WOJSKOWA AKADEMIA TECHNICZNA ZAKŁAD SZKOLENIA OGÓLNOWOJSKOWEGO

Transkrypt

1 WOJSKOWA AKADEMIA TECHNICZNA ZAKŁAD SZKOLENIA OGÓLNOWOJSKOWEGO płk dr Henryk OLCHA ppłk mgr Tomasz KĘDRA METODYKA SZKOLENIA TAKTYCZNEGO (dla podchorążych I i II roku studiów WAT) = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = Warszawa 1998

2 3 SPIS TREŚCI WSTĘP... 4 I. ZASADY OGÓLNE Zasady i cele szkolenia taktycznego Zadania doskonalenia metodycznego Metody i formy organizacyjne zajęć stosowane w okresie szkolenia podstawowego oraz szkolenia drużyny II METODYKA SZKOLENIA ŻOŁNIERZA Rola i miejsce dowódcy drużyny w okresie szkolenia podstawowego Przygotowanie się dowódcy plutonu oraz dowódcy drużyny do zajęć. Zasady opracowania planu-konspektu Układ organizacyjny i przebieg zajęć z taktyki podczas szkolenia podstawowego III METODYKA SZKOLENIA DRUŻYNY Rola i miejsce dowódcy plutonu oraz dowódcy drużyny w okresie szkolenia drużyny Układ organizacyjny i przebieg zajęć w okresie szkolenia drużyny. 46 BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKI Plan-konspekt dowódcy drużyny do szkolenia w okresie podstawowym, nt. : Działanie żołnierza na polu walki. 2. Plan-konspekt dowódcy plutonu do szkolenia w okresie szkolenia podstawowego, nt.: Działanie żołnierza na polu walki. 3. Plan-konspekt dowódcy plutonu do zajęć z okresu szkolenia drużyny, nt.: Drużyna zmechanizowana w natarciu.. 4. Plan-konspekt dowódcy drużyny do zajęć realizowanych w formie musztry bojowej, nt.: Dowodzenie drużyną zmechanizowaną w obronie. 5. Plan konspekt dowódcy plutonu do zajęć grupowych z przejściem do praktycznego działania, nt. : Dowodzenie plutonem zmechanizowanym w natarciu." ZAKOŃCZENIE

3 4 WSTĘP Poradnik jest przeznaczony dla podchorążych I i II roku studiów. Stanowi on kompendium wiedzy z metodyki szkolenia taktycznego, niezbędnej dowódcy drużyny i dowódcy plutonu, do nauczania w okresie szkolenia podstawowego i zgrywania drużyny. Przede wszystkim obejmuje cały zakres wiedzy i umiejętności metodycznych potrzebnej do organizowania i prowadzenia zajęć ze szkolenia taktycznego, który obowiązuje aktualnie absolwenta WAT. W pierwszym rozdziale zawarte są podstawowe, teoretyczne zagadnienia z dziedziny dydaktyki wojskowej i metodyki szkolenia taktycznego. Szczególną uwagę zwrócono na zasady nauczania, metody i formy organizacyjne zajęć stosowane w okresie podstawowego szkolenia i zgrywania drużyny. W części drugiej omówiono problematykę związaną z metodyką szkolenia żołnierza, eksponując rolę i miejsce dowódcy plutonu (drużyny) w okresie szkolenia podstawowego. W części trzeciej zaprezentowano układ organizacyjny i przebieg zajęć w okresie szkolenia drużyny. Istotne znaczenie dla całości poradnika posiadają załączniki, gdzie jako warianty przykładowych rozwiązań zaproponowano w pełni opracowane plany-konspekty do zajęć, które są objęte programem nauczania w I i II roku studiów ze szkolenia taktycznego. Podanych w nich przykładów organizacyjnych i sposobów przeprowadzenia konkretnych zajęć (ćwiczeń) taktycznych nie należy traktować jako jedynych i najlepszych rozwiązań. Są to propozycje, które powinny podchorążym ułatwić zrozumienie problematyki związanej z szkoleniem taktycznym w dwóch najistotniejszych okresach szkolenia w jednostkach wojskowych oraz we właściwym przygotowaniu się do przyszłej roli dowódcy - nauczyciela. Należy jednak podkreślić, że proponowane rozwiązania organizacyjne i metodyczne powinny być systematycznie wzbogacane i rozszerzane o nowe treści wynikające z doświadczeń szkoleniowych, także tych, które zostały wypracowane i obowiązują w NATO, oraz trendów rozwojowych organizowania i prowadzenia działań taktycznych.

4 5 I. ZASADY OGÓLNE. 1. Zasady i cele szkolenia taktycznego. Szkolenie taktyczne jest podstawowym przedmiotem w całokształcie szkolenia bojowego wojsk pancernych i zmechanizowanych. Obejmuje ono zasadnicze zagadnienia szkolenia specjalistycznego. Dlatego też, od jakości szkolenia taktycznego w okresie podstawowym i oddziaływania wychowawczego oraz wpojenia określonych pojęć i zasad działania, w głównej mierze zależeć będą efekty nauczania w kolejnych etapach szkolenia w okresach zgrywania załóg i pododdziałów. Wiedza taktyczna przekazywana szkolonym powinna być oparta na najnowszych zasadach prowadzenia działań taktycznych. W zakładanych celach szkoleniowych musi się znaleźć umiejętność nowoczesnego dowodzenia i prowadzenia walki, a to oznacza sprawne i optymalne decyzje podejmowane w walce oraz umiejętność użytkowania najnowszej techniki bojowej. Uzyskanie więc wymaganego zakresu wiedzy i osiągnięcie odpowiedniego stopnia praktycznych umiejętności przez dowódców danego szczebla dowodzenia i przez pododdziały w szkoleniu taktycznym jest możliwe jedynie wówczas, jeżeli kadra dowódcza (wykładowcy) legitymują się nie tylko gruntowną wiedzą specjalistyczną z zakresu taktyki ogólnej, lecz także posiadają umiejętność przekazania jej podwładnym. Potrzebna jest więc każdemu żołnierzowi znajomość i umiejętność praktycznego stosowania reguł dydaktycznych. Do najważniejszych z nich należą zasady nauczania, które wypracowała dydaktyka i ona definiuje to pojęcie następująco: Zasady nauczania są to prawidłowości dydaktyczne, przestrzeganie których jest niezbędnym warunkiem skutecznego nauczania i uczenia się. Tak rozumiane zasady nauczania służą realizacji ogólnych celów kształcenia i obowiązują w pracy szkół różnych typów i szczebli oraz w zakresie różnych przedmiotów nauczania (np. matematyki). Zasady nauczania nie są jednak normami prawnymi, lecz opartymi na spostrzeżeniach naukowych regułami praktycznymi. Innymi słowy nie grożą nam żadne sankcje typu prawnego, jeżeli nie będziemy przestrzegali ich reguł. Lecz musimy zdawać sobie sprawę z tego, że nasze efekty szkoleniowe okażą się niezadowalające, jeżeli nie zastosujemy ich np. w nauczaniu taktyki.

5 6 Zasady określają sposób w jaki należy urzeczywistniać cele nauczania. Cele i treści nauczania ukazują z kolei, czego należy uczyć, natomiast zasady wskazują jak się to powinno czynić. Zasady odpowiadają na pytanie d l a c z e g o należy uczyć tak lub inaczej (poglądowo, systematycznie) aktywizując podchorążych (żołnierzy). Biorąc za podstawę zasady nauczania, które wypracowała dydaktyka w szkoleniu mają zastosowanie następujące z nich: * poglądowości; aktywności i samodzielności szkolonych; związku teorii z praktyką; trwałości wiedzy oraz indywidualnego podejścia do szkolonych; przystępności; systematyczności. Zasada poglądowości nakazuje, aby w procesie nauczania umiejętnie łączyć słowo i pokaz przez zaangażowanie zmysłów wzroku, słuchu, dotyku itd. Należy ukazywać szkolonym rzeczy i zjawiska najpierw w ich naturalnym odzwierciedleniu, a następnie przy pomocy modeli, obrazu, filmów, schematów i symboli. Szczególną rolę w realizacji tej zasady spełniają pokazy uzbrojenia i sprzętu bojowego organizowane w pierwszych dniach szkolenia podstawowego oraz w okresie pobytu podchorążych na praktykach w jednostkach wojskowych. Ważny jest również udział podchorążych w organizowanych przez Zakład Szkolenia Ogólnowojskowego podróżach studyjnych na wszelkiego rodzaju pokazy i ćwiczenia z udziałem wszystkich rodzajów sił zbrojnych i innych uczelni wojskowych. Są one organizowane i prezentowane niejednokrotnie dla najwyższych szczebli dowodzenia. Pełny rozmach i zabezpieczenie w środki pozoracji pola walki tych ćwiczeń, stanowi znakomitą lekcją poglądową dla podchorążych co do możliwości ogniowych, skuteczności i sposobu działania na współczesnym polu walki pododdziałów rodzajów sił zbrojnych. * Poradnik metodyczny do szkolenia taktycznego w szkolnych pododdziałach piechoty, Wyd. MON, Warszawa 1990, s.7.

6 7 Zasada poglądowości jest jedną z najwcześniej sformułowanych, a zarazem najpowszechniej uznawanych zasad nauczania. Jej przestrzeganie przez nauczającego (wykładowcę, dowódcę) ma się przyczynić do usunięcia z procesu nauczania werbalizmu, tj. zastępowania przedmiotów przez oznaczające je, ale często nie znane żołnierzowi wyrazy. W rezultacie werbalnego nauczania, żołnierze zamiast myśleć samodzielnie i logicznie, operują wyuczonymi na pamięć wyrazami, które są dla nich pustym dźwiękiem, nie wypełnia ich treść. Wiedza, którą przekazujemy żołnierzowi w oparciu o konkretną rzeczywistość jest nie tylko lepiej rozumiana, ale i trwalsza. Na przykład, prowadząc wykład z pokazem sprzętu, należy robić wszystko, by umożliwić każdemu żołnierzowi obejrzenie, dotknięcie i o ile to możliwe, wypróbowanie danego sprzętu czy modelu. Podsumowując możemy stwierdzić, że racjonalne posługiwanie się zasadą poglądowości nie prowadzi do eliminowania z procesu nauczania słowa (mówionego i pisanego), lecz wyznacza mu jedynie właściwe miejsce w tym procesie, nie pozwala, aby słowo zastępowało rzeczywistość tam, gdzie nie jest to wskazane ze względów dydaktycznych. Szkolenie należy oprzeć na poznaniu samej rzeczywistości, tzn. konkretnych rzeczy, zjawisk oraz procesów. Rzecz w tym, aby poszczególne słowa i ich zestawienie sygnalizowały żołnierzowi to co naprawdę oznaczają. Omawiana zasada zabiega o wszechstronny rozwój spostrzegawczości i myślenia żołnierzy. Zasada aktywności i samodzielności szkolonych. Zasadę tą realizuje się głównie poprzez taką organizację zajęć, podczas których szkoleni w sposób świadomy i w miarę samodzielny rozwiązują stawiane przed nimi problemy dydaktyczne oraz rozwijają umiejętności poznawcze. Należy zatem w toku studiów wyrabiać u podchorążych inicjatywę, samodzielność, myślenie i działanie. Realizując tę zasadę należy zapewnić podchorążym rozwijanie indywidualnych zainteresowań poprzez udział w działalności naukowych kół podchorążych czy w fakultetach. W zasadzie tej można wyodrębnić dwa aspekty: samodzielność i aktywność. Bardzo dużą w szkoleniu odgrywa samodzielność, która ułatwia wyrobienie właściwego stosunku szkolonych do świadomego udziału w zdobywaniu wiedzy, umiejętności i nawyków oraz do krytycznej oceny osiąganych wyników w szkoleniu.

7 8 Mówiąc o świadomości podchorążych w procesie szkolenia, wysuwamy na pierwsze miejsce konieczność takiego nauczania, aby mogli oni zrozumieć materiał lekcyjny i jego przydatność. Pozwoli to im przyswoić go sobie w sposób przemyślany i świadomy. Drugi człon omawianej zasady to aktywność. Rozróżniamy aktywność umysłową i fizyczną. Jeśli przyjmiemy za kryterium stosunek szkolonych do określonej czynności, mówimy również o aktywności świadomej (działanie zamierzone) i nieświadomej (np. podchorąży nie rozumie celu rozkazu, lecz wykonuje je bardzo dobrze). Ze względu na cechy osobowości rozróżniamy także aktywność naśladowczą, bierną, twórczą i samodzielną. Każda działalność człowieka powinna być działalnością świadomą, czyli skierowaną na jakiś cel, a więc w pewnym stopniu działalnością zaplanowaną i kontrolowaną. Jeżeli uczestnikom procesu szkolenia uświadomimy wartość treści zawartej w określonym temacie oraz pokażemy cel każdego pojedynczego zajęcia, to nie tylko osiągniemy ich maksymalną mobilizację do pracy, ale również wyjaśnimy kierunek działania i sprawimy, że dostrzegą sensowność swojej pracy. Poszczególne cele szkoleniowe uznane zostaną przez podchorążych za słuszne i konieczne, za cele własne, jeżeli ich każda działalność zostanie odpowiednio umotywowana, a oni sami się nią zainteresują. Nie wystarczą więc tylko takie motywy uczenia się, których źródłem jest polecenie, rozkaz, strach przed złą oceną, czy chęć zaimponowania innym. Umotywowana działalność szkoleniowa to taka, którą podchorążowie się zainteresują, podejmowana jest przez nich z chęcią, wypływa z ich inicjatywy. Dlatego tym gruntowniej zostanie opanowana. Uczenie się tylko z obawy przed złą oceną i karą przy jednoczesnym braku zainteresowania czyni naukę wyjątkowo uciążliwą i mało wydają, budzi niechęć do wykładowcy (dowódcy) i do danego przedmiotu. Doświadczenia wskazują, że bardziej skutecznym środkiem dydaktycznym jest zachęta, pochwała, czy nagroda, niż przesadnie surowa ocena. Ocena pozytywna jako wyraz uznania silniej pobudza do pracy. Podchorążowie w czasie zajęć taktycznych powinni rozumieć sens i znaczenie określonego działania. W każdym zajęciu taktycznym trzeba dążyć do wyrabiania samodzielności i inicjatywy u szkolonych. Temu celowi służy nie precyzyjne stawianie zadań, lecz określenie zasadniczego celu. Natomiast w początkowej fazie nauczania,

8 9 instruowanie i objaśnianie sposobu prawidłowego wykonywania czynności w określonym rodzaju działań taktycznych. Aby podchorążowie mogli zrozumieć treść przerabianego tematu oraz sposób określonego działania, celowe jest wcześniejsze zapoznanie ich z istotą zagadnienia na wykładach lub zajęciach grupowych. Ważne znaczenie mają projekcje filmów na określony temat oraz pokazowe ćwiczenia taktyczne w jednostkach wojskowych (np. podróże studyjne). Reasumując - zasada aktywności i samodzielności szkolonych przestrzega, że nie można niczego nauczyć podwładnych bez ich wewnętrznego pozwolenia, bez ich chęci aktywnego współudziału w procesie nauczania. O efektywności szkolenia decyduje więc nie mechaniczna, zewnętrzna aktywność, lecz aktywność wewnętrzna wywołana zainteresowaniem czy wręcz odpowiednim zamiłowaniem. Zasada związku teorii z praktyką - postuluje umiejętne i twórcze łączenie wiedzy praktycznej z teorią. Nabyte w działaniu praktycznym doświadczenie powinno wzbogacać wiedzę teoretyczną podchorążych i służyć dalszemu doskonaleniu praktyki. Inaczej ujmując można stwierdzić, że zasada wiązania teorii z praktyką służy przygotowaniu żołnierzy do racjonalnego posługiwania się wiedzą teoretyczną w różnych sytuacjach praktycznych. Takie elementy poznania jak: postrzeganie, abstrakcyjne myślenie i działanie są w praktyce nierozerwalnie ze sobą związane. Powinny one występować w każdych zajęciach taktycznych. W czasie szkolenia szczególny nacisk należy położyć na praktykę, gdyż pozwala ona sprawdzić słuszność myślenia, wzbogaca je i jest źródłem postrzegania. Nie należy podawać podchorążym uogólnień, ponieważ sami powinni do nich dochodzić. Podsumowując należy stwierdzić, że nieprzestrzeganie w nauczaniu omawianej zasady z reguły prowadzi do tego, że podchorążowie wiedzą, lecz nie umieją wykonać określonych czynności praktycznych, albo też potrafią wykonać tę czynność, ale nie rozumieją ich podstaw praktycznych.

9 10 Zasada trwałości wiedzy oraz indywidualnego podejścia do szkolonych. W literaturze zasada powyższa z reguły rozbita jest na dwie równorzędne zasady. Jednak obowiązujący poradnik metodyczny* połączył je w jedną, dlatego także w tym opracowaniu omówimy je razem. Zgodnie z tą zasadą należy systematycznie rozwijać zainteresowania szkolonych i wdrażać ich do samodzielnego doskonalenia się drogą samokształcenia. Przede wszystkim zaś należy stworzyć takie warunki kształcenia, aby podstawowe, kolejno zdobywane wiadomości, umiejętności i nawyki nie zniknęły w dalszych latach nauki, lecz były systematycznie utrwalane i pogłębiane. Osiągnięcie celów wynikających z tej zasady może nastąpić w wyniku zastosowania następujących środków: powtarzanie wiadomości i umiejętności; ćwiczenia, szczególnie w zakresie samodzielności myślenia i działania; systematyczna kontrola i samokontrola wyników nauczania i uczenia się. Tak więc, kształcąc podchorążych należy dążyć do tego, by to czego ich uczymy mogło być przez nich odtworzone w dowolnym miejscu i czasie. W wojsku ma to szczególne znaczenie, ponieważ nigdy nie wiadomo dokładnie, kiedy i w jakich warunkach podchorążowie (żołnierze) mogą być zmuszeni do skorzystania z tej wiedzy i umiejętności. Dydaktyka i psychologia dostarczają wiele dowodów, że po stosunkowo krótkim czasie niewiele pozostaje w umyśle, nawet to, co szkoleni przyswoją sobie z dużym wysiłkiem i zainteresowaniem. Dlatego zasada trwałości wiedzy wymaga od wykładowcy (przełożonego) zastosowania takich metod i środków, dzięki którym wiadomości, umiejętności i nawyki podchorążych będą stawały się coraz bardziej trwałe, dokładne i użyteczne. Ponieważ w początkowym okresie szkolenia wiadomości i umiejętności świeżo zdobyte są jeszcze nietrwałe i łatwo ulegają zapomnieniu, w procesie nauczania niezbędne są czynności, które zapewniają ich trwałość. Najczęściej należą do nich: powtórzenia; ćwiczenia; sprawdzanie (kontrola i ocena). * Poradnik metodyczny do szkolenia taktycznego w szkolnych pododdziałach piechoty, Wyd. MON,

10 11 Warszawa 1990, s. 7. Powtarzanie wiadomości i umiejętności nie może być mechaniczne i nie może być organizowane w takiej samej kolejności w jakiej było podawane po raz pierwszy. Dawniej utrwalano materiał przede wszystkim drogą mechanicznego i często bezmyślnego kucia. Obecnie należy starać się utrwalać materiał poprzez rozbudzenie u szkolonych zainteresowania zdobytymi wiadomościami i umiejętnościami oraz świadomy ich udział w procesie nauczania a także systematyczne powtarzanie. Powtarzając, trwale wiążemy w świadomości szkolonych materiał opanowany dawniej z tym, który przekazujemy w danej chwili (patrz rys. 1). i a b c d e f g n Rys. 1 Krzywa zapominania a częstotliwość powtórzeń.* Z krzywej zapominania wynika, że liczba powtórzeń, największa bezpośrednio po zapoznaniu się żołnierzy z nowym materiałem (a,b,c), a więc w okresie największego ubytku wiadomości, powinna stopniowo maleć (d,e,f), lecz nie zniknąć całkowicie (g...n). Ćwiczenia mają na celu utrwalenie określonego materiału, usystematyzowanie wiadomości oraz pokazanie szkolonym ich praktycznej użyteczności. Należy dobierać takie ćwiczenia, które sprzyjają nieprzerwanemu pogłębianiu wiadomości, kształtowaniu umiejętności i nawyków oraz rozwojowi samodzielnego myślenia i działania. W miarę opanowania przez żołnierzy określonego zakresu wiadomości i nawyków celowe jest stawianie im zadań wymagających samodzielnego ich rozwiązania. W procesie samodzielnej pracy nad materiałem teoretycznym lub czynnościami praktycznymi również następuje jego przyswajanie i trwałe zapamiętanie.

11 12 * Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej, Wyd. PWN, Warszawa 1984, s.120. Kontrola i ocena. Niezależnie od powtarzania i ćwiczenia, istotną rolę w utrwaleniu przerobionego materiału odgrywa systematyczna kontrola i ocena wyników szkolenia. Organizowana przy jednoczesnym współudziale uczestników szkolenia jest ona ważnym czynnikiem kształtowania motywów uczenia się i trwałego przyswojenia wiedzy. Omawiana zasada, a w szczególności jej drugi człon nakazujący indywidualne podejście do szkolonych zakłada, że szkoląc w zespołach (plutonach, grupach), należy równocześnie rozwijać indywidualne możliwości i zainteresowania żołnierzy. Podchorążych szczególnie uzdolnionych należy kształcić według zindywidualizowanych programów nauczania. Dla rozwoju indywidualnych zainteresowań podchorążych, pogłębienia i utrwalenia oraz rozszerzenia ich wiedzy w WAT, należy szeroko wykorzystywać działalność kół naukowych oraz fakultetów. Dążąc do podnoszenia grupowych wyników nauczania co jest szczególnie ważne w szkoleniu taktycznym, którego zasadniczym celem jest przygotowanie pododdziałów do działania na polu walki, należy powodować, aby słabsi dorównywali silniejszym. Jednak nie należy tłumić indywidualnych umiejętności jednostek, ponieważ indywidualne zespolenie wysiłku podnosi na wyższy poziom zbiorową działalność pododdziału. Zasada przystępności, zwana także zasadą stopniowania trudności, wymaga uwzględnienia w nauczaniu podchorążych (żołnierzy) ich możliwości umysłowopoznawczych i wydolności fizycznych. Nakłada ona obowiązek stopniowego, ale systematycznego zwiększania wysiłku żołnierzy zarówno podczas rozwiązywania problemów teoretycznych jak i działania w trudnych i złożonych sytuacjach praktycznych. W procesie nauczania należy przestrzegać obowiązujących w tej zasadzie reguł, to jest przechodzenia: od znanego do nieznanego; od tego co bliskie do tego co dalekie; od łatwiejszego do trudniejszego; od prostego do złożonego.

12 13 Zasada przystępności sugeruje, że zajęcia należy prowadzić w sposób przystępny, prosty, co nie obniża ich poziomu, lecz przeciwnie przyczynia się do lepszego zrozumienia przerabianego materiału. Trzeba tu mieć na uwadze, że nie wszyscy podchorążowie (żołnierze) będą osiągali jednakowe postępy w nauce, gdyż będzie to wynikało z ich zróżnicowanego poziomu wiedzy ogólnej. Wykładowca powinien orientować się jaki jest poziom szkolonych i odpowiednio do tego dostosować przerabiany materiał, a jednocześnie powinien wymagać od nich wysiłku niezbędnego do osiągnięcia określonych w programie celów szkoleniowych. Od każdego szkolonego należy wymagać wysiłku odpowiadającego jego możliwościom. Jednym wysiłek ten umożliwi bardzo dobre opanowanie zagadnień przewidzianych w programie szkolenia, a drugim - pozwoli zaledwie osiągnąć wymagany poziom. Zasada systematyczności powinna być realizowana poprzez logiczny układ treści nauczania, a w nich przedmiotów, tematów i zagadnień oraz ich wzajemną korelację. Szkolony powinien poznawać materiał nie jako zbiór dowolnie zestawionych faktów i pojęć, lecz jako system wzajemnie powiązanych wiadomości. Stosując tę zasadę należy przestrzegać następujących reguł: podawanie nowego materiału należy rozpocząć tylko wtedy, gdy wykładowca upewni się, że uprzednio przerobiony został gruntownie opanowany; nowe wiadomości przekazywać we właściwej, logicznej kolejności; w toku wszystkich zajęć programowych, zwłaszcza praktycznych, wiązać poszczególne fragmenty w jedną całość podkreślając jednocześnie elementy najbardziej istotne; w miarę upływu czasu, stawiać szkolonym do rozwiązania coraz to trudniejsze zadania praktyczne i teoretyczne. Podsumowując należy podkreślić, że literatura tematu jest stosunkowo szeroka i różnie ustosunkowuje się co do liczby zasad nauczania jak i kolejności ich zaszeregowania. Niewątpliwie bardzo trudno jest jednoznacznie wskazać jakąkolwiek kolejność, czy określić ważność zasad nauczania. Wszystkie są ważne i istotne w procesie szkolenia, ponieważ wzajemnie się przenikają i uzupełniają. W sposób nieco lakoniczny można to ująć w następująco: Praktyczne zastosowanie wiedzy teoretycznej jest możliwe tylko wówczas, gdy jest ona trwale zapamiętana. Wiadomości szkolonego są

13 14 tym trwalsze im bardziej świadomie i aktywnie pracował on nad zdobywaniem wiedzy, zaś nauczanie było bardziej poglądowe a materiał przystępny i usystematyzowany. Niezależnie od ogólnie obowiązujących zasad, które wypracowała dydaktyka (zostały omówione wyżej), wyróżnia się specyficzne zasady nauczania właściwe głównie w szkoleniu taktycznym. Zaliczamy do nich: zasadę realizmu; zasadę ciągłej gotowości bojowej; zasadę jedności - współzależności kształcenia fachowego i metodycznego. Zasada realizmu wyraża się w maksymalnym zbliżeniu szkolenia taktycznego do rzeczywistych, trudnych i złożonych warunków przewidywanego pola walki i uczenia podchorążych tego co jest niezbędne w walce. Funkcjami tej zasady są: zwalczanie umowności, uproszczeń i schematyzmu; kształtowanie odporności psychicznej i fizycznej; wyrabianie twórczej wyobraźni taktycznej; umiejętność przewidywania; odpowiedzialność wynikająca z zasady jednoosobowego dowodzenia. W pokojowym okresie szkolenia, gdy brak rzeczywistego niebezpieczeństwa i napięcia psychicznego jakie występuje w okresie wojny, niektórzy podchorążowie (żołnierze) skłonni są do omijania trudności lub niedokładnego wykonywania poszczególnych czynności a niejednokrotnie całych fragmentów ćwiczeń. Zdarza się, że w czasie ćwiczeń taktycznych ich uczestnicy (nie tylko dowódcy) lekceważą sobie rozpoznanie, czy ubezpieczenie, zaś ich przełożeni nie zawsze należycie stawiają zadania. Otóż zasada realizmu przypomina, aby każda czynność, którą w procesie szkolenia muszą wykonywać podchorążowie (żołnierze), była wykonywana bez uproszczeń, tak jak w realnie prowadzonej walce. Prowadząc zajęcia należy ciągle zwracać uwagę, aby jego uczestnicy zawsze konsekwentnie i z pełnym poświęceniem

14 15 wykonywali rozkazy, przestrzegali zasad określonych w instrukcjach i w regulaminie działań taktycznych. Bardzo duże znaczenie ma organizacja i sposób pozoracji pola walki, która w maksymalnym stopniu powinna odzwierciedlać działanie przeciwnika oraz zmuszać do właściwego zachowania się pododdziałów własnych w czasie ćwiczeń taktycznych. Zasada ciągłej gotowości bojowej wynika z zakładanych dla szkół, uczelni i jednostek wojskowych funkcji w systemie obronności kraju. Stąd część ćwiczeń taktycznych należy łączyć ze szkoleniem i sprawdzianami gotowości alarmowej. Zasada ta podkreśla, że każda najtrudniejsza i wymagająca wiele wysiłku czynność, którą w procesie szkolenia wykonać muszą żołnierze, nie jest wymysłem dowódcy, lecz ma na celu nieustanne podnoszenie gotowości bojowej pododdziału. Dlatego podstawową metodą w szkoleniu taktycznym powinno być ćwiczenie praktyczne, ponieważ w największym stopniu zapewnia ono osiągnięcie zakładanej gotowości bojowej. W koszarach, na sali wykładowej czy urządzeniach treningowych, żołnierz nie uzyska takiego doświadczenia jak na zajęciach i ćwiczeniach taktycznych w polu, na strzelnicy, poligonie czy czołgowisku. Zasada jedności - współzależności kształcenia fachowego i metodycznego. Założeniem tej zasady jest, że podstawą umiejętności metodycznych są umiejętności fachowe. Kształcąc w zakresie fachowości, należy rozwijać równocześnie umiejętności metodyczne, gdyż każdy oficer - dowódca prędzej czy później w swojej karierze zawodowej, będzie musiał stać się nauczycielem. Dlatego też, nie zależnie od szkolenia instruktorsko-metodycznego, każde zajęcia kończyć należy omówieniem jego formy organizacyjnej i zastosowanej metody nauczania. Jednocześnie dążyć należy do tego, aby każde zajęcia były wzorem do naśladowania przez podchorążych. 2. Zadania doskonalenia metodycznego. Działalność metodyczna to wyodrębniony zespół przedsięwzięć organizacyjnych (czynności, zabiegów) dydaktyczno - wychowawczych i technicznych mających na celu doskonalenie umiejętności pedagogicznych kadry. *

15 16 * Instrukcja o organizacji działalności dydaktycznej i naukowej w wojskowych szkołach zawodowych, MON, Warszawa 1990, Szkol. 735/90, s. 41. Działalność metodyczna ściśle związana jest z wcześniej omówioną zasadą jednści-współzależności kształcenia fachowego i metodycznego, jest jej kontynuacją obejmującą cały okres służby każdego żołnierza - dowódcy, na każdym szczeblu dowodzenia. Efekty działalności metodycznej zależą od umiejętnego koncentrowania wysiłków wokół węzłowych problemów wynikających z analizy procesu nauczania w danym okresie szkolenia. Sprawność działania organizacyjno-metodycznego zależy od przygotowania dydaktycznego. Chodzi tu w szczególności o zasób wiedzy i umiejętności dydaktycznych niezbędnych do organizacji procesu szkolenia i oceniania podwładnych, znajomość zasad i metod nauczania, umiejętność przygotowania się do zajęć, organizowania pomocy i pokonywania trudności napotykanych w trakcie realizacji programu szkolenia. Do głównych zadań doskonalenia metodycznego można zaliczyć: systematyczne doskonalenie umiejętności dydaktycznych wykładowców (kadry dowódczej) oraz podchorążych; doskonalenie organizacji i metod prowadzenia zajęć oraz całego procesu nauczania; wypracowanie jak najlepszych form organizacji i metod nauczania do konkretnych zajęć oraz ich ujednolicenie np. w ramach danego pododdziału; popularyzacja, rozpowszechnienie i przyswojenie przez podchorążych doświadczeń najlepszych wykładowców i dowódców; ujednolicenie organizacyjnych sposobów wykorzystania bazy szkoleniowej oraz popularyzacja najnowszych rozwiązań w tym zakresie. Działalność metodyczna powinna służyć propagowaniu innowacji dydaktycznej oraz charakteryzować się różnorodnością form i bogactwem treści. Należy ją prowadzić w powiązaniu ze szkoleniem programowym korzystając z doświadczeń innych ośrodków szkolenia, czy jednostek wojskowych. Jednocześnie należy popularyzować własny dorobek i doświadczenie poprzez działalność wydawniczą i w drodze osobistych kontaktów, w tym również z innymi szkołami wojskowymi. Zasadniczymi przedsięwzięciami w pracy metodycznej są:

16 17 odprawy metodyczne (posiedzenia, narady metodyczne); kursy instruktorsko-metodytczne; zajęcia metodyczne (hospitacje, zajęcia pokazowe, otwarte, zajęcia instruktorskometodyczne, instruktaże); doskonalenie znajomości wybranych zagadnień dydaktyki wojskowej; opracowywanie materiałów metodyczno-szkoleniowych; wymiana doświadczeń metodycznych z kadrą innych uczelni oraz jednostek wojskowych. Odprawy metodyczne (na szczeblu zakładu) przeprowadza się w celu kolektywnego przestudiowania określonych problemów metodycznych, wyciągnięcia odpowiednich wniosków w wyniku dyskusji oraz powzięcia konkretnych decyzji zmierzających do zwiększenia efektywności pracy metodycznej wykładowców (kadry dowódczej) i ustalenie zasad obowiązujących w danym okresie (semestrze) działalności dydaktyczno - wychowawczej. problemy: Na odprawach metodycznych powinny być rozpatrzone i omówione następujące metody i formy organizacyjne konkretnych zajęć realizowanych w danym okresie (semestrze); analiza działalności dydaktycznej wykładowców, instruktorów (kadry dowódczej); metody stosowania nowoczesnych, technicznych środków audiowizualnych; metody przeprowadzenia ćwiczeń egzaminacyjnych, seminariów i innych sprawdzianów; projekty opracowań metodycznych zasadniczych tematów danego przedmiotu; treść skryptów, konspektów i innych materiałów; wyniki hospitacji zajęć; organizacja i sposób przeprowadzenia konsultacji dla podchorążych; nowe materiały szkoleniowe, publikacje, instrukcje, regulaminy, których wprowadzenie do programu nauczania pociąga za sobą konieczność zastosowania niezbędnych przedsięwzięć metodycznych.

17 18 Kursy instruktorsko-metodyczne organizuje się dla dowódców określonego szczebla dowodzenia w celu: modyfikacji, udoskonalenia i ujednolicenia metod nauczania i form organizacyjnych zajęć. W warunkach WAT szczególne znaczenie przywiązuje się do kursu organizowanego przed każdym Podstawowym Szkoleniem Wojskowym. Obejmuje on kadrę dowódczą (dowódców kompanii, plutonów) oraz podchorążych, którzy jako dowódcy drużyn biorą udział w tym ważnym okresie szkolenia; wymiany doświadczeń w zakresie stosowania najwłaściwszych metod nauczania i form organizacyjnych zajęć oraz popularyzowania najnowszej literatury fachowej i wydawnictw metodycznych; zapoznania uczestników kursu z zasadami walki (np. według standardów NATO) i wykorzystania nowych środków uzbrojenia i sprzętu bojowego; Czas trwania kursu instruktorsko-metodycznego określa jego program. Wszystkie prace organizacyjne oraz dokumentacja związana z kursem powinna być zakończona przynajmniej tydzień przed jego rozpoczęciem. Zajęcia metodyczne planuje się i przeprowadza w celu doskonalenia lub wypracowania najbardziej skutecznych w warunkach danej uczelni metod nauczania i form organizacyjnych zajęć. Zajęcia metodyczne powinny poprzedzać tematy, których treść uległa poważnym zmianom merytorycznym lub w ramach których, planuje się zastosować nowe środki dydaktyczne. Prowadzi się je również wówczas, gdy kontrole zajęć wykazują wiele niedociągnięć w przygotowaniu metodycznym kadry dydaktycznej (dowódczej) lub dużą rozbieżność w samej metodyce prowadzenia tego samego zajęcia. Zajęcia metodyczne przeprowadza się w formie zajęć: pokazowych, otwartych, instruktorsko-metodycznych oraz instruktażu. Opracowanie materiałów metodyczno-szkoleniowych (opracowań metodycznych, planów-konspektów, skryptów) jest jedną z form indywidualnego samokształcenia fachowo-metodycznego wykładowców, kadry dowódczej i podchorążych. Doskonalenie znajomości wybranych zagadnień dydaktyki wojskowej ma na celu systematyczne pogłębianie wiedzy kadry dydaktycznej i dowódczej z wybranych działów teorii nauczania, uczenia się i samokształcenia, pisania skryptów i podręczników oraz metodologii badań naukowych.

18 19 Wymianę doświadczeń metodyczno-szkoleniowych prowadzi się między zakładami przedmiotowymi i pododdziałami, między szkołami i jednostkami wojskowymi. Wymianę doświadczeń między wykładowcami (dowódcami) prowadzi się poprzez wzajemne uczestniczenie w zajęciach programowych. Planują ją w miesięcznych planach pracy kierownicy zakładów (dowódcy). Ma ona na celu zapoznanie się ze sposobem prowadzenia zajęć przez najbardziej doświadczonych wykładowców (dowódców). 3. Metody i formy organizacyjne zajęć stosowane w okresie szkolenia podstawowego oraz szkolenia drużyny. Dla potrzeb niniejszej pracy omówimy wybrane metody nauczania i formy organizacyjne zajęć, niezbędne zdaniem autorów, w okresie szkolenia podstawowego i zgrywania drużyny. METODA - jest to naukowo opracowany sposób przekazywania wiedzy przez wykładowcę (dowódcę) podchorążym w celu wyposażenia ich w wiadomości, wyrabiania umiejętności i nawyków. Podobnie definiuje to pojęcie obowiązujący poradnik metodyczny: Przez pojęcie metoda w szkoleniu taktycznym należy rozumieć pewien określony zespół sposobów, za pomocą których przekazujemy szkolonym wiedzę wojskową lub uczymy ich określonych umiejętności niezbędnych na przyszłym polu walki. * Właściwa metoda ułatwia szkolonym zdobycie odpowiednich umiejętności i nawyków, rozwijając jednocześnie ich umysł, zdolności fizyczne i odporność fizyczną. Metody nauczania odpowiadają na pytanie jak uczyć, to znaczy, w jaki sposób należy przekazywać żołnierzom wiedzę wojskową, aby umożliwić im jej opanowanie oraz zapewnić kształtowanie odpowiednich umiejętności, nawyków i cech charakteru.

19 20 Metody określają wewnętrzną stronę procesu dydaktycznego, gdyż stwarzają warunki powstania i utrzymania między wykładowcą (dowódcą) a szkolonymi bezpośredniego kontaktu w postaci tak zwanego sprzężenia zwrotnego. Te dwa elementy *Poradnik metodyczny do szkolenia taktycznego w szkolnych pododdziałach piechoty, MON, Warszawa 1990, Szkol. 720/88, s. 11. stanowią istotę metody, mianowicie ułatwiają rozróżnić, kiedy mamy do czynienia z metodą nauczania a kiedy z formą organizacyjną zajęć. Zrozumienie tej prawdy ułatwi nam odpowiedzieć na pytanie: kiedy zajęcia są prowadzone metodą wykładu, a kiedy te same zajęcia są zorganizowane w formie wykładu Według kryterium funkcji spełnianych przez wykładowcę i szkolonego w procesie nauczania metody dzielą się na: podające; poszukujące; praktyczne. Nauczając metodami podającymi wykładowca spełnia rolę czynną przekazując wiedzę, natomiast szkolony biernie ją odbiera. Do tej grupy metod zalicza się: a/ metody słowne: wykład; odczyt; referat; praca z książką. b/ metody poglądowe: pokaz; demonstrowanie; film, itp; Istotą metod poszukujących jest samodzielne zdobywanie wiedzy przez szkolonego, który w procesie nauczania jest stroną czynną, podczas gdy rola wykładowcy (dowódcy) ogranicza się do funkcji organizatorskich, przygotowawczych, inspirujących i zabezpieczających ten proces. Do poszukujących należą metody:

20 21 a/ aktywizujące: problemowe; kompleksowe; sytuacyjne; inscenizacji. b/ dyskusyjne; c/ laboratoryjne; d/ ćwiczeniowe. Stosując aktywizujące metody nauczania należy rozwijać u szkolonych takie cechy jak: dociekliwość, inwencja, samodzielność umysłową oraz pobudzać ich do aktywnego uczestnictwa w zajęciach, a także mobilizować do systematycznego samokształcenia się. Nauczanie problemowe wymusza na wykładowcy (dowódcy) szereg czynności dydaktycznych, które sprzyjając tworzeniu sytuacji problemowych przygotowują szkolonych, przy ich aktywnym udziale, do samodzielnego formułowania, oceniania i rozwiązywania tych sytuacji. Istota nauczania problemowego polega więc, na tworzeniu w czasie zajęć i stawianiu przed szkolonymi zadań poznawczych i praktycznych, które pobudzałyby ich do zwiększonej aktywności i twórczego myślenia w poszukiwaniu właściwego rozwiązania. Szczególnie dużo okazji do zastosowania metody problemowej stwarzają ćwiczenia taktyczne. układach: Nauczanie kompleksowe w zależności od potrzeby może być stosowane w dwóch w układzie pionowym integruje treści różnego zakresu jednego przedmiotu nauczania, np. ćwiczenie taktyczne w ramach którego kolejno, podczas jednego zajęcia mogą być realizowane różne tematy: rozmieszczenie i ubezpieczenie pododdziałów na postoju, wykonanie marszu ubezpieczonego, natarcie z marszu po podejściu z głębi oraz przejście do obrony opanowanej rubieży; w układzie poziomym polegającym na równoczesnym realizowaniu treści kilku pokrewnych przedmiotów nauczania stanowiących jednolitą strukturę wiedzy, niezbędnej na współczesnym polu walki (np. z terenoznawstwa, łączności, obrony przeciwchemicznej). Nauczanie programowane. Zasady i metody programowania dydaktycznego mogą być wykorzystane do usprawnienia organizowania procesu nauczania oraz do zwiększenia jego efektywności np. poprzez wykorzystanie komputerów i ich możliwości.

21 22 Istotą metod praktycznych jest kształtowanie umiejętności i nawyków szkolonych poprzez praktyczne działanie. Do metod praktycznych zalicza się: instruktaż; ćwiczenia taktyczne; treningi; praktyki w jednostkach wojskowych; obozy szkoleniowe. Podstawowym kryterium prawidłowości doboru metody do nauczanego zagadnienia jest jej skuteczność wyrażająca się efektami szkoleniowymi. W myśl tej zasady tam gdzie chodzi o zaznajomienie szkolonych z prostymi zagadnieniami i gdy są oni dobrze przygotowani do poznania rzeczy nowych, można stosować metody podające, które wymagają od szkolącego mniejszego wysiłku w zakresie przygotowania zajęcia. Szkolonym posiadającym wyższe kwalifikacje i nawyki samodzielnego uczenia się zalecana jest praca z podręcznikiem. Natomiast gdy celem jest rozbudzenie zainteresowań i kształtowanie umiejętności poznawczych zaleca się stosowanie metod poszukujących. Cenną zaletą tych metod jest fakt, że szkolony analizując zagadnienie dochodzi samodzielnie do określonej wiedzy. Rozwiązując problem broni przed określonym audytorium swoich wniosków i uogólnień, uważa je za własne przez co nie tylko je trwale poznaje, ale także kształtują się w nim określone przekonania i cechy charakteru. Metody nauczania nie stanowią układu zamkniętego. Rozwijają się one wraz z postępem dydaktyki, osiągnięciami techniki oraz w wyniku zmian celów i treści nauczania. Dlatego też, każdy wykładowca (dowódca) powinien nieustannie śledzić rozwój współczesnej pedagogiki i wciąż doskonalić właściwe dla każdej uczelni (jednostki wojskowej) przedmiotowe metodyki nauczania. Podstawowe formy organizacyjne zajęć. FORMY nauczania określają organizacyjne warunki procesu dydaktycznego w ramach których, urzeczywistniane są metody nauczania.

22 23 Formy nauczania stanowią więc zewnętrzną organizacyjną stronę nauczania, na którą składa się wiele czynników o charakterze organizacyjnym, czasowym i przestrzennym. Formy nauczania odpowiadają na szereg pytań, takich jak: gdzie, kiedy, w jakim czasie, dla kogo, w jakim układzie i w jakim celu organizuje się dane zajęcie. W praktyce każde przedsięwzięcie dydaktyczne figurujące w rozkładzie zajęć lub faktycznie zostało przeprowadzone przez wykładowcę (dowódcę) zalicza się do form organizacyjnych nauczania. Dopiero w ramach określonych form organizacyjnych występują swoiste dla nich metody nauczania (patrz tabela nr 1).

23 24 Wybierając formę nauczania wykładowca (dowódca) powinien kierować się następującymi wskazówkami: nie przekazywać szkolonym wiadomości, które są oni w stanie sami opanować bez nadmiernej straty czasu; podawać te fakty, których szkoleni nie mogą zdobyć samodzielnie, lub których zdobycie pociągnęłoby zbyt dużą stratę sił i środków; dostosować tempo przekazywanych wiadomości do poziomu i rzeczywistych możliwości szkolonych; przekazywanie wiedzy powinno wyzwalać inicjatywę szkolonych, zachęcać ich do wysiłku i poszukiwania racjonalnych rozwiązań. W procesie nauczania w omawianych okresach szkolenia w szczególności będą stosowane następujące formy nauczania: wykład; zajęcia seminaryjne; konsultacje; instruktaż; musztra bojowa; ćwiczenie grupowe; ćwiczenie taktyczne; zajęcia instruktorsko-metodyczne. Wykład - jest formą nauczania polegającą na ustnym przekazywaniu odpowiednio uporządkowanych wiadomości przez wykładowcę oraz ich przyswojenie przez uczących się. Komentarz [P1]:

24 25 Rozróżnia się między innymi: wykład konwencjonalny w którym treść jest bezpośrednio przedstawiona przez wykładowcę w gotowej do zapamiętania postaci; wykład problemowy, który oparty jest na postawieniu jakiegoś zagadnienia, ukazaniu dróg prowadzących do jego rozwiązania i efektów do jakich to rozwiązanie doprowadzi; wykład konwersatoryjny w którym stopień aktywności szkolonych jest największy. Wykład ten bowiem jest swoistą formą dialogu wykładowcy ze szkolonymi wykonującymi odpowiednie zadania lub ćwiczenia dla zdobycia sprawności w stosowaniu zdobywanej wiedzy. Generalnym zaleceniem dla wykładu jest to, aby zapewnić mu wysoki poziom pod względem merytorycznym i dydaktycznym. Należy przyjąć, że wykład - bez omawiania całego materiału zawartego w podręcznikach i skryptach - powinien stanowić teoretyczną syntezę zasadniczych zagadnień, wskazywać kierunek dalszej pracy oraz pobudzać do twórczego myślenia. Dotychczasowy tradycyjny wykład należy zastąpić wykładem problemowym, konwersatoryjnym i zajęciami seminaryjnymi, szeroko przy tym wykorzystując współczesne środki audiowizualne. W wykładzie dążyć należy do aktywnych metod nauczania, które zwiększają zainteresowania szkolonych, kształtują w nich pozytywne motywy uczenia się i sprawiają, że nauczanie staje się bardziej efektywne. Zajęcia seminaryjne - polegają na nieskrępowanej wymianie poglądów szkolonych na określony, wcześniej omówiony, np. na wykładzie temat. Mają one na celu: poszerzenie i pogłębienie opanowanej wiedzy drogą pytań i odpowiedzi w rzeczowej i szerokiej dyskusji; sprawdzenie efektów samodzielnej pracy szkolonych nad zleconą im do przestudiowania literaturą; wyrobienie u szkolonych (podchorążych) umiejętności logicznego i zwięzłego formułowania myśli z zastosowaniem słownictwa i terminologii wojskowej; uczenia szkolonych (podchorążych) sztuki przekonywania, analitycznego i syntetycznego myślenia, umiejętności rozumowania oraz poprawnych metod wnioskowania;

25 26 Konsultacje. Zasadą konsultacji jest dobrowolność, lecz wykładowca (dowódca) może i powinien zlecić uczestniczenie w nich słabiej przygotowanym podchorążym (żołnierzom). Obowiązkiem prowadzącego konsultacje jest wytworzenie klimatu sprzyjającego swobodnej wymianie poglądów na tematy będące przedmiotem konsultacji oraz udzielenie konsultowanym wyczerpującej odpowiedzi. Nie wolno w czasie konsultacji dokonywać zaliczeń, przeprowadzać sprawdzianów i stawiać ocen. Instruktaż - zasadniczo jest podstawową formą doskonalenia umiejętności metodycznych wykładowców (dowódców). Jednak w warunkach uczelni i ośrodków szkoleniowych jest także formą nauczania, ponieważ podchorążym (szkolonym) udziela się instruktażu, zwłaszcza do zajęć instruktorsko-metodycznych, w sytuacji kiedy są oni w trakcie przygotowania do przyszłej roli dowódcy plutonu (drużyny - instruktora). Celem instruktażu jest udzielenie podwładnym wskazówek w zakresie zorganizowania zajęć, przyjęcia właściwych metod nauczania oraz przygotowania bazy szkoleniowej do prowadzenia zajęć. Większa część czasu przeznaczona na instruktaż powinna być wykorzystana na odtworzenie organizacyjnej strony zajęcia, wykazanie roli jaką spełniają szkolący określonych szczebli (instruktorzy) oraz na praktyczne przerobienie z nimi węzłowych zagadnień szkoleniowych. Metody przeprowadzenia instruktażu: 1. Metoda dyrektywna: polega na tym, że prowadzący występuje w roli szkolącego (instruktora), a podwładni (np. dowódcy drużyn), którym udziela się instruktażu, występują w roli ćwiczących. Kierownik zajęcia w sposób dyrektywny (bezdyskusyjny) narzuca wszelkie rozwiązania co do organizacji zajęcia, sposobu nauczania wszystkich zagadnień, itd. Metodę tę stosuje się w wyjątkowych sytuacjach (np. posiadamy ograniczoną ilość czasu). 2. Metoda aktywizująco- kolektywna: polega na tym, że uczestnicy instruktażu będąc właściwie przygotowani do niego na podstawie wytycznych do instruktażu, które otrzymali wcześniej od przełożonego (pełniącego rolę kierownika zajęcia) oraz własnych doświadczeń, kolejno występują w roli szkolącego (instruktora) prezentując w praktyczny sposób rozwiązanie określonego problemu dydaktycznego. Pozostali uczestnicy instruktażu występują w roli ćwiczących. Po zaprezentowaniu sposobu

26 27 nauczania konkretnego zagadnienia przez kolegę, biorą udział w dyskusji. W wyniku dyskusji padają konkretne ustalenia kierownika zajęcia. Będą one obowiązywały na właściwych zajęciach. Metoda ta powinna być najczęściej stosowana. 3. Moda pokazowa: polega na tym, że odpowiednio przygotowany pluton prowadzi zajęcia z właściwego tematu. Udzielający instruktażu, jako narrator odpowiednio komentując, omawia przerabiane fragmenty zajęcia z uczestnikami instruktażu dokonując obowiązujących ustaleń. 4. Metoda kombinowana: polega na tym, że w zależności czasu i przyjętej metody, wykorzystuje się elementy wyżej omówionych metod udzielania instruktażu. Najczęściej wykorzystuje się do niektórych ustaleń metodę dyrektywną (zagadnienia doskonalące) oraz metodę aktwizująco-kolektywną w odniesieniu do problematyki jeszcze nie nauczanej. W czasie instruktażu kierownik zajęcia powinien: 1. Podać: cel instruktażu; temat i cel zajęć; zagadnienia szkoleniowe w kolejności ich występowania i czas; organizację zajęcia (podział na grupy szkoleniowe oraz kolejność i sposób zmiany na punktach nauczania). 2. Pokazać: rejony lub kierunki realizacji poszczególnych zagadnień; obiekty terenowe, które należy wykorzystać do przerabiania określonych zagadnień szkoleniowych; 3. Ustalić: sposoby przerabiania poszczególnych zagadnień szkoleniowych; sygnały i znaki dowodzenia wewnątrz ćwiczącego pododdziału; wyposażenie ćwiczących w sprzęt i środki pozoracji; wyposażenie, oznakowanie, sygnały i sposób działania grupy pozorującej; 4. Pokazać i przećwiczyć: najtrudniejsze czynności i sposób nauczania wybranych zagadnień szkoleniowych; 5. Sprawdzić: stopień opanowania realizowanych na zajęciach zagadnień szkoleniowych; znajomość innych problemów szkoleniowych, które będą wyjaśniane lub przerabiane podczas przyszłego zajęcia. Instruktaż musi być tak przygotowany i przeprowadzony, aby po jego zakończeniu każdy z uczestników znał cel i przebieg zajęcia oraz czynności, które osobiście i jego podwładni mają wykonać, czas przeznaczony na każde zagadnienie oraz

27 28 swoją rolę i miejsce w zajęciach. Ponadto, każdy z uczestników musi tak opanować zagadnienia szkoleniowe, aby podczas zajęć zrealizować w pełni cykl szkoleniowy określony przez przełożonego. Instruktaż należy prowadzić w miejscu przyszłych zajęć, do każdych zajęć praktycznych (nawet jeżeli nie jest ujęty w programie), w czasie zaplanowanym w miesięcznym podziale godzin. Musztra bojowa - jest formą zajęć stosowaną przede wszystkim w szkoleniu taktycznym. Najistotniejsze zalecenia organizacyjne wyróżniające te formę szkolenia od innych są następujące: ćwiczymy etapami (fragmentami) do pełnego opanowania. Zagadnienia szkoleniowe przerabiane są oddzielnie, przy czym całą uwagę koncentruje się na opanowanie przez szkolonych sposobów i techniki działania indywidualnego oraz w składzie drużyny (plutonu). W przypadku popełniania błędów przez szkolonych kierownik zajęcia przerywa ćwiczenie, poleca powrót do położenia wyjściowego, wyjaśnia na czym polegał błąd, demonstruje (lub omawia) poprawne wykonanie danej czynności (sposób działania) oraz nakazuje ponowne ćwiczenie. W sytuacji, gdy czas przeznaczony na szkolenie określonego zagadnienia został wyczerpany i nie osiągnięto zadawalającego wyniku, należy zrezygnować z innego, mniej ważnego problemu a dążyć do gruntownego opanowania zagadnienia podstawowego; zajęcia prowadzone są w pełnym składzie etatowym i całkowitym oporządzeniu bojowym z etatową bronią, sprzętem bojowym, inżynieryjnym i indywidualnymi środkami ochrony przed skażeniami. Należy je prowadzić zarówno w dzień jak i w nocy; należy stosować proste sytuacje taktyczne. Dopuszczalne jest, aby do grupy zagadnień, a nawet do każdego zagadnienia szkoleniowego były przygotowane inne sytuacje bojowe; nie obowiązuje w związku z powyższym zasada zachowania ciągłości sytuacji taktycznej i kierunku działania; nie trzeba pozorować przeciwnika przez cały czas ćwiczenia. Grupa pozorująca, składająca się z kilku żołnierzy, działa na określony sygnał kierownika zajęcia pozorując realnego przeciwnika, podgrywa niektóre sytuacje taktyczne. Musztra bojowa umożliwia jednak po zrealizowaniu wszystkich zagadnień, o ile pozwala na to czas, powtórzyć ćwiczenie w całości (np. w okresie zgrywania drużyny). Daje to szkolonym pewien pogląd na istotę działania i urealnia go.

28 29 Ćwiczenie grupowe. Jedną ze skuteczniejszych form szkolenia podchorążych, przygotowującą ich do dowodzenia na polu walki, są zajęcia grupowe w terenie, a także z wykorzystaniem stołu plastycznego. Łączą one szereg elementów pozwalających podchorążym w bardziej plastyczny sposób odbierać to, co im chce przekazać szkolący. Istota zajęć grupowych polega na tym, że wszyscy podchorążowie wchodzący w skład grupy szkoleniowej (plutonu) pod nadzorem kierownika zajęcia rozwiązują te same zadania na tle jednolitej dla wszystkich sytuacji taktycznej, sprawując identyczne funkcje, np. dowódcy plutonu. Kierownik ćwiczenia w zależności od potrzeby występuje w roli wyższego przełożonego, bądź sąsiada lub przeciwnika. Informuje on studentów o uzyskanych rezultatach oceniając ich rozwiązania. Sytuacje taktyczne podczas tego rodzaju zajęć należy rozwiązywać metodą problemowo-sytuacyjną. W tym celu prowadzący zajęcia powinien określić odpowiednią sytuację po stronie przeciwnika i wyjaśnić sposób jego działania, następnie polecić podchorążym podać możliwy wariant dowodzenia i sposób działania pododdziału. Po wysłuchaniu kilku rozwiązań, kierownik zajęcia wywołuje dyskusję, na koniec podsumowuje ją wskazując zauważone błędy i niedociągnięcia. W dyskusji nad przedstawionymi rozwiązaniami należy unikać krytyki. Wskazując błędy powinno się każdorazowo wyjaśnić ich konsekwencje. Kierownik zajęcia grupowego do każdej sytuacji opracowuje rozwiązanie autorskie. Zajęcia grupowe powinien przygotować tylko ten, kto będzie je realizował. Przed przystąpieniem do opracowania konkretnego zajęcia, kierownik musi uzmysłowić sobie problematykę, wokół której, należy tworzyć sytuacje taktyczne. Następnie wybiera i precyzuje sytuacje taktyczne, które powinien rozegrać. Możliwości doboru sytuacji szczegółowych są nieograniczone. Zależą one przede wszystkim od inwencji kierownika zajęć grupowych. Przygotowanie się podchorążych do zajęć grupowych ma zasadnicze znaczenie. Należy wcześniej podać im wytyczne dotyczące zakresu teoretycznego przygotowania się z podaniem obowiązującej literatury, przygotowania przyborów do rysowania, ubioru, itp. Opracowanie i wręczenie podchorążym założeń lub też wcześniejsze podanie sytuacji taktycznej nie jest konieczne. Jeżeli kierownik zajęcia grupowego nie stawia sobie za cel doskonalenie podchorążych w rysowaniu sytuacji na mapę (szkic terenu) lub w orientowaniu topograficznym, to mapy (szkice) nie są potrzebne.