1(119) Społeczeństwo Studia, prace badawcze i dokumenty z zakresu nauki społecznej Kościoła ROK XXIV (XX)

Transkrypt

1 Fundacja Giuseppe Toniolo Werona wersja włoska Katolickie Stowarzyszenie Civitas Christiana Warszawa wersja polska Społeczeństwo Studia, prace badawcze i dokumenty z zakresu nauki społecznej Kościoła ROK XXIV (XX) NUMER 1(119) STYCZEŃ LUTY 2014

2 Społeczeństwo Studia, prace badawcze i dokumenty z zakresu nauki społecznej Kościoła DYREKTOR Claudio Gentili WICEDYREKTOR Mario Toso SEKRETARZ REDAKCJI Davide Vicentini REDAKTOR NACZELNY EDYCJI POLSKIEJ Zbigniew Borowik PREZES FUNDACJI GIUSEPPE TONIOLO Adriano Vincenzi WYDAWCA Wersja włoska: FUNDACJA GIUSEPPE TONIOLO, WERONA, ITALIA Wersja polska: KATOLICKIE STOWARZYSZENIE CIVITAS CHRISTIANA, WARSZAWA ZESPÓŁ REDAKCYJNY: Paweł Borkowski, sekretarz redakcji Zbigniew Borowik, redaktor naczelny Adam Wieczorek Tadeusz Żeleźnik ADRES REDAKCJI: ul. Wspólna 25, Warszawa, tel spoleczenstwo@iwpax.com.pl WYDAWCA: Grupa Inco S.A. Instytut Wydawniczy Pax ul. Wspólna 25, Warszawa tel iwpax@inco.pl Nakład: 500 egz. Druk i oprawa: Drukarnia im. Adama Półtawskiego ul. Krakowska 62, Kielce

3 REDAKCJA A. Albertini / N. Ancora / V. Antonelli / A. Balsamo / O. Bazzichi / P. Borkowski / Z. Borowik / C. Carrara / P. Cerocchi / F. Cucculeli / C. Di Francesco / E. Faccioli / G. Mauri / F. Mazzocchio / M. Merigo / M. Orsi / M. Placido / E. Preziosi / L. Santolini / P. Sassi / G. Sturzo / D. Vincentini / L. Viscardi / G. M. Zanoni KOMITET NAUKOWY S. Bernal Restrepo, Papieski Uniwersytet Gregoriański, Rzym / U. Bernardi, Uniwersytet w Wenecji / V. Buonomo, Papieski Uniwersytet Laterański, Rzym / J. Y. Calvez, Centre Sevres, Paryż / G. Campanini, Uniwersytet w Parmie / P. Carlotti, Papieski Uniwersytet Salezjański, Rzym / C. Cavalleri, Studi Cattolici, Mediolan / M. R. Cirianni, Papieski Fakultet Nauk o Wychowaniu Auxilium, Rzym / E. Colom, Papieski Uniwersytet Świętego Krzyża, Rzym / F. Compagnoni, Papieski Uniwersytet Świętego Tomasza, Rzym / G. De Simone, Papieski Uniwersytet Laterański, Rzym / Bogusław Drożdż, Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu G. Dal Ferro, Instytut Nauk Społecznych N. Rezzara, Vicenza / S. Fel, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II / G. Gatti, Papieski Uniwersytet Salezjański, Rzym / F. Gentile, Uniwersytet w Padwie / P. Gheddo, Papieski Instytut Misji Zewnętrznych, Rzym / G. Goisis, Uniwersytet w Wenecji / O. Ike, CIDJAP, Enugu, Nigeria / J. Kupny, Arcybiskup Metropolita Wrocławski / S. Martelli, Uniwersytet w Palermo / J. Mejía, Archiwista i Bibliotekarz Biblioteki Watykańskiej / D. Melé, IESE Business School, Barcelona / F. McHugh, Von Huegel Institut, St Edmund s College, Cambridge / C. Moreda da Lecea, Uniwersytet Nawarry, Pamplona / I. Musu, Uniwersytet w Wenecji / A. Nicora, Przewodniczący APSA, Watykan / A. Poppi, Uniwersytet w Wenecji / V. Possenti, Uniwersytet w Wenecji / J. Schasching, Katolicka Akademia Społeczna, Wiedeń / M. Schooyans, Katolicki Uniwersytet w Louvain / S. Skobel, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie / M. Spieker, Uniwersytet w Osnabrück / K. Wroczyński, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II / S. Zamagni, Uniwersytet w Bolonii / S. Zaninelli, Katolicki Uniwersytet Najświętszego Serca, Mediolan KORESPONDENCI S. Gregg, Grand Rapids, Michigan / J. Jelenic, Zagrzeb / T. Kim, Seul / S. Košč, Trnawa / S. Cornish, Sydney / V. Piesenko, Rostów nad Donem / E. Sotoniakova, Ostrawa / D. Valdés, Pinar del Rio / K. G. Michel, Würzburg Dwumiesięcznik wydawany przez Fundację Giuseppe Toniolo Werona wersja włoska; Katolickie Stowarzyszenie Civitas Christiana Warszawa wersja polska.

4 Spis treści styczeń luty 2014 OD REDAKCJI 14 Zbigniew Borowik Nie dla pieniądza, który rządzi zamiast służyć 16 Claudio Gentili NSK przeciw ucieczce od świata PRACE BADAWCZE 22 Fabrizio Casazza Wiara z perspektywy ekonomii, socjologii i teologii 36 Marco Vitale Rola banków w dobie kryzysu gospodarczego 66 Ernesto Preziosi Kodeks z Camaldoli historia i aktualność pewnego doświadczenia 93 Ks. Robert Nęcek Pomoc społeczna elementem systemu zabezpieczenia społecznego STUDIA 108 Bruno Di Giacomo Russo Powrót zasady pomocniczości 128 Franco Appi Ekologia ludzka i zrównoważony rozwój FORUM 142 Andrea Gumina Nierówności retrybucyjne i czynnik NSK

5 154 Alfonso Balsamo Zasada pomocniczości konkretność chrześcijańskiego nauczania społecznego 161 Pio Cerocchi Pamięć i przyszłość narodu 167 Mariusz Węgrzyn Współczesna Polska w świetle nauczania kard. Stefana Wyszyńskiego. Refleksje ahistoryczne DOKUMENTY 175 Ojciec Święty Franciszek Braterstwo podstawą pokoju i drogą do niego. Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1 stycznia 2014 roku (8 grudnia 2013 r.) KSIĄŻKI 196 Paweł Borkowski Rec.: Człowiek w Kulturze. Pismo poświęcone filozofii i kulturze, t. 23, Lublin Zbigniew Borowik Rec.: ks. T. Głuszak, Zagadnienia wstępne z katolickiej nauki społecznej, Gniezno Oreste Bazzichi Rec.:E.Severino,Capitalismo senza futuro, Milano 2012 MATERIAŁY DO FORMACJI KATOLICKOSPOŁECZNEJ 206 Oreste Bazzichi Źródła nauki społecznej Kościoła: teologia znaków czasów w encyklice Pacem in terris Jana XXIII 5

6 Summaries styczeń luty 2014 PRACE BADAWCZE Fabrizio Casazza Wiara z perspektywy ekonomii, socjologii i teologii Słysząc rzeczownik wiara, w pierwszym odruchu zwykliśmy kojarzyć go z terminem religia ; w rzeczywistości jednak pola semantyczne obydwu tych wyrazów niekoniecznie się pokrywają. Nawet w ramach świata biblijnego pojęcie wiary dotyczy różnorodnych postaw osobistych, wskazuje bowiem nie tylko na wiarę jako przekonanie, lecz także na wiarygodność, zaufanie czy pewność. Warto zwrócić uwagę przede wszystkim na wymiar socjologiczno-antropologiczny wiary, ponieważ wiara czy zaufanie to postawa znacznie bardziej niż inne dochodząca do głosu w naszej codzienności. Faith from the Perspective of Economics, Sociology and Theology When hearing the word faith, one tends to associate it with the term religion ; nevertheless, the semantic fields of both nouns are not necessarily exactly the same. Even the biblical notion of faith covers a wide variety of attitudes, as it refers to faith not only in terms of belief, but also in terms of credibility, trust or certainty. Faith is worth considering particularly from its socio-anthropological aspect, for faith or trust is far more important than any other kind of attitude in our everyday life. Marco Vitale Rola banków w dobie kryzysu gospodarczego Kapitalizm finansowy jest niebezpieczny dla ludzkości i powinniśmy się czuć zobowiązani do zmiany kierunku. Nie możemy milczeć wobec myśli społeczno-ekonomicznej, 6

7 Społeczeństwo 2014 nr 1 która coraz bardziej się cofa do nieucywilizowanego i skorumpowanego kapitalizmu. Wielcy bankierzy mają poczucie ogromnej potęgi, mogąc kreować pieniądz w nieograniczonej ilości. Kiedy upadają liczne teorie, złudzenia, fałszywe nauki, nauka społeczna Kościoła trwa jako jedna z doktryn najpoważniejszych, najbardziej aktualnych, najlepiej nadających się do tego, by stanowić podstawę myślową dla nowych paradygmatów ekonomii. The Role of Banks in Times of Economic Crisis Financial capitalism is dangerous to mankind; thus, we should feel obliged to change direction. We cannot stay silent when socio-economic thought regresses to uncivilized and corrupt capitalism. Top bankers have a feeling of enormous power, as they are able to create money in an unlimited quantity. At the time when numerous theories, illusions and false teachings continue to decline, the social doctrine of the Church remains one the most serious as well as most up to date doctrines, and it is apt to form a theoretical basis for novel paradigms in economy. Ernesto Preziosi Kodeks z Camaldoli historia i aktualność pewnego doświadczenia Oczywista jest słabość klasy kierowniczej i słabość społecznej świadomości katolików. Nowa, pożądana struktura mogłaby stwarzać miejsce debaty i studium, a także badań, planowania i formacji. Byłoby to swoiste laboratorium, gdzie zatrzymując się przed progiem wyborów partyjnych i parlamentarnych, można by wypracowywać i przyswajać sobie bez żadnego przymusu nowe idee; byłoby to zatem miejsce inkubacji możliwych propozycji dla konsensu wyborczego. Tym sposobem można by z okazji 70. rocznicy Kodeksu z Camaldoli dać adekwatną odpowiedź na potrzeby nowych czasów. 7

8 SUMMARIES The Code of Camaldoli: the History and Aptness of an Experience The weakness of the governing class and the weakness of the social consciousness of Catholics is an undeniable fact. A new and desirable structure could become a place for discussions and study as well as research, planning and education. It might become a sort of laboratory, where previous to party and parliamentary elections, new ideas could be encouraged and put into practice; thus, it might be a place of developing new proposals relating to a political consensus. In such manner the 70th anniversary of the Code of Camaldoli may lead to giving an adequate answer to present-day needs. Ks. Robert Nęcek Pomoc społeczna elementem systemu zabezpieczenia społecznego Pomoc społeczna jest narzędziem polityki społecznej państwa. Jej celem jest wspieranie jednostek, rodzin i grup społecznych celem przezwyciężania kryzysów w odpowiedni, ukierunkowany sposób. Jako część socjalnego systemu zabezpieczeń pomoc społeczna jest środkiem, który pobudza działania dla zaspokojenia ludzkich potrzeb oraz umożliwia przywracania pomyślnej egzystencji w społeczeństwie. Opieka społeczna opiera się na zasadzie solidarności, która przejawia się w trosce o dobrostan jednostek i grup oraz w przywracaniu godności osobom dotkniętym przez jakiś kryzys. Social Assistance as a Part of Welfare System Social assistance is an instrument of social policy of the State. Its object is to support individuals, families and social groups in order to overcome their crisis in a suitable and targeted manner. As a part of welfare system, it is a means which stimulates activity in order to satisfy people s needs and enables the restoration of prosperous existence in 8

9 Społeczeństwo 2014 nr 1 society. Social assistance is based on the principle of solidarity, which manifests itself in care for the well-being of specific individuals and groups and for restoring dignity to those who have been affected by a crisis. STUDIA Bruno Di Giacomo Russo Powrót zasady pomocniczości Wprowadzenie zasady pomocniczości do współczesnego porządku prawnego jest przede wszystkim rezultatem zbieżności nowoczesnej myśli liberalnej i społecznego nauczania Kościoła. Zasada pomocniczość należy do istoty NSK, ponieważ uwydatnia znaczenie relacji społecznych i instytucjonalnych. Zasada ta stanowi, że potrzebami i problemami ludzi najkorzystniej jest zajmować się na najniższym możliwym szczeblu, a więc najbliżej osób, których to dotyczy. Pomocniczość staje się w ten sposób ogólną zasadą filozofii i organizacji społecznej. A Return of the Principle of Subsidiarity The introduction of the principle of subsidiarity into the modern legal order primarily results from the convergence of the modern liberal thought and the social teachings of the Church. Subsidiarity is one of the core principles of the Church s teaching, for it underlines the importance of social and institutional relationships. This principle holds that human needs and problems are best handled at the lowest possible level, one closest to the affected persons. In this manner, subsidiarity becomes a general principle of social philosophy and organization. 9

10 SUMMARIES Franco Appi Ekologia ludzka i zrównoważony rozwój Człowiek to byt powstały z ziemi, ale żyjący w różnorodnych relacjach z bliźnimi i w społeczności rodzin. Być człowiekiem to znaczy ponosić odpowiedzialność za innych i za przyrodę, której jest się częścią. To jest też wielka odpowiedzialność przed samym Bogiem i dialog z Nim, realizujący się m.in. przez pracę. Podmiotem rozwoju jest człowiek, i to we wszystkich swoich wymiarach. Wzgląd na ekologię ludzką wyznacza granice i perspektywy rozwoju. Środowiska nie wolno ani stawiać ponad człowiekiem, ani traktować jako magazynu surowców. Human Ecology and Sustainable Development Man is a being that has his roots in earth and, at the same time, lives in various relationships with other humans and within a society of families. Being human means carrying responsibility for other people and for nature, which everyone belongs to. This also means great responsibility towards God himself and a dialogue with him, one held by means of various activities, including work. The subject of development is man in all his dimensions. The limits and perspectives of development are determined by human and ecological consideration. The environment may neither be assigned priority over human beings nor treated as a mere resource of raw materials. 10

11 Skróty użyte w niniejszym numerze AAS Acta Apostolicae Sedis (1909-) CA Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus w setną rocznicę encykliki Rerum novarum, 1 maja 1991 r. CV Benedykt XVI, Encyklika Caritas in veritate o integralnym rozwoju ludzkim w miłości i prawdzie, 29 czerwca 2009 r. DCE Benedykt XVI, Encyklika Deus caritas est o miłości chrześcijańskiej, 25 grudnia 2005 r. DH Sobór Watykański II, Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae EG Franciszek, Adhortacja apostolska Evangelii gaudium o głoszeniu Ewangelii we współczesnym świecie, 24 listopada 2013 r. FC Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Familiaris consortio o zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie współczesnym, 22 listopada 1981 r. GS Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes KKK Katechizm Kościoła Katolickiego KNSK Papieska Rada Iustitia et Pax, Kompendium nauki społecznej Kościoła LE Jan Paweł II, Encyklika Laborem exercens o pracy ludzkiej, 14 września 1981 r. LF Franciszek, Encyklika Lumen fidei o wierze, 29 czerwca 2013 r. LG Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium NSK nauka społeczna Kościoła 11

12 OA Paweł VI, List apostolski Octogesima adveniens z okazji osiemdziesiątej rocznicy ogłoszenia encykliki Rerum novarum, 14 maja 1971 r. ORP L Osservatore Romano wyd. polskie (1980-) PP Paweł VI, Encyklika Populorum progressio o popieraniu rozwoju ludów, 26 marca 1967 r. PT Jan XXIII, Encyklika Pacem in terris o pokoju między wszystkimi narodami opartym na prawdzie, sprawiedliwości, miłości i wolności, 11 kwietnia 1963 r. QA Pius XI, Encyklika Quadragesimo anno o odnowieniu ustroju społecznego i dostosowaniu go do normy prawa Ewangelii, 15 maja 1931 r. RN Leon XIII, Encyklika Rerum novarum o kwestii robotniczej, 15 maja 1891 r. S Społeczeństwo. Studia prace badawcze dokumenty z zakresu nauki społecznej Kościoła (1995-) SRS Jan Paweł II, Encyklika Sollicitudo rei socialis z okazji dwudziestej rocznicy ogłoszenia encykliki Populorum progressio, 30 grudnia 1987 r. 12

13 Od redakcji Zbigniew Borowik Nie dla pieniądza, który rządzi zamiast służyć Claudio Gentili NSK przeciw ucieczce od świata 13

14 OD REDAKCJI Zbigniew Borowik Nie dla pieniądza, który rządzi zamiast służyć Nie dla pieniądza, który rządzi zamiast służyć Zbigniew Borowik Redaktor naczelny Społeczeństwa W dzisiejszej zlaicyzowanej kulturze wiara bywa postrzegana jako zagrożenie czy to dla porządku demokratycznego, swobody ekspresji artystycznej, czy nieskrępowanej działalności gospodarczej. Wystarczy jednak chwila namysłu, aby sformułować tezę całkowicie przeciwstawną: wiara jest raczej warunkiem i gwarancją prawidłowego funkcjonowania człowieka w tych trzech obszarach życia. Widać to zwłaszcza na przykładzie gospodarki. Bez wiary rozumianej jako zaufanie nie zadziała żaden system gospodarczy, a nadzieje pokładane w stale rozrastającej się legislacji prowadzą paradoksalnie do nieprzestrzegania prawa. Nieprzypadkowo kryzys finansowy z 2008 r. stał się w pierwszym rzędzie właśnie kryzysem zaufania. Fabrizio Casazza w swoim artykule poświęconym wierze widzianej z perspektywy ekonomii, socjologii i teologii pokazuje, jakie znaczenie dla odbudowy stosunków gospodarczych i relacji społecznych po światowym kryzysie może mieć właśnie wiara pojmowana jako cnota teologalna dojrzewająca we wspólnocie Kościoła. Do problemów związanych ze światowym kryzysem finansowym i zjawiskiem tzw. finansjaryzacji gospodarki nawiązuje Marco Vitale w artykule poświęconym roli banków w dzisiejszym systemie gospodarczym. Skalę zjawiska finansjaryzacji najlepiej oddaje statystyka: 14

15 Społeczeństwo 2014 nr 1 jeszcze w 1980 r. poziom aktywów finansowych na świecie równy był poziomowi światowego PKB. W 2007 r. okazał się już od niego czterokrotnie większy. Spekulacje finansowe coraz bardziej dominują nad realną gospodarką. Towarzyszy temu konsolidacja banków, które urastają do gigantycznych rozmiarów. Banki nie spełniają już swojej tradycyjnej roli służącej wspieraniu produkcji, ale przejmują władzę nad całością procesu gospodarczego, nie ponosząc przy tym żadnej odpowiedzialności za swoje działania. Co katolicy mogą zrobić, aby przeciwstawić się tej kulturze? Vitale przypomina wskazania dokumentu Papieskiej Rady Iustitia et Pax z 2011 r., ale cytuje też papieża Franciszka, który wypowiada cztery stanowcze nie : nie dla ekonomii wykluczenia; nie dla nowego bałwochwalstwa pieniądza; nie dla pieniądza, który rządzi zamiast służyć; nie dla nierówności społecznej rodzącej przemoc. Nad ekologią ludzką i zrównoważonym rozwojem zastanawia sie w niniejszym numerze naszego czasopisma Franco Appi, sięgając do nauczania Pawła VI, który jako pierwszy posłużył się pojęciem ludzkiej ekologii. Autor przypomina, że nasza troska o stworzenie wynika z faktu, iż sam człowiek jest stworzeniem i dzieli los stworzonej natury. Dla nas stworzenie to coś więcej niż własność Boga to Jego obecność, miejsce Jego przebywania i objawiania się. Ale środowisko człowieka to nie tylko przyroda. To także sfera ducha, kultury, relacji między ludźmi. Warto też zwrócić uwagę na teksty polskich autorów. Ks. Robert Nęcek pisze o zinstytucjonalizowanej pomocy społecznej jako konsekwencji i wyrazie zasady solidarności w życiu społecznym, a Mariusz Węgrzyn zastanawia się nad aktualnością nauczania i myśli kard. Stefana Wyszyńskiego. 15

16 OD REDAKCJI Claudio Gentili NSK przeciw ucieczce od świata NSK przeciw ucieczce od świata Claudio Gentili Dyrektor La Società Upłynął pierwszy rok pontyfikatu Franciszka. Argentyński papież wyrył wiele obrazów i pojęć w umysłach zarówno ludzi wierzących, jak i niewierzących. Miłośnikom NSK mocno utkwiło w pamięci serdeczne wspomnienie, które w swoim przekazanym na wideo przesłaniu na otwarcie III Festiwalu NSK Papież poświęcił swojemu ojcu, ażeby wyjaśnić, że relacja jest fundamentalnym środkiem przekazywania chrześcijańskiej myśli społecznej i niezbędnym narzędziem ewangelizacji 1. Właśnie na ewangelizację sfery społecznej kładzie papież Bergoglio akcent w adhortacji Evangelii gaudium. Czytamy tam: Nauczanie Kościoła na temat określonych sytuacji podlega modyfikacjom i może być przedmiotem dyskusji, ale nie da się uniknąć konkretów bez zamiaru wchodzenia w szczegóły aby wielkie zasady społeczne nie pozostały wskazaniami ogólnymi, które nikogo nie dotyczą. Trzeba wyprowadzić z nich praktyczne wnioski, aby mogły skutecznie wpływać na skomplikowane współczesne sytuacje (EG 182). Dalej jest mowa o tym, że nie można ograniczać doświadczenia Ewangelii do sfery prywatnej, gdyż ma ono wydźwięk społeczny, a zadanie ewangelizacji [...] wymaga integralnej promocji każdego człowieka (EG 182). 16

17 Społeczeństwo 2014 nr 1 Ze względu na to zadanie NSK staje się narzędziem konkretnego działania społecznego i ewangelicznej inspiracji do podejmowania wielu kwestii społecznych z owych egzystencjalnych peryferii, które wierzący powinni brać pod uwagę. Oczywiście to wszystko dla papieża Bergoglia oznacza przyznanie wierze całej jej siły uniwersalizującej na poziomie myślenia i działania ale nie tylko, ponieważ implikuje ona także dla wiernych świeckich pilne zadanie kierowania świata ku Bogu i staranie o to, żeby człowiek mógł żyć w środowisku bardziej ludzkim i żeby sprawiedliwość brała górę we wszystkich licznych przypadkach i w konkretnych sytuacjach niesprawiedliwości i ucisku. Taki jest sens owej mistyki, o której mówił Papież w swoim przesłaniu na festiwal. Za tym wyrażeniem kryje się bardzo rozległa i raczej nowa dziedzina treści, poczynając od odniesień do mistyków XVII w., którym Michel de Certeau, wzorcowy dla Bergoglia jezuita, poświęcił wiele studiów. Jeśli mistykę błędnie pojmuje się jako należącą do dziedziny osobistej, to papież Franciszek stopniowo rozchyla kokon wiary prywatnej, ażeby przybrała ona wymiar mistyki społecznej, którą faktycznie odziedziczyliśmy od takich postaci jak Giuseppe Toniolo i inni interpretatorzy nowoczesnej chrześcijańskiej myśli społecznej; nigdy nie zrezygnowali oni ze ścisłego powiązania mocnej duchowości osobistej z intensywnym zaangażowaniem społecznym. Można więc powiedzieć, że NSK pomaga zwalczyć dwie bardzo silne pokusy występujące we współczesnym świecie pokusę ucieczki od świata oraz zmieszania się ze światem. W świecie, ale nie ze świata ta synteza fragmentu Ewangelii (zob. J 17, 15-18) nabiera u papieża Franciszka w jego odniesieniach do NSK nowej mocy. Konkretnie ta moc wyraża się w takich pojęciach jak 17

18 18 OD REDAKCJI Claudio Gentili NSK przeciw ucieczce od świata współpraca, solidarność, społeczna gospodarka rynkowa, pomocniczość, dobro wspólne, które NSK nie tylko wprowadziła do języka z jasno określonymi znaczeniami, lecz także przełożyła na działania i fakty, składające się na antytezę wobec ideologii i myśli słabych, ponownie nabierających dzisiaj aktualności w wirze relatywizmu. Może ktoś jeszcze odkurzać XIX-wieczne wyposażenie ideologiczne, wedle którego wszystko podlega logice sprzeciwu i walki. Wszelako NSK przejawia, także od strony językowej, wielką świeżość, młodość i przystawalność do społecznej dynamiki ponowoczesności. Od poziomu języka po samą rzeczywistość są więc w NSK możliwe finanse etyczne i nie trzeba odsyłać nazwy finanse do katalogu słów zabronionych, co w sposób prostacki czyni wiele mediów i wielu komentatorów. Finanse nie są wrogiem. Tylko ktoś nie znający etymologii tej nazwy może myśleć, że oznacza ona coś złego z samej definicji. Nazwa finanse pochodzi od łacińskiego słowa finis i w tym sensie oznacza znajdowanie środków do celu, zrealizowania zamiaru, dojścia dokądś. Jeśli chcę uruchomić jakiś mały interes w garażu, potrzebuję kogoś, kto by to sfinansował. Jeśli chcę kupić dom, potrzebuję sfinansowania. Jeśli chcę zainwestować w wiedzę i studiować na najlepszych uniwersytetach na świecie, potrzebuję sfinansowania. Finansujący więc nie namaszcza, ale daje szansę i dlatego finanse są częścią potencjału wolnego systemu gospodarczego. Jeżeli coś dzieje się nie tak, jak powinno, to chodzi o finanse, które zamiast być środkiem, stają się celem. Wtedy duszą i zabijają. To znaczy, że nadmierna finansjaryzacja gospodarki, jak pokazuje w swoim artykule prof. Marco Vitale, dusi gospodarkę realną, która jest całością bogactw wytworzonych przez działanie przed-

19 Społeczeństwo 2014 nr 1 siębiorstw. Przerost wymiaru finansowego nie okazał się dobry, gdyż ten wymiar oderwał się od produkcji, od gospodarki realnej. Prawidłowe finanse są jednak konieczne także dla wzrostu tejże gospodarki. Najczęstsze obiekcje wobec tego etycznego podejścia do finansów są takie, że religię właśnie religię należy traktować jako sprawę prywatną, a nie klucz do integralnego rozumienia świata. Jednakże również inne religie podjęły ten temat; bardzo interesujące jest np. podejście islamskie, zawierające trzy istotne punkty: zakaz żądania odsetek; podział ryzyka i korzyści między pożyczkodawcę a dłużnika; obowiązek opierania wszystkich transakcji finansowych na aktywach realnych, bez uciekania się do produktów pochodnych. Pojawia się więc konieczna odpowiedź ze strony religii na kwestie gospodarcze. Specyfika religii katolickiej rodzi się z idei wcielenia. Religie nieznające tego doświadczenia nie mogą mieć autentycznej nauki społecznej; w islamie finanse opierają się na szariacie. NSK mieści się natomiast w obrębie teologii wcielenia, które wyraża się na różne, konkretne sposoby doświadczenia religijnego w sferze społecznej. Jeśli dwie zasady, takie jak solidarność i pomocniczość, w teorii wydają się nieomal sprzeczne, gdyż jedna afirmuje pojedynczą osobę, a druga zbiorowość, to w nauce społecznej mogą one konkretnie występować razem. Tak samo dobra wspólnego nie należy mieszać z opiekuńczością, jeśli staje się ono horyzontem konkretnej aktywności; podobnie dobro osoby jest czymś innym aniżeli indywidualizm, jeśli chodzi o relację między jednostką a ekonomią. Nauka społeczna z jej czterema filarami dobrem osoby, dobrem wspólnym, solidarnością i pomocniczością zachowuje swoją żywotność, gdyż jest jednością różnic. Nie przypadkiem temat III Festiwalu NSK 19

20 OD REDAKCJI Claudio Gentili NSK przeciw ucieczce od świata brzmiał: Mniej nierówności, więcej różnic. Celem jest kultywowanie różnic, nie zaś akceptowanie ujednolicenia. Jest tak wiele różnic, które trzeba zachować: różnica płci, którą kultura gender chce zlikwidować; różnica między gospodarką rynkową, gospodarką społeczną i spółdzielczością a to znowu chce znieść pewna ideologia rynku; różnica między umowami na czas nieokreślony a umowami sprzyjającymi większej elastyczności, w pewnej mierze niezbędnej na rynku pracy, o ile oczywiście nie staje się chroniczną tymczasowością; różnica na poziomie filozoficznym między wizją globalną a wymogiem myślenia także o terenie i lokalności. Tym wielościanem, który papież Franciszek przedstawił w swoim przesłaniu na festiwal, jest nauka społeczna, żywa i zdolna wcielać się w społeczeństwo z wieloma swoimi narzędziami. Pyta się ona: Kimże ja jestem, żeby osądzać? 2, ale nie rezygnuje z przedstawiania wszystkim ludziom dobrej woli, wierzącym i niewierzącym, dobrej nowiny o Bogu, który nie oddala się od świata, nie miesza się ze światem, ale wciela się w świat, żeby go zbawić. Tłum. Tadeusz Żeleźnik Przypisy 1 Zob. Franciszek, Równość w zróżnicowaniu. Przesłanie wideo do uczestników III Festiwalu Nauki Społecznej Kościoła, ORP 2014, nr 1, ss ; przedruk w: S 2013, nr 5-6, ss Por. tenże, Konferencja prasowa podczas lotu do Rzymu na zakończenie podróży apostolskiej do Brazylii, 28 lipca 2013 r., ORP 2013, nr 10, s

21 Prace badawcze Fabrizio Casazza Wiara z perspektywy ekonomii, socjologii i teologii Marco Vitale Rola banków w dobie kryzysu gospodarczego Ernesto Preziosi Kodeks z Camaldoli historia i aktualność pewnego doświadczenia Ks. Robert Nęcek Pomoc społeczna elementem systemu zabezpieczenia społecznego 21

22 Dokumenty Ojciec Święty Franciszek Braterstwo podstawą pokoju i drogą do niego. Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1 stycznia 2014 roku (8 grudnia 2013 r.) 175

23 DOKUMENTY Ojciec Święty Franciszek Braterstwo podstawą pokoju Braterstwo podstawą pokoju i drogą do niego Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1 stycznia 2014 roku Ojciec Święty Franciszek 1. W tym moim pierwszym Orędziu na Światowy Dzień Pokoju pragnę życzyć wszystkim, pojedynczym osobom i narodom, życia pełnego radości i nadziei. W sercu każdego człowieka kryje się bowiem pragnienie życia pełnego, do którego należy nieodparte dążenie do braterstwa, pobudzające do jedności z innymi, w których znajdujemy nie wrogów czy konkurentów, ale braci, których trzeba przyjąć i uściskać. Braterstwo jest bowiem istotnym wymiarem człowieka, który jest istotą społeczną. Żywa świadomość tego faktu prowadzi nas do postrzegania i traktowania każdej osoby jako prawdziwej siostry i prawdziwego brata. Bez tego staje się niemożliwe budowanie sprawiedliwego społeczeństwa, a także stabilnego i trwałego pokoju. Musimy pamiętać, że braterstwa zaczynamy się uczyć zazwyczaj w rodzinie, zwłaszcza dzięki rolom odgrywanym w sposób odpowiedzialny i uzupełniający się przez wszystkich jej członków, szczególnie ojca i matkę. Rodzina jest źródłem wszelkiego braterstwa, a zatem również podstawą pokoju i główną drogą do niego, ponieważ z racji swego powołania powinna zarażać świat swą miłością. 176

24 Społeczeństwo 2014 nr 1 Nieustannie rosnąca liczba połączeń i komunikacji na naszej planecie, sprawia, że wśród krajów świata umacnia się świadomość jedności i dzielenia wspólnego losu. W ten sposób w dynamice historii, pomimo różnorodności grup etnicznych, kultur i społeczeństw, dostrzegamy ziarna powołania do tworzenia jednej wspólnoty, składającej się z braci, którzy się akceptują, troszcząc się o siebie nawzajem. Jednakże jeszcze dziś powołaniu temu często przeciwstawiają się i zaprzeczają fakty, w świecie nacechowanym przez globalizację obojętności, która sprawia, że powoli przyzwyczajamy się do cierpienia i zamykamy się w sobie. W wielu częściach świata nieustannie dochodzi do poważnych naruszeń podstawowych praw człowieka, w szczególności prawa do życia i prawa do wolności religijnej. Niepokojącym tego przykładem jest tragiczne zjawisko handlu ludźmi, których życie i rozpacz są przedmiotem spekulacji osób bez skrupułów. Do wojen toczących się jako konflikty zbrojne dochodzą wojny mniej widzialne, ale nie mniej okrutne, toczone na polu gospodarki i finansów, z użyciem środków tak samo niszczących życie, rodziny, przedsiębiorstwa. Globalizacja, jak stwierdził Benedykt XVI, zbliża nas, ale nie czyni nas braćmi 1. Ponadto wiele sytuacji dysproporcji, biedy i niesprawiedliwości wskazuje nie tylko na głęboki brak braterstwa, ale także na brak kultury solidarności. Nowe ideologie, które charakteryzuje rozpowszechniony indywidualizm, egocentryzm i materialistyczny konsumpcjonizm, osłabiają więzi społeczne, podsycając mentalność odpadów, prowadzącą do pogardy i odrzucania najsłabszych, tych, którzy są uważani za bezużytecznych. W ten sposób współżycie między ludźmi nabiera coraz bardziej kształtu zwykłego, pragmatycznego i egoistycznego do ut des [daję, abyś dał]. 177

25 DOKUMENTY Ojciec Święty Franciszek Braterstwo podstawą pokoju Jednocześnie staje się jasne, że także współczesne systemy etyczne okazują się niezdolne do tworzenia autentycznych więzi braterstwa, gdyż braterstwo pozbawione odniesienia do wspólnego Ojca jako swego ostatecznego fundamentu nie jest trwałe 2. Prawdziwe braterstwo między ludźmi zakłada i wymaga transcendentnego ojcostwa. Wraz z uznaniem tego ojcostwa umacnia się braterstwo między ludźmi, a więc owo stawanie się bliźnim, który troszczy się o innych. Gdzie jest brat twój? (Rdz 4, 9) 2. Dla lepszego zrozumienia tego powołania człowieka do braterstwa, pełniejszego poznania przeszkód stojących na drodze do jego realizacji i określenia sposobów ich przezwyciężenia, fundamentalne znaczenie ma kierowanie się znajomością Bożego planu, znakomicie przedstawionego w Piśmie Świętym. Według opowiadania o początkach wszyscy ludzie pochodzą od wspólnych rodziców, od Adama i Ewy, pary stworzonej przez Boga na Jego obraz i podobieństwo (por. Rdz 1, 26), z których zrodzili się Kain i Abel. W historii pierwszej rodziny odczytujemy genezę społeczeństwa, ewolucję relacji między ludźmi i narodami. Abel jest pasterzem, a Kain rolnikiem. Ich głęboką tożsamością, a zarazem powołaniem jest bycie braćmi pomimo różnic w ich zajęciach i kulturze, odnoszeniu się do Boga i świata stworzonego. Jednakże zabicie Abla przez Kaina w tragiczny sposób świadczy o radykalnym odrzuceniu powołania do bycia braćmi. Ich historia (por. Rdz 4, 1-16) ukazuje trudne zadanie, do którego realizacji powołani są wszyscy ludzie: by żyć razem, wzajemnie o siebie się troszcząc. Nie akceptując faktu, że Bóg szczególnie upodobał sobie Abla, który składał 178

26 Społeczeństwo 2014 nr 1 w ofierze to, co najlepsze ze swego stada Pan wejrzał na Abla i na jego ofiarę; na Kaina zaś i na jego ofiarę nie chciał patrzeć (Rdz 4, 4-5) Kain zabija Abla z zazdrości. W ten sposób odrzuca uznanie siebie za jego brata, budowanie pozytywnych relacji z nim, życia przed Bogiem w poczuciu odpowiedzialności za opiekę nad drugim i jego ochronę. Na pytanie: Gdzie jest brat twój?, które Bóg stawia Kainowi, domagając się, by zdał sprawę ze swego czynu, odpowiada: Nie wiem. Czyż jestem stróżem brata mego? (Rdz 4, 9). Następnie, jak mówi Księga Rodzaju: Kain odszedł od Pana (4, 16). Trzeba zastanowić się nad głębokimi powodami, które doprowadziły Kaina do nieuznania więzi braterstwa, a z nią więzi wzajemności i jedności łączącej go z jego bratem Ablem. Bóg sam mówi o tym i zarzuca Kainowi obcowanie ze złem grzech leży u wrót i czyha na ciebie (Rdz 4, 7). Jednakże Kain nie chce oprzeć się złu i postanawia mimo wszystko podnieść rękę na swego brata, Abla (Rdz 4, 8), gardząc planem Boga. Udaremnia w ten sposób swoje pierwotne powołanie, by być synem Bożym i żyć w braterstwie. Historia Kaina i Abla uczy, że w ludzkość wpisane jest powołanie do braterstwa, ale także dramatyczna możliwość zdrady tego powołania. Świadczy o tym codzienny egoizm, będący podłożem wojen i licznych niesprawiedliwości: wielu ludzi umiera bowiem z rąk braci i sióstr, którzy nie potrafią uznać swego braterstwa, to znaczy tego, że są istotami stworzonymi do wzajemności, do komunii i do daru. A wy wszyscy jesteście braćmi (Mt 23, 8) 3. Spontanicznie rodzi się pytanie: czy ludzie żyjący na tym świecie będą mogli kiedykolwiek zaspokoić w peł- 179

27 180 DOKUMENTY Ojciec Święty Franciszek Braterstwo podstawą pokoju ni pragnienie braterstwa, wpisane w ich wnętrze przez Boga Ojca? Czy będą potrafili o własnych tylko siłach przezwyciężyć obojętność, egoizm i nienawiść, zaakceptować uzasadnione różnice cechujące braci i siostry? Parafrazując słowa Pana Jezusa, możemy streścić Jego odpowiedź w następujący sposób: skoro jeden jest wasz Ojciec, który jest Bogiem, to wy wszyscy jesteście braćmi (por. Mt 23, 8-9). Braterstwo wyrasta z ojcostwa Boga. Nie jest to ojcostwo ogólnikowe, nieokreślone i bez wpływu na historię, ale osobowa, wyraźnie ukierunkowana i niezwykle konkretna miłość Boga do każdego człowieka (por. Mt 6, 25-30). Ojcostwo to skutecznie tworzy zatem braterstwo, ponieważ miłość Boga, kiedy zostaje przyjęta, staje się najpotężniejszym środkiem przemiany życia i relacji z drugim, otwierając ludzi na solidarność i gorliwe dzielenie się. Ludzkie braterstwo odrodziło się zwłaszcza w Jezusie Chrystusie i z Niego, z Jego śmierci i zmartwychwstania. Krzyż jest ostatecznym miejscem powstania braterstwa, którego ludzie nie są w stanie stworzyć sami. Jezus Chrystus, który przyjął ludzką naturę, aby ją odkupić, umiłowawszy Ojca aż do śmierci, i to śmierci krzyżowej (por. Flp 2, 8), przez swoje zmartwychwstanie tworzy z nas nową ludzkość w pełnej komunii z wolą Bożą, z Jego planem obejmującym pełną realizację powołania do braterstwa. Jezus podejmuje od początku plan Ojca, uznając Jego prymat nad wszystkimi rzeczami. Lecz Chrystus, godząc się na śmierć z miłości do Ojca, staje się nowym i ostatecznym początkiem każdego z nas, wezwanych, byśmy w Nim uznali siebie za braci jako dzieci tego samego Ojca. On jest samym Przymierzem, osobową przestrzenią pojednania człowieka z Bogiem i braci między sobą. W śmierci Jezusa na krzyżu jest także przezwyciężenie podziału między ludami, między

28 Społeczeństwo 2014 nr 1 ludem Przymierza a ludem pogan, pozbawionym nadziei, bo do tamtej chwili pozostawał poza paktami Obietnicy. Jak czytamy w Liście do Efezjan, Jezus Chrystus jest tym, który w sobie dokonuje pojednania wszystkich ludzi. On jest pokojem, bo z dwóch ludów uczynił jeden i zburzył oddzielający je mur, czyli wrogość. On utworzył w sobie jeden lud, jednego nowego człowieka, jedną nową ludzkość (por. 2, 14-16). Ten, kto przyjmuje życie Chrystusa i żyje w Nim, uznaje Boga za Ojca i Jemu całkowicie oddaje samego siebie, kochając Go ponad wszystko. Człowiek pojednany widzi w Bogu Ojca wszystkich, a to pobudza go do życia w braterstwie otwartym na wszystkich. W Chrystusie drugi człowiek jest przyjmowany i miłowany jako Boży syn czy córka, jako brat lub siostra, a nie jako obcy, ani tym bardziej jako rywal czy nawet wróg. W Bożej rodzinie, w której wszyscy są dziećmi tego samego Ojca i ze względu na to, że wszczepieni są w Chrystusa synami w Synu, nie ma życia na przemiał. Wszyscy cieszą się równą i nienaruszalną godnością. Wszyscy są miłowani przez Boga, wszyscy zostali odkupieni krwią Chrystusa, który umarł na krzyżu i zmartwychwstał za każdego. Z tego powodu nie można patrzeć obojętnie na los braci. Braterstwo, podstawa pokoju i droga do niego 4. To, co powiedzieliśmy, pomaga zrozumieć, że braterstwo jest podstawą pokoju i drogą do niego. Cenną pomocą w tym zakresie są encykliki społeczne moich Poprzedników. Wystarczy powołać się na definicje pokoju zawarte w Populorum progressio Pawła VI i Sollicitudo rei socialis Jana Pawła II. Z pierwszej dowiadujemy się, że integralny rozwój narodów jest 181

29 182 DOKUMENTY Ojciec Święty Franciszek Braterstwo podstawą pokoju nowym imieniem pokoju 3. Z drugiej zaś, że pokój jest opus solidaritatis [dziełem solidarności] 4. Paweł VI stwierdza, że nie tylko ludzie, ale także kraje powinny się spotykać w duchu braterstwa. I wyjaśnia: W tej wzajemnej życzliwości i przyjaźni, w tym świętym zespoleniu duchowym, winniśmy również przystąpić do dzieła, jakim jest przygotowanie wspólnej pomyślności rodzaju ludzkiego na przyszłość 5. Obowiązek ten dotyczy przede wszystkim najbardziej uprzywilejowanych. Ich obowiązki są zakorzenione w ludzkim i nadprzyrodzonym braterstwie i wyrażają się w trzech aspektach: w obowiązku solidarności, który wymaga od krajów bogatych, by pomagały mniej rozwiniętym; w obowiązku sprawiedliwości społecznej, który wymaga przebudowania na nowo, w sposób bardziej poprawny, wadliwych stosunków między krajami silnymi a słabymi; oraz w obowiązku powszechnej miłości, z którego wynika konieczność promocji świata bardziej ludzkiego dla wszystkich, świata, w którym wszyscy mają coś do dania i do wzięcia, a postęp jednych nie będzie przeszkadzał rozwojowi drugich 6. Tak więc jeśli traktujemy pokój jako opus solidaritatis, to jednocześnie nie można sobie wyobrazić, aby braterstwo nie było jego głównym fundamentem. Jan Paweł II stwierdza, że pokój jest dobrem niepodzielnym albo jest dobrem wszystkich, albo też nie jest dobrem niczyim. Może on być rzeczywiście osiągnięty i wykorzystywany jako najlepsza jakość życia i jako najbardziej ludzki i zrównoważony rozwój tylko wówczas, gdy we wszystkich obudzi się mocna i trwała wola angażowania się na rzecz dobra wspólnego 7. Wymaga to, by nie kierować się żądzą zysku ani też pragnieniem władzy. Trzeba być gotowym do «zatracenia siebie» na rzecz drugiego zamiast wyzyskania go, «służenia mu» zamiast uciskania go dla własnej korzyści. [...]

30 Społeczeństwo 2014 nr 1 [Trzeba postrzegać] «drugiego» osobę, lud czy naród nie jako narzędzie, którego zdolność do pracy czy odporność fizyczną można tanim kosztem wykorzystać, a potem, gdy przestaje być użyteczny, odrzucić, ale jako «podobnego nam», jako «pomoc» 8. Chrześcijańska solidarność zakłada, że bliźni powinien być miłowany nie tylko jako istota ludzka z jej prawami i podstawową równością wobec wszystkich, ale jako żywy obraz Boga Ojca, odkupiony krwią Jezusa Chrystusa i poddany stałemu działaniu Ducha Świętego 9, jako inny brat. Wówczas świadomość powszechnego ojcostwa Boga, braterstwa wszystkich ludzi w Chrystusie, «synów w Synu» przypomina Jan Paweł II dostarczy naszemu spojrzeniu na świat jakby nowego kryterium jego wyjaśniania 10, jego przekształcania. Braterstwo przesłanką do przezwyciężenia ubóstwa 5. W Caritas in veritate mój Poprzednik przypomniał światu, że brak braterstwa między narodami i ludźmi jest ważną przyczyną ubóstwa 11. W wielu społeczeństwach doświadcza się głębokiego ubóstwa relacyjnego, spowodowanego brakiem silnych więzów rodzinnych i wspólnotowych. Z niepokojem śledzimy narastanie różnego rodzaju trudności, spychania na margines, samotności i różnych form patologicznego uzależnienia. Takie ubóstwo można przezwyciężyć jedynie dzięki odkryciu i dowartościowaniu relacji braterskich w rodzinach i wspólnotach poprzez dzielenie się radościami i smutkami, trudnościami i sukcesami towarzyszącymi życiu osób. Ponadto, jeśli z jednej strony stwierdzamy zmniejszanie się absolutnego ubóstwa, to z drugiej nie może- 183

31 184 DOKUMENTY Ojciec Święty Franciszek Braterstwo podstawą pokoju my nie dostrzec poważnego wzrostu ubóstwa względnego, czyli nierówności między ludźmi i grupami mieszkającymi razem w danym regionie lub w konkretnym kontekście historyczno-kulturowym. Dlatego potrzebne są także skuteczne działania polityczne, krzewiące zasadę braterstwa, zapewniające osobom równym w swej godności i prawach podstawowych dostęp do kapitałów, usług, zasobów edukacyjnych, medycznych, technologicznych, aby każdy miał możliwość wyrażenia i realizacji swoich planów życiowych, i mógł rozwinąć się w pełni jako osoba. Dostrzega się też potrzebę działań politycznych służących złagodzeniu nadmiernej dysproporcji dochodów. Nie wolno nam zapomnieć nauczania Kościoła o tak zwanej hipotece społecznej, na podstawie której, jak powiada św. Tomasz z Akwinu, jeśli nie tylko dozwolone, ale wręcz konieczne jest, by człowiek posiadał dobra na własność 12, to gdy chodzi o ich używanie, człowiek powinien uważać zewnętrzne, legalnie przez siebie posiadane rzeczy nie tylko za swoje własne, lecz także za wspólne, w tym znaczeniu, że mogą one przynieść pożytek nie tylko jemu samemu, lecz także innym 13. Jest też wreszcie jeszcze jedna forma krzewienia braterstwa, służąca przezwyciężeniu ubóstwa, która powinna być podstawą wszystkich innych. Jest nią oderwanie od rzeczy, cechujące ludzi, którzy wybierają skromny styl życia, ograniczając się do tego, co istotne, dzielą się swoimi dobrami i w ten sposób mogą doświadczyć braterskiej wspólnoty z innymi. Ma to kluczowe znaczenie dla naśladowania Jezusa Chrystusa i bycia prawdziwymi chrześcijanami. Jest tak nie tylko w przypadku osób konsekrowanych, które składają śluby ubóstwa, ale również wielu rodzin i odpowiedzialnych obywateli, którzy mocno wierzą, że braterskie relacje z bliźnim stanowią najcenniejsze dobro.

32 Społeczeństwo 2014 nr 1 Odkrycie braterstwa w życiu gospodarczym 6. Współczesne poważne kryzysy finansowe i gospodarcze których źródłem jest z jednej strony coraz większe oddalanie się człowieka od Boga i bliźniego w zachłannej pogoni za dobrami materialnymi, a z drugiej zubożenie relacji międzyludzkich i społecznych pobudziły wiele osób do szukania zadowolenia, szczęścia i bezpieczeństwa w konsumpcji i w zysku, zdecydowanie wykraczających poza logikę zdrowej gospodarki. Już w 1979 r. Jan Paweł II przestrzegał,żeistnieje bardzorealneiwyczuwalnejuż niebezpieczeństwo, że wraz z olbrzymim postępem w opanowaniu przez człowieka świata rzeczy człowiek gubi istotne wątki swego wśród nich panowania, na różne sposoby podporządkowuje im swoje człowieczeństwo, sam staje się przedmiotem wielorakiej czasem bezpośrednio nieuchwytnej manipulacji poprzez całą organizację życia zbiorowego, poprzez system produkcji, poprzez nacisk środków przekazu społecznego 14. Następowanie po sobie kryzysów gospodarczych powinno skłaniać do odpowiedniego przemyślenia modeli rozwoju gospodarczego i do zmiany stylu życia. Obecny kryzys, pomimo swych poważnych konsekwencji dla życia ludzi, może też być dobrą okazją do powrotu do cnót roztropności, umiarkowania, sprawiedliwości i męstwa. Mogą nam one pomóc przezwyciężyć trudne chwile i odkryć na nowo braterskie więzi, łączące nas między sobą, zachowując głęboką ufność, że człowiek potrzebuje i jest zdolny do czegoś więcej niż tylko maksymalizacja własnego indywidualnego dobra. Nade wszystko cnoty te są niezbędne do budowania i utrzymywania społeczeństwa na miarę ludzkiej godności. 185

33 186 DOKUMENTY Ojciec Święty Franciszek Braterstwo podstawą pokoju Braterstwo tłumi wojnę 7. W minionym roku udziałem wielu naszych braci i sióstr było bolesne doświadczenie wojny, stanowiącej poważną i głęboką ranę zadaną braterstwu. Wiele konfliktów rozgrywa się przy ogólnej obojętności. Wszystkich ludzi mieszkających na terenach, gdzie broń powoduje terror i zniszczenie, zapewniam o mojej bliskości, a także bliskości całego Kościoła. Jego misją jest niesienie miłości Chrystusa także bezbronnym ofiarom zapomnianych wojen przez modlitwę o pokój, służenie rannym, głodnym, uchodźcom, wysiedlonym i żyjącym w strachu. Kościół podnosi również swój głos, by do odpowiedzialnych dotarł krzyk bólu tej cierpiącej ludzkości i by położono kres nie tylko wszelkiej wrogości, ale także wszelkim nadużyciom i pogwałceniu podstawowych praw człowieka 15. Dlatego pragnę skierować stanowczy apel do tych, którzy, używając broni, sieją przemoc i śmierć: odkryjcie na nowo swojego brata w tym, kogo uważacie dziś jedynie za wroga, którego trzeba zabić, i powstrzymajcie swą rękę! Zrezygnujcie z walki zbrojnej i wyjdźcie na spotkanie drugiego człowieka z dialogiem, przebaczeniem i pojednaniem, aby odbudować wokół was sprawiedliwość, zaufanie i nadzieję! W tej perspektywie jest jasno widoczne, że w życiu narodów konflikty zbrojne stanowią zawsze rozmyślne zanegowanie wszelkiej możliwej zgody międzynarodowej, powodując głębokie podziały i bolesne rany, do których zabliźnienia potrzeba wielu lat. Wojny stanowią praktyczną rezygnację z wysiłków na rzecz osiągnięcia tych wielkich celów ekonomicznych i społecznych, które wyznaczyła sobie wspólnota międzynarodowa 16. Jednakże dopóki będzie w obiegu tak duża ilość broni jak obecnie, to zawsze można będzie znaleźć

34 Społeczeństwo 2014 nr 1 nowe preteksty do wzbudzania konfliktów. Dlatego, podobnie jak moi Poprzednicy, apeluję do wszystkich o nierozprzestrzeniane broni i rozbrojenie, począwszy od rozbrojenia nuklearnego i chemicznego. Nie możemy jednak nie zauważyć, że umowy międzynarodowe i ustawy krajowe, mimo że są bardzo pożądane i konieczne, same nie wystarczają, by uchronić ludzkość przed niebezpieczeństwem konfliktów zbrojnych. Potrzebne jest nawrócenie serc, które pozwoli każdemu uznać w drugim brata, o którego trzeba się troszczyć, z którym należy wspólnie pracować, by wszyscy żyli pełnią życia. Ten duch inspiruje wiele inicjatyw społeczeństwa obywatelskiego, w tym organizacji religijnych, na rzecz pokoju. Chciałbym, aby codzienny trud wszystkich nadal przynosił owoce i żeby można było także osiągnąć skuteczne stosowanie w prawie międzynarodowym prawa do pokoju, jako podstawowego prawa człowieka niezbędnego warunku wstępnego do korzystania z wszelkich innych praw. Korupcja i zorganizowana przestępczość są sprzeczne z braterstwem 8. Perspektywa braterstwa wiąże się z pełnym rozwojem każdego człowieka. Nie wolno niweczyć i urażać uzasadnionych ambicji osoby, zwłaszcza gdy jest ona młoda, nie wolno odbierać nadziei, że mogą być one zrealizowane. Nie wolno jednak mylić ambicji z nadużywaniem władzy. Przeciwnie, trzeba prześcigać się w okazywaniu sobie nawzajem szacunku (por. Rz 12, 10). Nawet w sporach, stanowiących nieunikniony element życia, zawsze musimy pamiętać, że jesteśmy braćmi, i dlatego tak wychowywać i uczyć się tego, by 187

35 188 DOKUMENTY Ojciec Święty Franciszek Braterstwo podstawą pokoju bliźniego nie traktować jak wroga lub przeciwnika, którego trzeba wyeliminować. Braterstwo rodzi pokój społeczny, ponieważ tworzy równowagę między wolnością a sprawiedliwością, między odpowiedzialnością osobistą a solidarnością, między dobrem indywidualnym a dobrem wspólnym. Wspólnota polityczna musi zatem działać w sposób przejrzysty i odpowiedzialny, aby to wszystko wspierać. Obywatele muszą mieć poczucie, że są reprezentowani przez władze publiczne, z poszanowaniem ich wolności. Tymczasem często między obywatela a instytucje wciskają się interesy partykularne, które wypaczają taką relację, sprzyjając tworzeniu się klimatu nieustannego konfliktu. Autentyczny duch braterstwa przezwycięża indywidualny egoizm, uniemożliwiający ludziom życie ze sobą w wolności i zgodzie. Ten egoizm wyraża się w wymiarze społecznym zarówno w szeroko dziś rozpowszechnionych różnych formach korupcji, jak i w tworzeniu się organizacji przestępczych, od małych grup do zorganizowanych w skali globalnej, które, niszcząc dogłębnie praworządność i sprawiedliwość, godzą w istotę godności osoby. Organizacje te ciężko obrażają Boga, szkodzą braciom i niszczą rzeczywistość stworzoną, w szczególności gdy mają odniesienia religijne. Myślę o rozdzierającym dramacie narkotyków, z których czerpie się zyski, lekceważąc prawa moralne i cywilne; o trwającej dewastacji zasobów naturalnych i zanieczyszczaniu środowiska; o tragedii wyzysku w pracy. Myślę o nielegalnym transferze pieniędzy, jak i spekulacjach finansowych, które często mają charakter grabieży, szkodząc całym systemom gospodarczym i społecznym, narażając na ubóstwo miliony kobiet i mężczyzn. Myślę o prostytucji, której ofiarą padają codziennie niewinne osoby, szczególnie wśród najmłodszych, co okrada ich z przyszłości. Myślę o hań-

36 Społeczeństwo 2014 nr 1 bie handlu ludźmi, o przestępstwach i nadużyciach wobec nieletnich, o niewolnictwie, którego horror nadal rozprzestrzenia się w wielu częściach świata, o często niedostrzeganej tragedii migrantów, na których spekuluje się nikczemnie w warunkach bezprawia. Jan XXIII napisał odnośnie do tego: Jeśli [...] społeczność ludzka opiera się tylko na przemocy, to nie ma w sobie żadnych cech ludzkich. Pozbawia się bowiem ludzi wolności, zamiast zachęcać ich do rozwoju i dążenia do doskonałości 17. Jednakże człowiek może się nawrócić i nigdy nie należy tracić nadziei, że możliwa jest zmiana życia. Chciałbym, aby było to przesłanie nadziei dla wszystkich, także dla tych, którzy popełnili okrutne zbrodnie, ponieważ Bóg nie chce śmierci grzesznika, ale żeby się nawrócił i żył (por. Ez 18, 23). W szerokim kontekście współżycia społecznego, mówiąc o przestępstwie i karze, trzeba także pamiętać o nieludzkich warunkach w wielu więzieniach, gdzie więźniowie często są sprowadzani do kondycji nieludzkiej i poniżana jest ich godność człowieka, a także tłumiony każdy przejaw woli naprawienia winy. Kościół robi dużo we wszystkich tych dziedzinach, najczęściej w milczeniu. Wzywam i zachęcam, by robić jeszcze więcej, mając nadzieję, że działania te, prowadzone przez tak wielu dzielnych ludzi, będą mogły być coraz bardziej rzetelnie i uczciwie wspierane również przez władze cywilne. Braterstwo pomaga strzec przyrody i ją pielęgnować 9. Rodzina ludzka otrzymała od Stwórcy wspólny dar: przyrodę. Chrześcijańska wizja stworzenia zawiera pozytywny osąd co do słuszności ingerencji w przyrodę, 189