Prezentowanie walorów turystycznych środowiska przyrodniczego Polski 341[05].Z2.02

Transkrypt

1 MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Małgorzata Małek Prezentowanie walorów turystycznych środowiska przyrodniczego Polski 341[05].Z2.02 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy Radom 2006

2 Recenzenci: mgr Włodzimierz Banasik mgr Janina Rudzińska Opracowanie redakcyjne: mgr Małgorzata Małek Konsultacja: mgr inż. Piotr Ziembicki Korekta: Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej: 341[05].Z2.02 Prezentowanie walorów turystycznych środowiska przyrodniczego Polski zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik obsługi turystycznej. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom

3 SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania Środowisko fizyczno-geograficzne Polski Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Walory turystyczne środowiska przyrodniczego Polski Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Formy ochrony przyrody w Polsce Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Sprawdzian osiągnięć Literatura 44 2

4 1. WPROWADZENIE Poradnik ten, będzie Ci pomocny w opanowaniu wiedzy o walorach turystycznych środowiska przyrodniczego Polski, co będzie stanowić podstawę do przygotowania ofert turystycznych spełniających oczekiwania różnych klientów. Jednocześnie, wykonując ćwiczenia zawarte w poradniku, opanujesz umiejętności prezentowania walorów środowiska przyrodniczego. Poradnik ten zawiera: Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej. Wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z tym poradnikiem. Materiał nauczania (rozdział 4) umożliwi Ci samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczeń. Możesz się z nimi zapoznać przed przystąpieniem do rozdziału Materiały nauczania, wówczas poznasz wymagania wynikające z potrzeb zawodu, a po przyswojeniu wskazanych treści, odpowiadając na te pytania sprawdzisz stan swojej gotowości do wykonywania ćwiczeń. Ćwiczenia, które zawierają: wykaz materiałów i środków dydaktycznych potrzebnych do ich realizacji. Ćwiczenia umożliwią Ci nabycie umiejętności praktycznych. Sprawdzian postępów - wykonując sprawdzian powinieneś odpowiedzieć na pytanie tak lub nie. Odpowiedzi nie wskazują na luki w Twojej wiedzy, informują Cię również jakich treści jeszcze dobrze nie poznałeś. Oznacza to także powrót do wiadomości, które nie są dostatecznie opanowane. Sprawdzian osiągnięć wraz z przykładowym zestawem zadań. Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy wskazaną literaturę oraz inne źródła informacji. Podczas zajęć zwróć szczególną uwagę na: opanowanie umiejętności prezentowania walorów środowiska przyrodniczego i określania poziomu zagospodarowania turystycznego regionu. Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność. Jednostka modułowa: Prezentowanie walorów turystycznych środowiska przyrodniczego Polski, której treści teraz poznasz jest jednym z modułów koniecznych do zapoznania się ze środowiskiem przyrodniczym Polski, walorami turystycznymi środowiska przyrodniczego Polski oraz formami ochrony przyrody. Dzięki przyswajanym treściom powinieneś stać się bardziej wrażliwy na piękno krajobrazu oraz rozbudzić w sobie potrzebę obserwacji zjawisk przyrodniczych. Poznanie przez Ciebie treści objętych tą jednostką modułową, będzie stanowiło dla nauczyciela podstawę przeprowadzenia sprawdzianu poziomu przyswojonych wiadomości i ukształtowanych umiejętności. W tym celu nauczyciel posłuży się Zestawem zadań testowych zawierającym różnego rodzaju zadania. Znajdują się one w rozdziale 5, który zawiera też: instrukcję omawiającą tok postępowania podczas przeprowadzania sprawdzianu, przykładową kartę odpowiedzi, w której, w przeznaczonych miejscach wpisz odpowiedzi na pytania. Bezpieczeństwo i higiena pracy W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac. 3

5 341[05].Z2 Walory i atrakcje turystyczne 341[05].Z2.01 Korzystanie z informacji turystycznej 341[05].Z2.02 Prezentowanie walorów turystycznych środowiska przyrodniczego Polski 341[05].Z2.05 Prezentowanie atrakcji turystycznych w języku obcym 341[05].Z2.03 Prezentowanie antropogenicznych walorów turystycznych Polski 341[05].Z2.04 Projektowanie tras wyjazdów turystycznych Schemat układu jednostek modułowych w module 4

6 2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: posługiwać się różnymi źródłami informacji, stosować podstawowe wiadomości z zakresu geografii Polski, nabyte w toku dotychczasowego kształcenia, posługiwać się mapami ogólnogeograficznymi, tematycznymi w tym głównie mapami zjawisk przyrodniczych oraz mapami turystycznymi, dobierać źródła informacji turystycznej do wykonania ćwiczenia, stosować zasady prezentacji i ekspozycji prac oraz projektów. 5

7 3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: sklasyfikować regiony fizyczno-geograficzne Polski, - określić cechy klimatu Polski, - określić typy pogody, - scharakteryzować sieć hydrograficzną Polski oraz ocenić jej znaczenie dla turystyki, - zaprezentować osobliwości polskiej flory i fauny, - ocenić przydatność kompleksów leśnych dla turystyki i rekreacji, - zaprezentować walory specjalistyczne terenów górskich, - określić walory specjalistyczne akwenów wodnych, - określić rejony występowania wód mineralnych oraz walory wypoczynkowo - uzdrowiskowe tych obszarów, - ocenić atrakcje turystyczne i poziom zagospodarowania polskich uzdrowisk, - określić formy ochrony przyrody w Polsce, - zaprezentować atrakcje turystyczne parków narodowych, wybranych parków krajobrazowych i wybranych rezerwatów przyrody, - wskazać miejsca w Polsce wpisane na Światową Listę Rezerwatów Biosfery, - ocenić atrakcyjność planowanych tras turystycznych, - określić wpływ turystyki na zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego, - określić działania na rzecz ochrony oraz koegzystencji środowiska naturalnego. 6

8 4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Środowisko fizyczno-geograficzne Polski Materiał nauczania Położenie matematyczne Polski Matematyczny środek terytorium Polski znajduje się między Łodzią a Łęczycą; jego współrzędne są następujące: 19 07'30"E oraz 51 55'N. Południkowa rozciągłość Polski wynosi 5 50', czyli 649km, zaś równoleżnikowa 10 01', co odpowiada 689km oraz około 40 minut różnicy miejscowego czasu astronomicznego. Konsekwencją położenia w tej długości geograficznej jest czas miejscowy różny na każdej długości - wcześniejszy o około 40 minut na wschodnim skraju Polski niż przy jej zachodnich granicach. Na terenie całego państwa obowiązuje jednak jeden czas, określony dla danej strefy. W Polsce obowiązuje czas środkowoeuropejski, o jedną godzinę wcześniejszy od czasu uniwersalnego, tj. miejscowego średniego czasu na południku Greenwich w Anglii. Warszawa, ma średni czas astronomiczny różniący się o 1 godz. 24min. i 7s od czasu uniwersalnego południka 0, przechodzącego przez Greenwich. Jednocześnie czas astronomiczny w Warszawie jest o 24min. i 7s wcześniejszy od obowiązującego w całej Polsce czasu środkowoeuropejskiego. Czas astronomiczny pokrywa się z urzędowym na południku 15, przechodzącym przez okolice Stargardu Szczecińskiego i Zgorzelca. Czas środkowoeuropejski obowiązuje także w wielu krajach Europy. W Polsce obowiązuje obecnie tylko w ciągu jesieni i zimy, podczas gdy w miesiącach wiosny i lata przyjmuje się czas wschodnioeuropejski. Konsekwencją położenia Polski na półkuli północnej jest czas trwania najdłuższego dnia i najkrótszej nocy 22 czerwca oraz najkrótszego dnia i najdłuższej nocy 22 grudnia, różny na południu i na północy kraju. Różnica ta wynosi około 60min., biorąc pod uwagę tzw. noc i dzień astronomiczny, czyli od momentu astronomicznego wschodu i zachodu Słońca. Na przykład w Gdyni najdłuższy dzień trwa 17 godz. i 18min., a w Cieszynie czy Nowym Targu tylko 16 godz. i 19min. Uwzględniając jednak dłuższy czas trwania zmroku i świtu na północy, można stwierdzić, że różnica ta praktycznie wynosi półtorej godziny; ma to znaczenie korzystne dla czasu trwania dnia dla turystyki i wczasów w północnej części kraju. Położenie geograficzne Polski Przedstawione powyżej cechy położenia matematycznego, choć zaznaczają się w pewnych dziedzinach dość wyraźnie, to jednak nie odgrywają w życiu społeczeństwa takiej roli, jak położenie fizyczno-geograficzne. Główną cechą położenia fizyczno-geograficznego Polski jest fakt, że zajmuje ona obszar między Europą Zachodnią, rozczłonkowaną, zróżnicowaną na wiele wyodrębniających się krain i regionów, a Europą Wschodnią, o bardziej jednolitych pod wieloma względami, rozległych przestrzeniach. W rzeźbie, klimacie i stosunkach wodnych z łatwością dopatrzyć się można różnych elementów tej cechy położenia fizyczno-geograficznego naszego kraju. Z jednej strony występują obszary o bardzo urozmaiconej rzeźbie, z zespołami starych i młodych górotworów łańcuchowych, z drugiej zaś płyty wyżynne. Średnie wzniesienie Polski nad poziom morza wynosi 173m, a całego kontynentu Europy 330m. Obszary nizin, tzn. do 300m n.p.m., zajmują 91,3% ogólnej powierzchni Polski, 7

9 wyżynne (do 600m) - 7,7%, a typowo górskie, ponad tę wysokość, około 1%. Na obszarze Polski wyróżnić można ponad 300 regionów fizyczno-geograficznych. Czynniki decydujące o zróżnicowaniu krajobrazowym Polski Dzisiejsze rysy rzeźby Polski nie sięgają w przeszłość geologiczną dalej niż do kredy górnej, kiedy to ustępujące morze kredowe osadami swymi zamaskowało wcześniejszą rzeźbę. Jedynie wznoszące się ponad morze kredowe części Sudetów zachowały ślady starszych powierzchni zrównań; być może też, że osady morza kredowego nie pokrywały również centralnej części Gór Świętokrzyskich. Na początku trzeciorzędu prawie cały obszar Polski, z wyjątkiem Karpat, był już lądem. Klimat wówczas panujący wywoływał intensywne wietrzenie, niszczenie i zrównywanie terenu. Śladem tego jest głębokie odwapnienie skał i krasowienie obszarów zbudowanych ze skał wapiennych, w otoczeniu Gór Świętokrzyskich oraz w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Stopniowo klimat stawał się bardziej wilgotny. Wietrzenie i działalność wód spowodowały zrównanie rzeźby utworów triasowych, jurajskich i kredowych, zajmujących obszary wyżyn środkowopolskich. Ruchy górotwórcze występujące w oligocenie i miocenie (górotwórczość alpejska) wypiętrzyły ponownie prastary blok sudecki, oddzielając go uskokiem brzeżnym od dzisiejszego przedgórza. W pliocenie trwała na tym obszarze żywa działalność denudacyjna, która spowodowała wypreparowanie stożków i kopuł zbudowanych ze starych skał. Wypiętrzenie objęło również Wyżynę Małopolską. Wynurzyły się też w tym czasie z fal morskich łańcuchy Karpat, a u ich przedpola utworzyło się głębokie zapadlisko. Intensywna erozja niszczyła nowo powstałe łańcuchy górskie, osadzając materiał skalny u ich przedpola. Grubą warstwą osadów zasłane zostało zwłaszcza dno morza mioceńskiego, zajmującego zapadlisko podkarpackie. Ślady działalności erozyjnej i akumulacyjnej tego okresu widoczne są dziś jeszcze w rzeźbie Karpat i Kotlin Podkarpackich. Północna część kraju w młodszym trzeciorzędzie stanowiła płaską równinę, którą kilkakrotnie pokrywały zbiorniki słodko-wodne, wypełniające się stopniowo różnymi osadami. Głębokimi dolinami, których dna leżą dziś poniżej poziomu morza, płynęły wody rzek ku północnemu zachodowi, zgodnie z nachyleniem terenu, niezgodnie zaś w znacznym stopniu z dzisiejszym układem sieci rzecznej. Formy rzeźby terenu wytworzone w wyniku erozji i denudacji w okresach trzeciorzędowym i dawniejszych zaznaczają się dziś jednak tylko w południowej części kraju. Na całym bowiem niżu, zostały one pokryte osadami lodowcowymi, dochodzącymi do kilkuset metrów grubości. Ruchy lodowca oraz wód polodowcowych spowodowały wytworzenie się tu licznych form charakterystycznych dla obszarów lodowcowych. Obszary, przez które spływały przez długie tysiąclecia masy lodowe, stanowią dziś charakterystyczne, lekko sfałdowane wyniosłości, zwane równiną moreny dennej. Tu i ówdzie ukazują się wydłużonego kształtu wzgórza, powstałe dzięki wygnieceniu ku górze i sprasowaniu materiału morenowego; formy te zwane są drumlinami. Tam, gdzie czoło lodowca pozostawało przez dłuższy czas na miejscu, gromadził się materiał w formie wałów i wzniesień równoległych do czoła lodowca, dochodzących do kilkudziesięciu metrów wysokości. Są to pasma moren czołowych. Charakteryzuje je kapryśny układ, zawiła rzeźba pagórkowata o licznych wzniesieniach i obniżeniach oraz zmienna sieć wodna. Wody wypływające spod lodowca pozostawiły również wiele innych form. Jeszcze pod powierzchnią lodowca wytworzyły one spotykane dziś wśród moren czołowych długie, wysokie i wąskie wały, zwane ozami, zbudowane z ułożonych warstwami żwirów i grubych piasków. W miejscach, gdzie potoki wypływały spod lodowca, tworzyły się łagodne wzgórza, tzw. kemy. Znaczne tereny rozciągające się przed czołem lodowca pokryły, 8

10 wypłukane spod niego,, przesortowane przez wody, żwiry i piaski - zwane sandrami, na których częstym zjawiskiem są wydmy. Zagłębienia na opuszczonych przez lodowiec obszarach zajęły jeziora różnego kształtu i wielkości. Zimny klimat, jaki panował u przedpola lodowca, przyczynił się do przekształcenia i złagodzenia lodowcowych form rzeźby. W zamarzającym i rozmarzającym podłożu zachodziły charakterystyczne dla klimatu peryglacjalnego procesy - wietrzenia i przemieszczania osadów lodowcowych, dlatego też im dłużej dany obszar przebywał w strefie peryglacjalnej, tym bardziej rzeźba jego została przekształcona i złagodzona. Odsłonięte przez lodowce obszary pokryły naniesione przez wiatr piaski i lessy, tworząc charakterystyczne formy. Wody spływające z gór, pozbawione przez lodowiec możliwości odpływu na północ, gromadziły się u czoła lodowca formując zastoiska, a przebijając się na zachód do Morza Północnego, wytwarzały szerokie pradoliny o kierunku równoleżnikowym, pokryte grubymi osadami piasków, na których powstawały później wydmy. Po ustąpieniu lodowca, rzeki zaczęły przebijać się przez osady lodowcowe na północ, tworząc wąskie i głębokie doliny przełomowe o kierunku południkowym. Rzeki meandrując poszerzały swe doliny, a wgłębiając się budowały kolejne tarasy rzeczne. Osady rzeczne wypełniały też mniejsze zatoki morskie, a fale morskie i wiatry przenosząc piaski przyczyniły się do zasypania ujścia rzek. Zmieniła się linia wybrzeża. Pokrycie obszaru Polski przez lasy utrwaliło na pewien czas, zwłaszcza na niżu, powyższe formy rzeźby terenu. Na dalszy przebieg zmian rzeźby terenu duży wpływ miała gospodarka ludzka. Wyniszczenie lasów wyzwoliło procesy denudacyjne, groźne zwłaszcza na terenach górskich oraz na obszarach wzniesień pokrytych przez utwory pylaste. Dołączyła się do tego niewłaściwa uprawa roli, nadmierny wypas itp., co pobudziło jeszcze bardziej procesy erozyjne. Wraz z rozwojem górnictwa, budową miast i rozwojem komunikacji powstały też różne formy antropogeniczne, tj. stworzone przez człowieka. Chcąc sklasyfikować pod względem genezy i charakteru form rzeźbę Polski, stwierdzić można, że na południu, gdzie różnice wysokości są większe, a gdzie nie dotarło lub tylko w nieznacznym stopniu zaznaczyło się zlodowacenie skandynawskie, dominuje rzeźba erozyjnotektoniczna, sięgająca swymi początkami dawniejszych okresów geologicznych, odmłodzona w epokach późniejszych, ze śladami górskiej rzeźby glacjalnej w Tatrach i Sudetach oraz formami krasowymi na obszarze skał węglanowych. Rzeźba Tatr zależy od ich budowy geologicznej. W granitowych skałach trzonu krystalicznego występują wysokie szczyty: Rysy, Kasprowy Wierch, Ornak, Świnica, w mezozoicznej osłonie skał osadowych (płaszczowin) szczyty są niższe. W wapieniach i dolomitach mezozoicznych Tatr, na skutek działalności wód, rozwinęły się różnorodne formy krasowe: około 100 jaskiń, korytarze, żłobki, i leje krasowe. W urozmaiconej rzeźbie Tatr możemy wyróżnić: wysokie łańcuchy, grupy górskie i szczyty (powstałe na skutek wyniesień tektonicznych), a także wiele obniżeń i przełęczy, wysokie, strome (granitowe) turnie, granie (linia grzbietowa), formy krasowe, formy rzeźby wysokogórskiej, formy rzeźby polodowcowej, będące skutkiem: niszczącej działalności lodowca doliny lodowcowe U kształtne, cyrki (kary, kotły) lodowcowe, żłoby lodowcowe, wygłady lodowcowe, formy powstałe w wyniku akumulacyjnej działalności lodowca moreny boczne, moreny środkowe, morena denna, formy (powstałe po ustąpieniu lodowca) będące wynikiem wietrzenia mrozowego gołoborza, formy rzeźby współczesnej: małe doliny erozyjne V kształtne, stożki napływowe, stożki piargowe. Głównym czynnikiem rzeźbotwórczym w wysokich górach jest woda płynąca. Strumienie górskie wzbierające w okresach roztopów i ulewnych deszczów letnich rzeźbią koryto, niszcząc skały dna i pogłębiają doliny. 9

11 W części południowej i środkowej kraju, na obszarze zlodowaceń krakowskiego i środkowopolskiego, przeważa rzeźba peryglacjalna. Formy te wzbogaca rzeźba erozyjnoakumulacyjna rzek oraz formy ukształtowane przez wiatr (wydmy). Na północy dominuje rzeźba glacjalna, Formy te wzbogacone są przez formy erozji i akumulacji morskiej (mierzeje, falezy), a także wydmy. Niemal wszędzie, na rzeźbie terenu odbiła swe piętno działalność człowieka. Pomimo przewagi nizin, krajobrazu Polski nie można nazwać równinnym, gdyż decydują o tym nie wysokości bezwzględne nad poziom morza, lecz wysokości względne, tj. różnice wysokości spotykane na danym terenie. Na różnych wysokościach spotkać można równiny (np. na Wyżynie Lubelskiej); na nizinach stosunkowo niewielkie wzniesienia nadać mogą krajobrazowi charakter górski (np. Pojezierze Kaszubskie na Pomorzu). Ogromna przewaga nizin sprzyjała rozwojowi gospodarki ludzkiej. Dzięki łagodnemu nachyleniu stoków górskich, nawet w Sudetach i Karpatach rozwinęło się rolnictwo, a w okolicach bardziej nachylonych pasterstwo i leśnictwo. Tylko najwyższe części Beskidów, Sudetów i Tatr są nieużyteczne dla produkcyjnej działalności człowieka, jednakże i te obszary wykorzystuje się do celów turystyczno-wypoczynkowych i zdrowotnych. Klimat Polski Polska położona jest w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego. Nad obszarem naszego kraju ścierają się różne masy powietrza, co jest wynikiem położenia w centrum Europy oraz równoleżnikowego układu krain geograficznych. Największy wpływ na klimat Polski mają masy powietrza polarno morskiego i polarno kontynentalnego, powodując przejściowość klimatu Polski. Nad Polskę napływają również masy powietrza: arktycznego, zwrotnikowo morskiego i kontynentalnego, które mają mniejszy wpływ na kształtowanie się klimatu (rys. 1). Masy powietrza polarno morskiego - powodują latem zachmurzenie, ochłodzenie i wzrost wilgotności, zimą zaś przynoszą ocieplenie, odwilż i mgły. Rys. 1. Masy powietrza atmosferycznego napływające do Polski Źródło: Harasymowicz J., Wojtkowicz: Z.: Polska w Europie, Stowarzyszenie Oświatowców Polskich, Toruń 2001 (s. 32) 10

12 Masy powietrza polarno kontynentalnego - latem przynoszą piękną, suchą i upalną pogodę, zimą- pogodę słoneczną, suchą i duże mrozy. Masy powietrza zwrotnikowo morskiego napływają nad Polskę rzadziej, znad Morza Śródziemnego i Azorów, przynosząc latem upały i częste burze, a zimą gwałtowne odwilże. Masy powietrza zwrotnikowo kontynentalnego napływają bardzo rzadko, znad Azji Mniejszej i Bałkanów, przeważnie latem i wczesną jesienią, które przynoszą piękną, suchą pogodę ( złota polska jesień"). Masy powietrza arktycznego - napływają nad Polskę: zimą znad Morza Barentsa i Nowej Ziemi - przynosząc pogodę mroźną i słoneczną, czasami z obfitymi opadami śniegu; wiosną znad Grenlandii przynosząc krótkotrwałe kwietniowo-majowe (często z przymrozkami) ochłodzenie tzw. zimni ogrodnicy". Średnie roczne temperatury powietrza w Polsce wynoszą około 7-8,5 C {poza obszarami górskimi). Średni opad około 600mm rocznie. Rozkład opadów w ciągu roku jest nierównomierny 2/3 to opady półrocza letniego. Polska leży w strefie wiatrów zmiennych z przewagą wiatrów zachodnich (północno-zachodnich i południowo-zachodnich), których udział stanowi około 60%. Wiatry wschodnie wieją głównie zimą, rzadsze są natomiast wiatry wiejące z południa i z północy. Typową cechą klimatu Polski jest duża zmienność stanów pogody, spowodowana napływem różnorodnych mas powietrza. W każdym z podstawowych typów klimatów występujących na kuli ziemskiej wyróżnia się klimat lokalny. Zależy on od warunków miejscowych, np. od ukształtowania powierzchni, szaty roślinnej, zabudowy miejskiej. Można więc mówić o klimacie lokalnym lasów, wzgórz, zbiorników wodnych, kotlin śródgórskich czy plaży. Podział Polski na krainy geograficzne Spośród różnych podziałów Polski na krainy geograficzne najbardziej przyjął się podział Jerzego Kondrackiego, który zakłada hierarchizację obszaru kraju na tle obszaru całej Europy i wyróżnia: obszar strukturalny, prowincje, podprowincje, makroregiony i mezoregiony. Każdy z wymienionych obszarów można poddać charakterystyce uwzględniającej kryterium zróżnicowania środowiska geograficznego. Na kryterium to składa się: - wysokość nad poziomem morza - struktura i rzeźba powierzchni obszaru - warunki klimatyczne - układ przestrzenny wód powierzchniowych i Bałtyku - wartość użytkowa gleb - świat roślinny i zwierzęcy - szeroko pojęta działalność antropogeniczna Z występowaniem określonych cech geograficznych idą w parze określone rodzaje krajobrazów. W Polsce w ramach regionów wyróżnia się krajobraz: gór, wyżyn, dolin, równin akumulacyjnych, krajobraz staroglacjalny, młodoglacjalny, nadmorski. 11

13 Rys. 2. Podział Polski na krainy geograficzne Wg J. Kondrackicgo, zmienione i uproszczone granice krain Źródło: Harasymowicz J., Wojtkowicz: Z.: Polska w Europie, Stowarzyszenie Oświatowców Polskich, Toruń 2001 (s. 72) Niż Polski 1. Nizina Szczecińska 2. Pobrzeże Koszalińskie 3. Pobrzeże Gdańskie (z Żuławami) 4. Nizina Staropruska 5. Pojezierze Mazurskie (z Pojezierzem Suwalskim) 6. Pojezierze Pomorskie 7. Pojezierze Wielkopolskie 8. Nizina Wielkopolska 9. Nizina Śląska 10. Nizina Mazowiecka 11. Nizina Podlaska 12. Polesie Lubelskie Wyżyny Polskie 13. Wyżyna Śląska 14. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska 15. Niecka Nidy 16. Wyżyna Kielecko-Sandomierska 17. Wyżyna Lubelska z Roztoczem Kotliny Podkarpackie 18. Kotlina Oświęcimska 19. Kotlina Sandomierska 12

14 Sudety i Przedgórze Sudeckie 20. Sudety 21. Przedgórze Sudeckie Karpaty 22. Beskidy i Pogórze Karpackie 23. Obniżenie Orawsko-Podhalańskie (z Pieninami) 24. Tatry Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania ćwiczeń. 1. Jakie są charakterystyczne cechy położenia matematycznego Polski? 2. Czym charakteryzuje się środowisko naturalne Polski? 3. Jaki klimat panuje w Polsce i jakie są jego cechy? 4. Jakie masy powietrza napływają do Polski w ciągu roku i jaki typ pogody kształtują? 5. Jakie regiony fizyczno-geograficzne wyróżniamy na obszarze Polski? 6. Jakie procesy geologiczne(egzogeniczne i endogeniczne) miały wpływ na ukształtowanie się współczesnej rzeźby Polski? Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Określ położenie geograficzne Polski w Europie oraz scharakteryzuj środowisko naturalne Polski. Wypisz w tabeli dodatnie i ujemne cechy, mające wpływ na rozwój turystyki naszego kraju wynikające z położenia i środowiska naturalnego Polski. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zapoznać się z materiałem nauczania pkt , 2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 3) zastosować się do poleceń nauczyciela, 4) wykonać tabelę, 5) zaprezentować efekty swojej pracy, 6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia, w razie potrzeby uzupełnić tabelę, jeżeli pominąłeś istotne zagadnienia, a które usłyszałeś w czasie prezentacji dokonywanej przez twoich kolegów (koleżanki). Wyposażenie stanowiska pracy: mapa polityczna Europy, mapa fizyczna Polski, Ćwiczenie 2 Określ czynniki decydujące o zróżnicowaniu krajobrazowym Polski. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zapoznać się materiałem nauczania pkt , 13

15 2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 3) zastosować się do poleceń nauczyciela, 4) sporządzić tabelę w pierwszej kolumnie wynotuj czynniki wewnętrzne, w drugiej czynniki zewnętrzne kształtujące powierzchnię Polski, 5) wyjaśnić w formie opisu istotę współzależności między ukształtowaniem powierzchni danego obszaru, a budową geologiczną, 6) zaprezentować efekty swojej pracy, 7) dokonać oceny poprawności i estetyki wykonanego ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: atlas geograficzny Polski, literatura. Ćwiczenie 3 Przyporządkuj wymienionym w tabeli formom rzeźby Tatr Polskich, odpowiadający im proces na, skutek którego powstały. W tabelę wpisuj tylko oznaczenia literowe procesu. Formy rzeźby 1) wysokie łańcuchy, grupy górskie i szczyty 2) formy krasowe 3) doliny U kształtne 4) cyrki (kary, kotły) 5) żłoby, wygłady 6) gołoborza 7) małe doliny erozyjne V kształtne 8) stożki napływowe 9) stożki piargowe Proces powstania Procesy powstania: A) Erozyjna działalność rzek. B) Budująca działalność rzek. C) Rozpuszczająca działalność wody. D) Ruchy górotwórcze (orogeniczne). E) Wietrzenie mechaniczne w połączeniu z ruchem osuwiskowym. F) Żłobienie lodowcowe. G) Niszcząca działalność firnu i lodu. H) Przesuwanie się lodowca po podłożu skalnym. I) Wietrzenie mechaniczne w warunkach peryglacjalnych. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zapoznać się z materiałem nauczania pkt , 2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 3) zastosować się do polecenia, 4) uzupełnić tabelę, 5) zaprezentować efekty swojej pracy, 6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia. 14

16 Wyposażenie stanowiska pracy: atlas geograficzny Polski, mapa topograficzna Tatry Polskie, literatura. Ćwiczenie 4 Korzystając z własnego doświadczenia, z przewodników, map lub innych źródeł wiedzy przygotuj w grupach 2 lub 3 osobowych prezentację środowiska przyrodniczego następujących krain geograficznych: Grupa I Tatry Wysokie Grupa II Wyżyna Kielecko -Sandomierska Grupa III Jura Krakowsko Częstochowska Grupa IV Nizina Mazowiecka Grupa V Pojezierze Mazurskie Grupa VI Pobrzeże Bałtyckie Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zgromadzić wiadomości dotyczące danej krainy, 2) ustalić, w jaki sposób będzie prezentowane opracowanie (zdjęcia, pokaz medialny, mapy, film, album), 3) dokonać syntezy przygotowanego materiału, 4) ustalić, w jakiej formie dokonasz prezentacji (wykład, wystawa, inscenizacja), 5) zaprezentować efekty swojej pracy, 6) dokonać oceny pracy. Wyposażenie stanowiska pracy: mapy, albumy, fotografie, komputer, projektor multimedialny, ekran Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) określić położenie matematyczne Polski? 2) dokonać klasyfikacji regionów fizyczno-geograficznych Polski? 3) określić cechy klimatu Polski oraz typy pogody? 4) scharakteryzować środowisko przyrodnicze wybranych krain geograficznych Polski? 15

17 4.2. Walory turystyczne środowiska przyrodniczego Polski Materiał nauczania Walory specjalistyczne terenów górskich Góry, to naturalny, przestrzenny potencjał rozwoju funkcji turystycznych. Odgrywają one ogromną rolę w naszej kulturze i życiu. Polskie góry to: Karpaty, Sudety i Góry Świętokrzyskie. Urzeźbienie pozostaje w związku z wysokością nad poziomem morza, a wyraża się poprzez różnice wysokości względnej, nachylenie stoków i stopień rozczłonkowania terenu. Jest elementem przewodnim w środowisku naturalnym, ponieważ stwarza wiele uwarunkowań dla zjawisk i procesów klimatycznych, hydrologicznych, wprowadza zróżnicowanie układów przestrzennych w zakresie biosfery itp. Ponadto urozmaicona rzeźba stanowi bardzo istotny walor krajobrazowy. Bodźce klimatyczne oraz krajobrazowe środowiska o cechach górskich są ważnym czynnikiem terapeutycznym w sensie regeneracji psychofizycznej, bardzo atrakcyjnym zarówno z punktu widzenia wypoczynku czynnego, jak i biernego. W górskiej turystyce wędrownej największe walory to: zmienność otoczenia, kontrastowość form, symetria i asymetria oraz dynamiczność i statyka w krajobrazie; wreszcie konieczność pokonywania wzniesień i punkty widokowe z rozległą panoramą. W sezonie zimowym istniejące warunki orograficzno-klimatyczne stwarzają szerokie możliwości uprawiania turystyki narciarskiej. Korona Gór Polskich to 28 szczytów, odpowiadających spisowi najwyższych szczytów wszystkich pasm górskich Polski. Różnica polega na tym, że za najwyższe uznano te szczyty, na które prowadzi znakowany szlak turystyczny w wyniku, czego nie uwzględniono najwyższych szczytów Gór Bialskich i Gór Złotych. Koncepcja została przedstawiona w 1997 przez Marka Więckowskiego i Wojciecha Lewandowskiego w czasopiśmie Poznaj Swój Kraj. Ideą, która przyświecała autorom pomysłu, było propagowanie turystyki górskiej we wszystkich górach kraju, a nie tylko w obrębie Tatr. Za zdobywcę Korony może uważać się każdy, kto wszedł na wszystkie z wymienionych szczytów. Szczyty należące do Korony Gór Polskich Lp. Szczyt Pasmo górskie Wysokość (m n.p.m.) 1 Rysy Tatry Babia Góra Beskid Żywiecki Śnieżka Karkonosze Śnieżnik Masyw Śnieżnika Tarnica Bieszczady Turbacz Gorce Radziejowa Beskid Sądecki Skrzyczne Beskid Śląski Mogielica Beskid Wyspowy Wysoka Kopa Góry Izerskie Rudawiec Góry Bialskie Orlica Góry Orlickie

18 13 Wysoka (Wysokie Skałki) Pieniny Wielka Sowa Góry Sowie Lackowa Beskid Niski Kowadło Góry Złote Jagodna Góry Bystrzyckie Skalnik Rudawy Janowickie Waligóra Góry Kamienne Czupel Beskid Mały Szczeliniec Wielki Góry Stołowe Lubomir Beskid Makowski Borowa Góry Wałbrzyskie Biskupia Kopa Góry Opawskie Kłodzka Góra Góry Bardzkie Skopiec Góry Kaczawskie Ślęża Masyw Ślęży Łysica Góry Świętokrzyskie 612 Źródło: Internet ( Jaskinie Obecnie w Polsce istnieje 17 jaskiń, które są udostępnione dla ruchu turystycznego lub prowadzi przez nie szlak turystyczny. Większość z nich znajduje się w Tatrach (6), Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej (5), w Sudetach (3), po jednej na obszarze Gór Świętokrzyskich i Pomorza Gdańskiego. Groty Mechowskie (Pomorze Gdańskie) Jaskinia Raj (Góry Świętokrzyskie) Jaskinia Ciemna (Ojcowski Park Narodowy) Jaskinia Łokietka (Ojcowski Park Narodowy) Jaskinia Nietoperzowa (Dolina Będkowska) Jaskinia Wierzchowska Górna (Dolina Kluczwody) Smocza Jama (Kraków) Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie (Masyw Śnieżnika) Jaskinia Radochowska (Kotlina Kłodzka) Jaskinia Dziurawy Kamień (Karkonosze) Jaskinia Dziura (Dolinka Ku Dziurze Tatry) Jaskinia Mroźna (Dolina Kościeliska Tatry) Jaskinia Mylna (Dolina Kościeliska Tatry) Jaskinia Raptawicka (Dolina Kościeliska Tatry) Jaskinia Obłazkowa (Dolina Kościeliska Tatry) Smocza Jama (Wąwóz Kraków Tatry) Jaskinia Malinowska (Beskid Śląski) 17

19 Do najgłębszych jaskiń tatrzańskich należą Wielka Jaskinia Śnieżna (Czerwone Wierchy) 814m;. Jaskinia Śnieżna Studnia - 763m; Jaskinia Bandzioch Kominiarski (Kominiarski Wierch) 562m. (2002r.) Najdłuższe jaskinie, również tatrzańskie to: Wielka Śnieżna (22km); Jaskinia za Siedmiu Progami (11,6km); Jaskinia Miętusia (10,5km), Jaskinia Bandzioch Kominiarski (9,5km 2002r.) Skałki i grupy skalne Jedną z najbardziej atrakcyjnych w krajobrazie trwałych form przyrody nieożywionej są skałki rozsiane w południowej części Polski. Zgrupowane są one głównie w trzech regionach geograficznych Sudetach, Karpatach oraz Jurze Krakowsko- Częstochowskiej. Skałki są wychodniami utworów ukrytych pod powierzchnią ziemi, które w procesie erozji zostały odsłonięte i wymodelowane, tworząc interesujące i niecodzienne obiekty przyrodnicze. Materiałem geologicznym budującym skałki są najczęściej skały osadowe piaskowce w Sudetach i Karpatach, a wapienie w Jurze i Pieninach. Skałki zawdzięczają swoje fantastyczne kształty czynnikom erozji, czyli wietrzenia powodowanego wpływami klimatycznymi oraz zróżnicowanej odporności na erozję materiału, z którego są zbudowane. W wyniku tych procesów uformowały się atrakcyjne formy skalne występujące pojedynczo, np. Maczuga Herkulesa w Pieskowej Skale, lub w większych zespołach, np. Skamieniałe Miasto koło Ciężkowic. Najbardziej charakterystycznym rejonem występowania krajobrazu skałkowego jest Jura Krakowsko-Częstochowska, ciągnąca się od okolic Krakowa aż po Wieluń, gdzie kończy się wychodnią skałek wapiennych z jaskiniami, stanowiącymi rezerwat Węże. Część skałek w Jurze ma dodatkowy walor widokowy w postaci ruin starych zamków, tworzących malownicze obiekty krajobrazowe. W obszarze górskim najatrakcyjniejsze dla turystyki są rozbudowane układy skalne Gór Stołowych z masywem Szczelińca Wielkiego i Małego oraz labiryntem Błędnych Skał. Wąwozy, doliny i przełomy rzeczne W krajobrazie górskim i wyżynnym oraz w morenowych wzniesieniach pojezierzy bardzo interesująco zaznaczają się atrakcyjne widokowo formy erozyjne powierzchni ziemi, wykształcone jako wąwozy, doliny i przełomy rzeczne. Spośród licznych obiektów tego typu wyróżniono najciekawsze widokowo i najlepiej ilustrujące procesy geologiczne i morfologiczne. Wysokogórskim, długim i dzikim skalnym wąwozem tatrzańskim jest Wąwóz Kraków, stanowiący odnogę Doliny Kościeliskiej. Tworzy on szereg skalnych progów. Wyjątkowe wartości krajobrazowe ma również Wąwóz Homole, wycięty przez potok Kamionka w pienińskim pasie skałkowym. Z kolei Wąwóz Bolechowicki w obszarze dolinek krakowskich ma charakter zbliżony do wąskiej doliny, powstałej w utworach wapiennych. Inny charakter mają jary rzek wcinających się głęboko w pagórkowaty, morenowy teren pojezierzy (Radunia i Wałsza), a jeszcze inny wąwozy lessowe okolic Kazimierza Dolnego i Sandomierza, żłobione wodami opadowymi w miękkim materiale skalnym. Jako jedną z najpiękniejszych i największych dolin wyróżnić należy Dolinę Kościeliską w Tatrach Zachodnich, o długości ponad 8km, z szeregiem jaskiń i bocznych odnóg. Znane walory turystyczne ma Dolina Prądnika w Ojcowskim Parku Narodowym. Odmiennymi formami krajobrazowymi są przełomy powstałe na skutek rozcięcia wodami rzek naturalnych przeszkód terenowych. Przykładem tego rodzaju obiektu o najwyższej atrakcyjności w skali międzynarodowej jest przełom Dunajca. Atrakcyjność Przełomu Dunajca wynika nie tylko z jego walorów przyrodniczych, lecz także z możliwości 18

20 zwiedzania w czasie spływu tratwami. Interesujące przykłady przełomów rzecznych na mniejszą skalę mamy na Podhalu (rzeka Białka) oraz na Roztoczu (Szum, Sopot). Wyżej wymienione obiekty przyrodnicze tworzą przeważnie układy liniowe, dające możliwość ich poznania w krótkiej wędrówce pieszym ciągiem turystycznym. Narciarstwo zjazdowe Jako minimum warunków do uprawiania narciarstwa zjazdowego przyjęto 150m różnicy wzniesień, średnie nachylenie stoków pod kątem 7 o 26 o oraz minimum 80 dni zalegania pokrywy śnieżnej. Najlepsze tereny dla narciarstwa zjazdowego występują w Polsce południowej - w Sudetach i Karpatach. W Sudetach miejscowościami szczególnie dogodnymi do uprawiania narciarstwa zjazdowego są m.in.: Karpacz, Szklarska Poręba, Zieleniec, Świeradów - Zdrój, Przesieka, Masyw Śnieżnika. W Beskidach: Szczyrk, Wisła, Ustroń, Zwardoń, Korbielów. W Tatrach: Zakopane, Białka Tatrzańska i Bukowina Tatrzańska. Również w Sudetach i Karpatach istnieją najlepsze warunki do wędrówek narciarskich. Oprócz terenów górskich wędrówki narciarskie można odbywać na następujących obszarach: Pogórze Karpackie, Wyżyna Krakowsko- Częstochowska, Góry Świętokrzyskie, Roztocze, Wzniesienia Elbląskie, Pojezierze Kaszubskie, Wzgórza Dylewskie. Osobliwości flory i fauny Wiele gatunków roślin i zwierząt budzi zainteresowania poznawcze turystów. Z punktu widzenia waloryzacji krajoznawczej obiekty przyrodnicze powinny jednak spełniać pewne warunki, aby można je było uznać za cele turystyczne. Zastosowanie kryteriów selekcji gatunkowej, parametrów wielkości, stałości waloru pod względem czasu i miejsca występowania, odporności samego obiektu na zagrożenia powodowane ruchem turystycznym, unikatowości i popularności wynikającej z rodzaju lub wyjątkowych rozmiarów oraz uwzględnienie potrzeb ochrony środowiska, pozwala dokonać odpowiedniego wyboru obiektów stanowiących walor turystyczny w skali ogólnopolskiej. I tak, nie należą do nich np. rośliny zielne głównie z uwagi na ich nietrwałość, wymagane warunki, spełniają natomiast pomnikowe drzewa o wyjątkowych rozmiarach i wieku. Podobnie motyle nie są walorem krajoznawczym, aczkolwiek ich piękno często stanowi dodatkowy urok krajobrazu, ale rezerwaty pokazowe żubrów, zwierząt rzadkich i zgrupowanych w określonych miejscach. Obiekty przyrodnicze zaliczone do osobliwości flory i fauny występują w zasadzie w krajobrazie naturalnym, w przeciwieństwie do skupisk roślin i zwierząt w środowisku kulturowym. Wśród wybranych osobliwości florystycznych przeważają pojedyncze drzewa uznane za pomniki przyrody. Takich pomnikowych drzew jest w kraju około 26 tys.(1998 rok). Są to gatunki powszechnie występujące w Polsce, jak dęby lub lipy oraz rzadsze, chronione, np. cis. Kryterium wyróżniającym są tu przede wszystkim rozmiary i wiek okazów, z którymi często wiążą się legendy nawiązujące do wydarzeń historycznych. Największe skupisko zabytkowych drzew znajduje się w najstarszej i najlepiej zachowanej Puszczy Białowieskiej. Najokazalszym pomnikiem przyrody jest tu Car-Dąb w pobliżu wsi Topiło, jednak z uwagi na trudną dostępność jest on obiektem mniej znanym niż dąb Bartek koło Kielc. Unikatowym gatunkowo obiektem dendrologicznym jest jedyny w Polsce stary okaz sekwoi, zwanej też drzewem mamutowym, rosnący w miejscowości Glinna pod Szczecinem. Wymienione w wykazie rezerwaty są charakterystycznymi i interesującymi kompleksami przyrodniczymi. Wybrane osobliwości fauny to głównie stanowiska żubrów. W celu rozgęszczenia zbyt dużych skupisk żubra powiększono w ostatnich latach liczbę ich ostoi. Większość żubrów żyje na wolności w dużych kompleksach leśnych: Puszczy Białowieskiej, Bieszczadach, Puszczy 19

21 Boreckiej, Puszczy Knyszyńskiej oraz w lasach koło Wałcza. Część zwierząt umieszczono w ośrodkach zamkniętych (Białowieża, Borki, Niepołomice, rejon Pszczyny, Smardzewice, nadleśnictwo Taczanów, Woliński Park Narodowy). Rezerwat Stawy Milickie (pow. 5,3tys.ha) obejmuje największe w środkowej Europie kompleksy stawowo-łąkowo-leśne, stanowiące miejsca lęgów i odpoczynku w czasie przelotów wielu gatunków ptaków wodnych i błotnych. Zwiedzanie obszaru musi być ściśle podporządkowane względom ochrony przyrody. Najciekawsze pomnikowe dęby w Polsce: Dąb Bartek koło Zagnańska Dąb Chrobry opodal wsi Piotrowice Dąb Car w Puszczy Białowieskiej Dąb Napoleon w powiecie zielonogórskim Dąb Wielki Mamamuszi w Puszczy Białowieskiej Dąb Beczka w Puszczy Białowieskiej Dąb Bolko w Hniszowie Król Nieznanowa w Puszczy Białowieskiej Imperator Południa w Puszczy Białowieskiej Imperator Północy w Puszczy Białowieskiej Dąb Krzyż Południa w Puszczy Białowieskiej Dąb Kongresowy w Puszczy Białowieskiej Dąb Mieszko w Urysnowie Dąb Władek z Zagrzęby w Karczmiskach Dąb Bażyńskiego w Kadynach Dąb Jagiełły w Białowieskim Parku Narodowym Dęby rogalińskie w Rogalińskim Parku Krajobrazowym Dąb Poganin w Węglówce (województwo podkarpackie) Dąb we wsi Januszkowice (województwo podkarpackie) Dąb Dzierżona we Wrocławiu Kompleksy leśne w Polsce Obecnie obszary leśne zajmują około 28% powierzchni kraju. Przeważają lasy iglaste, w których dominującym gatunkiem jest sosna zwyczajna (Pinus sylvestris). Średni wiek drzew wynosi około 50 lat. Większość drzew ma do 40 lat, jednak zwiększa się stan drzewostanów starszych niż 70 lat. W zdecydowanej większości polskie lasy są zbiorowiskami zastępczymi (monokultury sosnowe lub świerkowe), wytworzonymi sztucznie. Lasy występują na mniej wartościowych terenach, a w wielu miejscach ulegają silnej antropopresji. Pierwotne kompleksy leśne zachowały się fragmentarycznie, głównie w obrębie Puszczy Białowieskiej (Białowieski Park Narodowy) i są unikatem na skalę europejską. Ważniejsze zwarte obszary leśne na terytorium Polski Województwo dolnośląskie Bory Dolnośląskie Lasy Przemkowskie Lasy Szprotawskie Województwo kujawsko-pomorskie Bory Tucholskie Województwo lubelskie Puszcza Solska 20

22 Województwo lubuskie Bory Dolnośląskie Puszcza Notecka Puszcza Drawska Lasy Przemkowskie Lasy Szprotawskie Województwo łódzkie Lasy Spalskie Województwo małopolskie Puszcza Niepołomicka Województwo mazowieckie Puszcza Kampinoska Puszcza Kozienicka Lasy Koneckie Puszcza Bolimowska Województwo opolskie Bory Niemodlińskie Województwo podkarpackie Lasy Janowskie Województwo podlaskie Puszcza Knyszyńska Puszcza Augustowska Puszcza Białowieska Puszcza Piska Województwo pomorskie Bory Tucholskie Puszcza Kaszubska Puszcza Darżlubska Województwo śląskie Lasy Raciborskie Województwo świętokrzyskie Lasy Włoszczowskie Lasy Koneckie Województwo warmińsko-mazurskie Puszcza Piska Puszcza Borecka Lasy Iławskie Puszcza Romincka Województwo wielkopolskie Puszcza Notecka Puszcza Drawska Województwo zachodniopomorskie Puszcza Bukowa Puszcza Drawska Puszcza Goleniowska Puszcza Koszalińska Puszcza Wkrzańska Bory Myśliborskie 21

23 Sieć hydrograficzna Polski i jej znaczenie dla turystyki. Wody powierzchniowe Sieć wód powierzchniowych ma znaczenie zarówno z punktu widzenia możliwości uprawiania sportów wodnych, wędkarstwa, kąpieli na wolnym powietrzu, jak i pod względem uatrakcyjnienia samego krajobrazu. Korzystne warunki hydrologiczne dla rekreacji wyrażają się przede wszystkim w istnieniu cieków lub powierzchni wodnych niezanieczyszczonych, o odpowiedniej temperaturze i przepływie, umożliwiającym zakładanie naturalnych kąpielisk lub basenów przepływowych, albo też wód stojących o powierzchni stwarzającej warunki dla uprawiania różnego rodzaju sportów wodnych. W Polsce jest: 19000km ważniejszych rzek, w tym ok. 4800km stanowią szlaki żeglowne, 9300 jezior o powierzchni ponad 1ha, kilkadziesiąt sztucznych zbiorników nadających się do uprawiania turystyki i sportów wodnych, unikatowe w świecie Bagna Biebrzańskie, największy w Europie zespół pradawnych stawów w okolicach Milicza. Obecnie gniazduje tam ok. 150 gatunków ptaków. Sieć rzeczna Wisła jest najdłuższą rzeką w Polsce (1 047km). Jej źródła znajdują się na stokach Baraniej Góry na wysokości 1 106m n.p.m. Źródła Odry znajdują się w Górach Oderskich na terenie Czech. Wypływają one na wysokości 634m n.p.m. Obszar kraju niemal w całości należy do zlewiska Morza Bałtyckiego 99,7%, do którego uchodzą Wisła i Odra. Poza nimi odwadniają obszar kraju rzeki pobrzeża Bałtyku (Wieprza, Słupia, Łupawa, Reda, Łeba, Pasłęka). Krańce Polski na pd. i pd.- wsch. należą do zlewiska M. Północnego i M. Czarnego. W zlewisku Morza Czarnego (0,2% powierzchni kraju) leży część terenu w rejonie Ustrzyk Dolnych, odwadniana przez dopływy Dniestru oraz skrawek Beskidu Wysokiego, odwadniany przez Orawę. W zlewisku Morza Północnego (0,1% powierzchni kraju) leżą południowe stoki Gór Stołowych i Gór Bystrzyckich, odwadniane przez dopływy Łaby. Układ sieci rzecznej Polski określany jest jako kratowy, gdyż rzeki płynąc zgodnie z nachyleniem terenu ku pn.-zach. Wpadają w pradoliny i zmieniają swój bieg na równoleżnikowy. Jeziora W Polsce występuje ok jezior o powierzchni większej niż 1ha, i stanowią nieco powyżej 1% powierzchni kraju. Rozmieszczenie jezior w Polsce jest nierównomierne. Najwięcej jezior występuje na pojezierzach: Pomorskim, Mazurskim i Wielkopolskim. W Polsce centralnej i środkowo-wschodniej pozostały małe jeziora (na Poj. Łęczyńsko- Włodawskim). Jeziora mają charakter polodowcowy. Typy genetyczne jezior Polski określają pochodzenie jezior oraz cechy mis jeziornych: jeziora przybrzeżne (Łebsko, Jamno, Gardno, Wicko, Kopań), towarzyszą linii brzegowej. Geneza tych jezior jest związana z akumulacyjną działalnością prądów przybrzeżnych. Narastające mierzeje doprowadzają do odcięcia zatok, które stają się płytkimi, rozległymi jeziorami. Jeziora te szybko zarastają. Sprzyja temu wnoszenie materiału przez uchodzące do nich rzeki. jeziora polodowcowe: wyróżniamy tu jeziora moreny dennej lub czołowej (Śniardwy, Mamry, Niegocin), rozległe, o nieregularnych zarysach. Inny typ to jeziora rynnowe (Wigry, Drawskie, Hańcza, Raduńskie, Gopło, Miedwie), wąskie, długie wypełniające 22

24 rynny wyżłobione wodami podlodowcowymi. Z wytapiania się brył martwego lodu, (brył oderwanych od lodowca), powstały jeziorka oczka. jeziora deltowe: powstały w deltach Wisły i Odry (Drużno na Żuławach Wiślanych i Dąbie przy ujściu Odry). Są to szczątkowe fragmenty zatok morskich, odizolowane narastającymi osadami rzecznymi. jeziora krasowe na Polesiu Lubelskim (Dratów) powstałe wskutek zapadnięcia się stropu nad próżniami krasowymi. starorzecza powstają w dolinach rzek w wyniku odcięcia meandrów (np. Czerniakowskie w Warszawie). jeziora śródwydmowe odznaczają się płytkością i wydłużonym kształtem, występują w międzyrzeczu Warty i Noteci. W Polsce istnieje 106 jezior sztucznych o pojemności większej od 1 hm³. Największymi z nich są: J. Solińskie na Sanie 471hm³, J. Włocławskie na Wiśle 408hm³, J. Jeziorsko na Warcie 203hm 3. Turystyczne szlaki wodne Dzięki walorom naszych rzek i jezior rozwija się turystyka wodna. Atrakcyjność turystyczna szlaków jest określona w trzech grupach walorów: międzynarodowych, ogólnokrajowych, regionalnych. W wyniku waloryzacji wyznaczono w Polsce 118 szlaków wodnych w tym 30 żeglarskich. Szlaki o walorach międzynarodowych mają najwyższe, rzadko spotykane w Europie, wartości dla turystyki wodnej. Jest ich 15: - Poprad od Muszyny do Dunajca, - Radunia od jez. Stężyckiego do Motławy, - Pasłęka od jez. Morąg do Zalewu Wiślanego, - Dunajec od Nowego Targu do Wisły, - Krutynia od Sorkwit do Kamienia, - Czarna Hańcza od jez. Wigry do Rygola, - jez. Brodnickie od Tamy Brodzkiej do Brodnicy, - Brda od Nowej Brdy do Wisły, - Wda od Lipusza do Wisły, - Drawa od Czaplinka do Noteci, - Wielkie Jeziora Mazurskie od jez. Śniardwy przez Kanał Jegliński do Pisza, - Kanał Augustowski od Rygola przez jez. Necko do Biebrzy, - jez. Iławskie od Ostródy przez Miłomłyn do Iławy, - Kanał Elbląsko Ostródzki od Ostródy do Elbląga (największą atrakcją Kanału jest pięć pochylni, dzięki którym statki przewożone są po lądzie, pokonując 99,5m różnicy wzniesień). Do uprawiania żeglarstwa nadają się akweny Pojezierza Pomorskiego, a w szczególności jeziora: Drawskie, Wielimie, Charzykowskie, Wdzydze, Raduńskie. Znakomite do żeglowania są również wody zalewu Szczecińskiego oraz Zalewu Wiślanego jak również sztuczne zbiorniki wodne: Zalew Zegrzyński, Jezioro Żywieckie, Rożnowskie, Solińskie i Myczkowskie. Na wszystkich tych wodach można uprawiać latem windsurfing, a zimą ścigać się na bojerach. Polskie szlaki wodne mają dobrze rozwiniętą infrastrukturę turystyczną. Bogata jest ich baza noclegowa: stanice wodne, kampingi, pola namiotowe. Nad wszystkimi głównymi 23

25 jeziorami istnieją liczne przystanie żeglarskie wyposażone w wypożyczalnie sprzętu wodnego oraz świadczące usługi szkutnicze. Na terenie Polski można wyróżnić 7 głównych rejonów turystyki wędkarskiej. Zalicza się do nich: rejon Słowiński, Drawski, Charzykowsko - Wdzydzki, Iławsko- Brodnicki, Wielkich Jezior Mazurskich, Wigierski i Żmigrodzko- Milicki. Wodospady, źródła i wywierzyska Zaliczone tu walory krajoznawcze dotyczą zjawisk przyrodniczych związanych z wodami, przy czym najatrakcyjniejsze krajobrazowo są wodospady. Źródła i wywierzyska natomiast w większym stopniu mają wartości dydaktyczno-poznawcze niż widokowe, aczkolwiek całkowicie nie są ich pozbawione. W Tatrach największą popularnością cieszy się wodospad nazwany Wodogrzmotami Mickiewicza na potoku Roztoka przy szosie do Morskiego Oka. Położony również w Dolinie Roztoki najwyższy (64m) i najpiękniejszy w Tatrach wodospad Wielka Siklawa (siklawa to określenie wodospadu w gwarze podhalańskiej) ma już mniejszą frekwencję, gdyż wymaga dłuższego dojścia pieszego. Ze względu na położenie w uczęszczanym rejonie turystycznym często są odwiedzane wodospady sudeckie w okolicy Szklarskiej Poręby (wodospady Kamieńczyka i Szklarki) oraz w Międzygórzu - wodospad Wilczki. Spośród trzech położonych w różnych typach krajobrazu obszarów źródliskowych Wisły, Wiercicy i Łyny - najpopularniejsze są źródła Wiercicy, zwane Źródłami Zygmunta, położone w atrakcyjnym krajobrazie Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Stosunkowo rzadkie zjawisko przyrodnicze obserwować można w tzw. wywierzyskach. Tą nazwą pochodzenia góralskiego (od wody wywierającej" na powierzchnię) określa się źródła krasowe z podziemnych żył wodnych. Najwięcej wywierzysk jest w Tatrach, przy czym najłatwiej dostępne jest Lodowe Źródło przy szlaku turystycznym w Dolinie Kościeliskiej. Do słynnych osobliwości przyrodniczych należy wywierzysko Niebieskie Źródła pod Tomaszowem Mazowieckim, o dużej wydajności, z wodą o turkusowej barwie, tworzącej rezerwat krajobrazowy. Morze Bałtyckie Długość polskiej granicy morskiej wynosi obecnie 528km. Nasze wybrzeże jest niezwykle zróżnicowane krajobrazowo. Można podziwiać na nim wysokie brzegi klifowe, piaszczyste plaże, mierzeje i zalewy przy ujściach rzek oraz jeziora przybrzeżne. Koło Trzęsacza można oglądać charakterystyczny przykład abrazji: ruiny kościoła, który kiedyś znajdował się w odległości 2km od morskiego brzegu. Skarbem przyrody jest tu bursztyn, którego okruchy wyrzucane przez fale można znaleźć na bałtyckich plażach. To złoto północy, po które w czasach imperium rzymskiego wędrowały kupieckie wyprawy, to kopalna żywica drzew iglastych rosnących przed 40 milionami lat. Poza głównymi portami w Zatoce Gdańskiej (Gdańsk, Gdynia), nad zalewem Wiślanym i nad Zalewem Szczecińskim w Polsce znajduje się kilkanaście portów morza otwartego (m.in. Świnoujście port handlowy i przystań promowa, Dziwnów, Niechorze, Mrzeżyno, Dźwirzyno, Kołobrzeg, Darłowo, Ustka, Łeba, Władysławowo) Do Polski można też dotrzeć pod żaglami. Do odprawy jachtów są uprawnione w ruchu międzynarodowym: Gdynia, Gdańsk, Szczecin, Świnoujście, Kołobrzeg, Trzebież. Zagospodarowanie turystyczne w strefie nadmorskiej ma wyraźnie charakter liniowy. Rozwój poszczególnych kąpielisk prowadzi stopniowo do łączenia się ich i przekształcenia w swego rodzaju ciągi wypoczynkowe. W strefie nadmorskiej wyraźnie pojawia się koncentracja urządzeń turystycznych w najbliższej odległości od morza (do 1km). Pod względem liczby miejsc noclegowych region bałtycki zajmuje pierwsze miejsce w kraju. Walory krajobrazowe 24