji turystycznej faza projektowa - publikacja materiałów informacyjnych faza projektowa - rozwój sieci placówek it faza projektowa - stworzenie i rozwój oficjalnego portalu turystyczno-krajoznawczego faza realizacji - znakowanie dróg publicznych i atrakcji turystycznych faza projektowa - stworzenie systemu jednostek informacji turystycznej w województwie (50%) - stworzenie cyfrowego systemu informacji turystycznej (30%) - stworzenie zintegrowanego systemu oznakowania atrakcji turystycznych w województwie (50%) - stworzenie systemu szkoleƒ dla pracowników it w ramach MSIT (20%) - promocja systemu MSIT (40%) opolskie P/R - - certyfikacja punktów informacji turystycznej w realizacji - działania promocyjne na krajowych i mi dzynarodowych targach turystycznych podkarpackie R Program promocji Centrum Wspierania Turystyki Transgranicznej (koncepcja efektywnej promocji regionu, powiatów i gmin zrzeszonych w PROT i jej partnerów) podlaskie P Regulamin Certyfikacji Informacji Turystycznej w Województwie Podlaskim PROT pomorskie R Studium wykonalnoêci ZSIT WP Agencja Rozwoju Pomorza ok zł Êlàskie R Program Rozwoju i Funkcjonowania Âlàskiego Systemu Informacji Turystycznej (program operacyjny do Strategii rozwoju turystyki) PART Êwi tokrzyskie R Pro gram pro mo cji wraz z re gio nal nym sys te mem in for ma cji tu ry stycz nej dla wo je wódz twa Êwi to krzy skie go na la ta ROT Woj. Âwi tokrzyskiego zł - stworzenie systemu pozyskiwania, przetwarzania i rozpowszechniania informacji w powiàzaniu z centrami i punktami informacji turystycznej - znakowanie znakami turystycznymi obiektów i atrakcji turystycznych - certyfikacja centrów i punktów informacji turystycznej - certyfikacja punktów informacji turystycznej w regionie - stworzenie Interaktywnego Systemu Informacji Turystycznej - zakup i monta 245 kiosków multimedialnych infomatów - utworzenie Regionalnego Centrum Informacji Turystycznej w adaptowanym w ramach projektu obiekcie Brama Wy ynna - szkolenia dla pracowników it - zakup wyposa enia komputerowego dla stanowisk w punktach it - certyfikacja punktów informacji turystycznej - wyposa enie w niezb dny sprz t 67 punktów informacji turystycznej - rozbudowa regionalnego portalu informacji turystycznej i zasilenie go w treêci turystyczne - kompleksowe oznakowanie atrakcji turystycznych województwa Êlàskiego (ok. 950 znaków) - zainstalowanie 101 infokiosków na terenie województwa - publikacja materiałów promocyjnych i informacyjnych - uruchomienie Regionalnego Centrum Informacji Turystycznej w Kielcach oraz uruchomienie bàdê doposa enie (meble, sprz t komputerowy i audiowizualny) nowych 20 Punktów i 10 Centrów Informacji Turystycznej - certyfikacja Centrów i Punktów it na terenie województwa - oznakowanie dojazdu do RCIT/CIT/PIT w postaci znaków drogowych E-22 i drogowych tablic informacyjnych D-34 (220 szt.) - uru cho mie nie por ta lu tu ry stycz ne go to krzy skie.tra vel i je go in te gra cja z 13 por ta la mi po wia to wy mi (w chwi li obec nej wdro o no 4 por ta le, po zo sta łe do koƒ ca paê dzier ni ka) - szkolenia z zakresu obsługi klienta w Punkcie it (współfinansowane przez POT) 19

20 Strategie rozwoju turystyki Rodzaje promocji turystycznej Województwo warmiƒsko- -mazurskie Stopieƒ przygotowania ZSIT Dokument dotyczàcy regionalnego SIT Autor Koszt projektu Najwa niejsze działania wynikajàce z wdra ania/projektu ZSIT R - - jednolite oznakowanie (realizacja zatwierdzonego w ramach RPO projektu Modernizacja sieci punktów IT wykonanie ) - jednolite oprogramowanie (j.w.) - zbieranie danych dot. ruchu turystycznego (od 2008 r.) - oznakowanie turystyczne dróg (realizacja projektu w ramach RPO Oznakowanie turystyczne dróg Warmii i Mazur do koƒca 2010 r.) - regionalny portal turystyczny (projekt zło ony do RPO) wielkopolskie R System informacji turystycznej w Wielkopolsce - certyfikacja punktów informacji turystycznej - rozwój systemu turystycznych znaków drogowych zachodniopomorskie P - - Uwagi: P faza projektowa, R faza realizacji èródło: opracowanie na podstawie danych urz dów marszałkowskich. Tab. 7. Główne rodzaje promocji turystycznej wykorzystywane w polskich regionach Województwo Rodzaje promocji dolnoêlàskie organizacja kampanii promocyjnych skupionych na okreêlonych obszarach geograficznych regionu oraz produktach turystycznych kujawsko-pomorskie udział w targach turystycznych krajowych i zagranicznych, opracowywanie i wdra anie kampanii online lubelskie udział w targach turystycznych krajowych i zagranicznych, opracowywanie i wdra anie kampanii wizerunkowych w mediach krajowych i bran owych, opracowywanie i wdro enie kampanii smakowej lubuskie udział w targach turystycznych krajowych i zagranicznych łódzkie udział w targach turystycznych krajowych i zagranicznych, udział w wydarzeniach turystycznych, publikacje materiałów promocyjnych w ró nych wersjach j zykowych (przewodniki, mapy, foldery, albumy), informacje w mediach filmy o tematyce turystycznej emitowane w telewizji regionalnej, audycje radiowe, artykuły w prasie regionalnej, ogólnopolskiej i specjalistyczne, portal turystyczny współpraca w ramach regionów partnerskich małopolskie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie Êlàskie Êwi tokrzyskie warmiƒskomazurskie wielkopolskie udział w targach turystycznych krajowych i zagranicznych, realizacja plebiscytów na najlepsze usługi turystyczne w Małopolsce, organizowanie wizyt studyjnych dla dziennikarzy krajowych i zagranicznych, opracowywanie wydawnictw produktowych w kilku wersjach j zykowych, opracowywanie i wdra anie kampanii wizerunkowych na terenie kraju i na rynkach zagranicznych, przygotowanie strony internetowej w kilku wersjach j zykowych organizacja targów turystycznych, publikacja folderów, map, broszur, organizacja study tour po Opolszczyênie, współorganizacja imprez o charakterze wojewódzkim, udzielanie dotacji dla stowarzyszeƒ udział w targach turystycznych krajowych i zagranicznych, udział w wystawach turystyczno gospodarczych, wydawanie informatorów turystycznych, przewodników, folderów, prezentacji multimedialnych w kilku wersjach j zykowych, organizacja objazdów studyjnych dla dziennikarzy krajowych i zagranicznych oraz touroperatorów, organizacja konferencji i warsztatów z zakresu turystyki, organizacja konkursów upowszechniajàcych atrakcje turystyczne, przyjmowanie dziennikarzy z prasy, radia i telewizji oraz przewodników (z kraju i z zagranicy) w celu prezentacji atrakcji województwa udział w targach turystycznych krajowych i zagranicznych, organizacja wizyt studyjnych dla dziennikarzy zagranicznych, wydawanie publikacji promocyjno- -informacyjnych, udział w ró nego rodzaju imprezach promocyjnych opracowywanie i wdra anie turystycznych kampanii promocyjnych, współpraca z Trójmiastem i liniami lotniczymi oraz promowymi w zakresie turystycznej promocji województwa w destynacjach ich połàczeƒ organizacja kampanii reklamowych regionalnych oraz zagranicznych, przygotowanie i pokazanie prezentacji o regionie na imprezach krajowych i zagranicznych, reklama we wszystkich klasycznych mediach - spoty telewizyjne, reklama w radiu, reklama prasowa, na billboardach, wykorzystanie znanych osób zafascynowanych regionem udział w targach turystycznych krajowych i zagranicznych, opracowywanie i wdra anie kampanii promocyjnych (np. internetowej, outdoorowej), stworzenie systemu informacji turystycznej, portalu turystycznego, banku wizerunków regionu, organizacja imprez promocyjnych, organizacja wizyt studyjnych dziennikarzy i touroperatorów, reklama w mediach, prowadzenie badaƒ wizerunkowych, publikacja materiałów promocyjnych (wydawnictwa i gad ety), przygotowywanie spotów reklamowych (TVN), filmów (TVP3) i akcji medialnych, wykonanie i monta witaczy promujàcych produkty turystyczne, oznakowanie punktów informacji turystycznej i dojazdu do nich promocja internetowa, organizacja i udział w targach, wystawach i prezentacjach, organizacja wizyt studyjnych, publikacja wydawnictw, opracowywanie i wdra anie kampanii wizualno-medialnych (w ramach RPO) udział w targach turystycznych krajowych i zagranicznych, promocja w regionach partnerskich, udział w imprezach krajowych i zagranicznych, organizacja wizyt studyjnych dla dziennikarzy krajowych i zagranicznych, prowadzenie portalu rozwój usług Wojewódzkiej Informacji Turystycznej, organizacja konkursów promujàcych region, publikacja materiałów promocyjnych èródło: opracowanie na podstawie danych urz dów marszałkowskich. 20

21 Strategie rozwoju turystyki Turystyczne kampanie Tab. 8. Turystyczne kampanie promocyjne w województwach Województwo Rodzaje promocji dolnoêlàskie - kampanie promocyjne budowanie wizerunku okreêlonych linii i grup produktów turystycznych oraz zwi kszenie ruchu turystycznego (w tym przyjazdu turystów zagranicznych) Promocja markowych produktów turystycznych Dolnego Âlàska (zrealizowany), Promocja turystyki aktywnej na Dolnym Âlàsku i Projekt promocyjny ze Êrodków europejskich w planach DOT (projekty planowane) - kampanie działania dotyczàce planowania i wspierania cyklicznych kampanii promocyjnych skupionych na okreêlonych obszarach geograficznych regionu oraz produktach turystycznych kujawsko-pomorskie - kampanie online lubelskie Opracowanie i wdro enie systemu promocji województwa lubelskiego (w ramach RPO) - kampania wizerunkowa TVN, TVN24, TVN Warszawa, POLSAT ( ) (rynek krajowy) - kampania w oparciu o bran owe media (rynek krajowy) - Smaki Lubelszczyzny kampania smakowa promocja produktów regionalnych, kuchni regionalnej festyny, kiermasze w oêmiu najwi kszych miastach kraju ( ). małopolskie - kampanie wizerunkowe na terenie kraju i na rynkach zagranicznych: Hiszpania, Wielka Brytania pomorskie - Czas na Bałtyk (z samorzàdem województwa zachodniopomorskiego), zaproszenie do wypoczynku nad polskim morzem - Pomorskie dobry kurs (wdra ana), ukazanie intrygujàcego wizerunku całego regionu. Oparta na silnej marce województwa pomorskiego oraz na wybranych kierunkach rozwoju turystyki Êlàskie - Âlàskie. Pozytywna energia (2008) pokazała region jako emanujàcy pozytywnà energià, pewny siebie i wesoły, a jego mieszkaƒców jako ludzi z poczuciem humoru (regionalna) - Âlàskie. Na wyciàgni cie r ki (2009) (reklama, konkurs) zach cała mieszkaƒców do podró owania po okolicy. Oprócz standardowych działaƒ reklamowych zorganizowano konkurs (regionalna) - Szlaku Zabytków Techniki oraz Êwi ta Szlaku Industriada (2010) celem jest pokazanie, e dziedzictwo przemysłowe jest nie tylko cz Êcià przeszłoêci województwa, ale ogromnym atutem teraêniejszoêci (koncerty, prezentacje, wystawy, warsztaty, pokazy filmów, degustacje oraz konkursy) (regionalna) - Pozytywnie nakr ceni polecajà. Âlàskie pozytywna energia (2009) Kampania promocyjna opierała si na dynamicznym uj ciu ró nych zainteresowaƒ i pasji, które mo na realizowaç w województwie Êlàskim. Główny przekaz reklam koncentrował si na pozytywnych, wyrazistych emocjach (reklama we wszystkich klasycznych mediach zach cajàca do odwiedzin regionu Êlàskiego turystów z terenu całej Polski) (ogólnopolska) - Pasjonauci polecajà. Âlàskie pozytywna energia (2010) prezentujàca region jako miejsce pełne energetyzujàcych atrakcji turystycznych (reklamy w głównych stacjach telewizyjnych, w rozgłoêniach radiowych i na billboardach, specjalna strona kampanii na Facebook) (ogólnopolska) - Guck mal! Slesien kampania promocyjna na terenie Północnej Nadrenii-Westwalii w Niemczech (2010) zwrócenie uwagi na Âlàskie jako zupełnie inne, ni to utrwalone w stereotypach (m.in. impreza promocyjna w Dusseldorfie, podczas której zaprezentowano atrakcje turystyczne Âlàskiego, Êlàski design, potrawy kuchni regionalnej, liczne koncerty i wyst py folkowe) (zagraniczna) Êwi tokrzyskie - Kampania promocyjna województwa Êwi tokrzyskiego (w fazie realizacji) - Wykreowanie i promocja markowych produktów turystycznych Województwa Âwi tokrzyskiego oraz ich kompleksowe oznakowanie (projekt) W ramach obu tych projektów realizowanych jest szereg działaƒ promocyjnych zarówno na rynku polskim, jak i zagranicznym, m.in. jest to stworzenie systemu informacji turystycznej, stworzenie portalu turystycznego, organizacja imprez promocyjnych, udział w targach krajowych i zagranicznych, stworzenie banku wizerunków regionu, wizyty studyjne dziennikarzy i touroperatorów, reklama w mediach, kampania outdoorowa, badania wizerunkowe, materiały promocyjne (wydawnictwa i gad ety), spoty reklamowe w TVN, akcje medialne, kampania internetowa, product placement (serial Ojciec Mateusz w TVP1), filmy promocyjne z TVP3 i wiele innych, wykonanie i monta witaczy promujàcych produkty turystyczne, oznakowanie punktów informacji turystycznej i dojazdu do nich warmiƒsko- - kampania wizualno-medialna ( ) w ramach RPO -mazurskie èródło: opracowanie na podstawie danych urz dów marszałkowskich. Tab. 9. Główne rodzaje promocji turystycznej wykorzystywane w du ych polskich miastach Miasto Rodzaje promocji Białystok prezentacja miasta na polskich i mi dzynarodowych targach turystycznych, wydawanie materiałów promocyjnych w ró nych j zykach, przygotowywanie gad etów promocyjnych, udział w ogólnopolskich i lokalnych imprezach kulturalnych (np. Dni Miasta), reklama w gazetach bran owych, w radiu ogólnopolskim, w telewizjach regionalnych, w internecie, w prasie ogólnopolskiej, na bilboardach i citylightach, udział w Âwiatowym Kongresie Esperanto (2009), współpraca mi dzynarodowa przy wizytach studyjnych Cz stochowa Gdynia Katowice poprawa jakoêci informacji na temat organizowanych imprez (informator, strona cgk.czestochowa.pl, portal info.czestochowa.pl w ramach Miejskiego Systemu Informacji Turystycznej), przygotowywanie tematycznych kampanii promocyjnych, eksponujàcych tak e walory turystyczne najbli szej okolicy (np. kampania lotniskowa Cztery pory roku na Jurze ), prezentacja miasta na polskich i mi dzynarodowych targach turystycznych, wydawanie ró norodnych materiałów promocyjno-informacyjnych (wydawnictwa, multimedia) promocja miasta w wydawnictwach oraz na portalach internetowych, promocja miasta poprzez wydarzenia m.in. Heineken Open er, Gdynia Design Days, Gdynia Saling Days, Ogólnopolskie Spotkania Podró ników, eglarzy i Alpinistów, Festiwal Polskich Filmów Fabularnych, Weekend Kulinarny, udział w projektach turystycznych np. Czas na Bałtyk, promocja poprzez kampanie wizerunkowe m.in. Wiejjj do Gdyni, Mistrzostwa Âwiata w Odpoczywaniu powołanie Convention Bureau Katowice, którego zadaniem jest promocja miasta jako dobrej destynacji do organizacji wszelakiego rodzaju spotkaƒ biznesowych; prezentacja miasta na polskich i mi dzynarodowych targach turystycznych; publikacje materiałów promocyjnych w ró nych j zykach; udział w pracach promocyjnych Âlàskiej Organizacji Turystycznej 21

22 Strategie rozwoju turystyki Główne rodzaje promocji turystycznej Miasto Kraków Lublin Łódê Poznaƒ Radom Szczecin Toruƒ Warszawa Wrocław Rodzaje promocji wszystkie tradycyjne i wykreowane nowe organizacja i wdra anie ogólnopolskich kampanii wizerunkowych marki miasta Lublin (np. film w kinach zach cajàcy do przyjazdu) i produktowych (np. impreza Carnaval Sztuk-Mistrzów), opracowywanie materiałów promocyjnych: informatory i foldery w kilku wersjach j zykowych oraz gad etów, prowadzenie oficjalnego serwisu internetowego miasta Lublin udział w krajowych i zagranicznych targach turystycznych, udział w cyklicznych imprezach kulturalnych, współpraca Lublina z miastami partnerskimi, zaanga owanie w projekt Europejska Stolica Kultury 2016 udział w krajowych i zagranicznych targach turystycznych, przygotowanie i dystrybucja wydawnictw: przewodniki, informatory turystyczne i kulturalne, ulotki tematyczne, mapy, reklamy, artykuły w prasie bran owej, organizowanie study tour dla dziennikarzy i touroperatorów, organizowanie spotkaƒ z przedstawicielami placówek dyplomatycznych, stworzenie systemu informacji turystycznej, przygotowanie turystycznego portalu internetowego umieszczenie tablic informacyjnych na dworcach PKP i lotnisku, współpraca z POT, ROT i Polskimi OÊrodkami Informacji Turystycznej za granicà, opracowanie i realizacja badaƒ ruchu turystycznego, organizacja imprez i spotkaƒ edukacyjnych dla mieszkaƒców Łodzi, szczególnie dzieci i młodzie y udział w krajowych i zagranicznych targach turystycznych, udział w akcjach promocyjnych w kraju i za granicà, opracowanie publikacji prasowych i internetowych w ró nych j zykach, wyemitowanie promocyjnych audycji radiowych, organizacja study press (Niemcy, Hiszpania, Włochy, kraje Beneluxu) współpraca z Mazowieckà Regionalnà Organizacjà Turystycznà, promocja atrakcji i wydarzeƒ turystycznych w magazynie Na szlaku Ksià àt Mazowieckich opracowanie strony internetowej opracowanie i rozpowszechnienie materiałów promocyjnych drukowanych i multimedialnych, reklama w mediach głównie prasa bran owa (w przypadku wydarzeƒ tak e radio, TV), reklama w wydawnictwach bran owych, organizacja study tourów, udział w targach i wystawach organizacja wielkich wydarzeƒ plenerowych zwianych z wodà udział w krajowych i zagranicznych targach turystycznych opracowanie i wdra anie kampanii realizowanych w kraju i zagranicà dotyczàcych przywracaniu ÊwiadomoÊci o zwiàzku Chopina z Warszawà, np.: kampania internetowa Odwiedê Chopina w Warszawie, kampania Warszawy w telewizji CNN (wyprodukowane przez Warszaw spoty Visit Chopin in Warsaw uzupełniajà program i-list Poland ), wysyłanie do szkolnych bibliotek ksià ki pt. Warszawa Chopina, prezentacja oferty zwiàzanej z Chopinem na mi dzynarodowych targach turystycznych, multimedialne show muzyczne w Tokio i Szanghaju (2010) łàczyło w innowacyjny sposób muzyk Chopina i prezentacj Warszawy udział w krajowych i zagranicznych festiwalach, targach turystycznych (Berlin), promocja poprzez organizacj imprez sportowych majàcych wysokà rang, takich jak np. Liga Âwiatowa Siatkówka M czyzn, Mistrzostwa Europy w Koszykówce M czyzn, kwalifikacje w piłce r cznej do Olimpiady w Pekinie, Euro 2012, współpraca z instytucjami społecznymi, kulturalnymi i naukowymi, organizacjami gospodarczymi oraz organami administracji rzàdowej i samorzàdu terytorialnego w podejmowaniu działaƒ majàcych na celu promocj gospodarczà Wrocławia, współpraca z krajowymi i zagranicznymi instytucjami i organizacjami politycznymi oraz gospodarczymi w zakresie udzielania informacji o mo liwoêciach inwestowania we Wrocławiu, przygotowywanie i koordynacja przedsi wzi ç zwiàzanych z udziałem w krajowych i zagranicznych imprezach wystawienniczo-targowych èródło: opracowanie na podstawie danych urz dów miast Bibliografia: Brol R. (red.), 2004, Ekonomika i zarzàdzanie miastem, Wyd. AE we Wrocławiu, Wrocław åwikliƒska J., 2008, Miejsce instrumentów public relations w strategiach promocyjnych miast i regionów, [w:] G. Gołembski (red.), Turystyka jako czynnik wzrostu konkurencyjnoêci regionów w dobie globalizacji, Akademia Ekonomiczna, Poznaƒ, ss Gliƒski B., Kuc B.R., Szczepankowski P., 1996, Zarzàdzanie strategiczne geneza, rozwój, priorytety, Warszawa Kornak A.S., Rapacz A., 2001, Zarzàdzanie turystykà i jej podmiotami w miejscowoêci i regionie, Wyd. AE im. Oskara Langego, Wrocław Kosidowski W., Potoczek A., 2001, Strategia rozwoju jako instrument podnoszenia konkurencyjnoêci lokalnych jednostek terytorialnych, [w:] W. Kosidowski (red.), Strategie i polityka rozwoju lokalnego: na przykładzie Polski północno-wschodniej, Wyd. Wszechnica Mazurska, Olecko. Kot J., 2003, Zarzàdzanie rozwojem gmin a praktyka planowania strategicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódê Kornak A.S., Rapacz A., 2001, Zarzàdzanie turystykà i jej podmiotami w miejscowoêci i regionie, Wyd. AE im. Oskara Langego, Wrocław Meyer B., Milewski D., 2009, Strategie rozwoju turystyki w regionie, PWN, Warszawa Michałowski K., Ziółkowski R., 2002, Zarzàdzanie turystykà, Wyd. Politechnika Białostocka, Białystok Milewski D., 2006, Strategie rozwoju turystyki, jako instrument lokalnej i regionalnej polityki turystycznej, Ekonomiczne Problemy Turystyki nr 6, Zeszyty Naukowe nr 439, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Szczeciƒskiego, Szczecin, s. 199 Miszczuk A., 1999, Strategia rozwoju gminy, [w:] W. Gorzym-Wilkowski, A. Miszczuk, M. Miszczuk, K. uk, Zarys ekonomiki gminy, Wyd. Norbertinum, Lublin. Niezgoda A., 2000, Marketing obszarów turystycznych, Problemy Turystyki nr 1-2, ss Rochmiƒska A., Stasiak A., 2004, Strategie rozwoju turystyki, Turystyka i Hotelarstwo nr 6, s. 9-45, Wyd. WSTH, Łódê Wysocka E., Koziƒski J., 2000, Strategia rozwoju regionalnego i lokalnego po reformie administracyjnej paƒstwa, Wyd. Difin, Warszawa. 22

23

24

Rozwiązywanie umów o pracę

Rozwiązywanie umów o pracę Ryszard Sadlik Rozwiązywanie umów o pracę instruktaż, wzory, przykłady Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o. Gdańsk 2012 Wstęp...7 Rozdział I Wy po wie dze nie umo wy o pra cę za war tej na

Bardziej szczegółowo

POLA ELEKTROMAGNETYCZNE

POLA ELEKTROMAGNETYCZNE 5. Pro mie nio wa nie elek tro ma gne tycz ne (PEM) nie jo ni - zu ją ce wy stę pu je w po sta ci na tu ral nej (źró dła mi są Zie - mia, Słoń ce, zja wi ska at mos fe rycz ne) oraz sztucz nej (zwią za

Bardziej szczegółowo

PRAWO ODRĘBNEJ WŁASNOŚCI LOKALU

PRAWO ODRĘBNEJ WŁASNOŚCI LOKALU PRAWO SPÓŁDZIELCZE I MIESZKANIOWE... Część 6, rozdział 1, punkt 4.1, str. 1 6.1.4. PRAWO ODRĘBNEJ WŁASNOŚCI LOKALU 6.1.4.1. Usta no wie nie od ręb nej wła sno ści Z człon kiem spół dziel ni ubie ga ją

Bardziej szczegółowo

Kluczpunktowaniaarkusza Kibicujmy!

Kluczpunktowaniaarkusza Kibicujmy! Kluczpunktowaniaarkusza Kibicujmy! KLUCZODPOWIEDZIDOZADAŃZAMKNIĘTYCH zadania 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. Poprawna odpowiedź D B A D C D D C B C C B D B B C B

Bardziej szczegółowo

Kluczpunktowaniaarkusza Kibicujmy!

Kluczpunktowaniaarkusza Kibicujmy! Kluczpunktowaniaarkusza Kibicujmy! KLUCZODPOWIEDZIDOZADAŃZAMKNIĘTYCH zadania 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. Poprawna odpowiedź D B A D C D D C B C C B D B B C B

Bardziej szczegółowo

Rewolucja dziewczyn na informatyce

Rewolucja dziewczyn na informatyce Rewolucja dziewczyn na informatyce Wro ku aka de mic kim 2017/18 od no to wa no w Pol sce naj więk szy w hi sto rii przy rost licz by stu den tek kie run ków in for ma tycz nych o 1179 w ska li kra ju

Bardziej szczegółowo

ORGANIZACJA I ZARZĄDZANIE WSTĘP...9 ISTO TA I PRZED MIOT NA UKI O OR GA NI ZA CJI...11

ORGANIZACJA I ZARZĄDZANIE WSTĘP...9 ISTO TA I PRZED MIOT NA UKI O OR GA NI ZA CJI...11 SPIS TRE ŚCI WSTĘP.....................................................9 ROZ DZIAŁ I ISTO TA I PRZED MIOT NA UKI O OR GA NI ZA CJI.......................11 1. TEO RIE OR GA NI ZA CJI A NA UKI O ZAR ZĄ

Bardziej szczegółowo

I. TE MAT LEK CJI: W a dza usta wo daw cza, czy li kto two rzy pra wo II. ZA O E NIA ME TO DYCZ NE:

I. TE MAT LEK CJI: W a dza usta wo daw cza, czy li kto two rzy pra wo II. ZA O E NIA ME TO DYCZ NE: 44 Scenariusz 10 I. TE MAT LEK CJI: W a dza usta wo daw cza, czy li kto two rzy pra wo II. ZA O E NIA ME TO DYCZ NE: Te ma ty ka lek cji do ty czy pod r cz ni ka Wie dza o spo e czeƒ stwie, cz Êç I. Pod

Bardziej szczegółowo

W I L K A P R Z E W A G A P R Z E Z J A K O Ś Ć Master Key

W I L K A P R Z E W A G A P R Z E Z J A K O Ś Ć Master Key Master Key Zalety i korzyści Ochro na praw na klu cze sys te mo we pro du ko wa ne są wy łącz nie w fir mie WIL KA. Ponad to WIL KA chro ni je przed nie upraw nio ną pro duk cją, umiesz - cza jąc na nich

Bardziej szczegółowo

przekrój prostokàtny

przekrój prostokàtny Szcze gól ne miej sce w wen ty la cji me cha nicz nej znaj du je wen ty - la cja o prze kro ju pro sto kąt nym. Co raz czę ściej sto so wa na i co raz czę ściej po szu ki wa na przez wy ko naw ców. Naj

Bardziej szczegółowo

Na jaką pomoc mogą liczyć pracownicy Stoczni?

Na jaką pomoc mogą liczyć pracownicy Stoczni? 2 Na jaką pomoc mogą liczyć pracownicy Stoczni? biuletyn informacyjny dotyczący ochrony praw pracowników USTA WA z dnia 19 grud nia 2008 r. o po stę po wa niu kom pen sa cyj nym w pod mio tach o szcze

Bardziej szczegółowo

Obcinanie gałęzi i ścinanie drzewa

Obcinanie gałęzi i ścinanie drzewa Obcinanie gałęzi i ścinanie drzewa Zasady bezpieczeństwa WAŻNE Przed użyciem piły należy uważnie przeczytać instrukcję obsługi, dołączoną do urządzenia. 1. Pi łę na le ży moc no trzy mać obiema rę ka mi.

Bardziej szczegółowo

Świat współczesny. 1 wy mie nia głów ne kie run ki pol skiej. z sąsia da mi i pań stwa mi Unii Eu ro - wymienia zadania am ba sa d i kon -

Świat współczesny. 1 wy mie nia głów ne kie run ki pol skiej. z sąsia da mi i pań stwa mi Unii Eu ro - wymienia zadania am ba sa d i kon - 1 Plan wy ni ko wy Pol ska we współ - cze snym świe cie NA TO od zim nej woj ny do współ - ist nie nia In te gra cja eu ro - pej ska Pol ska w sys te - mie po li tycz nym i go spo dar czym Świat współczesny

Bardziej szczegółowo

FASADY FOTOWOLTAICZNE

FASADY FOTOWOLTAICZNE JANUSZ MARCHWIŃSKI FASADY FOTOWOLTAICZNE TECHNOLOGIA PV W ARCHITEKTURZE WARSZAWA 2012 SPIS TREŚCI WSTĘP...........................................................7 1. Przedmiot, uzasadnienie i cel pracy....................................7

Bardziej szczegółowo

Fotografia kliniczna w kosmetologii i medycynie estetycznej

Fotografia kliniczna w kosmetologii i medycynie estetycznej aparatura i technika Dr n. farm. Sławomir Wilczyński Katedra i Zakład Biofizyki Wydziału Farmaceutycznego z OML w Sosnowcu, SUM w Katowicach Kierownik Katedry: prof. zw. dr hab. n. fiz. Barbara Pilawa

Bardziej szczegółowo

w umowach dotyczących

w umowach dotyczących Niezbędne postanowienia w umowach dotyczących utworów audiowizualnych Produkcja utworu audiowizualnego wymaga nie tylko sporych nakładów finansowych i organizacyjnych, ale również współpracy wielu podmiotów

Bardziej szczegółowo

250 pytań rekrutacyjnych

250 pytań rekrutacyjnych 250 pytań rekrutacyjnych które pomogą Ci zatrudnić właściwych ludzi 250 pytań rekrutacyjnych, które pomogą Ci zatrudnić właściwych ludzi Autorzy Katarzyna Chudzińska dyrektor zarządzający zasobami ludzkimi

Bardziej szczegółowo

KRYTERIA OCENIANIA ODPOWIEDZI Próbna Matura z OPERONEM i Gazetą Wyborczą. Wiedza o społeczeństwie Poziom podstawowy

KRYTERIA OCENIANIA ODPOWIEDZI Próbna Matura z OPERONEM i Gazetą Wyborczą. Wiedza o społeczeństwie Poziom podstawowy KRYTERIA OCENIANIA ODPOWIEDZI Wiedza o społeczeństwie Poziom podstawowy Listopad 2011 W ni niej szym sche ma cie oce nia nia za dań otwar tych są pre zen to wa ne przy kła do we po praw ne od po wie dzi.

Bardziej szczegółowo

KRYTERIA OCENIANIA ODPOWIEDZI Próbna Matura z OPERONEM. Wiedza o społeczeństwie Poziom rozszerzony

KRYTERIA OCENIANIA ODPOWIEDZI Próbna Matura z OPERONEM. Wiedza o społeczeństwie Poziom rozszerzony KRYTERIA OCENIANIA ODPOWIEDZI Próbna Matura z OPERONEM Wiedza o społeczeństwie Poziom rozszerzony Listopad 2011 W ni niej szym sche ma cie oce nia nia za dań otwar tych są pre zen to wa ne przy kła do

Bardziej szczegółowo

Wpro wa dze nie dzie ci w tym wie ku

Wpro wa dze nie dzie ci w tym wie ku DZIELIMY SIĘ DOŚWIADCZENIAMI Europejski Dzień Wiosny Eu ro pej ski Dzień Wio sny w Szko le Pod sta wo wej nr 59 im. Ja na Ma tej ki w kla sach na ucza nia zin te gro wa ne go za ini cjo wa li na uczy cie

Bardziej szczegółowo

Jaki podatek. zapłaci twórca? podatki. prawo. Twór ca i ar ty sta wy ko naw ca w pra wie au tor skim

Jaki podatek. zapłaci twórca? podatki. prawo. Twór ca i ar ty sta wy ko naw ca w pra wie au tor skim Jaki podatek zapłaci twórca? Zbliża się czas rozliczenia z fiskusem. Wielu twórcom rozliczenia podatkowe mogą nastręczać trudności, zwłaszcza, gdy prowadzą kilka rodzajów działalności, albo osiągają przychody

Bardziej szczegółowo

KRYTERIA OCENIANIA ODPOWIEDZI Próbna Matura z OPERONEM Geografia Poziom podstawowy

KRYTERIA OCENIANIA ODPOWIEDZI Próbna Matura z OPERONEM Geografia Poziom podstawowy KRYTERIA OCENIANIA ODPOWIEDZI Próbna Matura z OPERONEM Geografia Poziom podstawowy Listopad 2011 W ni niej szym sche ma cie oce nia nia za dań otwar tych są pre zen to wa ne przy kła do we po praw ne od.

Bardziej szczegółowo

Konstruowanie Indywidualnych Programów Edukacyjno-Terapeutycznych

Konstruowanie Indywidualnych Programów Edukacyjno-Terapeutycznych Konstruowanie Indywidualnych Programów Edukacyjno-Terapeutycznych BE ATA DZIE WIĘC KA Głów nym za da niem wy cho waw czo dy - dak tycz nym re ali zo wa nym przez pla - ców ki przed szkol ne jest stwo rze

Bardziej szczegółowo

STA TUT ZWI Z KU KY NO LO GICZ NE GOWPOL SCE

STA TUT ZWI Z KU KY NO LO GICZ NE GOWPOL SCE Statut Zwi zku Kynologicznego w Polsce 2/ 1 STA TUT ZWI Z KU KY NO LO GICZ NE GOWPOL SCE Roz dzia³ I Po sta no wie nia og l ne 1 Sto wa rzy sze nie no si na zw Zwi zek Ky no lo gicz ny w Pol sceµ zwa ny

Bardziej szczegółowo

Modele odpowiedzi do arkusza Próbnej Matury z OPERONEM. Wiedza o społeczeństwie Poziom podstawowy

Modele odpowiedzi do arkusza Próbnej Matury z OPERONEM. Wiedza o społeczeństwie Poziom podstawowy Modele odpowiedzi do arkusza Próbnej Matury z OPERONEM Wiedza o społeczeństwie Poziom podstawowy Listopad 2010 W klu czu są pre zen to wa ne przy kła do we pra wi dło we od po wie dzi. Na le ży rów nież

Bardziej szczegółowo

Nie pod le głość Li twy w 1990 r. sta ła się

Nie pod le głość Li twy w 1990 r. sta ła się ZE ŚWIATA Wspieranie rozwoju dziecka na Litwie Na świe cie za uwa ża się wy raź ną ten den cję do wspie ra nia roz wo ju dziec ka. Uza leż nio ne jest to jed nak od tra dy cji edu ka cyj nych, kul tu ro

Bardziej szczegółowo

Opakowania na materiały niebezpieczne

Opakowania na materiały niebezpieczne Założyciel firmy Georg Utz 1916 1988 Opakowania na materiały 208 GGVS Opakowania na materiały 209 Opakowania na materiały Cer ty fi ko wa ne po jem ni ki Utz jest pro du cen tem sze ro kiej ga my opa ko

Bardziej szczegółowo

Mo de le od po wie dzi do ar ku sza Prób nej Ma tu ry z OPE RO NEM. Wie dza o spo e czeƒ stwie Po ziom rozszerzony

Mo de le od po wie dzi do ar ku sza Prób nej Ma tu ry z OPE RO NEM. Wie dza o spo e czeƒ stwie Po ziom rozszerzony Mo de le od po wie dzi do ar ku sza Prób nej Ma tu ry z OPE RO NEM Wie dza o spo e czeƒ stwie Po ziom rozszerzony Listopad 2009 1. c) ini cja ty w lu do wà 2. b) po ma raƒ czo wà re wo lu cjà 3. c) Egipt

Bardziej szczegółowo

JUŻ PRA CU JĄ! materiały prasowe

JUŻ PRA CU JĄ! materiały prasowe JUŻ PRA CU JĄ! materiały prasowe Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach działania

Bardziej szczegółowo

Doskonalenie w zakresie edukacji zdrowotnej kurs dla nauczycieli wf w gimnazjach

Doskonalenie w zakresie edukacji zdrowotnej kurs dla nauczycieli wf w gimnazjach BAR BA RA WOY NA ROW SKA, MA RIA SO KO OW SKA, MAG DA LE NA WOY NA ROW SKA -SO DAN Doskonalenie w zakresie edukacji zdrowotnej kurs dla nauczycieli wf w gimnazjach W nowej podstawie programowej kszta³cenia

Bardziej szczegółowo

ARKUSZ PRÓBNEJ MATURY Z OPERONEM CHEMIA

ARKUSZ PRÓBNEJ MATURY Z OPERONEM CHEMIA Miejsce na naklejk z kodem ARKUSZ PRÓBNEJ MATURY Z OPERONEM CHEMIA Instrukcja dla zdajàcego POZIOM PODSTAWOWY Czas pracy 120 minut 1. Spraw dê, czy ar kusz eg za mi na cyj ny za wie ra 11 stron (zadania

Bardziej szczegółowo

Pierw sze in no wa cyj ne wdro że nie sys te mu EPC/RFID na pol skim ryn ku

Pierw sze in no wa cyj ne wdro że nie sys te mu EPC/RFID na pol skim ryn ku Mi chał Gra bia, Grze gorz So ko łow ski, Piotr Ho łu bo wicz In sty tut Lo gi sty ki i Ma ga zy no wa nia GS1 Polska Pierw sze in no wa cyj ne wdro że nie sys te mu EPC/RFID na pol skim ryn ku Śle dząc

Bardziej szczegółowo

Gwarantowana Renta Kapitałowa. Ogólne warunki ubezpieczenia

Gwarantowana Renta Kapitałowa. Ogólne warunki ubezpieczenia Gwarantowana Renta Kapitałowa Ogólne warunki ubezpieczenia OGÓL NE WA RUN KI UBEZ PIE CZE NIA GWARANTOWANEJ RENTY KAPITAŁOWEJ GRK/R/4/2007 1. DE FI NI CJE Ile kroć w ni niej szych ogól nych wa run kach

Bardziej szczegółowo

Montaż okna połaciowego

Montaż okna połaciowego Montaż okna połaciowego L Okna do pod da szy do star czają na pod da sze pra wie 40% świa tła wię cej niż okna o tej sa mej po wierzch ni za mon to wa ne pio no wo. Wy bór okna za le ży od: po wierzch

Bardziej szczegółowo

Ubezpieczenie Ryzyka Śmierci lub Kalectwa wskutek Nieszczęśliwego Wypadku. Ogólne Warunki Ubezpieczenia Umowy Dodatkowej do Ubezpieczeń Uniwersalnych

Ubezpieczenie Ryzyka Śmierci lub Kalectwa wskutek Nieszczęśliwego Wypadku. Ogólne Warunki Ubezpieczenia Umowy Dodatkowej do Ubezpieczeń Uniwersalnych Ubezpieczenie Ryzyka Śmierci lub Kalectwa wskutek Nieszczęśliwego Wypadku Ogólne Warunki Ubezpieczenia Umowy Dodatkowej do Ubezpieczeń Uniwersalnych Ogólne Warunki Ubezpieczenia Ryzyka Śmierci lub Kalectwa

Bardziej szczegółowo

Koncepcje i strategie logistyczne

Koncepcje i strategie logistyczne Ewa Ku liń ska 1 Agniesz ka Do rn fel d 2 Za rzą dza nie ry zy kiem pro ce sów lo gi stycz nych - studium przypadku 3 Przed mio tem pu bli ka cji jest oce na ry - zy ka to wa rzy szą ce go re ali za cji

Bardziej szczegółowo

Wy daw ca - GREMI MEDIA Sp. z o.o. z sie dzi bą w War sza wie przy ul. Pro sta 51, płat nik VAT za re je stro wa ny

Wy daw ca - GREMI MEDIA Sp. z o.o. z sie dzi bą w War sza wie przy ul. Pro sta 51, płat nik VAT za re je stro wa ny Ogól ne za sa dy za miesz cza nia ogło szeń wy mia ro wych i re klam w Par kie cie i je go do dat kach oraz wkład ko wa nia I. PO STA NO WIE NIA OGÓL NE 1 Ile kroć w ni niej szych za sa dach ogól nych

Bardziej szczegółowo

Na uczy ciel jest oso bą wspo ma ga ją cą,

Na uczy ciel jest oso bą wspo ma ga ją cą, DZIELIMY SIĘ DOŚWIADCZENIAMI Ratujmy kasztanowce Metoda projektu Istota metody projektów polega na tym, że grupa osób uczących się samodzielnie inicjuje, planuje i wykonuje pewne przedsięwzięcia, a następnie

Bardziej szczegółowo

Mo de le od po wie dzi do ar ku sza Prób nej Ma tu ry z OPE RO NEM. Wie dza o spo e czeƒ stwie Po ziom rozszerzony

Mo de le od po wie dzi do ar ku sza Prób nej Ma tu ry z OPE RO NEM. Wie dza o spo e czeƒ stwie Po ziom rozszerzony Mo de le od po wie dzi do ar ku sza Prób nej Ma tu ry z OPE RO NEM Wie dza o spo e czeƒ stwie Po ziom rozszerzony Listopad 2009 1. c) ini cja ty w lu do wà 2. b) po ma raƒ czo wà re wo lu cjà 3. c) Egipt

Bardziej szczegółowo

Nowe zasady prowadzenia ewidencji odpadów

Nowe zasady prowadzenia ewidencji odpadów Wojciech Świątek Nowe zasady prowadzenia ewidencji odpadów Praktyczne wskazówki dla specjalistów ds. ochrony środowiska Ochrona środowiska VERLAG DASHÖFER www.dashofer.pl Wydawnictwo VERLAG DASHOFER Sp.

Bardziej szczegółowo

Skąd się bie rze si ła drę czy cie li?

Skąd się bie rze si ła drę czy cie li? Skąd się bie rze si ła drę czy cie li? Drę czy ciel nie jest ani ta ki zły, ani ta ki sil ny, na ja kie go wy glą da. Sam, bez po mo cy dzie ci, drę czy ciel jest ni kim. q Si ła drę czy cie la bie rze

Bardziej szczegółowo

Terminy określone w ogólnych warunkach umowy podstawowej stosuje się odpowiednio w niniejszych ogólnych warunkach ubezpieczenia.

Terminy określone w ogólnych warunkach umowy podstawowej stosuje się odpowiednio w niniejszych ogólnych warunkach ubezpieczenia. Ogólne warunki dodatkowego ubezpieczenia na wypadek śmierci lub trwałego i całkowitego inwalidztwa w wyniku nieszczęśliwego wypadku Niniejsze ogólne warunki ubezpieczenia na wypadek śmierci lub trwałego

Bardziej szczegółowo

War sza wa 2015 PUBLIKACJA DYSTRYBUOWANA BEZPŁATNIE

War sza wa 2015 PUBLIKACJA DYSTRYBUOWANA BEZPŁATNIE Pu bli ka cja po wsta ła w ra mach pro jek tu re ali zo wa ne go z do fi nan so wa niem NFOŚiGW w ra mach pro gra mu prio ry te to we go Edu ka cja eko lo gicz na Lider projektu: Wyż sza Szko ła Eko lo

Bardziej szczegółowo

Koncepcje i strategie logistyczne

Koncepcje i strategie logistyczne Alek san dra Koź lak Uni wer sy tet Gdań ski Trans port w lo gi sty ce a lo gi sty ka w trans por cie W kla sycz nym uję ciu za leż no ści mię - dzy trans por tem a lo gi sty ką pod kre śla się ro lę trans

Bardziej szczegółowo

Konstrukcja szkieletowa

Konstrukcja szkieletowa Obudowa wanny Obudowę wanny mocuje się na konstrukcji szkieletowej zbudowanej z listewek o grubości 40 x 40 mm, rozstawionej wzdłuż boków wanny i przymocowanej do ściany. NARZĘDZIA poziomnica wyrzynarka

Bardziej szczegółowo

Re no wa cje bez wy ko po we prze wo dów in fra struk tu ry

Re no wa cje bez wy ko po we prze wo dów in fra struk tu ry Tomasz LATAWIEC członek SIDiR Re no wa cje bez wy ko po we prze wo dów in fra struk tu ry pod ziem nej miesz czą się w sze ro ko ro zu mia nej dzie - dzi nie in ży nie rii sa ni tar nej i ochro nie śro

Bardziej szczegółowo

Ogólne warunki umowy dodatkowej do ubezpieczeń uniwersalnych. Ubezpieczenie Składki

Ogólne warunki umowy dodatkowej do ubezpieczeń uniwersalnych. Ubezpieczenie Składki Ogólne warunki umowy dodatkowej do ubezpieczeń uniwersalnych Ubezpieczenie Składki OGÓL NE WA RUN KI UBEZ PIE CZE NIA SKŁAD KI US/J/3/2007 Ni niej sze ogól ne wa run ki ubez pie cze nia sto su je się wy

Bardziej szczegółowo

Okre ślić cel ho dow la ny dla wła sne go sta da

Okre ślić cel ho dow la ny dla wła sne go sta da postęp hodowlany Ka mil Siat ka Ma zo wiec kie Cen trum Ho dow li i Roz ro du Zwie rząt Sp. z o.o. w Ło wi czu Okre ślić cel ho dow la ny dla wła sne go sta da Ho dow la to skom pli ko wa ny, dłu go trwa

Bardziej szczegółowo

Liturgia eucharystyczna. Modlitwa nad darami œ

Liturgia eucharystyczna. Modlitwa nad darami œ Msza święta Liturgia eucharystyczna # Modlitwa nad darami " # # K. Pa - nie, nasz Bo - że, niech ta O - fia - ra, któ - rą skła - da - my...... Przez Chry - stu - sa, Pa - na na - sze - go. lub... Któ

Bardziej szczegółowo

Pra co wi te la ta. Zo bacz cie Pań stwo i oceń cie sa mi. Pro jek ty zre ali zo wa ne lub w trak cie re ali za cji

Pra co wi te la ta. Zo bacz cie Pań stwo i oceń cie sa mi. Pro jek ty zre ali zo wa ne lub w trak cie re ali za cji czwartek, 14 sierpnia 2014 Z życia Gminy 3 Pra co wi te la ta W cią gu mi ja ją cej ka den cji (2010 2014) wój ta Zbi gnie wa Grzy ba i rad nych Gmi ny dzię ki wspar ciu środ ków ze wnętrz nych uda ło

Bardziej szczegółowo

Rada Unii Europejskiej. Ministerstwo Spraw Zagranicznych 2010

Rada Unii Europejskiej. Ministerstwo Spraw Zagranicznych 2010 Rada Unii Europejskiej Ministerstwo Spraw Zagranicznych 2010 1 Autorzy: Aleksander Parzych, Aureliusz Wlaź Projekt graficzny serii: Techna Studio www.techna.pl Zdjęcia na okładce i w tekście: The Audiovisual

Bardziej szczegółowo

Liturgia eucharystyczna. Modlitwa nad darami œ

Liturgia eucharystyczna. Modlitwa nad darami œ Msza święta Liturgia eucharystyczna K. Pa - nie, nasz Bo - że, niech ta O - fia - ra, któ - rą skła - da - my...... Przez Chry - stu - sa, Pa - na na - sze - go. Modlitwa nad darami... Któ - ry ży - e

Bardziej szczegółowo

Modele odpowiedzi do arkusza Próbnej Matury z OPERONEM. Chemia Poziom podstawowy

Modele odpowiedzi do arkusza Próbnej Matury z OPERONEM. Chemia Poziom podstawowy Modele odpowiedzi do arkusza Próbnej Matury z PERNEM Chemia Poziom podstawowy Listopad 2010 W klu czu są pre zen to wa ne przy kła do we pra wi dło we od po wie dzi. Na le ży rów nież uznać od po wie dzi

Bardziej szczegółowo

Metoda projekt w. badawczych. Po szu ku j¹c no wych spo so b w za in te re so -

Metoda projekt w. badawczych. Po szu ku j¹c no wych spo so b w za in te re so - Metoda projekt w badawczych Me to da pro jek t w jest spo so bem wspie ra nia ak tyw ne go za an ga o wa nia i ce lo we go ucze nia siê oraz roz wo ju in te lek tu al ne go, a dla nie kt rych na uczy cie

Bardziej szczegółowo

Ro la trans por tu ko le jo we go w ryn ku prze wo zu sa mo cho dów

Ro la trans por tu ko le jo we go w ryn ku prze wo zu sa mo cho dów Mi ro sław An to no wicz, Hen ryk Zie la skie wicz Ro la trans por tu ko le jo we go w ryn ku prze wo zu sa mo cho dów Bran ża au to mo ti ve wy ko rzy stu je no wo cze sne roz wią za nia lo gi stycz ne,

Bardziej szczegółowo

dr To masz To kar ski er go no mia pra cy z lap to pem

dr To masz To kar ski er go no mia pra cy z lap to pem dr To masz To kar ski er go no mia pra cy z lap to pem War sza wa 2010 Pro jekt okład ki Do ro ta Za jąc Zdję cie na okład ce Wojciech Sternak Opra co wa nie re dak cyj ne Iza bel la Skrzecz Re dak cja

Bardziej szczegółowo

An drzej S. Grze la kow ski

An drzej S. Grze la kow ski An drzej S. Grze la kow ski Aka de mia Mor ska w Gdy ni Wpływ in ter na li za cji kosz tów ze wnętrz nych na funk cjo no wa nie ryn ków trans por to wych w UE (cz. 2) Ko niecz nym bę dzie też za sto so

Bardziej szczegółowo

Aspek ty or ga ni za cyj no -tech no lo gicz ne wy bra nych sys te mów kom ple ta cji

Aspek ty or ga ni za cyj no -tech no lo gicz ne wy bra nych sys te mów kom ple ta cji Mi ro sław No wak, Ja cek Za jąc In sty tut Lo gi sty ki i Ma ga zy no wa nia Aspek ty or ga ni za cyj no -tech no lo gicz ne wy bra nych sys te mów kom ple ta cji Wy daj ność sys te mów dys try bu cji

Bardziej szczegółowo

1. PRZEWODNIK. 1.1. Spis treœci 1.2. Zespó³ autorski 1.3. Skorowidz rzeczowy 1.4. Wykaz skrótów 1.5. Objaœnienia piktogramów PRZEWODNIK.

1. PRZEWODNIK. 1.1. Spis treœci 1.2. Zespó³ autorski 1.3. Skorowidz rzeczowy 1.4. Wykaz skrótów 1.5. Objaœnienia piktogramów PRZEWODNIK. PRZEWODNIK Rozdzia³ 1, str. 1 SKUTECZNE ZARZ DZANIE SPÓ DZIELNI MIESZKANIOW Spis treœci 1. PRZEWODNIK 1.1. Spis treœci 1.2. Zespó³ autorski 1.3. Skorowidz rzeczowy 1.4. Wykaz skrótów 1.5. Objaœnienia piktogramów

Bardziej szczegółowo

Układanie paneli z PCV

Układanie paneli z PCV Układanie paneli z PCV Wybór paneli 1. Panele z PVC są produktem gotowym do użytku. Można kłaść je we wszystkich rodzajach pomieszczeń. Szczególnie dobrze sprawdzają się w pomieszczeniach wilgotnych (łazienki,

Bardziej szczegółowo

Jak działa mikroskop? Konspekt lekcji

Jak działa mikroskop? Konspekt lekcji Jak działa mikroskop? Konspekt lekcji Zajęcia zgodne z niniejszym konspektem przeprowadzono z uczniami klasy I gimnazjum podczas Klubu Młodego Odkrywcy DawBas, działającego przy Zespole Szkół w Górsku.

Bardziej szczegółowo

Medyczny laser CO2. C jaki aparat jest optymalny dla lekarza medycyny estetycznej/dermatologa?

Medyczny laser CO2. C jaki aparat jest optymalny dla lekarza medycyny estetycznej/dermatologa? 1 3aparatura i technika Dr n. farm. S 0 0awomir Wilczy Ґski Katedra i Zak 0 0ad Podstawowych Nauk Biomedycznych, Wydzia 0 0 Farmaceutyczny z OML w Sosnowcu 0 1l 0 2skiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach

Bardziej szczegółowo

Wilno: magia historii

Wilno: magia historii Wilno: magia historii Są miejsca magiczne na ziemi, ale drugiego takiego jak Wilno nie ma JAROSŁAW DUMANOWSKI Wil no by ło i jest mia stem ma gicz - nym, nie zwy kle waż nym dla wszyst kich za miesz ku

Bardziej szczegółowo

Marek Ko odziej INFORMATYKA PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM. G d y n i a 2 0 0 9

Marek Ko odziej INFORMATYKA PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM. G d y n i a 2 0 0 9 Marek Ko odziej INFORMATYKA PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM G d y n i a 2 0 0 9 Program nauczania do nowej podstawy programowej (Rozporzàdzenie Ministra Edukacji Narodowej z dn. 23.2.2008 r.) skonsultowany

Bardziej szczegółowo

1 3Przyj 0 1cie FOT. MAT. PRASOWE CUKIERNIA KACZMARCZYK. 58 magazyn wesele

1 3Przyj 0 1cie FOT. MAT. PRASOWE CUKIERNIA KACZMARCZYK. 58 magazyn wesele 1 3Przyj 0 1cie W E S E L N E 58 magazyn wesele 1 3 Tortowy zawr t g 0 0owy C o fantazjach w 0 2wiecie s 0 0odko 0 2ci C u kier ni czy 0 2wiat roz wi ja si 0 1 w b 0 0y ska wicz - nym tem pie, ofe ru j

Bardziej szczegółowo

Modele odpowiedzi do arkusza Próbnej Matury z OPERONEM. Wiedza o społeczeństwie Poziom rozszerzony

Modele odpowiedzi do arkusza Próbnej Matury z OPERONEM. Wiedza o społeczeństwie Poziom rozszerzony Modele odpowiedzi do arkusza Próbnej Matury z OPERONEM Wiedza o społeczeństwie Poziom rozszerzony Listopad 2010 W klu czu są pre zen to wa ne przy kła do we pra wi dło we od po wie dzi. Na le ży rów nież

Bardziej szczegółowo

1. Zdecydowane masowanie wzdłuż ramienia: 2. Zdecydowane uciskanie całego ramienia: od nad garst ka w kie run ku ra mie nia

1. Zdecydowane masowanie wzdłuż ramienia: 2. Zdecydowane uciskanie całego ramienia: od nad garst ka w kie run ku ra mie nia masazyk_layout 1 10/9/13 2:29 PM Page 1 Ćwi cze nie Spo sób wy ko na nia Ma su je te ra peu ta lub sa mo dziec ko ko lej no każ dą rę kę od od ra mie nia w kie run ku dło ni po stro nie ze wnętrz nej ra

Bardziej szczegółowo

RAPORT. Kobiety w IT i TECH. womenintechsummit.pl

RAPORT. Kobiety w IT i TECH. womenintechsummit.pl RAPORT Kobiety w IT i TECH 2018 RAPORT Kobiety w IT i TECH 2018 Na świe cie trwa ci cha re wo lu cja: zmie nia się ro la ko biet w no wych tech no lo giach. Ich wpływ, do tych czas nie wiel ki, za czy

Bardziej szczegółowo

Opis tech nicz ny. Prze zna cze nie

Opis tech nicz ny. Prze zna cze nie Nie jed no krot nie chęć po sia da nia ko min ka w dom ku let ni sko wym wy mu sza zna le zie nie ta kie go roz wią za nia, aby by ło spraw ne i bez piecz - ne, a jak to uczy nić je śli w samym dom ku

Bardziej szczegółowo

StReFA UmIeJętnoścI CHCEMY OSIĄGNĄĆ K2!

StReFA UmIeJętnoścI CHCEMY OSIĄGNĄĆ K2! O szkolnictwie dualnym i Programie K2 (Kariera i Kompetencje) rozmawiano podczas Konferencji z udziałem minister Joanny Kluzik-Rostkowskiej CHCEMY OSIĄGNĄĆ K2! KatowicKa specjalna strefa ekonomiczna wraz

Bardziej szczegółowo

Za sto so wa nie ana li zy ABC/XYZ w przed się bior stwie prze twór stwa mle ka stu dium przy pad ku

Za sto so wa nie ana li zy ABC/XYZ w przed się bior stwie prze twór stwa mle ka stu dium przy pad ku Jo an na Ba ra n 1 Szko ła Głów na Go spo dar stwa Wiej skie go w War sza wie To masz Cho mic ki 2 Za sto so wa nie ana li zy ABC/XYZ w przed się bior stwie prze twór stwa mle ka stu dium przy pad ku Po

Bardziej szczegółowo

Ba lan ced sco re card ja ko na rzę dzie im ple men ta cji stra te gii w ko le na uko wym lo gi sty ki

Ba lan ced sco re card ja ko na rzę dzie im ple men ta cji stra te gii w ko le na uko wym lo gi sty ki Jo an na Ba ra n 1 Szko ła Głów na Go spo dar stwa Wiej skie go w War sza wie Ba lan ced sco re card ja ko na rzę dzie im ple men ta cji stra te gii w ko le na uko wym lo gi sty ki Ba lan ced Sco re card

Bardziej szczegółowo

Układanie wykładzin podłogowych

Układanie wykładzin podłogowych Układanie wykładzin podłogowych Sposoby układania Sposób układania Układanie swobodne Zastosowanie Zalety Wady W małych pomieszczeniach, tam gdzie wystarcza jeden arkusz lub rzadko odwiedzanych Szybkie

Bardziej szczegółowo

Prze słan ki i za kres sto so wa nia lo gi sty ki w go spo da ro wa niu za so ba mi krwi

Prze słan ki i za kres sto so wa nia lo gi sty ki w go spo da ro wa niu za so ba mi krwi Ja cek Szoł ty sek, Se ba stian Twa róg Aka de mia Eko no micz na w Ka to wi ca ch 1 Prze słan ki i za kres sto so wa nia lo gi sty ki w go spo da ro wa niu za so ba mi krwi Zło żo ność pro ce sów za cho

Bardziej szczegółowo

KRYTERIA OCENIANIA ODPOWIEDZI Próbna Matura z OPERONEM. Geografia Poziom rozszerzony

KRYTERIA OCENIANIA ODPOWIEDZI Próbna Matura z OPERONEM. Geografia Poziom rozszerzony KRYTERIA OCENIANIA ODPOWIEDZI Próbna Matura z OPERONEM Geografia Poziom rozszerzony Listopad 2011 W ni niej szym sche ma cie oce nia nia za dań otwar tych są pre zen to wa ne przy kła do we po praw ne

Bardziej szczegółowo

Kontrola inbredu. hodowla NEGATYWNE SKUTKI INBREDU DEPRESJA INBREDOWA

Kontrola inbredu. hodowla NEGATYWNE SKUTKI INBREDU DEPRESJA INBREDOWA hodowla Ka mil Siat ka Ma zo wiec kie Cen trum Ho dow li i Roz ro du Zwie rząt Sp. z o.o. w Ło wi czu Kontrola inbredu Terminem inbred, chów wsobny albo kojarzenie krewniacze określa się kojarzenia spokrewnionych

Bardziej szczegółowo

Sztuka i komputer. Fotografia opracowana w kom pu te ro wym pro gra mie gra ficz nym.

Sztuka i komputer. Fotografia opracowana w kom pu te ro wym pro gra mie gra ficz nym. Sztuka i komputer Jak już wie cie, za po mo cą kom pu te ro wych pro gra mów gra ficz nych moż na wy ko ny wać róż ne dzie ła pla stycz ne, czy li two rzyć gra fi kę kom pu te ro wą. Ta ki ob raz moż na

Bardziej szczegółowo

Rzeczpospolita Polska Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Europejska inicjatywa obywatelska

Rzeczpospolita Polska Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Europejska inicjatywa obywatelska Rzeczpospolita Polska Ministerstwo Spraw Zagranicznych Europejska inicjatywa obywatelska Publikacja opracowana na zlecenie Ministerstwa Spraw Zagranicznych przez Instytut Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego

Bardziej szczegółowo

www.nie bo na zie mi.pl

www.nie bo na zie mi.pl Nie bo Na Zie mi www.nie bo na zie mi.pl Kon rad Mi lew ski Wszel kie pra wa za strze żo ne. Nie au to ry zo wa ne roz po wszech nia nie ca ło ści lub frag men tu ni niej szej pu bli ka cji w ja kiej kol

Bardziej szczegółowo

ARKUSZ PRÓBNEJ MATURY Z OPERONEM JĘZYK NIEMIECKI

ARKUSZ PRÓBNEJ MATURY Z OPERONEM JĘZYK NIEMIECKI Miejsce na identyfikację szkoły ARKUSZ PRÓBNEJ MATURY Z OPERONEM JĘZYK NIEMIECKI POZIOM ROZSZERZONY CZĘŚĆ I LISTOPAD 2010 Instrukcja dla zdającego Czas pracy 120 minut 1. Sprawdź, czy ar kusz eg za mi

Bardziej szczegółowo

o przetargach nieograniczonych na sprzedaż zespołów składników majątku Stoczni Gdynia SA

o przetargach nieograniczonych na sprzedaż zespołów składników majątku Stoczni Gdynia SA w po stę po wa niu kom pen sa cyj nym w STOCZ NI GDYNIA S.A., pro wa dzo nym na pod sta wie prze pi sów usta wy z dnia 19 grud nia 2008 r. o po stę po wa niu kom pen sa cyj nym w pod mio tach o szcze gól

Bardziej szczegółowo

Walizki. Walizki i pojemniki zamykane

Walizki. Walizki i pojemniki zamykane Założyciel firmy Georg Utz 1916 1988 Pod kluczem 62 i pojemniki zamykane 63 Systemy zamknięć Po jem ni ki RA KO moż na za my kać za po mo cą po kry - wy z za wia sa mi. Je że li do te go na dłuż szym bo

Bardziej szczegółowo

FIDIC a polskie regulacje prawne czy stosowanie warunków kontraktowych FIDIC przeszkadza w sprawnej realizacji kontraktów?

FIDIC a polskie regulacje prawne czy stosowanie warunków kontraktowych FIDIC przeszkadza w sprawnej realizacji kontraktów? Tomasz LATAWIEC Członek Zarządu SIDiR FI DIC a pol skie re gu la cje praw ne. Od dłu ższe go cza su w śro do wi sku in fra struk tu ral nym trwa dys ku sja na te mat te go, czy wa run ki kon trak to we

Bardziej szczegółowo

Lublin moje miasto. (hi sto ria, kul tu ra, go spo dar ka i spo łe czeń stwo) Pro po zy cja pro jek tu in ter dy scy pli nar ne go

Lublin moje miasto. (hi sto ria, kul tu ra, go spo dar ka i spo łe czeń stwo) Pro po zy cja pro jek tu in ter dy scy pli nar ne go Lublin moje miasto Forum edukacyjne (hi sto ria, kul tu ra, go spo dar ka i spo łe czeń stwo) Pro po zy cja pro jek tu in ter dy scy pli nar ne go Ome to dzie pro jek tu sły szał chy ba każ dy z nas. Wie

Bardziej szczegółowo

Ro la ja ko ści w łań cu chach lo gi stycz nych

Ro la ja ko ści w łań cu chach lo gi stycz nych An drzej Woj cie chow ski Szko ła Głów na Go spo dar stwa Wiej skie go 1 Ro la ja ko ści w łań cu chach lo gi stycz nych Pro blem ja ko ści usług jest jed nym znaj bar dziej fun da men tal nych dla funk

Bardziej szczegółowo

Źródło: Bińczycki B., Organizacja procesu rekrutacji w urzędzie administracji samorządowej na przykładzie Miasta Krakowa [w:] Doskonalenie systemów zarządzania w społeczeństwie informacyjnym, red. A. Stabryła,

Bardziej szczegółowo

blue-ab Skuteczna komunikacja w każdym wymiarze

blue-ab Skuteczna komunikacja w każdym wymiarze Skuteczna komunikacja w każdym wymiarze Strategie komunikacji Stra te gie ko mu ni ka cji to pro jek ty, któ rych ce lem jest spój na, m¹ dra ko mu ni ka cja o dzia ła niach fir my czy or ga ni za cji.

Bardziej szczegółowo

Kon flik ty ju rys dyk cyj ne w spra wach kar nych: pro po zy cja roz wià za nia w Unii Eu ro pej skiej

Kon flik ty ju rys dyk cyj ne w spra wach kar nych: pro po zy cja roz wià za nia w Unii Eu ro pej skiej Mi chał Płach ta* Kon flik ty ju rys dyk cyj ne w spra wach kar nych: pro po zy cja roz wià za nia w Unii Eu ro pej skiej èró dło i kon se kwen cje kon flik tów ju rys dyk cyj nych Nor my pra wa mi dzy

Bardziej szczegółowo

Plan wynikowy. Dzia I O higienie pracy, komputerze, sieciach komputerowych i Internecie. kom pu te ro we.

Plan wynikowy. Dzia I O higienie pracy, komputerze, sieciach komputerowych i Internecie. kom pu te ro we. Plan wynikowy Klasa Dzia I O higienie pracy, komputerze, sieciach komputerowych i Internecie Hi gie na pra cy z kom pu te rem oraz pod sta wo we ele - men ty kom pute ra Twoje biur ko Pod sta wo we wia

Bardziej szczegółowo

Otwar cie 1. Zna cze nie Otwar cie 1 ma na stę pu ją ce zna cze nia:

Otwar cie 1. Zna cze nie Otwar cie 1 ma na stę pu ją ce zna cze nia: 20 Wspólny Język 2010 Wspólny J zyk 2010 Standard Otwar cie Zna cze nie Otwar cie ma na stę pu ją ce zna cze nia: A) 5 kar w si le 12 17, B) układ 4441 z czwór ką ka ro w si le 12 17, C) układ 4 ka ra,

Bardziej szczegółowo

W p r o w a d z e n i e. do sprawozdania finansowego

W p r o w a d z e n i e. do sprawozdania finansowego Monitor Polski B Nr 994 969 09 SPRAWOZDANIE FINANSOWE 07 SZPITAL WOJSKOWY Z PRZYCHODNI SAMODZIELNY PUBLICZNY ZAK AD OPIEKI ZDROWOTNEJ 78-600 Wa³cz, ul. Ko³obrzeska 44 tel. 67 50-8-09; fax 50-8-0 REGON

Bardziej szczegółowo

Glo ba li za cja utoż sa mia na jest czę sto

Glo ba li za cja utoż sa mia na jest czę sto Pro ce sy glo ba li za cyj ne wpol sce *) Zróż ni co wa nie prze strzen ne Ce lem opra co wa nia jest pre zen ta cja zmian zróż ni co wa nia re gio nal ne go pro ce sów glo ba li za cyj nych w Pol sce.

Bardziej szczegółowo

Zmiany ilościowe wybranych elementów infrastruktury drogowej w Pol sce wschod niej w la tach na tle kra ju i re gio nów

Zmiany ilościowe wybranych elementów infrastruktury drogowej w Pol sce wschod niej w la tach na tle kra ju i re gio nów Jo an na Ra kow ska 1 Szko ła Głów na Go spo dar stwa Wiej skie go w War sza wie Zmiany ilościowe wybranych elementów infrastruktury drogowej w Pol sce wschod niej w la tach 2004-2009 na tle kra ju i re

Bardziej szczegółowo

Bez pie czeń stwo w łań cu chu do staw

Bez pie czeń stwo w łań cu chu do staw Bo gu sław Śliw czyń ski In sty tut Lo gi sty ki i Ma ga zy no wa nia Wyż sza Szko ła Lo gi sty ki Bez piecz ne łań cu chy do staw Po czu cie bez pie czeń stwa jest jed ną z pod sta wo wych war to ści

Bardziej szczegółowo

u j e d n o l i co ny te kst u staw y

u j e d n o l i co ny te kst u staw y CIT NOWE PRAWO 2012 u j e d n o l i co ny te kst u staw y Czwartek nr 302 (9118) 29 grudnia 2011 TOMASZ WAWER Czwartek G 2 CIT 2012 29 grudnia 2011 rp.pl/prawo Ujednolicony tekst ustawy o podatku dochodowym

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Wstęp ZANIM SIĘ ZAPRZYJAŹNISZ DZIESIĘĆ CECH PRAWDZIWEJ PRZYJAŹNI... 18

Spis treści. Wstęp ZANIM SIĘ ZAPRZYJAŹNISZ DZIESIĘĆ CECH PRAWDZIWEJ PRZYJAŹNI... 18 Spis treści Wstęp.................................................................... 7 Po co nam przyjaźnie?.................................................... 7 Kim jestem? Moje wewnętrzne JA....................................

Bardziej szczegółowo

Osta nie przy go to wań no wych

Osta nie przy go to wań no wych XXVIII Seminarium Techniczne PSWNA W ocze ki wa niu na no we do ku men ty tech nicz ne Najbliższe miesiące przyniosą długo wyczekiwane przez branżę drogową zmiany w dokumentach technicznych. Eksperci,

Bardziej szczegółowo

ul-czaspracy_kampoznaj-wzn-zus2011: :34 Strona 1

ul-czaspracy_kampoznaj-wzn-zus2011: :34 Strona 1 ul-czaspracy_kampoznaj-wzn-zus2011:02 2011-09-05 11:34 Strona 1 ul-czaspracy_kampoznaj-wzn-zus2011:02 2011-09-05 11:34 Strona 2 Przydatne pojęcia Czas pra cy to czas, w któ rym po zo sta jesz w dys - pozycji

Bardziej szczegółowo