SPIS TREŚCI. Słowo wstępne Edukacja przez całe życie. Edukacja nieformalna i obywatelstwo Czym jest Program MŁODZIEŻ?

Transkrypt

1

2 Doświadczać uczenia

3 Doświadczać uczenia

4 SPIS TREŚCI R. Sobolewska P. Lauritzen Słowo wstępne Edukacja przez całe życie. Edukacja nieformalna i obywatelstwo Czym jest Program MŁODZIEŻ? prof. dr hab. B. Fatyga M. du Bois-Reymond dr J. Kurzępa EDUKACJA FORMALNA I NIEFORMALNA HISTORIA I TEORIA Edukacja nieformalna w Polsce: Historia i formy współczesne Studium związków pomiędzy edukacją formalną i nieformalną O potrzebie komplementarności w edukacji formalnej i nieformalnej: Aplikacje teoretyczno-praktyczne L. Savisaari UZNAWALNOŚĆ UMIEJĘTNOŚCI ZDOBYWANYCH W PROCESIE EDUKACJI NIEFORMALNEJ Tendencje i kierunki w rozpoznaniu, uprawomocnieniu i uznawalności procesu kształcenia w sektorze młodzieży System Rejestru Osiągnięć Osobistych w Finlandii przykład zaczerpnięty z praktyki PRAKTYKA EDUKACJI NIEFORMALNEJ W WYBRANYCH KRAJACH EUROPEJSKICH Wstępna analiza oraz odpowiedzi na pytania kwestionariusza edukacji/nauki nieformalnej prof. dr hab. B. Fatyga B. Ciężka B. Ciężka, J. Ratajczak MŁODZIEŻ W POLSCE Sytuacja młodzieży w Polsce Efekty Programu MŁODZIEŻ w Polsce Wybory edukacyjne i zawodowe uczestników Wolontariatu Europejskiego mgr A. Pawlik prof. dr hab. E. Tarkowska A. Poraj M. Rzepecka PRAKTYKA EDUKACJI NIEFORMALNEJ W POLSCE Edukacja nieformalna realizowana przez stowarzyszenie Semper Avanti Edukacja formalna i nieformalna wobec trudnego startu życiowego. Uniwersytet Powszechny w Teremiskach Praktyka edukacji nieformalnej Ochotnicze Hufce Pracy Cele i formy działalności wychowawczej i edukacyjnej Związek Ochotniczych Straży Pożarnych Rzeczypospolitej Polskiej Praktyka edukacji nieformalnej Związek Harcerstwa Polskiego Działania na rzecz dzieci i młodzieży Warszawska Caritas Praktyka edukacji nieformalnej w Polskim Czerwonym Krzyżu

5 Renata Sobolewska Dyrektor Programu MŁODZIEŻ SŁOWO WSTĘPNE 8 grudnia 2004 roku odbyła się w Warszawie, zorganizowana przez Narodową Agencję Programu MŁODZIEŻ, konferencja nt. edukacji nieformalnej Doświadczać uczenia. Publikacja, którą Państwu przedstawiamy, jest efektem grudniowego spotkania. Program MŁODZIEŻ jest najważniejszym programem Komisji Europejskiej promującym edukację nieformalną. Otwarty jest dla osób w wieku lat oraz dla tych, którzy na co dzień pracują z młodzieżą. Działa od 2000 roku, a kończy swe działanie w 2006 roku myślę więc, że warto w tym miejscu dokonać pewnych podsumowań. Statystyki tworzone na bieżąco pokazują dynamiczny rozwój Programu, rosnące zainteresowanie edukacją nieformalną, którą promuje, coraz lepszą jakość projektów, zwiększającą się ilość złożonych i zatwierdzonych wniosków oraz liczbę uczestników wspieranych projektów. Z roku na rok w polskim Programie MŁODZIEŻ bierze udział coraz więcej młodych ludzi. W 2004 roku wśród 31 krajów Programu to w Polsce najwięcej osób uczestniczyło w projektach dofinansowanych przez Program. Pod względem ilości zatwierdzonych projektów jesteśmy na drugim miejscu po Niemczech. Nie można jednak pominąć tego, że za podanymi liczbami kryją się młodzi ludzie, którzy dzięki projektom zdobyli wiedzę i nowe umiejętności. Mogli nauczyć się tego, co sami uznali za potrzebne i interesujące fotografować, filmować, pisać artykuły. Nauczyli się słów w obcych językach i zapragnęli uczyć się dalej. Poznali nowych ludzi i inne kultury. Stali się bardziej tolerancyjni i otwarci na różnorodność. Nauczyli się działać w grupie, współpracować, planować, zarządzać czasem i pieniędzmi. Chcieli i chcą uczyć się więcej, również w systemie edukacji szkolnej. Dla nich i dla tysięcy ich rówieśników w całej Europie nieformalne kształcenie okazało się szansą na zmianę, na rozwój i na przeżycie wyjątkowych chwil. Wielu udział w projektach pomógł w wyborze dalszej życiowej drogi. Peter Lauritzen, obecny podczas konferencji, powiedział, że gdyby szkoła potrafiła nauczyć aktywnego obywatelstwa, to może edukacja nieformalna nie byłaby potrzebna. Ale nie uczy. Zapotrzebowanie na programy wspierające działania w obszarze edukacji nieformalnej jest ogromne. Pokazuje to między innymi ewaluacja Programu MŁODZIEŻ, wykonana przez Polskie Towarzystwo Ewaluacyjne, której wyniki zamieszczono w niniejszej publikacji. Już wiemy, że powstaje kontynuacja Programu Młodzież w Akcji, która według ustaleń Komisji ma obejmować swym działaniem lata Słowo wstępne

6 W 2004 roku zachęceni wynikami wspomnianej ewaluacji Programu i jednocześnie czując potrzebę przybliżenia pojęcia edukacji nieformalnej szerszej grupie odbiorców postanowiliśmy zorganizować konferencję, która skupiłaby reprezentantów organizacji pozarządowych i młodzieżowych, fundacji, stowarzyszeń, instytucji i grup nieformalnych, z którymi współpracujemy na co dzień. Udało nam się również zgromadzić decydentów różnego szczebla oraz przedstawicieli środowisk akademickich, którzy kształtują polską politykę młodzieżową. Podczas konferencji Doświadczać uczenia wspólnie szukaliśmy odpowiedzi na następujące pytania: Co to jest edukacja nieformalna? Jaka jest jej historia w Polsce i w Europie? Jaka jest teoria i praktyka edukacji nieformalnej? Czy warto ją certyfikować i jeśli tak, to w jaki sposób? Konferencja stała się okazją do zdobycia wiedzy na temat edukacji nieformalnej w Polsce i w Europie i gorących dyskusji na temat uznawalności umiejętności zdobywanych w procesie nieformalnego kształcenia, a także możliwości, jakie stwarza on młodzieży z mniejszymi szansami. Atmosfera na konferencji sprzyjała wymianie myśli i planowaniu kolejnych przedsięwzięć. Uczestnicy konferencji ocenili ją bardzo wysoko, co ma dla nas szczególne znaczenie. Jesteśmy bogatsi o kolejne doświadczenia i pewność, że kierunek naszych działań jest właściwy. W niniejszej publikacji znaleźć można teksty prezentowane podczas konferencji. Pozwalają one na poszerzenie wiedzy o edukacji nieformalnej i poznanie, czasem rozbieżnych, opinii na temat zagadnień związanych z tym rodzajem kształcenia. Zamieściliśmy w niej również doświadczenia kilku organizacji i instytucji, aby pokazać polską praktykę edukacji nieformalnej. Publikację rozszerzyliśmy o teksty, dotyczące doświadczeń innych krajów europejskich w obszarze kształcenia nieformalnego, które uznaliśmy za ważne dopełnienie prezentowanego tematu. Tematy, które poruszyliśmy na konferencji i które prezentujemy w publikacji, pozostają otwarte. Naszym pragnieniem było ukazanie jak wiele dzieje się poza szkołą, uczelnią, formalną nauką. Dla wielu młodych osób kształcenie nieformalne jest jedyną szansą indywidualnego rozwoju oraz zdobywania wiedzy i umiejętności. Mamy nadzieję, że publikacja umożliwi kontynuację dyskusji rozpoczętych podczas konferencji oraz uświadomi decydentom, środowisku akademickiemu oraz szerokiemu gronu odbiorców wagę edukacji nieformalnej i skalę wartości, jakie ze sobą niesie. W tym miejscu chcemy również podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do sukcesu tego spotkania: zaproszonym gościom, panelistom, ekspertom i oczywiście uczestnikom, którzy tak aktywnie i z wielką pasją brali udział w konferencji. Uczestnicy konferencji żałowali, że trwała tak krótko. Liczymy na to, że publikacja, którą oddajemy w Państwa ręce, przedłuży jej trwanie. Zachęcam do lektury i wspólnego doświadczania uczenia. Peter Lauritzen EDUKACJA PRZEZ CAŁE ŻYCIE. EDUKACJA NIEFORMALNA I OBYWATELSTWO O tym, że potrzebna jest twórcza debata na temat reformy systemu edukacji, przekonano się już w latach 60. Od tego czasu wiele się zmieniło w idei nauczania. Niepokojący jest jednak rozdźwięk pomiędzy edukacją, a rynkiem pracy i życiem społecznym w ogóle. Co można zrobić, by znów połączyć te czynniki w jedną całość? Zanim w 1972 roku zacząłem pracę dla Rady Europy, byłem zatrudniony jako dyrektor studiów na jednej z Akademii Europejskich w Otenhausen w Niemczech. Miałem status nauczyciela edukacji pozaszkolnej i traktowano mnie jak nauczyciela szkoły średniej, tak jak wiele innych osób. Innymi słowy, moja praca była uznawana przez władze publiczne. W tym czasie istniało w Niemczech ponad 300 szkół i akademii tego typu, nie wspominając o dużych organizacjach, takich jak Czerwony Krzyż, Caritas, komitety religijne, czy też fundacje partii politycznych lub szkoły związków zawodowych, które oferowały pracę na podobnym stanowisku. Ruch 68 był nie tylko silnym bodźcem dla agendy zmian społeczno-politycznych, lecz także zalążkiem szerokiej debaty na temat systemu edukacji w Niemczech w latach 60. zaledwie 5% młodzieży zdawało maturę, która była warunkiem kontynuowania nauki na wyższym szczeblu. Program nauczania w szkołach był bardzo konserwatywny i widać było, jak ogromny wpływ na sukcesy w nauce i później, na rynku pracy, ma pochodzenie społeczne danej rodziny. Aby zmienić ten stan rzeczy, powstała nowa agenda dla systemu edukacji : - edukacja dla wszystkich, - unowocześnienie programu nauczania, - zaangażowanie uczniów, - kształcenie przez całe życie, - nauka poprzez praktykę, - kształcenie ustawiczne, - edukacja nawracająca [recurrent], 8 9 Edukacja przez całe życie. Edukacja nieformalna i obywatelstwo

7 - edukacja pozaszkolna, - nauczanie eksperymentalne, - wiedza społeczna. 1. SKUTKI DEBATY NA TEMAT REFORMY SYSTEMU EDUKACJI Główną organizacją europejską promującą tę agendę była Rada Europy, współpracująca ściśle z UNESCO i OECD w dziedzinie edukacji (Komisja Eddinga). Podejście do edukacji w tej organizacji koncentrowało się na kształceniu przez całe życie oraz na konieczności przeprowadzenia reform w systemach edukacji w całej Europie, co w końcu stało się niekwestionowanym priorytetem działalności. Organizacje młodzieżowe, które w mniejszym stopniu niż dzisiaj stanowiły grupę nacisku, lecz paradoksalnie były bardziej słyszalne, opowiadały się zdecydowanie za reformą systemu edukacji i promowały edukację pozaszkolną. W rezultacie powstało Europejskie Centrum Młodzieżowe [European Youth Centre] utworzone przez Komisję ds. Edukacji Pozaszkolnej Rady ds. Współpracy Kulturalnej (CCC), a Dyrekcja ds. Edukacji uznała centrum za laboratorium nauczania eksperymentalnego i poligon testowania reformy systemu edukacji. To, czy centrum rzeczywiście odegrało taką rolę, a nie funkcjonowało bardziej na zasadzie forum politycznego niż projektu edukacyjnego, to zupełnie inna kwestia pojawiło się ono po prostu jako efekt niezwykle ożywionej debaty na temat reformy systemu edukacji. Pozostałe dziedziny, których dotyczyła debata, to: pokonywanie nieprzystępności uniwersytetów i przybliżenie ich szerszym grupom społeczeństwa, stworzenie możliwości urlopu edukacyjnego dla wszystkich osób zatrudnionych, edukacja robotników, rozważenie możliwości edukacji wyrywkowej (zakończyć pewien etap edukacji, pracować, wrócić do nauki itp.), spowodowanie, iż szkoły będą czerpały wiedzę z realnego życia i metodologii pozaszkolnej, zmniejszenie selektywności szkół, rozwijanie kwalifikacji społecznych. 2. WSPÓŁCZESNA EDUKACJA W ODERWANIU OD WYMOGÓW RYNKU PRACY? Co się stało z tymi doświadczeniami w ciągu ostatnich trzydziestu lat, co się zmieniło i w jaki sposób można po raz kolejny spróbować reformy w ramach agendy kształcenia ustawicznego? Dzisiaj poruszamy w dyskusjach te same tematy, co trzydzieści lat temu, lecz zmienił się język tej debaty. Mówimy o edukacji nieformalnej, chcemy wywrzeć wrażenie na decydentach, uważamy, że edukacja może przyczynić się do zmian systemowych, szukamy graczy, którzy będą realizować pomysły i jesteśmy zgodni co do jednego celu edukacyjnego: elastyczności różnych sposobów nauczania, aby nasze kraje stały się najbardziej konkurencyjną gospodarką opartą na wiedzy na świecie (cel strategii lizbońskiej). Czy obserwujemy jedynie zmianę języka, czy też pojawił się w międzyczasie kolejny czynnik zmian? Czy w tej chwili debata o edukacji - tak jak cała rzeczywistość - jest podporządkowana wymogom wolnego rynku? Jeśli tak, to gdzie się podziała demokracja, rola postaw obywatelskich i władz państwowych, instytucji europejskich i wreszcie społeczeństwa obywatelskiego? To, co najbardziej różni dzisiejszą debatę od tej, prowadzonej w latach 60. i 70., to zdecydowane oddzielenie systemu edukacji od rynku pracy 1. Oznacza to, że edukacja formalna została pozbawiona swojego najcenniejszego atutu: dawania możliwości dobrego startu na rynku pracy. Dlatego też nieważne, czy nauka będzie sprawiała przyjemność, czy będzie innowacyjna, czy będzie wiązała się z mniejszym lub większym stresem, ponieważ dobre wyniki w nauce które nadal są bardzo pożądane nie są już przepustką do sukcesu zawodowego. W latach 80. sytuacja ta dotyczyła większości państw Zachodu, a w tej chwili pogłębia się w wyniku rozpadu gospodarek socjalistycznych i Związku Radzieckiego. W latach 90. problemy te stały się udziałem państw Europy Środkowej i Wschodniej, przechodzących transformację systemową. Odkąd socjolodzy zaczęli mówić o przerwanych trajektoriach młodości w odniesieniu do ciągu dzieciństwo wiek nastoletni młodość dorosłość, pojawiły się nowe określenia, równoległe do powyższych kategorii rozwoju: z jednej strony dorosłe dzieci, stara młodzież w nieskończoność mieszkająca z rodzicami, a z drugiej infantylni dorośli, których interesuje w życiu głównie zabawa, oraz wieczni poszukiwacze innej pracy i innej szkoły, dostosowujący swoje życie i ambicje do ekonomicznych warunków przetrwania. Ta ostatnia grupa często jest nazywana społeczeństwem ryzyka (Beck), co odzwierciedla jej bezprecedensowe możliwości odniesienia sukcesu w bardzo młodym wieku, lecz jednocześnie bezprecedensowo wysokie ryzyko porażki, wykluczenia społecznego i biedy. Istnieje wiele dowodów, mogących zilustrować drugą część powyższego stwierdzenia, natomiast pierwsza część uległa weryfikacji podczas ostatniej gorączki wokół nowopowstałych firm internetowych (dotkomów) i Nowej Gospodarki, która po okresie początkowej hossy zakończyła się gwałtownymi bankructwami. 3. NAUCZYĆ SIĘ BYCIA SOBĄ JAKO PODSTAWOWY CEL EDUKACJI Nadszedł czas, aby przedstawić umiejętności życiowe, ponieważ o nie właśnie chodzi. Najważniejszym celem edukacji jest nauczenie się bycia sobą, dotyczy to także zatrudnienia i aktywnego obywatelstwa. Zaangażowania trzeba się uczyć, tak jak uczymy się kultury demokratycznej i akceptacji w stosunku do mniejszości. Uczenie się być [learning to be], pozyskiwanie umiejętności życiowych, rozwijanie indywidualnego charakteru równocześnie z umiejętnościami społecznymi, obrona interesów, walczenie o konkretne cele, tworzenie koalicji i zespołów wszystkie te elementy składają się na program nauczania edukacji nieformalnej. Takie było stanowisko ruchu organizacji młodzieżowych, odkąd pojawiły się one na scenie jako podmiot polityczny. 2 Chodzi o to, iż oferta edukacyjna rozwija się w sposób ciągły w trzecim sektorze, czyli gospodarce non- -profit. Jest to jednak sektor w którym przeważa myślenie oparte na kulturze zarządzania... oraz podejście uwzględniające konkurencyjność rynkową. Wiele organizacji uległo temu procesowi i zaczęło funkcjonować w na warunkach rynkowych. Podobną tendencję obserwujemy w administracji publicznej. Co się stanie, kiedy wolny rynek będzie rządził wszystkimi instytucjami, włącznie z opieką społeczną, sieciami społecznymi i wartościami lokalnych społeczności? Kiedy wszystko staje się produktem, to czym są organizacje? 3 Powyższa obserwacja odnosi się do faktu, iż trzeci sektor ma dwa oblicza z jednej strony oferuje społeczeństwu i organizacjom wiele możliwości wykazania się umiejętnościami ekonomicznymi i gospodarczymi; z drugiej może doprowadzić do wykluczenia wszelkich oryginalnych, demokratycznych i innowacyjnych elementów na rzecz uzyskania komercyjnego produktu lub poszukiwanej usługi, co prowadzi do utraty zasadności funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego i organizacji. Starając się odnaleźć równowagę między wpływem działalności władz państwowych, społeczeństwa obywatelskiego i zasad wolnego rynku na edukację ogółem oraz edukację nieformalną w szczególności, należy, moim zdaniem, korzystać z procesu zapoczątkowanego w Bruges/Kopenhadze, który ma duży potencjał realizowania celów, związanych z tworzeniem szans na zatrudnienie i wspieraniem aktywnego obywatelstwa; pod warunkiem, że partnerzy społeczni oraz organizacje, i to nie tylko te należące do Europejskiego Forum Młodzieży, zaczną odgrywać aktywną rolę i w pełni zaangażują się w ten proces. To z kolei zobowiąże Komisję Europejską do zarządzania nauczaniem i wiedzą równolegle z realizowaniem programu Rynku i szans na zatrudnienie oraz programu Sfery publicznej i aktywnego obywatelstwa. Ideałem byłoby stworzenie jak największej liczby powiązań pomiędzy tymi dwoma agendami. Rozpoczęły się już seminaria i debaty w różnych grupach roboczych i wygląda na to, że w przyszłości kwestie dotyczące edukacji nieformalnej byłyby następujące: - pozytywna wizja świata w którym żyjemy edukacja globalna, - zdefiniowanie miejsca edukacji nieformalnej w agendzie kształcenia przez całe życie, - wygospodarowanie miejsca dla edukacji nieformalnej i nadanie jej tożsamości, stworzenie etyki, za Edukacja przez całe życie. Edukacja nieformalna i obywatelstwo

8 wartości, metodyki i produktów oferowanych przez edukację non-profit, - promowanie edukacji wielopokoleniowej więzy pomiędzy polityką na rzecz dzieci, młodzieży i rodziny, - tworzenie kultury uczenia się opartej na zaangażowaniu, - równouprawnienie w dostępie do edukacji i uczenia się, zwalczanie wykluczeń, - tworzenie wspólnot naukowych oraz form nauczania funkcjonujących w społecznościach, - uczenie się dokumentowania kolejnych etapów nauki, także tych zakończonych porażką, - rozwijanie idei obywatelstwa europejskiego koncepcja i związane z nią strategie nauczania, - tworzenie standardów jakości, systemów weryfikacji i oceny (portfolio, samoocena) w edukacji nieformalnej. CZYM JEST PROGRAM MŁODZIEŻ? 4. ROLA ORGANIZACJI MŁODZIEŻOWYCH WE WZMOCNIENIU ZWIĄZKU KSZTAŁCENIA Z ŻYCIEM ZAWODOWYM Edukacja przez całe życie i edukacja nieformalna mają bogatą tradycję w Europie. Rzeczywistość gospodarcza, rozwój nowych technologii, globalizacja i indywidualizacja, to niektóre czynniki całkowicie zmieniające kontekst sektora edukacyjnego i działalności organizacji. Nowe podejście zostało zapoczątkowane procesem lizbońskim, w którym istotną rolę odgrywają inwestycje państw członkowskich oraz koordynacyjna i kierownicza funkcja Komisji Europejskiej. Wszystkie pozostałe strony, takie jak rządy państw, środowisko naukowe i eksperci, partnerzy społeczni i organizacje, a także Rada Europy, UNESCO, OECD i OBWE 4, powinny odgrywać aktywną rolę na rzecz uatrakcyjnienia edukacji i wzmocnienia jej związku z życiem zawodowym, badaniami i ogółem społeczeństwa, jak to zostało sformułowane przez jedną z grup roboczych procesu kopenhaskiego. Jest to ciekawy i ambitny program, do którego realizacji mogą się przyczynić organizacje młodzieżowe. Program MŁODZIEŻ to inicjatywa Wspólnotowa adresowana do młodych ludzi w wieku lat. Realizacja projektów w ramach Programu umożliwia nawiązywanie kontaktów międzynarodowych, wymianę doświadczeń, a także rozwój własnych zainteresowań. Zachęca do podejmowania działań na rzecz społeczności lokalnej, służących również indywidualnemu rozwojowi. Promuje ideę zjednoczonej Europy. Program MŁODZIEŻ jest realizowany od 2000 roku, bazuje na doświadczeniach Programów: MŁODZIEŻ DLA EURO- PY (Youth for Europe) i WOLONTARIAT EUROPEJSKI (European Voluntary Service). Promuje edukację nieformalną jako jedną z podstaw tworzenia i rozwoju europejskiej polityki młodzieżowej. Ma pomagać w budowie Europy Trzeciego Tysiąclecia i społeczeństwa opartego na wiedzy. Program wspiera działania, które służą popularyzacji koncepcji uczenia się przez całe życie i aktywnego obywatelstwa wśród młodych ludzi. Przypisy 1 OECD, Edukacja i praca: poglądy młodzieży, Paryż, Peter Lauritzen, The Making of the European Citizen, Handbook of Applied Developmental Sciences, [Europejski Obywatel. Podręcznik Stosowanych Nauk Rozwojowych], Vol 3, str. 366, Thousand Oaks, Lauritzen, op. cit. p UNESCO ang. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury). OECD ang. Organization for Economic Cooperation and Development (Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju). OBWE Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie Cele Programu MŁODZIEŻ Działania podejmowane w ramach Programu MŁODZIEŻ powinny służyć: poszerzaniu wiedzy, zdobywaniu nowych umiejętności i kwalifikacji; rozwojowi osobowości młodego człowieka; aktywnemu uczestnictwu młodych ludzi w życiu społecznym państw europejskich; zapoznaniu młodych ludzi z bogactwem i różnorodnością kultury europejskiej; integracji młodych ludzi ze społeczeństwem oraz kształtowaniu postawy odpowiedzialności za sprawy społeczności lokalnej, poprzez pobudzanie ich do kreatywnego działania na jej rzecz; przezwyciężaniu barier, przełamywaniu stereotypów i uprzedzeń zakorzenionych w mentalności i kulturze młodych ludzi, promocji tolerancji i przeciwdziałaniu wszelkim przejawom dyskryminacji i rasizmu; włączaniu młodych ludzi z mniejszymi szansami (zagrożonych patologiami, pochodzących z ubogich środowisk, niepełnosprawnych) w działania Programu MŁODZIEŻ; zwiększaniu znaczenia i skuteczności lokalnych działań młodzieżowych przez włączenie do nich elementów europejskich. Działania wspierane przez Program MŁODZIEŻ Program wspiera działania realizowane z młodzieżą w ramach 5 Akcji: Czym jest Program MŁODZIEŻ?

9 AKCJA 1. MŁODZIEŻ DLA EUROPY WYMIANA MŁODZIEŻY To współpraca grup młodych ludzi z krajów europejskich, która polega na realizacji wspólnego pomysłu. Temat projektu zależy od zainteresowań konkretnej grupy młodzieży. Projekt wymiany ma służyć wzajemnemu poznaniu, przedyskutowaniu interesujących tematów, zrealizowaniu wspólnych przedsięwzięć. Wymiana może obejmować dwa lub więcej krajów (wymiana wielostronna). AKCJA 2. WOLONTARIAT EUROPEJSKI Umożliwia wysyłanie młodych ludzi jako wolontariuszy do pracy przy różnych projektach zagranicznych (ekologicznych, socjalnych, kulturalnych, itp.) oraz goszczenie wolontariuszy z innych krajów europejskich w polskich organizacjach i instytucjach non-profit. Młodzi wolontariusze zyskują szansę zdobycia nowych doświadczeń, poznawania nowych ludzi i innych kultur. AKCJA 3. INICJATYWY MŁODZIEŻOWE Stwarza możliwość zrealizowania działań służących społeczności lokalnej oraz wykorzystania doświadczeń nabytych w trakcie projektu Wolontariatu Europejskiego. Składa się z trzech elementów: Inicjatyw Grupowych inicjatyw lokalnych realizowanych przez młodych ludzi bez udziału osób z innych krajów; Współpracy w sieci inicjatyw lokalnych, realizowanych poprzez współpracę z grupą młodzieży z innego kraju europejskiego; Kapitału Przyszłości przeznaczonego dla byłych uczestników Wolontariatu Europejskiego. Z roku na rok rośnie liczba projektów starających się o dofinansowanie z Programu MŁODZIEŻ. Dzięki prawie dwukrotnemu wzrostowi budżetu Programu w roku 2004 w porównaniu z rokiem 2003, wzrosła także liczba projektów zatwierdzonych do realizacji. Wnioski o fundusze Programu MŁODZIEŻ składają młodzi ludzie ze wszystkich województw Polski. Świadczy to o tym, że informacja o Programie trafia do młodzieży w całym kraju, a nie tylko województwach centralnej Polski. Pozytywnym zjawiskiem jest stopniowy wzrost udziału województw, które wcześniej składały do Narodowej Agencji niewiele wniosków. Pomocą w promocji Programu w poszczególnych województwach oraz wsparciem lokalnych organizacji tworzących projekty młodzieżowe są Ośrodki Regionalne Programu MŁODZIEŻ, działające na terenie całego kraju. Ośrodki pomagają przy wypełnianiu wniosków o fundusze, prowadzą szkolenia, rozdają publikacje i udzielają wszelkich informacji związanych z Programem MŁODZIEŻ. Bliższe informacje o Programie MŁODZIEŻ i Ośrodkach Regionalnych można znaleźć na stronie internetowej AKCJA 4. WSPÓLNE DZIAŁANIA Ta Akcja łączy uzupełniające się wzajemnie Programy Unii Europejskiej w dziedzinie edukacji: SOCRATES (oświata i szkolnictwo wyższe), LEONARDO DA VINCI (kształcenie i szkolenie zawodowe) oraz MŁODZIEŻ (edukacja nieformalna). Komisja Europejska ogłasza w specjalnym oficjalnym biuletynie konkursy (przetargi) na realizację projektów w ramach Akcji 4. AKCJA 5. DZIAŁANIA WSPIERAJĄCE Akcja 5 to szkolenia, współpraca i informacja. Jej główny cel to wspieranie tworzenia potencjału organizacji oraz innowacyjności w zakresie międzynarodowej współpracy młodzieży oraz w pracy z młodzieżą. Akcja 5 umożliwia tworzenie i wzmacnianie partnerstwa między organizacjami młodzieżowymi oraz wymianę doświadczeń. W szczególności wspiera planowanie, przygotowywanie i realizację projektów w pozostałych Akcjach Programu MŁODZIEŻ. Statystyki liczba projektów zrealizowanych w latach liczba uczestników projektów zatwierdzonych w latach budżet Programu MŁODZIEŻ w latach Czym jest Program MŁODZIEŻ? 14

10 1. EDUKACJA FORMALNA I NIEFORMALNA HISTORIA I TEORIA

11 prof. dr hab. Barbara Fatyga Ośrodek Badań Młodzieży Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego EDUKACJA NIEFORMALNA W POLSCE: HISTORIA I FORMY WSPÓŁCZESNE (WYSTĄPIENIE PLENARNE) Bardzo długie są dzieje edukacji nieformalnej w Polsce i niejednokrotnie związane są z chlubnymi kartami w historii naszego kraju. Pozasystemowe akcje i działania mogą dotrzeć wszędzie tam, gdzie z wielu przyczyn edukacja formalna dotrzeć nie może. Nie znaczy to jednak, że kształcenie nieformalne może zastąpić formalne. Nic bardziej mylnego. Należy czym prędzej ustalić relacje, pewien porządek pomiędzy tymi dwoma typami edukacji. Edukacja nieformalna tradycyjnie jest rozumiana szeroko, jako te sposoby uczenia się, które istnieją poza systemem edukacji formalnej. Zauważmy, iż przywołuje się tutaj i podkreśla pozainstytucjonalny, a nawet pozasystemowy charakter edukacji nieformalnej (odbywa się ona poza instytucją szkoły). Często wiąże się to z kontestacją systemu oficjalnej edukacji lub stwierdzeniem jego deficytów i niewydolności. Istotne wydają się być także niesformalizowane, poziome relacje między uczącymi się wspólnie ludźmi (w odróżnieniu od pionowych relacji między posiadaczem wiedzy - nauczycielem i łaknącym wiedzy - uczniem) oraz fakt, iż edukacja nieformalna ma być domeną wolnego wyboru, a nie - jak system szkolny - domeną przemocy symbolicznej i przymusu (o czym też niżej). Bardzo ważne jest to, że edukacja nieformalna charakteryzuje się większą (mimo formalnego obowiązku nauki i obowiązku szkolnego) dostępnością. Traktuje się ją często jako jedyną (albo przynajmniej drugą szansę) na wyrównanie nierówności w dostępie do edukacji, na zdobycie wiedzy, a czasem również wykształcenia (choć zazwyczaj nie jest to wykształcenie i/lub umiejętności, potwierdzone formalnym świadectwem). Warto zaznaczyć także permanencję tego typu edukacji (zarówno, jeśli chodzi o możliwość jej podejmowania na różnych etapach życia, jak i o wielość kanałów, którymi może się ona odbywać). 19 Edukacja nieformalna w Polsce: Historia i formy współczesne

12 1. EDUKACJA NIEFORMALNA I UZUPEŁNIAJĄCA PROPOZYCJA ROZUMIENIA POJĘĆ Współcześnie obserwujemy specyficzną modę na edukację nieformalną, która - jak najbardziej oficjalnymi drogami - wnika w systemy edukacyjne (przykładem mogą tu być różne elementy programów wychowawczych szkoły). Z drugiej strony, idee nieformalnego uczenia się mają tendencje do kostnienia, rytualizacji - by nie rzec instytucjonalizacji, a czasami wręcz biurokratyzacji. Przykładem tych tendencji mogą być rytuały szkoleniowe, świadczące o technokratycznym ze swej istoty zaklinaniu rzeczywistości społecznej. Podsumowując można powiedzieć, iż w pojęciu edukacji nieformalnej łączą się różne zjawiska związane z uczeniem się, np.: - pionowy, tradycyjny przekaz wiedzy - ale poza oficjalnym systemem edukacji, - tradycyjne i nowe postacie samokształcenia (indywidualne i grupowe), - nowe formy dydaktyczne, istniejące zarówno w systemie oficjalnym, jak i poza nim, - edukacja odbywająca się mimochodem dzięki mediom (lub celowo przez media, głównie elektroniczne, zapośredniczona), - problem ucznia czarnoksiężnika (zapoznanie faktu, iż wiedza jest niebezpieczna oraz problem wiedzy władzy: tak, jak go przedstawiał Michel Foucault), - quasi-egzaminy i quasi-dyplomy oraz quasi-certyfikaty, które de facto mogą być źródłem osobniczej satysfakcji - i na tym ich rola w zasadzie się kończy. Wymieniłam tu zaledwie kilka zjawisk, by pokazać, iż pojęcie edukacji nieformalnej jest niezmiernie wieloznaczne. Na pytanie, czy warto formalizować pojęcie edukacji nieformalnej, czy też lepiej, by opisywało ono szerokie, z lekka anarchiczne spektrum działań edukacyjnych, odpowiedziałabym: edukacja nieformalna powinna nadal dawać czystą radość, wynikającą z faktu zdobywania wiedzy, a nie, np. być wprzęgniętą do politycznego dyskursu o wyrównywaniu nierówności. Zaś edukacja, zdobywana różnymi metodami poza systemem szkolnym, lecz certyfikowana w jakikolwiek sposób, mogłaby dla odróżnienia nosić bardziej - moim zdaniem - odpowiednią nazwę edukacji uzupełniającej. 2. HISTORIA EDUKACJI NIEFORMALNEJ W POLSCE - PRZYPOMNIENIE FAKTÓW ZNANYCH Z EDUKACJI FORMALNEJ 2.1. ŻYCIE NAUKOWE I SPOŁECZNE JAKO TYP EDUKACJI NIEFORMALNEJ I wreszcie nie należy zapominać o miłości życia i młodzieńczej dezynwolturze. Przypomnijmy, jak zaczyna się Mickiewicza Pieśń Filaretów z 1820 roku: Hej, użyjmy żywota! W ksiąg greckich, rzymskich steki Wszak żyjem tylko raz Wlazłeś, nie żebyś gnił niechaj ta czara złota Byś bawił się jak Greki nie próżno wabi nas A jak Rzymianin bił. Od tego czasu przez polską historię przewijają się różnego rodzaju grupy zwykle młodych ludzi, uprawiające w warunkach niewoli narodowej tajną edukację nieformalną: bądź to w postaci kółek kształceniowych i samokształceniowych, bądź kół, stowarzyszeń i partii mających cele polityczne, którym towarzyszy działalność edukacyjna (kształceniowa i samokształceniowa). Ślady tego typu działalności (zarówno w charakterze uczących się, jak i nauczających) odnajdujemy w biografiach wybitnych przedstawicieli inteligencji polskiej - wspomnę tu tylko kilku: Ludwika Krzywickiego, Floriana Znanieckiego, Stanisława Ossowskiego, Tadeusza Kotarbińskiego. W warunkach braku bytu państwowego charakter edukacji nieformalnej miało także życie naukowe i obywatelskie w Polsce do 1918 roku. DATY POWSTANIA ORGANIZACJI, WAŻNYCH DLA ŻYCIA NAUKOWEGO I OBYWATELSKIEGO W POLSCE DO 1918 ROKU: TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK W WARSZAWIE (od 1808 roku jego prezesem był Stanisław Staszic) TOWARZYSTWO NAUKOWE PŁOCKIE POZNAŃSKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK TOWARZYSTWO NAUKOWE W TORUNIU i TOWARZYSTWO PRZYRODNIKÓW IM. M. KOPERNIKA POLSKIE TOWARZYSTWO LEŚNE POLSKIE TOWARZYSTWO HISTORYCZNE i TOWARZYSTWO LITERACKIE IM. A. MICKIEWICZA TOWARZYSTWO CHIRURGÓW POLSKICH POLSKIE TOWARZYSTWO FILOLOGICZNE POLSKIE TOWARZYSTWO LUDOZNAWCZE TOWARZYSTWO MIŁOŚNIKÓW HISTORII I ZABYTKÓW KRAKOWA POLSKIE TOWARZYSTWO HIGIENICZNE Zacznę od dwóch stowarzyszeń, które można uznać za prototypowe dla edukacji nieformalnej w Polsce. Pierwsze z nich to Towarzystwo Filomatów - tajne stowarzyszenie młodzieży studiującej w Wilnie. Istniało w latach , władze carskie zlikwidowały je po głośnym procesie. Cele Filomatów były patriotyczne, społeczne oraz samokształceniowe. Założone przez Filomatów Zgromadzenie Filaretów było również tajnym i patriotycznym związkiem młodzieży wileńskiej. Istniało w latach Zlikwidowano je w ten sam sposób. Tak więc jeden z pierwszych modeli edukacji nieformalnej w naszym kraju łączył: - nielegalność (tajność, wymuszoną przez brak państwa), - młodość (młodzież buntowała się przeciwko dorosłym, konformistycznie nastawionym do zaborów), - patriotyzm (wiedza była narzędziem walki z zaborcą), - społecznikostwo (miłość do ludu i społeczna wrażliwość na krzywdę uciemiężonych warstw społecznych), - wiarę w potęgę wiedzy i zainteresowanie jej postępem, - związane z tym poczucie misji (zbudowane na przekonaniu, iż oświecenie publiczne stanowi pośrednią drogę do niepodległości i sprawiedliwego ustroju), - miłość do wiedzy jako takiej (jako wartości autotelicznej). Niektóre z powołanych w tamtych latach organizacji istnieje do dzisiaj, mimo obu wojen światowych i niedemokratycznych uwarunkowań politycznych. Większość z nich łączyła cele stricte naukowe z samoorganizacją społeczną i dbałością nie tyle o interesy korporacyjne, ile o postęp, popularyzację wiedzy i rozwój kraju. Dodajmy tutaj, że towarzystwa naukowe w Polsce dysponują specyficznym kapitałem kulturowym, na który składają się wartości etosowe, charakterystyczne dla idei niewidzialnego uniwersytetu jako wspólnoty. W latach w Warszawie działał Latający Uniwersytet, czyli tajne kursy samokształceniowe, organizowane w prywatnych domach. W 1885 roku na bazie tej organizacji powstała nielegalna szkoła wyższa, która w latach przekształciła się w jawnie działające Towarzystwo Kursów Naukowych. W 1907 roku w Warszawie Władysław Weryho zakłada Towarzystwo Psychologiczne, zaś dwa lata wcześniej - przy braku polskiego uniwersytetu - powstaje Wolna Wszechnica Polska. W warunkach niepodległości ( ) WWP zostaje stworzona jako prywatna wyższa szkoła z Towarzystwa Kursów Naukowych. W 1898 roku w Galicji powstał Uniwersytet Ludowy im. A. Mickiewicza - jako stowarzyszenie oświatowe szerzące wiedzę wśród robotników EDUKACJA FORMALNA I NIEFORMALNA Edukacja nieformalna w Polsce: Historia i formy współczesne

13 2.2. NIEFORMALNE AKCJE I DZIAŁANIA TAM, GDZIE BRAK POMOCY ZE STRONY PAŃSTWA Kolejną wartą wspomnienia tradycję stanowią akcje, skierowane w stronę wsi. Istnieje tu wielka paleta rozmaitych aktywności: od postępowych panienek ze dworu nauczających wiejskie dzieci czy krzewiących zasady higieny, arystokratek zakładających szkoły dla dziewcząt i kobiet wiejskich, pracy księży, własnych inicjatyw oświatowych chłopów, aż po uniwersytety ludowe. Trzeba tu wspomnieć o Ignacym Solarzu, który w 1924 roku zaczął kierować Wiejskim Uniwersytetem Ludowym w Szycach pod Krakowem, twórczo modyfikując duńskie wzory takiego działania. Od 1932 roku Uniwersytet Ludowy funkcjonował w Gaci Przeworskiej. Drugi słynny uniwersytet ludowy założyli chłopi w Wierzchosławicach, gdzie wójtem był działacz ludowy i premier rządu RP - Wincenty Witos. Współcześnie w latach w samej diecezji sandomierskiej działało 7 Ludowych Uniwersytetów Katolickich. Osobną kartę dziejów polskiej edukacji nieformalnej tworzy historia II Wojny Światowej. Państwo Podziemne stworzyło unikalny model edukacji na tajnych kompletach, obejmujących wszystkie szczeble kształcenia: od szkoły powszechnej do kształcenia wyższego. Wykorzystano tu długą i bogatą tradycję. W historii powojennej obok uniwersytetów ludowych zaczęły się pojawiać uniwersytety III wieku (dla ludzi starszych), parokrotnie odżywała też idea tajnych kółek kształceniowych i samokształceniowych, nielegalnych lub półlegalnych organizacji naukowych lub spotkań naukowych oraz latających uniwersytetów. Działalność taka towarzyszyła np. ruchowi Solidarność. Jako badacz młodzieży i m.in. subkultur młodzieżowych muszę na koniec wspomnieć o edukacji nieformalnej, prowadzonej przez organizacje młodzieżowe. Wymienię tylko dwie tytułem przykładu: Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP, założony w Polsce w 1918 roku), Związek Młodzieży Wiejskiej Wici (rok założenia 1928). Wreszcie trzeba tu wymienić bardzo nowoczesną, ale zarazem - w świetle przytoczonych faktów niezwykle silnie zakorzenioną w opisanych tradycjach - edukację nieformalną, prowadzoną przez grupy subkulturowe. Np. w ruchu punk były to działania w typie latających uniwersytetów, nieformalne kółka kształceniowe, ogromny ruch wydawniczy, uczenie się przez muzykę i w ogóle sztukę oraz przez doświadczenie wspólnego tzw. działania pozytywnego. W tym także działania na rzecz innych - wspaniałym przykładem takiego stylu edukacji nieformalnej jest Stowarzyszenie Tratwa. 3. WSPÓŁCZESNE FORMY EDUKACJI NIEFORMALNEJ W POLSCE PRÓBA OPISU Współcześnie edukacja nieformalna zaczyna się u nas dzielić na kilka - moim zdaniem - głównych typów. Pierwszy z nich reprezentuje tradycyjna działalność fundacji i stowarzyszeń oświatowych - często prowadzą one po prostu szkoły albo też placówki paraszkolne (np. uniwersytety ludowe) lub takie placówki, jak świetlice i kluby. Novum są tu działania w postaci mających określony czas programów. Organizacje te działają z reguły w oparciu o zasadę pomocniczości, uzupełniając system edukacji formalnej (por. wyżej). W ten sposób działa także wiele organizacji młodzieżowych. O zaletach i wadach tego rozwiązania wiele można mówić; największą zaletą jest, iż w ogóle się tutaj coś robi, wadą zaś, iż jest to częściej model działania charytatywnego, niż samopomocowego. Jak już wspomniałam, edukacja nieformalna niejako tylnymi drzwiami wchodzi do oficjalnego systemu - głównie jako metoda pracy z uczniami, wychowankami albo podopiecznymi. Ten typ pracy wymaga pasji, poczucia misji i specyficznego powołania - inaczej w zinstytucjonalizowanym otoczeniu szybko ulega wypaczeniu. Moim zdaniem zawsze będzie w końcu rozsadzał ramy, w których próbuje funkcjonować. Co najwyżej może wytwarzać swoiste oazy, bez szans na dokonanie zmiany w całym systemie edukacji formalnej. Edukacją nieformalną zajmują się również agendy i instytucje państwowe i międzynarodowe, co w mojej opinii, opartej na wielu obserwacjach, źle wróży samej jej idei. Te instytucje zawsze bowiem będą odczuwały pokusę, by to, co nieformalne, skrzętnie i dokładnie sformalizować. Kolejny typ stanowi spontaniczna aktywność samokształceniowa o zdecydowanie nieformalnym charakterze, często mająca postać edukacji rówieśniczej lub wspierana przez dorosłych animatorów, pracujących w warunkach absolutnego minimum instytucjonalizacji MITY DOTYCZĄCE EDUKACJI FORMALNEJ I NIEFORMALNEJ Wreszcie osobnym tematem jest wymiar edukacji nieformalnej, który opiera się na micie edukacyjnym, głoszącym, iż żyjemy w epoce powszechnego dostępu do informacji i zapoznającym problematykę kompetencji odbiorców wiedzy oraz odpowiedzialności nadawców totalnie edukujących przekazów. Chciałabym nieco szerzej poruszyć ten właśnie wątek. Chociaż w dyskursie publicznym już od pewnego czasu sygnalizowane są potrzeby kształcenia kompetencji odbiorców przekazów, np. medialnych, to jednak system formalnej edukacji ciągle nie tylko nie potrafi się bronić przed owym nowym totalizmem, ale także okazuje się niezdolny do korzystania z możliwości jakie era informacji stwarza. W tym kontekście warto wspomnieć o niezwykle smutnej dyskusji, dotyczącej tzw. misji mediów publicznych, które w rzeczywistości żadnej czytelnej społecznie misji edukacyjnej nie wypełniają. Trudno się zresztą temu dziwić, albowiem w Polsce - wbrew niektórym deklaracjom - nie ma powszechnej świadomości, czemu miałaby edukacja (mniejsza o to - formalna czy nieformalna) w nowoczesnym (ponowoczesnym) społeczeństwie służyć. Nie mamy ani modeli wychowanków systemów edukacyjnych, ani też sensownych modeli wychowawców. Można powiedzieć, przyglądając się stosownym badaniom, że częściej takie modele potrafi sformułować młodzież - jeżeli ją o to zapytać, niż odpowiedzialni za to dorośli. Aby ten fragment zakończyć optymistycznie: niniejsza konferencja zapewne pokaże więcej wyjątków od sygnalizowanych tu zjawisk, zamiast potwierdzać przedstawioną skrótowo diagnozę. Drugim współczesnym mitem, niesłychanie popularnym w Polsce, jest mit mówiący, iż wykształcenie formalne daje przepustkę do określonego statusu materialnego. Niekontrolowany proces transformacji systemu społecznego zdewastował długą i chwalebną - jak widzieliśmy chociażby z podanych wyżej przykładów - historię autotelicznie traktowanej wiedzy. Można by sądzić, że jest to choroba, tocząca przede wszystkim system edukacji formalnej. Jednak - jak pokazują to m.in. moje badania - mit ten zaczyna oddziaływać również w sferze edukacji nieformalnej, rodząc cały szereg patologii. Choćby takich, jak oparte na egoistycznym, ekonomicznym motywie dążenie do zbierania wszelkich możliwych szkoleń, kursów i quasi-certyfikatów. Jak kuriozalne zupełnie postulaty działaczy młodzieżowych, by państwo zmuszało pracodawców do preferencyjnego zatrudniania owych działaczy lub w inny sposób ich gratyfikowało. 4. RELACJE MIĘDZY EDUKACJĄ FORMALNĄ I NIEFORMALNĄ Z dotychczasowych wywodów można by odnieść wrażenie, że ich autorka jest zwolenniczką zdecydowanie anarchicznego sposobu pojmowania edukacji nieformalnej. Będzie to w zasadzie spostrzeżenie słuszne - pod pewnymi dodatkowymi warunkami. Otóż na pewno edukacja nieformalna długo jeszcze nie będzie w stanie zastąpić formalnej. Zwłaszcza, gdy ten pierwszy typ miałby postać odpersonalizowanego przekazu wiedzy, np. przez komputer. W takim wypadku straty społeczne mogą być większe od zysków. Po drugie, dopóki struktura społeczna będzie funkcjonować w ramach formalnych, edukacja musi przygotowywać ludzi zdolnych do działania w instytucjach, a nie tylko we wspólnotach. Po trzecie, totalizująca się edukacja nieformalna rodem z mass mediów pilnie wymaga ucywilizowania, czy wręcz przywołania do porządku. Po EDUKACJA FORMALNA I NIEFORMALNA Edukacja nieformalna w Polsce: Historia i formy współczesne

14 czwarte, oba typy edukacji muszą jak najszybciej znaleźć odpowiedź na pytanie, jaki ów porządek ma być. Tu trzeba przede wszystkim głębokiej refleksji nad konsekwencjami wyborów określonych wartości. Można jednak sobie wyobrazić taki system, w którym obu typom edukacji (oraz postulowanej tu edukacji uzupełniającej) towarzyszy przemyślana wizja społeczeństwa i wszystkie one - każdy na swój sposób - realizują pożądany społecznie wzorzec człowieka i obywatela (może jeszcze państwa, a może już świata). Manuela du Bois-Reymond Centrum Studiów nad Młodzieżą Uniwersytet w Leidzie Holandia COUNCIL OF EUROPE CONSEIL DE L'EUROPE STUDIUM ZWIĄZKÓW POMIĘDZY EDUKACJĄ FORMALNĄ I NIEFORMALNĄ Niniejsze studium związków między formalną i nieformalną edukacją zostało przygotowane na zlecenie Sekretarza Generalnego Rady Europy (Council of Europe/Directoriate of Youth and Sport). Jego celem jest przygotowanie merytoryczne do dalszej dyskusji wewnątrz i pomiędzy instytucjami europejskimi, zajmującymi się problemami edukacji. Koncepcje uczenia się i edukacji, które niegdyś nie podlegały żadnym dyskusjom, były w ciągu ostatniej dekady przedmiotem coraz gorętszych sporów, tak pedagogów i socjologów, jak polityków oraz praktyków, i to zarówno w kontekście narodowym, jak europejskim. 1 Zwiększone zainteresowanie tą tematyką jest reakcją na fundamentalne przemiany społeczne. Dokonała się transformacja europejskich społeczeństw z industrialnych na postindustrialne. Wiedza odgrywa teraz wiodącą rolę w rozwoju gospodarczym kraju i wzroście zamożności jego obywateli 2. Coraz powszechniejszy jest więc dialog społeczny na temat tego, jak powinno przebiegać kształcenie w społeczeństwach opartych na wiedzy. Kształcenie autonomiczno - selektywne, umożliwiające samosterowanie procesem nauki [self - regulated learning], kształcenie kontekstowe [context learning] dokształcanie się przez całe życie/kształcenie ustawiczne [lifelong learning], uczenie się incydentalne [informal learning], i nieformalne [non - formal learning] stały się niezbędnymi elementami procesu edukacji. Nowe koncepcje kształcenia trafiają na podatny grunt szczególnie wśród młodych ludzi. Jeszcze do niedawna proces uczenia się był ograniczony w czasie: podlegały mu jedynie dzieci i młodzież. Obecnie edukacja towarzyszy człowiekowi przez całe życie. Te zmiany zostały wymuszone przez rynek pracy i wzrost wymagań, związanych z kwalifikacjami zawodowymi. Końcowe rezultaty tych przemian są trudne do przewidzenia. We wszystkich zachodnioeuropejskich społeczeństwach wzrosły wymogi edukacyjne i młodzi kontynuują naukę znacznie dłużej niż kiedykolwiek przedtem. Dziś uczy się, a nie pracuje, ponad jedna trzecia młodych Europejczyków w wieku od 18 do 24 lat (niezależnie od posiadanych dotąd kwalifikacji). Z grupy osób w wieku od 25 do 34 lat co ósmy badany uczestniczył w ciągu ostatnich czterech tygodni w jakimś kur EDUKACJA FORMALNA I NIEFORMALNA Studium związków pomiędzy edukacją formalną i nieformalną

15 sie lub szkoleniu. 3 Te i inne statystyki wskazują na wydłużenie się okresów nauki, które wpisują się w edukacyjno - zawodowe życiorysy EDUKACJA NIEFORMALNA: NOWE KONCEPCJE Kiedy edukacja zajmuje coraz bardziej doceniane miejsce w życiu, zaczynają się zacierać granice pomiędzy czasem, poświęcanym na kształcenie się, pracę i relaks. Pojawiają się nowe koncepcje, łączące pracę i naukę 5, a czas wypoczynku często bywa wykorzystywany np. w celu osiągnięcia biegłości w znajomości języka obcego. Przykładem mogą tu być europejskie programy wymiany, w których łączy się naukę i doświadczenie życia w nowym otoczeniu. 6 Te wszystkie transformacje powodują również zmiany w relacjach pomiędzy zdobywającymi wiedzę, a nauczycielami i trenerami. Ci ostatni oczywiście w pewnych sytuacjach sami mogą zechcieć powrócić do roli uczniów, by podnosić swoje kwalifikacje. Uczeń z kolei może kształtować swoją ścieżkę edukacyjno zawodową w dwojaki sposób: tradycyjnie, z pomocą autorytetu nauczyciela lub samodzielnie. Nauczyciele oraz trenerzy stają się więc zarówno pomocnikami w procesie uczenia się innych osób, jak i współuczestnikami tego procesu (współkształcącymi się). 7 Mimo tych zmian, wśród młodych ludzi istnieją ogromne różnice, jeśli chodzi o możliwości wykorzystania zdobytej edukacji. Można je zaobserwować zarówno w dowolnym kraju europejskim, jak i porównując poszczególne kraje między sobą. Odmienności socjokulturowe i socjoekonomiczne, dotyczące poziomów wykształcenia, występują we wszystkich krajach Europy, aczkolwiek w różnym stopniu nasilenia. 8 Budzi zaniepokojenie fakt, że mimo wzrostu możliwości edukacyjnych, nie wszyscy młodzi ludzie znajdują satysfakcjonującą ich pracę i swoje miejsce w życiu. Część młodzieży jest więc albo narażona na wyrzucenie poza obręb społeczeństwa, lub też została już wykluczona. 9 Właśnie ta część młodej generacji jest przedmiotem troski polityków oraz pedagogów. I to jej próbuje się pomóc: poprzez reformy systemów edukacji na poziomie narodowym, a także poprzez rozmaite programy młodzieżowe i inicjatywy, podejmowane na szczeblu ogólnoeuropejskim. Po wejściu krajów Europy Wschodniej i Centralnej do Unii Europejskiej młodzi ludzie z tych regionów będą musieli zmierzyć się z nowymi wymaganiami, ale też otrzymają nowe możliwości w sektorze edukacji i na rynku pracy. Unia Europejska i Rada Europy uważają za swój obowiązek uczynienie łagodniejszymi przemian, zachodzących w tych krajach, które z państw kandydujących stały się pełnoprawnymi członkami UE. Ta pomoc dotyczy także edukacji, zwłaszcza nieformalnej. 10 Jednym ze sposobów może być dostarczenie tym krajom odpowiednich zasobów finansowych, jak i środków rzeczowych i niematerialnych. Młodzi ludzie w krajach demokratycznych są uprawnieni do aktywnego obywatelstwa i uczestnictwa w życiu społecznym, nie tylko w swoich ojczyznach, ale także w Europie. Aktywne obywatelstwo i zaangażowanie wiążą się ze zdobywaniem wiedzy. Dobrze wykształcone osoby podejmą lepsze decyzje, dotyczące tak swojego obecnego życia, jak i przyszłości. 11 Tak więc aktywne uczestnictwo powinno oznaczać czynny udział w procesie edukacji i odwrotnie. Tradycyjnie edukacja formalna przeważnie pozostaje w gestii państwa i podlega państwowym subsydiom. Natomiast edukacja nieformalna daje nowe możliwości w dziedzinie inicjatyw europejskich. Niniejsza praca ma na celu wyjaśnienie istniejących związków, a także konfliktów pomiędzy edukacją formalną i nieformalną, zwłaszcza w kontekście możliwości zatrudnienia, walki przeciwko edukacyjnej i społecznej segregacji oraz nowych form zdobywania wiedzy. Zostały w niej zanalizowane przykłady oraz modele, w których z powodzeniem połączono kształcenie formalne i nieformalne, ze wskazaniem przyczyn sukcesu lub porażki, wraz ze słabościami i mocnymi stronami systemów szkolenia młodzieży. Pod lupę zostało też wzięte zagadnienie społecznej akceptacji i uznania dla nieformalnej edukacji oraz sposobów wynagradzania osiągnięć zdobytych poza formalnymi systemami nauki. Celem niniejszego studium jest wskazanie na nieformalną edukację jako na wiodący sposób uczenia się w społeczeństwach opartych na wiedzy i informacji. 12 Podsumowując: myśl przewodnia nadającą kierunek niniejszej pracy to: Snucie rozważań nad edukacją nieformalną z definicji oznacza też rozważanie kwestii związanych z edukacją formalną. Wszelkie instrumenty oraz sposoby postępowania zastosowane w edukacji nieformalnej, będą w długim przedziale czasu miały wpływ na edukację formalną i odwrotnie. Kształcące się społeczeństwa Europy potrzebują aktywnych zdobywców wiedzy, którzy samodzielnie będą budować swoje edukacyjno - zawodowe życiorysy i uczestniczyć w życiu społeczności lokalnej, kraju i Europy. 2. ZNACZENIE NIEFORMALNEJ EDUKACJI W ODNIESIENIU DO FORMALNEJ Pierwszy raz w europejskiej historii edukacja nieformalna wychodzi z cienia, a jej znaczenie dla przyszłości młodej generacji uprzednio zupełnie marginalne staje się obecnie najistotniejsze w życiu każdego człowieka. Kiedyś edukacja nieformalna dotyczyła raczej osób dorosłych i jej celem było zrekompensowanie niewykorzystanych lub straconych szans edukacyjnych. Obecnie ma znacznie szerszy zasięg społeczny. Nie docenilibyśmy jej jednak sądząc, że jest ona jedynie jednym z wielu dobrze pomyślanych instrumentów w dziedzinie polityki do spraw młodzieży. Edukacja nieformalna to pewien kierunek rozwoju. To proces, w trakcie którego transformacji ulegają koncepcje uczenia się, rozumianego jako jeden z ważniejszych sektorów ludzkiego życia, i edukacji, rozumianej jako społeczny sposób organizacji procesu kształcenia. Przemiany te są jednak nieodwracalne i dlatego muszą być skrupulatnie przeanalizowane, aby przygotować na przyszłość solidną podstawę dla polityki edukacyjnej. Wciąż zwiększające się znaczenie uczenia się w społeczeństwach europejskich, opartych na wiedzy, powoduje następstwa, które, dla celów analizy, można rozważać osobno. Są one jednak nierozerwalnie ze sobą związane: 13 - Przemiany demograficzne i społeczne sprawiają, że relacje między pokoleniami stają się bardziej złożone. W starzejących się społeczeństwach młodość staje się w rzeczywistości coraz rzadszym dobrem, co wymusza nową umowę społeczną pomiędzy generacjami. Młodzi mają obecnie niewielką siłę polityczną, ale ich atutem na przyszłość jest teraźniejszy potencjał edukacyjny. Tak więc określanie tego, co edukacja powinna oznaczać, czego potrzeba, aby z perspektywicznego punktu widzenia przynosiła korzyści, nie należy już wyłącznie do starszego pokolenia; zadanie to zostało częściowo przejęte przez młodych. Stanowi to fundamentalną nowość w edukacji. Co prawda starsza generacja w dalszym ciągu niechętna jest zrzec się możliwości definiowania zakresu i sposobu organizacji kształcenia na rzecz młodych. Jednakże w społeczeństwach opartych na wiedzy, edukacja i dokształcanie się muszą stać się międzypokoleniowym, wspólnym projektem; - Dzisiaj młodość trwa tak naprawdę dłużej niż kiedyś dzieje się tak za sprawą wydłużenia ścieżek edukacyjnych. Odpowiednio zmienia się też istota kształcenia. Dawniej uczenie się zajmowało zaledwie kilka lat życia młodego człowieka. Można je było z łatwością wtłoczyć w ramy ustalonych programów i modeli dydaktycznych. Procentowo licząc, bardzo niewiele osób z młodego pokolenia miało możliwość kontynuacji nauki poza obowiązkową edukacją. Jednak wraz z rozwojem masowego kształcenia, od lat , zdobywanie wiedzy zaczęło coraz bardziej zależeć od indywidualnych decyzji, zatraciło swój wcześniejszy przymusowy, narzucony charakter. Ta tendencja do autonomicznego uczenia się [autonomous learning] przejawia się przede wszystkim poza formalnym systemem - w nieformalnej edukacji. Nieformalna edukacja wypełnia tę lukę, której nie niweluje edukacja formalna: daje uczącemu się możliwość wypowiedzenia się w kwestii przedmiotu czy tematu, którego tajniki zgłębia. Młodzi uczniowie tradycyjnie opierają się formom kształcenia, opartym na przymusie. Poszukują możliwości uczenia się poza systemem obowiązkowego nauczania. W szkole zdobywa się kredyty i dyplomy, ale szkoła nie odnosi sukcesu w motywowaniu młodzieży do uczenia się tego, czego młodzież chce się uczyć; 14 - Nowoczesne społeczeństwa są wielokulturowe. To wymaga dostosowania formalnego systemu naucza EDUKACJA FORMALNA I NIEFORMALNA Studium związków pomiędzy edukacją formalną i nieformalną

16 nia do potrzeb uczestników procesu edukacji: nie tylko tych tradycyjnie mniej uprzywilejowanych społecznie uczestników, ale także nowych przybyszów z etniczno - kulturowych mniejszości. Jednym z naczelnych zadań formalnego kształcenia było (i ciągle jest) zapobieganie społecznej segregacji. Ściśle mówiąc, oznacza to przygotowanie wszystkich młodych ludzi, tak pod względem społecznym, jak i ekonomicznym, do samodzielnego życia. System kształcenia i rynek pracy rozwijają się niezależnie od siebie, a szkoła traci monopol na nauczanie. Edukacja nieformalna jest jedną z sił, przybliżających koniec tego monopolu, poprzez proponowanie alternatywnych form i miejsc kształcenia; - Z uwagi na swój centralizm, kształcenie we wszystkich swych aspektach stało się niezmiernie istotną kwestią. Podlega ciągłej walce politycznej i jest przedmiotem społecznych negocjacji. Nigdy wcześniej edukacja nie była tak ważna w publicznej debacie, nie była przedmiotem tak uważnych i wnikliwych badań i obserwacji. Nigdy też nie przeprowadzano tylu eksperymentów i tak wielu ludzi nie było zaangażowanych w działania wokół nauki i kształcenia. Politykowanie wokół edukacji powoduje przyłączenie się do ogólnej dyskusji również osób najbardziej zainteresowanych samych uczących się. Przybiera to formy zarówno bierne, jak i aktywne. Reakcją uczniów na zbyt sztywne, sformalizowane reguły nauczania często jest zaniedbywanie nauki i powtarzanie klas, porzucanie szkoły, brak osiągnięć na miarę rzeczywistych możliwości intelektualnych. Uczniowie nie marzą też o tym, by wejść w skórę swoich profesorów i zacząć w przyszłości pracę w charakterze nauczycieli szkolnych. Podejmują próby dokonywania własnych edukacyjnych wyborów. 15 Prawdą jest, że młodzież nie przywiązuje wagi do spraw polityki, ale prawdą jest też, że czynnie angażuje się w kwestie, dotyczące edukacji. Chce się uczyć na swoich warunkach. Wydaje się, że nieformalna edukacja, bardziej niż formalna, wpływa na uaktywnienie się młodych i daje im poczucie bycia pełnoprawnymi obywatelami i uczestnikami społecznego życia; - Dążenie do zjednoczenia Europy nie tylko w krajach dzisiejszej Unii, ale w najbliższej przyszłości też w kolejnych państwach, kandydujących do członkostwa ma o wiele większy wpływ na młode pokolenie niż na starsze. Przyczyna jest prosta: to dzisiejsza młodzież będzie żyła i tworzyła w nowej Europie. Będzie więc musiała jakoś radzić sobie z problemami, nierozerwalnie związanymi z unifikacją Europy i światową globalizacją. Aby móc tego dokonać, potrzebuje pogłębionej wiedzy i rozmaitych kompetencji w wielu nowych dziedzinach: od opanowania technologii w zakresie informatyki i komunikacji do radzenia sobie z poczuciem frustracji; od świadomości politycznej do międzykulturowego uczenia się. Młodzi muszą się nauczyć, jak podejmować ryzyko i jak inteligentnie korzystać zarówno z dostępnych, jak i z nieeksploatowanych jeszcze zasobów. Krótko mówiąc, muszą rozwinąć szeroki wachlarz umiejętności ogólnych (inaczej miękkich kompetencji [transversal skills]). A w tym celu potrzebują wsparcia i solidarności starszej generacji. Szkoły muszą ulec transformacji, aby móc rozwijać u uczniów owe umiejętności. Aby to osiągnąć, formalna edukacja musi zrezygnować z usztywnionych struktur organizacyjnych i dbania o żywotne interesy profesjonalistów EDUKACJA NIEFORMALNA CZY MOŻLIWE JEST STWORZENIE DLA NIEJ UNIWERSALNEJ DEFINICJI? O ile niewiele jest wątpliwości związanych z określeniem zakresu pojęcia edukacja formalna, koncepcja edukacji nieformalnej jest znaczeniowo szersza, a co za tym idzie, trudniej poddaje się próbom zdefiniowania. Co więcej, takie definicje bywają odmienne w różnych krajach. W wielu z nich uważa się, że edukacja formalna to taka, która odbywa się w szkołach, placówkach szkoleniowych oraz szkołach wyższych, a obowiązują w niej ustalone programy i zasady certyfikacji. Natomiast edukacja nieformalna ma miejsce najczęściej poza formalnymi systemami edukacyjnymi, jest dobrowolna, a kształcenie przebiega na wielu polach, jak praca młodzieży, kluby młodzieżowe, związki sportowe, wolontariat, szkolenia i inne przedsięwzięcia, służące zdobywaniu wiedzy i doświadczenia. Programy edukacji nieformalnej są co prawda mniej ustrukturyzowane, ale ma też ona o wiele mniejszą zdolność do certyfikacji, co sprawia, że jej społeczna i finansowa pozycja jest słabsza. Poza tym wymogi, dotyczące profesjonalizmu, nie są tu tak jasno określone, jak w edukacji formalnej. Edukacja formalna jest obowiązkowa dla większości uczących się i musi się opierać na zewnętrznej motywacji; zaletą edukacji nieformalnej jest dobrowolność i z założenia może polegać ona na wewnętrznej motywacji swoich uczestników. W niektórych krajach jest nawet postrzegana jako proces uczenia się bez ustalonego programu, nauczyciela i egzaminów. W edukacji formalnej dokonuje się wielu reform. Ich celem jest włączenie do procesu nauczania elementów edukacji nieformalnej, takich jak zindywidualizowane podejście programowe, grupy zainteresowań, nauka autonomiczno - selektywna, pozwalająca kształcącym się dokonywać wyboru przedmiotów zgodnie ze swoimi zainteresowaniami. Ważne jest też wykorzystanie technologii informatyczno - komunikacyjnych jako jednej ze strategii uczenia się. W wielu krajach Europy za reformami szkolnictwa idzie zwiększenie autonomii szkoły. 16 Reformy takie świadczą o tym, że istnieje świadomość konieczności dostosowania edukacji formalnej do zmian społecznych. Nierozstrzygnięta pozostaje kwestia, czy w ramach edukacji formalnej może zostać rozwiązany paradoks - z jednej strony przymusowej nauki, a z drugiej wewnętrznej motywacji. W społeczeństwach opartych na wiedzy motywacja wewnętrzna jest absolutną koniecznością, ponieważ uczący się musi wyrobić w sobie takie nawyki, które nakłonią go do ustawicznego kształcenia. Edukacja formalna nie zapewni dożywotniej i dobrze opłacanej pracy, tak jak to bywało w przeszłości. Mimo to w wielu (choć nie we wszystkich) krajach europejskich, 17 ciągle istnieje silna korelacja pomiędzy osiągniętym poziomem edukacji a możliwością znalezienia zatrudnienia. Normalny życiorys zawodowy już nie jest tak oczywistym ukoronowaniem zakończenia kształcenia się w szkole. To osłabia edukację formalną. Wielu młodych ludzi, zwłaszcza z niższych ścieżek edukacyjnych, chce coś robić. Jednak to robienie czegoś wcale nie oznacza dla tej młodzieży nauki w szkole. Młodzi ludzie czują, że wiedza, zdobyta w szkole, niekoniecznie albo wcale nie pomoże im w znalezieniu pracy, więc po co się tym zajmować? Daje się zaobserwować rozwój szkół i uniwersytetów prywatnych, które służą potrzebom i życzeniom uprzywilejowanych studentów (i ich rodziców). Edukacja w ramach państwowego systemu pozostaje jednak niezastąpiona dla większości mniej uprzywilejowanych. Ta pogłębiająca się przepaść pomiędzy prywatnymi szkołami i instytucjami dla dobrze sytuowanych, a finansowanymi przez państwo szkołami dla pozostałych, stanowi zagrożenie tak dla formalnej, jak i nieformalnej edukacji. Szkoła lokalnej społeczności [community school], która łączy edukację formalną i działania nieformalne, związane z najbliższym jej sąsiedztwem, służy więc nie tyle uprzywilejowanym, co ze społecznego punktu widzenia defaworyzowanym studentom. 18 Odpowiedź na pytanie o relację pomiędzy formalną i nieformalną edukacją jest ściśle zależna od kontekstu narodowego. Tradycje nieformalnej edukacji są silne w Skandynawii i Niemczech, a słabe w Południowej Europie. Taka forma edukacji w ogóle nie istniała zaś w krajach komunistycznych (pomijając jej namiastkę w postaci państwowych organizacji młodzieżowych). Tak więc nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Każdy kraj musi znaleźć swój sposób, adekwatny do własnych zapotrzebowań i tradycji. Mimo oczywistości tej kwestii, wrócimy do niej w ostatnim rozdziale, w którym zaproponujemy, aby instytucja europejska przejęła kierownictwo nad tym procesem. 3. EDUKACJA NIEFORMALNA W KONTEKŚCIE EUROPEJSKICH INSTYTUCJI I PROGRAMÓW DLA MŁODZIEŻY; KWESTIE UZNAWANIA I CERTYFIKACJI W Deklaracji Końcowej Piątej Konferencji Europejskich Ministrów do Spraw Młodzieży (Bukareszt, kwiecień 1998 roku) zachęcano kraje europejskie do promowania zrównania możliwości poprzez uznawanie wyszkolenia i umiejętności zdobytych drogą edukacji nieformalnej oraz określenie sposobów akceptowania doświadcze EDUKACJA FORMALNA I NIEFORMALNA Studium związków pomiędzy edukacją formalną i nieformalną

17 nia i kwalifikacji w ten sposób zdobytych. 19 W następstwie CDEJ, tj. Europejski Komitet Dyrektorów do Spraw Młodzieży [Comité Directeur Européen pour la Cooperation Intergouvernementale dans la domaine de la Jeunesse, ang. European Steering Committee for Youth - przyp. tłum.], powołał grupę roboczą do spraw edukacji nieformalnej aby odmalować jasny obraz tego, czym edukacja nieformalna na poziomie europejskim powinna być: w sensie procesu kształcenia się poza ramami szkolnych programów, prowadzącego do uzyskania jakiejś formy uznawanego certyfikatu (str. 3). W październiku 1999 roku Wspólna Rada (CDEJ i Grupa Doradcza) sektora Komisji Europejskiej do spraw młodzieży zorganizowała sympozjum w celu przedyskutowania powyższych kwestii. Na lata za priorytetowe zagadnienia w sektorze związanym z młodzieżą uznano edukację nieformalną, edukację w dziedzinie praw człowieka oraz stabilizację w Południowo - Wschodniej Europie. Efekty działań przedstawiono na Konferencji Europejskich Ministrów do Spraw Młodzieży w Salonikach w dniach 7-9 Listopada 2002 roku. Wraz z programami SOCRATES i LEONARDO (edukacyjnym i do szkolenia zawodowego), intencją unijnego Programu MŁODZIEŻ jest stworzenie w Europie przestrzeni tak dla edukacji formalnej, jak nieformalnej. Program MŁODZIEŻ koncentruje się na nieformalnym i formalnym doświadczeniu, pomaga młodym zdobyć wiedzę, umiejętności i kompetencje, ułatwia społeczną i kulturalną integrację (chodzi tu głównie o mniejszości). Sprawia, że młodzi mogą odgrywać aktywną rolę w budowaniu Europy, wprowadza też element europejski do projektów, co będzie miało pozytywny wpływ na działanie młodych również na poziomie lokalnym. 20 Program troszczy się o potrzeby młodych ludzi i pracowników, nie tylko poprzez oferowanie im wsparcia finansowego w ich projektach, ale także poprzez zapewnienie dostępu do informacji, szkolenia i możliwości rozwoju nowych przedsięwzięć w Europie. Najważniejsze w tym Programie są: Akcja 1 (Wymiana Młodzieży), Akcja 2 (Wolontariat Europejski) i Akcja 3 (Inicjatywy Młodzieżowe). Komisja Europejska uznała za priorytet włączanie krajów kandydujących do Unii do Programu MŁODZIEŻ, aby ułatwić im integrację z krajami członkowskimi. Włączenie do Programu młodych ludzi szczególnie narażonych na trudne zjawiska społeczne jest celem numer jeden. Akcja 2, która weszła do Programu od maja 2001 roku, może stanowić przykład, który pokazuje tak szczytne cele, jak i problemy edukacji nieformalnej. Najatrakcyjniejsze w Wolontariacie Europejskim jest to, że umożliwia młodzieży uczestnictwo w działaniach na polu ochrony środowiska, sztuki i kultury w różnych grupach wiekowych; uprawianie sportu oraz wypoczynek w kraju innym niż ojczysty. Młodzi mogą się uczyć w sposób nieformalny, zdobywać całkowicie nowe doświadczenia, a także mają szansę nawiązać międzynarodowe przyjaźnie. Nie są opłacani za swoją pracę, ale mają zapewnione zakwaterowanie, wyżywienie i kieszonkowe. Mają też swojego opiekuna. Ocena wolontariatu, choć powierzchowna, pokazuje, że młodzi ludzie przeżywają uczestnictwo w wolontariacie w sposób bardzo pozytywny i głęboki. To właśnie takie elementy, jak praca w grupie i przyjęcie na siebie konkretnej odpowiedzialności, międzynarodowe znajomości, poznawanie innych ludzi oraz samego siebie w nowej sytuacji, tworzą wartość edukacyjną takich projektów. Szczególnie zasługuje na uznanie włączenie do Programu młodych ludzi, którzy nie mogli dotąd znaleźć swojego miejsca w tradycyjnym, formalnym systemie edukacji. Ludzie tacy zazwyczaj pochodzą z upośledzonych społecznie rodzin i środowisk, mają negatywne doświadczenia związane z różnicami kulturowymi, często mają do czynienia z rasizmem i stereotypowymi przekonaniami na temat świata. Wolontariat Europejski może im zaoferować pozytywne doświadczenia uczenia się międzykulturowego. Może też pomóc w przerzuceniu mostu pomiędzy Unią Europejską i krajami doń kandydującymi. Są też i problemy: wielu młodych z krajów Zachodniej Europy uważa dobrowolną pracę w ramach wolontariatu za formę przestarzałą i niemodną. Kojarzą ją z dobroczynnością, gdy tymczasem coraz więcej ich rówieśników z innych krajów wybiera taką właśnie formę aktywności jako drogę własnego rozwoju. I kiedy wielu z Europy Wschodniej chce poprzez wolontariat wyjechać na zachód, proces odwrotny zachodzi w niewielkim stopniu. To powoduje zachwianie równowagi między kulturami: ludzie z różnych krajów Europy nie są w takim samym stopniu ciekawi siebie nawzajem. Wywierany jest poza tym nacisk, by wolontariusze uczestniczyli głównie w projektach w sektorze socjalnym. To także nie pomaga w budowaniu porozumienia, bo współczesna młodzież chce uczestniczyć w projektach z dziedziny muzyki, sztuki, sportu itp. A więc, prócz mających silną motywację wolontariuszy, do zrealizowania projektów Akcji 2 potrzebni są także zmotywowani pracownicy młodzieżowi. W Europie istnieje zapotrzebowanie na profesjonalizm w międzynarodowej pracy z młodzieżą 21. Wreszcie, Wolontariat Europejski, tak jak wiele innych europejskich programów i procedur, jest bardzo zbiurokratyzowany. W związku z tym, istnieje ryzyko tłumienia nowych, świeżych inicjatyw na polu edukacji nieformalnej. Forum Młodzieży Jeunesse podkreśla, że edukacja nieformalna przeważa nad formalną przede wszystkim dzięki temu, że ma charakter incydentalny, dobrowolny, co zachęca do uczestniczenia w niej. Jej zadaniem zaś jest promowanie społeczeństwa i praw człowieka. Jednocześnie pojawiają się wątpliwości, czy regularne programy szkolne potrafią sprostać takiemu zadaniu EDUKACJA I KSZTAŁCENIE: CZY TO WCIĄŻ TO SAMO? Biała Księga kładzie nacisk na połączenie formalnej, nieformalnej i incydentalnej edukacji oraz podkreśla komplementarny charakter formalnego i nieformalnego kształcenia. Oświadcza również, że jednym z celów unijnego Programu MŁODZIEŻ jest pomoc w rozwoju nieformalnej edukacji dla młodych ludzi. Jednak mimo tego, że Program obejmuje sto tysięcy młodych osób rocznie, nie jest w stanie spełnić zapotrzebowania. Nic dziwnego: w krajach partycypujących w Programie mieszka 75 milionów młodych ludzi. Program MŁODZIEŻ promuje łatwiejszy dostęp do europejskich programów edukacyjnych oraz tych, mających zachęcać do większej mobilności [mobility programs] i wzmocnienia lokalnych programów społecznych [Community Action Programmes], takich jak SOCRATES. Ale brak, niestety, wskazówek, jak te cele osiągnąć w praktyce. Można by wręcz zapytać, czy takie zadania mogą w ogóle zostać wykonane bez pomocy edukacji formalnej. Innymi słowy: edukacja formalna znajdzie się na wygranej pozycji, jeśli do obligatoryjnych programów włączy programy wymiany. Podsumowując dyskusje wewnątrz Unii oraz dokumenty, dotyczące nieformalnej edukacji, można zauważyć, że instytucje unijne są coraz bardziej zgodne co do ważności edukacji nieformalnej w procesie kształcenia się w społeczeństwach opartych na wiedzy. 23, 24 Powszechnie przyznaje się, że edukacja nieformalna musi być bardziej aktualna i uznawana za nieodłączny składnik nowoczesnego kształcenia. 25 W Białej Księdze i innych dokumentach 26 daje się zauważyć świadomość następującego dylematu: uznawanie wartości edukacji nieformalnej niesie ze sobą niebezpieczeństwo utraty przez nią tych cennych cech, które wynikały właśnie z jej incydentalnego i dobrowolnego charakteru, pozwalały na spontaniczność. Innymi słowy, aktualizacja w takim kierunku, aby edukacja nieformalna stała się poważnym partnerem edukacji formalnej, oznacza pewien stopień jej sformalizowania. Należy jednak podkreślić, że problem ten nie istnieje w krajach, które wypracowały spójne systemy uznawania edukacji nieformalnej, różne od mających zastosowanie w przypadku edukacji formalnej. Pytanie, jak rozwiązać dylemat między incydentalnym charakterem nieformalnej edukacji z jednej strony, a z drugiej - potrzebą certyfikacji, która wymaga jej sformalizowania, pozostaje bez odpowiedzi w wielu państwach. Pojawiają się tu także dwie kolejne kwestie. Po pierwsze nie jest jasne, w jaki sposób formalne i nieformalne kształcenie ma być ze sobą powiązane. Po drugie otwarta pozostaje kwestia, jak uniknąć instrumentalizacji nieformalnego kształcenia pod presją wymogów ekonomicznych i rynku pracy. Obecnie europejska dyskusja na ten temat nie wykroczyła poza stwierdzenie, że istnieje ryzyko nadmiernego sformalizowania, oraz wyrażenie chęci połączenia obu form edukacji. Uznano też, że należy starać się uniknąć zinstrumentalizowania edukacji nieformalnej. Jednakże brakuje politycznych i organizacyjnych narzędzi do osiągnięcia powyższych celów, zarówno na poziomie europejskim, jak i narodowym. Problem pogodzenia incydentalnej natury nieformalnej edukacji z potrzebą jej sformalizowania dla potrzeb uznawania dyskutuje się głównie w kontekście wypracowania kryteriów wartościowania i oceny. Należy na właściwym miejscu stawiać priorytety nieformalnej edukacji (umiejętności dotyczące procesu [process skills] EDUKACJA FORMALNA I NIEFORMALNA Studium związków pomiędzy edukacją formalną i nieformalną

18 ponad umiejętności odnoszące się do konkretnej dziedziny /content skills/, uznawanie miękkich kompetencji itp.). Przewidujemy, że strategia ta, choć w wielu aspektach trudna do utrzymania, przeważy. W latach przyszłych powstanie wiele inicjatyw na poziomie lokalnym, narodowym i europejskim w celu wypróbowania różnych form uznawania zdolności, osiągnięć i kwalifikacji zdobytych w toku edukacji nieformalnej. Pojawiają się tu często konkretne przykłady: portfolio lub vouchery, alternatywne dyplomy czy kredyty, zdobywane przez młodzież w działaniach woluntarystycznych, takich jak Wolontariat Europejski. Niezwykle istotne jest dla propagatorów nieformalnej edukacji chronienie jej istoty przed niebezpieczeństwem nadmiernego sformalizowania. Nie ma jednak sposobu, aby powstrzymać rynek pracy przed weryfikacją nieformalnych kwalifikacji i dyplomów, a także stosowaniem dodatkowych testów osobowości i podobnych, które badają inne zdolności od tych, zdobytych w toku edukacji. Należy się spodziewać, że najbardziej rozwinięte przedsiębiorstwa, szczególnie z sektora technologii informatyczno - komunikacyjnych, będą wybiórczo uznawać nieformalne kwalifikacje oraz oceny. W procesie rekrutacji personelu zaakceptują jedynie te alternatywne certyfikaty, które uznają za wartościowe ze swojego punktu widzenia, co zresztą już obecnie dzieje się w praktyce. Pozostaje problem, co zrobić z młodymi ludźmi na niskim poziomie edukacji, którzy choć zdobywają nieformalne kwalifikacje w programach dla młodzieży itp. - nie potrafią się sprzedać na rynku pracy. Już daje się zauważyć w pracy z młodzieżą zinstrumentalizowanie edukacji nieformalnej dla celów ekonomicznych: młodzi są szkoleni w sposób, w którym istotne zasady edukacji nieformalnej zostają pogwałcone. Wrócimy do tego zagadnienia przy omawianiu systemów szkolenia młodzieży. Uznawanie nieformalnej edukacji niekoniecznie wiąże się ze zmianą istoty edukacji formalnej. Otwarte pozostaje pytanie, czy kryzys tradycyjnych instytucji edukacyjnych odpadanie zbyt dużej liczby uczących się, a tym samym wysokie koszty faktycznie zmusi szkoły do głębokich reform i wykorzystania nieformalnych trybów nauki. Obecnie wydaje się, że szkoły stosują tę samą strategię, co rynek pracy i przedsiębiorstwa, tzn. selektywnie inkorporują elementy nieformalnej edukacji (samodzielne zarządzanie kształceniem, wykorzystanie technologii informatycznych i komunikacyjnych itp.), a kwestię swojego sformalizowania i zbiurokratyzowania pozostawiają nietkniętą. Można się zastanawiać, czy edukacja i kształcenie stoją w obliczu podziału. Nieformalna edukacja pozostałaby drogą dla uczących się z kręgów narażonych na patologie i segregację społeczną. W pewien sposób ten proces już się zaczął; projekty pracy koncentrują się wokół młodzieży defaworyzowanej, nie zaś takiej, która posiada wystarczający kapitał społeczny i kulturowy, by móc sobie zrekompensować brak stymulacji w tradycyjnej edukacji i odnaleźć samodzielnie swoje miejsce na rynku pracy oraz w życiu osobistym. Chociaż wszystkie instytucje europejskie i programy młodzieżowe prowadzą krucjatę na rzecz równości społecznej, praw człowieka i aktywnego obywatelstwa każdego młodego człowieka, nie jest jasne, jak można uniknąć powyższego podziału. W obecnej formie nieformalna edukacja musi zaakceptować funkcję służebną wobec młodych ludzi zagrożonych upośledzeniem społecznym. Koncepcje szkoły lokalnej społeczności, a także szkoły drugiej szansy, są przekonującym przykładem spełniania tej funkcji przez nieformalną edukację. Ma to marginalny wpływ na tradycyjny system edukacji, a uznawanie i zaświadczanie kwalifikacji, uzyskanych drogą edukacji nieformalnej, w zasadzie nie zmienia systemu formalnego. Jeśli zaś chodzi o wdrożenie oraz rozpowszechnianie europejskiej polityki edukacyjnej i do spraw młodzieży, najskuteczniejsza wydaje się być strategia dobrej/ najlepszej praktyki. Do wypracowania spójnej polityki ciągle jednak wiedzie daleka droga. Można podać wiele podobnych do siebie przykładów. 27 Instytucjom europejskim ciągle brakuje procedur systematycznej ewaluacji zakresu zastosowania strategii dobrej/najlepszej praktyki, tak w skali państwowej, jak i międzypaństwowej. Powrócimy jeszcze do tego zagadnienia w ostatnim rozdziale. Podsumowując dyskusję o uznawaniu nieformalnej edukacji, Bjornavold proponuje dwie strategie: jedną, skoncentrowaną na instytucjonalnym wymiarze [ institutional design ] i drugą - na wzajemnym uczeniu się [ mutual learning ]. 28 Wymiar instytucjonalny musi uwzględniać trzy wstępne warunki. Po pierwsze, wszyscy uczestnicy procesu nieformalnej edukacji muszą mieć prawo głosu w procedurze oceniania. Bjornavold realistycznie oczekuje, że (w przypadku szkolenia zawodowego) rynek pracy narzuci wymogi trudne do pogodzenia z tym prawem do ustanawiania przez uczących się procedur oceny. Jednakże pozostawia bez odpowiedzi pytanie, kto powinien wyważyć te kwestie. Przyglądając się najlepszej praktyce w różnych krajach członkowskich, daje się zauważyć, że wypracowano różne rozwiązania, jednakże brakuje przykładów potwierdzających bezpośredni wpływ uczestników na procedury oceny. Po drugie, proces oceny wymaga zebrania i przetworzenia odpowiednich informacji, co oznacza konieczność ustanowienia jasnych kryteriów i standardów. Bjornavold nie rozwodzi się nad tym punktem, ale znowu powraca problem: standardy oznaczają bowiem usystematyzowanie i sformalizowanie. Jak można to pogodzić z kształceniem kontekstowym, albo zróżnicowaniem uczących się? Podczas, gdy stosunkowo łatwo ustanowić standardy oceny, powiedzmy, biegłości językowej (choć - jak wykazują rozmaite testy wielokrotnego wyboru - nie jest to jednak aż tak łatwe), trudniej zrobić to samo dla, na przykład, oceny zdobytego w programie wymiany doświadczenia. Jest to trudne z innego powodu, być może najważniejszego. Chodzi mianowicie o relację pomiędzy uczącym się a trenerem. Trenerzy i pedagodzy z pola edukacji nieformalnej, biorący udział w procesie oceny, potrzebują odpowiedniego wyszkolenia. Staje się to ogromnym przedsięwzięciem do zrealizowania na poziomie narodowym i europejskim. Po trzecie, procedury oceny muszą być przejrzyste. Jak mówi Bjornavold: Możliwe jest ustanowienie struktur, w których podział ról (ustanawianie standardów, ocenianie, rozpatrywanie odwołań, kontrola jakości) jest jasno zdefiniowany i określony. Jak to jednak możliwe? I ogólniej stwierdza: Uwaga badaczy i twórców polityki musi zostać skierowana na te kwestie w najbliższej przyszłości. Powrócimy do tych kwestii w ostatnim rozdziale. Reasumując, najlepszą praktykę na polu treningu zawodowego i edukacji nieformalnej można podsumować w następujący sposób: 29 - Indywidualne poradnictwo dla uczniów i studentów w ramach i poza edukacją formalną. Zadaniem edukacji nieformalnej na tym polu powinno być dopilnowanie, by te dwa systemy poradnictwa w szkole i poza nią bardziej się dopełniały, dając tym samym gwarancję kontynuacji w czasie (podążanie za uczestnikami treningu i młodzieżą, do której trudno dotrzeć; szczególnie przy przechodzeniu ze szkoły do zawodu) jak również w przestrzeni (przy przeskokach pomiędzy różnymi placówkami kształcenia). Uczestnicy treningów i młodzież skarżą się na schematyczne i bezosobowe podejście do poradnictwa. Zwłaszcza młode kobiety są kierowane na kursy zawodowe w tradycyjnie kobiecych profesjach, nie są natomiast zachęcane do próbowania sił w nowych dziedzinach. Poradnictwo musi zakładać dopasowanie indywidualnych zdolności i potrzeb uczniów oraz trenerów z jednej strony, do wymogów rynku pracy z drugiej. W wielu krajach europejskich podejmowane są inicjatywy zjednoczenia poradnictwa zawodowego i przedsiębiorstw (np. program Nowa Szansa [Nouvelle chance] we Francji, albo Connexions w Zjednoczonym Królestwie, mające na celu przygotowanie latków do przejścia z sukcesem od nauki do zawodu). Edukacja nieformalna powinna stanowić rękojmię wobec dominacji interesów rynku pracy. - Zintegrowanie doświadczeń wynikających z (formalnej) edukacji, dokształcania i pracy zawodowej, szczególnie dla uczniów, którzy porzucili szkołę lub są tym zagrożeni. W trakcie indywidualnych wywiadów 30 często pojawia się motyw frustracji młodych, związanej z nauką w szkole i z ich chęcią przyłączenia się do świata pracy zawodowej. Program Dotrzeć do Młodych [Youthreach] w Irlandii eksperymentuje z takim procesem integracji (także Confindustria we Włoszech oraz program pilotażowy dla doradców do spraw kariery w Holandii; zostały one specjalnie przeznaczone dla osób wcześnie rezygnujących ze szkolnej nauki i niewystarczająco wykształconych). Edukacja nieformalna ma w tym wypadku stać się dopełnieniem edukacji formalnej w procesie kształcenia - w interesie młodzieży zagrożonej porzuceniem szkoły. - Wszystkie kraje członkowskie rozwijają systemy informacji i bazy danych, aby wyposażyć młodych EDUKACJA FORMALNA I NIEFORMALNA Studium związków pomiędzy edukacją formalną i nieformalną

19 ludzi w wiedzę o możliwościach zatrudnienia i dokształcania. Zadaniem edukacji nieformalnej powinna być pomoc młodzieży w umiejętnym wykorzystaniu środków i kanałów elektronicznych i innych, służących do zdobywania potrzebnych informacji. Najdalej idąca propozycja zintegrowania różnych typów nauczania została przedstawiona na konferencji Rady Europy w Lizbonie w 2000 roku. We wnioskach zaproponowano transformację szkół i centrów szkoleniowych w wielozadaniowe lokalne centra edukacji, podłączone do internetu i dostępne dla osób w każdym wieku. Obecnie w niemal wszystkich krajach członkowskich można znaleźć przykłady uczących się obszarów [learning region] z lokalnymi i regionalnymi centrami zdobywania wiedzy. W większości przypadków ich celem jest dostosowanie formalnego przygotowania zawodowego, miejscowego rynku pracy i działań na rzecz lokalnej społeczności. We wszystkich tych przykładach edukacja nieformalna spełnia (lub powinna spełniać) funkcję smaru w machinie społecznej - przez odgrywanie roli doradcy młodych ludzi i ich obrońcy przed zbyt utylitarną postawą społecznych działaczy. W krajach kandydujących do Unii wspomniane wyżej strategie są daleko mniej rozwinięte. Wiodącą rolę odgrywają tu organizacje pozarządowe, jednakże ich podstawowym problemem jest brak koordynacji. Wraz z akcesją tych krajów do Unii, należy się spodziewać znacznej poprawy. Wiele już zrobiono w instytucjach europejskich na rzecz przygotowań do transformacji. 4. EDUKACJA NIEFORMALNA W KRA JACH POSTKOMUNISTYCZNYCH Związek pomiędzy edukacją formalną i nieformalną w krajach postkomunistycznych należy rozważać z innego punktu widzenia. Od upadku komunizmu przejście pomiędzy szkołą a pracą straciło swój poprzedni charakter. Z dnia na dzień zabrakło dobrze znanych wcześniej dróg budowania normalnego życiorysu, prowadzących od nauki do kontrolowanego przez państwo rynku pracy, który zapewniał zatrudnienie. Młodzi ludzie musieli się dostosować do zupełnie nowej sytuacji, która nie pozwalała na stawianie prognoz; przyszłość pozostawała otwarta i nieprzewidywalna. Charakterystyczną cechą zmian dotyczących edukacji w tych krajach, było jej odpolitycznienie, a także załamanie monopolu państwowego. Pozwoliło to na zakładanie szkół prywatnych i wyznaniowych. Po raz pierwszy od wielu dekad rodzice i uczniowie uzyskali prawo wyboru ścieżek edukacji zgodnie z możliwościami i zainteresowaniami. Zmiany obejmowały nowe prawa w dziedzinie edukacji, reformy strukturalne (autonomia szkół) i nowe programy. 31 Co charakterystyczne, poczucia frustracji z powodu szkoły i braku motywacji, częstych u zachodnioeuropejskich studentów, nie odczuwa się w społeczeństwach Europy Wschodniej. Tam młodzi chętnie uczą się w szkole. Jednocześnie praca na rzecz młodych straciła swą wartość, a idee organizacji młodzieżowych uległy głębokiej dewaluacji. Poddane uprzednio kontroli państwa oraz partii rządzącej, zostały w systemie komunistycznym pozbawione swej najważniejszej zalety dobrowolności udziału. Aby przekonać młodzież, że warto uczestniczyć w edukacji nieformalnej, należy jej nadać nową, atrakcyjną formę. 32 Ważną rolę odgrywają w tym organizacje pozarządowe (dla młodzieży). Rada Europy wspiera realizację tego zadania poprzez organizowanie seminariów i programów. Mają one na celu upowszechnienie idei głoszących, że edukacja nieformalna jest związana z obowiązkiem obywatelskim, demokratyczną wymianą informacji, międzykulturowym uczeniem się oraz rozwijaniem zainteresowań i dbaniem o swoje interesy. 33 Choć możliwe są nowe drogi rozwoju, ich wybranie może przynieść efekty trudne do przewidzenia. Niezbyt płynny jest proces przejścia od szkoły do zawodu, zaś płace dla młodych dramatycznie się zmniejszyły. Młodzi Europejczycy ze Wschodu nie mogą - jak niegdyś - polegać na pomocy państwa w przypadku bezrobocia. Są uzależnieni od własnej inicjatywy i pomocy rodziców. Formalna edukacja oznacza dla nich warunek wstępny i absolutnie konieczny dla zwiększenia szans na rynku pracy. Jednocześnie zaś jest wysoce niepewną inwestycją, z uwagi na wysoki poziom bezrobocia wśród młodzieży. Tak więc to, co jest określane jako problem edukacji nieformalnej w krajach zachodnich instrumentalizacja wskutek ścierania się ekonomicznych interesów musi być inaczej analizowane w kontekście krajów Europy Wschodniej. Byłoby dobrze, gdyby projekty i systemy dokształcania w ramach edukacji nieformalnej stanowiły dla młodzieży sposób pokazania pracodawcom własnej wartości i wartości posiadanych dyplomów i kompetencji. Młodzi z Europy Wschodniej żyją jednocześnie w trzech czasach: przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. 34 W porównaniu ze swymi rówieśnikami z Europy Zachodniej, warunki ich życia przypominają te z XIX i początku XX wieku: skrajna bieda, ledwo egzystująca gospodarka, brak mobilności, skostniałe tradycje (szczególnie w relacjach między płciami) i uzależnienie od rodziców. Jednocześnie młodzi stykają się ze współczesnością i nowoczesnością: w kontekście nowoczesnej edukacji, większej mobilności, demokracji i emancypacji kobiet. A co więcej: w wyniku globalizacji mają kontakt z gospodarkami, opartymi na zaawansowanych technologiach w dziedzinie informatyki i komunikacji oraz różnymi młodzieżowymi stylami kulturowymi. Oznacza to, że edukacja nieformalna musi służyć różnym grupom młodzieży, które mają odmienne problemy. Młodym osadzonym w przeszłości, którzy zamieszkują na wsi, należy pomóc w pierwszej kolejności w zdobyciu wystarczającego, wyższego wykształcenia ogólnego i zawodowego. Edukacja nieformalna mogłaby im pomóc znaleźć drogę do osiągnięcia tego celu. Osadzeni w teraźniejszości i w przyszłości młodzi ludzie, mieszkający przeważnie w miastach, chcą osiągnąć wyższe pułapy edukacji ogólnej i zdobyć kwalifikacje w dziedzinie technologii informatycznych i komunikacyjnych, biegłości językowej. Chcą być przygotowani do większej mobilności w aspekcie kulturowym i ekonomicznym. Ci młodzi ludzie wykorzystają nieformalną edukację, aby zdobyć pożądane umiejętności poprzez przystąpienie do europejskich programów wymiany oraz uczestnictwo w organizacjach pozarządowych. Jednakże fundamentalnym problemem wszystkich młodych ludzi w tych krajach pozostaje bezrobocie. Do chwili obecnej Rada Europy oceniła politykę do spraw młodzieży w dwóch byłych krajach komunistycznych: w Rumunii i na Litwie. 35 W obu przypadkach stwierdza się, że budowanie od nowa form pracy z młodzieżą i innych form nieformalnej edukacji jest palącą koniecznością. Młodzi ludzie muszą uzyskać prawo do niezależności i do godnego życia. Ale wartości, jakimi są aktywne obywatelstwo i zaangażowanie, nabierają prawdziwego znaczenia dla młodych tylko wtedy, kiedy mogą oni zadbać o siebie pod względem ekonomicznym i budować życiorysy edukacyjno - zawodowe w procesie, na który mają wpływ i którym sami zarządzają. Organizacje pozarządowe i europejskie programy dla młodych mogą sprawić, że młodzi będą potencjalnie interesującymi kandydatami dla pracodawców, niestety mogą tego dokonać tylko w ograniczonym zakresie. Faktycznie problem bezrobocia jest natury czysto ekonomicznej i nie może być rozwiązany poprzez edukację nieformalną. Dylemat ten o wiele bardziej dotyczy edukacji nieformalnej w krajach Europy Wschodniej niż Zachodniej. W takim razie, czy europejska strategia dla krajów postkomunistycznych powinna koncentrować się na pogłębieniu związków pomiędzy sektorem gospodarki i edukacji nieformalnej? I tu znów wracamy do znanego problemu: jaki kształt powinny przybrać relacje pomiędzy formalną (ogólną, zawodową) edukacją a nieformalną (aktywne obywatelstwo, zaangażowanie)? W żadnym kraju nie ma dalekosiężnej wizji, łączącej obie te formy edukacji. Ma to szczególnie dotkliwe następstwa w krajach kandydujących do Unii (a także w południowoeuropejskich, takich jak Hiszpania). 5. EDUKACJA NIEFORMALNA A NAUKA ZAWODU; PROBLEMY OCENY Jedną z głównych, jeśli nie główną, doktryną europejskiej polityki do spraw młodzieży jest integracja młodych z rynkiem pracy. Zakłada się, że bezrobocie młodych stanowi skrótową drogę do społecznej segregacji. Środki przedsiębrane, tak na skalę krajową, jak europejską, mają prowadzić do zatrzymania młodych lu EDUKACJA FORMALNA I NIEFORMALNA Studium związków pomiędzy edukacją formalną i nieformalną

20 dzi albo w sektorze edukacji, albo zatrudnienia. W takiej polityce rola edukacji nieformalnej jest decydująca, choć dyskusyjna. W kształceniu zawodowym dydaktykę i programy edukacji nieformalnej wykorzystuje się zarówno w, jak i poza formalnymi instytucjami, aby wytypować młodych ludzi znajdujących się w niestabilnej sytuacji życiowej i zaproponować im podniesienie kwalifikacji oraz - w perspektywie - możliwość znalezienia zatrudnienia. Edukacja nieformalna, niegdyś kojarzona z pracą na rzecz rozwoju miękkich kompetencji, działaniem, podejmowanym w czasie wolnym, jest obecnie ściślej definiowana i finansowana jako środek służący wyrównaniu braków kwalifikacji zawodowych młodzieży. Z jednej strony taka zmiana posłużyła podniesieniu pozycji edukacji nieformalnej, która stała się niezbędna w walce z bezrobociem. Z drugiej zaś strony - edukacja nieformalna straciła wiele ze swego autonomicznego statusu i jest uzależniona od wymogów szkolenia zawodowego i potrzeb rynku pracy. Edukacja nieformalna w swojej idei obiecuje młodym ludziom samorealizację i swobodę uczestniczenia w tym, co oferuje, zależnie od okoliczności. Poprzez edukację nieformalną młodzi mogą poznać swoje potrzeby, mocne strony i słabości w okresie dojrzewania. A to pomaga im stać się samowystarczalnymi dorosłymi. Dzięki korzystaniu z możliwości, oferowanych przez edukację nieformalną, młodzi powinni uświadomić sobie kwestię aktywnego uczestnictwa w instytucjach społecznych i procesie podejmowania decyzji. Jednakże, z punktu widzenia młodych ludzi, kluczowe przesłanki edukacji nieformalnej to teoria. W realnym życiu biorą oni udział w szkoleniach, w wyniku których i tak trafiają do nisko opłacanej, niestałej i nieciekawej pracy. W coraz większym stopniu edukacja nieformalna służy naprawianiu zaniedbań formalnego systemu edukacji, zwłaszcza w sferze kształcenia zawodowego, w wyniku którego w świat wychodzi coraz większa liczba niedopasowanych do rynku pracy. Ale jest też lekiem na małą elastyczność rynku pracy, który nie może wchłonąć wszystkich młodych, opuszczających szkoły. Dla edukacyjnie niedopasowanych zbyt wcześnie kończących naukę, pozbawionych motywacji, sfrustrowanych, nie osiągających sukcesów w szkole oraz bezrobotnych, twarda wersja edukacji nieformalnej może być ostatnią deską ratunku, aby w ogóle otworzyć przed sobą rynek zatrudnienia. Ale takie programy będą skuteczne w podniesieniu motywacji młodych ludzi tylko wtedy, gdy zastosowane w nich zostaną indywidualne strategie podejścia do uczestników. Innymi słowy, programy edukacji nieformalnej pomogą w przystosowaniu do rynku pracy najtrudniejszych do włączenia grup młodzieży, jeśli zapewnią to, czego nie daje lub nie może dać szkolenie zawodowe. A mianowicie czas, poświęcany każdemu z osobna uczestnikowi, indywidualne doradztwo i poradnictwo oraz jak najlepsze dopasowanie środków zaradczych do życiowych potrzeb i możliwości danej osoby. W krajach z wystarczającą podażą siły roboczej, głównie południowoeuropejskich i w Zjednoczonym Królestwie, bodźce do tworzenia miejsc pracy muszą pochodzić od państwa. Są to np. dopłaty do wynagrodzeń dla pracodawców, prace w sektorze publicznym, propagowanie samozatrudnienia itp. Te kraje przeprowadziły dalekosiężne reformy edukacyjne w celu rozwoju kształcenia zawodowego i włączenia go do systemu edukacji formalnej. Wzorcowym przykładem jest tutaj dualny model niemiecki. Reformy te prowadzą do wydłużenia okresu kształcenia i tym samym opóźnienia momentu wejścia na rynek pracy. Główną funkcją edukacji nieformalnej jest tutaj łagodzenie skutków edukacyjnych fiask. W krajach z ciasnym rynkiem pracy, o relatywnie niskim poziomie bezrobocia (wśród młodzieży), takich, jak w szczególności Holandia, rola edukacji nieformalnej jest odmienna. Programy są tu tworzone, by proponować rozmaite zajęcia obok lub jako część formalnego nauczania i zwiększyć możliwości zatrudnienia młodzieży poprzez indywidualne poradnictwo. W takich krajach edukacja nieformalna może pozostać przy swych bazowych zadaniach: to jest identyfikowaniu potrzeb młodzieży i pomaganiu w poszukiwaniu możliwości ich zaspokojenia. Ale i tu daje się odczuć napięcie pomiędzy polityką sektora miękkiego i twardego : z jednej strony kładzie się nacisk na gospodarczą użyteczność, a z drugiej na samorealizację. 36 W jaki więc sposób można uchronić edukację nieformalną od rozdziału na twardą i miękką albo, inaczej, na bardziej zinstrumentalizowaną, zorientowaną na kwalifikacje, oraz na pozwalającą na większą swobodę i związaną z dziedzinami takimi, jak wolontariat i wypoczynek? Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy dokonać analizy polityki, dotyczącej spraw młodzieży, danego kraju członkowskiego lub kandydującego do Unii. Trzeba określić, czy ta polityka odnosi się raczej do struktury i stara się sprostać systemowym wymogom szkolnictwa oraz rynku pracy, czy raczej jest skierowana do młodego człowieka i bierze pod uwagę potrzeby jego edukacyjno - zawodowej biografii. 37 Chociaż edukacja nieformalna jest przede wszystkim sprawą państw, ma też swój szczebel europejski. Instytucje w Europie aktywnie działają w celu stworzenia ponadnarodowych norm postępowania w edukacji, które mogłyby stymulować sektory kształcenia formalnego i nieformalnego. Jedną z najbardziej wartościowych inicjatyw jest umowa o ustanowieniu szesnastu wskaźników jakości [quality indicators], odnoszących się do wszystkich szkół europejskich. 38 Ale jednocześnie należy zauważyć, że niewiele wysiłku włożono, by wyraźnie określić w tym dokumencie rolę edukacji nieformalnej, choć zauważono, że Podstawowymi warunkami dla aktywnego obywatelstwa, zatrudnienia i spójności społecznej są: wysoki poziom wiedzy, kompetencje i umiejętności. (str. 5). Wspomina się też o ustawicznym kształceniu. W innym dokumencie, poświęconym temu ostatniemu zagadnieniu, mówi się: W ostatnim dziesięcioleciu państwa europejskie zaczęły wprowadzać metody i instytucje służące ocenie i uznawaniu wiedzy zdobytej poza formalnymi systemami szkolnictwa i szkolenia (...). Badanie tych instrumentów ujawnia brak w krajach członkowskich paneuropejskiego podejścia. 39 W przeglądzie sytuacji edukacji formalnej w Europie Bjornavold rozróżnia pięć grup krajów: 40 - Stosujące podejście dualne (Niemcy i Austria), odnoszące się z pewną niechęcią do uznawania edukacji nieformalnej na jej własnych warunkach i raczej wiążące ją z potrzebami systemowymi; - Stosujące podejście śródziemnomorskie (Grecja, Włochy, Hiszpania i Portugalia), z pozytywnym nastawieniem do edukacji nieformalnej jako do zbiornika zasobów dla gospodarek; - Stosujące podejście nordyckie (Finlandia, Norwegia, Szwecja i Dania), z zaawansowanymi strategiami integracji formalnej i nieformalnej edukacji; - Stosujące państwowe standardy profesjonalnych kompetencji i dające możliwość ich potwierdzenia w testach (National Vocational Qualifications) - (Zjednoczone Królestwo, Irlandia i Holandia). W państwach tych akceptowanym jest model edukacji i szkolenia, zorientowanych na wyniki. Istnieje przyzwolenie na uczenie się poza formalnymi instytucjami kształcenia i szkolenia; - Gdzie funkcjonują otwarte [opening up] dyplomy i zaświadczenia (Francja i Belgia); szczególnie Francja należy do krajów najbardziej zaawansowanych w rozwijaniu metodologii i strategii oceny w nieformalnej edukacji. Można tu dodać jeszcze szóstą grupę krajów kandydujących do Unii w których edukacja nieformalna stoi na progu rozwoju i zinstytucjonalizowania. Jak udowadnialiśmy, skutki transformacji ekonomicznej w tych krajach są tak dotkliwe dla młodych ludzi, że istnieje ryzyko, że za najbardziej pilne zadanie edukacji nieformalnej uznane zostanie skoncentrowanie się na tych kwalifikacjach, których posiadanie jest dobrze widziane na rynku pracy. Mogłoby to jednak stać się z uszczerbkiem dla rozwoju osobistego i zaangażowania uczestników nieformalnych form edukacji. Trzeba dodać też, że przeszkodą jest w przypadku tych państw niedostateczne finansowanie instytucji edukacji nieformalnej przez państwo. Jednakże tak ograniczony punkt widzenia doprowadziłby w istocie do poważnych braków, zarówno w sektorze gospodarczym, jak i politycznym. Powiązanie gospodarczego i politycznego zaangażowania młodzieży jest być może nawet bardziej istotne w krajach kandydujących do Unii niż członkowskich. W tych drugich (choć w żadnym razie nie we wszystkich) istnieją dłuższe tradycje pracy z młodzieżą. Należy jednak przyznać, że we wszystkich krajach europejskich istnieje zagrożenie definiowania edukacji nieformalnej w sposób semantycznie niepełny jako służki wymogów gospodarki EDUKACJA FORMALNA I NIEFORMALNA Studium związków pomiędzy edukacją formalną i nieformalną