Lucjan Adamczuk. Badanie postaw religijnych i społecznych w archidiecezji poznańskiej

Transkrypt

1 Lucjan Adamczuk Badanie postaw religijnych i społecznych w archidiecezji poznańskiej Wstęp Archidiecezja poznańska należy do najstarszych na terenie Polski. Jej powstanie wiąże się ze zbudowaniem przez Mieszka I katedry i ustanowienie w 968 roku biskupstwa w Poznaniu, pierwszego w Polsce i obejmującego całe państwo, nie podległe żadnemu metropolicie, tylko wprost zależne od Stolicy Apostolskiej. Wtedy też do Poznania przybywa, ustanowiony przez papieża Jana XIII, biskup Jordan, pierwszy biskup poznański, który zapoczątkował historię polskiej hierarchii kościelnej. Diecezja poznańska w 1000 roku nie została poddana nowo utworzonej, pierwszej Polsce metropolii gnieźnieńskiej, weszła w jej granice dopiero około 1075 roku. Wówczas przy podziale biskupstw pozostawiono przy niej część Mazowsza (późniejszy archidiakonat warszawski). W XVIII wieku biskupi poznańscy próbowali nawet przyjąć tytuł biskupów poznańskich i warszawskich. Na skutek rozbiorów mazowiecka część diecezji poznańskiej wraz z Warszawą została oddzielona od Poznania i w 1798 roku otrzymała własne biskupstwo. Archidiecezja poznańska w swej północnej i zachodniej części obejmowała parafie, tworzące oficjalat wałecki (jego kolejna siedziba: Kalisz Pomorski, Tuczno, Wałcz) oraz parafie dekanatu wschowskiego, częściowo czarnkowskiego (Piła, Trzcianka) i zbąskiego. Gdy po I wojnie światowej parafie te znalazły się w granicach Niemiec, poddano je utworzonej w 1925 roku niezależnej prałaturze pilskiej. Bulla De salutate animarum papieża Piusa VII z 1821 roku, nadając nową organizację Kościołowi katolickiemu w państwie pruskim, połączyła diecezję poznańską z archidiecezją gnieźnieńską unią personalną na zasadzie równorzędności. Diecezja poznańska podniesiona została do rangi archidiecezji stąd arcybiskup gnieźnieński i poznański, a nie gnieźnieńsko-poznański. Osobne były instytucje diecezjalne: kapituła katedralna (poznańska otrzymała nazwę kapituły metropolitalnej, tak jak gnieźnieńska), konsystorz generalny i seminarium duchowne. W Poznaniu znajdowała się rezydencja arcybiskupa. Jego wybór dokonywany wspólnie przez obie kapituły odbywał się raz w Gnieźnie, raz w Poznaniu. Unia personalna została uchylona czasowo (pro hac vice) w 1946 roku, gdy arcybiskup gnieźnieński i poznański, kardynał August Hlond został mianowany arcybiskupem warszawskim, nadal pozostając gnieźnieńskim. Po raz drugi uchylono tę unię w 1948 roku, gdy arcybiskupem gnieźnieńskim i warszawskim został Stefan Wyszyński. Prawa metropolitalne Poznania, nabyte w 1821 roku, potwierdziła Stolica Apostolska 28 listopada 1972 roku w czasie pasterzowania ks. abpa Antoniego Baraniaka. W dniu 25 marca 1992 roku Stolica Apostolska wydała bullę Totus Tuus Poloniae Populus, mocą której dziewięć południowych dekanatów archidiecezji poznańskiej zostało włączonych do utworzonej w tym dniu diecezji kaliskiej, stanowiącej diecezję sufraganalną Metropolii Poznańskiej. W roku 2004, w związku z utworzeniem w Polsce 2 nowych diecezji: świdnickiej i bydgoskiej, powierzchnia diecezji poznańskiej została zmniejszona o 26 parafii (dekanaty: 1 / 6

2 Chodzież (10 parafii), Goślina (6 parafii), Kostrzyń (3 parafie), Rogoźno (7 parafii). Parafie te znalazły się w granicach diecezji gnieźnieńskiej wraz 90 tys. wiernych i 44 kapłanami. * * * Kościół poznański odgrywał bardzo istotna rolę w kształtowaniu oświaty i kultury narodowej tworząc gęstą sieć szkół parafialnych i sprawując nad nimi mecenat. Miało to szczególne znaczenie dla przetrwania kultury polskiej w okresie zaborów, kiedy władze pruskie rozpoczęły politykę germanizacyjną wobec ludności polskiej. Okres ten przeszedł do historii pod nazwą Kulturkampfu. Władze pruskie karały duchowieństwo za wspieranie polskości. Uwięzionych zostało 77 księży, ukaranych grzywną 116. Rozliczne represje przyniosły jednak skutek odwrotny do zamierzonego w postaci dalszego umocnienia autorytetu Kościoła i duchowieństwa wśród Wielkopolan. Duchowieństwo Wielkopolski aktywnie uczestniczyło w walkach narodowo-wyzwoleńczych (niemal masowo w Powstaniu Wielkopolskim w 1918/1919 roku), w pracach organicznych (kierując towarzystwami przemysłowymi, spółkami kredytowo-oszczędnościowymi, kółkami rolniczymi, czytelniami ludowymi itp.) oraz zdecydowanie zabiegało o sprawy narodowe, również na forum parlamentarnym. Okupacja hitlerowska ( ) stanowiła kolejne tragiczne doświadczenie dla archidiecezji. Władze okupacyjne zarządziły zamknięcie katedry oraz niemal wszystkich kościołów. Na terenie całej archidiecezji czynnych było jedynie 15 kościołów dla Polaków i 15 dla Niemców. Świątynie ograbiono ze sprzętu liturgicznego, pozbawiono je cennych zabytków. Duchowieństwo więziono, osadzano w obozach koncentracyjnych, starszych kapłanów skazywano na banicję. Wymordowano 240 kapłanów diecezjalnych. Praca duszpasterska odbywała się w wybranych kościołach tylko w niedziele, w oznaczonych godzinach i ograniczała się do Mszy św., udzielania sakramentów świętych i pogrzebów. Katechizacja dzieci i młodzieży była zakazana. Po zakończeniu działań wojennych kolejni ordynariusze: abp Walenty Dymek, abp Antoni Baraniak i abp Jerzy Stroba podejmowali energiczne i skuteczne działania dla odbudowy struktur kościelnych i życia religijnego. Obecnie, pod rządami abpa Stanisława Gądeckiego, diecezja poznańska troszczy się o życie religijne 1 ml 500 tys. mieszkańców w ramach 398 wspólnot parafialnych dysponując 784 obiektami sakralnymi (w tym 309 kaplicami). W pracy duszpasterskiej bierze udział 791 kapłanów przy wsparciu 235 braci i 1309 sióstr zakonnych. W seminarium przygotowuje się do jej podjęcia 138 alumnów diecezjalnych i 205 zakonnych. Statystyki życia religijnego w diecezji wskazują, iż jest ono w pełni ukształtowane: w 2004 r włączono do wspólnoty wiernych przez chrzest osób. Do pierwszej komunii przystąpiło 20 tys. dzieci i tyleż samo do bierzmowania. Sakramentu małżeństwa udzielono 4075 razy. Środowisko demograficzne i społeczno-ekonomiczne archidiecezji Diecezja poznańska zajmuje terytorium o powierzchni 9 tys. km2 na którym żyje tys. mieszkańców. Z danych statystycznych GUS wynika, że struktura demograficzna ludności diecezji nie odbiega od struktury wielu ludności Polski. kobiety stanowią 51,5% populacji (Polska 51,6%), a mężczyźni 48,3% (Polska 48,4%). Z punktu widzenia wieku najistotniejsze są 3 kategorie: wiek przedprodukcyjny (0-17 lat) 24,2%, (Polska 23,2%), wiek produkcyjny 2 / 6

3 62% (Polska 61,8%) i wiek poprodukcyjny (od 60 roku kobiety i 65 roku mężczyźni) 13,8% (Polska 15%). Sytuacja demograficzna diecezji jest w miarę korzystna i charakteryzuje się dodatnim wskaźnikiem przyrostu naturalnego wynoszącym +841 osób, co na tle zerowego przyrostu w skali kraju jest wynikiem pozytywnym. Dla rozwoju demograficznego istotne znaczenie ma proces kształtowania się rodzin. W diecezji poznańskiej utrzymuje się on na średnim poziomie krajowym o czym świadczy fakt, iż na 100 zawieranych małżeństw przypada 21 rozwodów. Wskaźnik ten jest w diecezjach o wysokim poziomie urbanizacji znacznie wyższy: w łódzkiej 35, warszawskiej 31, ale w diecezji tarnowskiej wynosi tylko 9 a średnia dla Polski to 20 rozwodów. Archidiecezja poznańska należy do średnio zurbanizowanych: w miastach mieszka 65% ludności a na wsi 35%. Są to wskaźniki zbliżone do ogólnopolskich: 61,8% ludności w miastach i 38,2 na wsi. Największa część ludności utrzymuje się z pracy w przemyśle i budownictwie 32% (Wykres 1.). W usługach nierynkowych pracowało 17%, a w usługach rynkowych 28%. W rolnictwie i leśnictwie pracuje 22%. Zwraca uwagę duży udział pracujących w usługach: łącznie 46% zatrudnionych znajduje dla siebie zatrudnienie w tym dziale gospodarki. Ograniczony rynek pracy ma wpływ na poziom bezrobocia bez pracy pozostawało w diecezji w 2000r osób. Bezrobociem zagrożeni są szczególnie ludzie młodzi w wieku do 24 lat, którzy stanowią 35% bezrobotnych. (Wykres 2.) Osoby w wieku lata to 26% bezrobotnych a w wieku lata 24%. Najmniej bezrobotnych znajduje się w grupie wieku lata 16% i powyżej 55 roku życia 1%. Wysoki poziom bezrobocia wśród młodych wiąże się z poziomem wykształcenia. Najliczniejsza grupę bezrobotnych stanowią ludzie z wykształceniem zasadniczym zawodowym 37% i podstawowym 31%. Wykształcenie średnie techniczne i ogólne ma 29%, a z wyższe tylko 3%. Bezrobocie, aczkolwiek nieco mniejsze niż w innych diecezjach stanowi jeden z ważniejszych problemów społecznych w archidiecezji, z którym zmaga się w miarę swoich możliwości również kościół i z tego powodu przytoczenie powyższych danych wydaje się uzasadnione. Metoda i technika badania Badanie, którego wyniki zostaną w tej publikacji, przekazane zostało na zlecenie abpa St. Gądeckiego Instytutowi Statystyki Kościoła Katolickiego SAC. Badania takie Instytut realizuje od 1997 r. poprzez swoją wyspecjalizowaną placówkę badawczą Ośrodek Sondaży Społecznych OPINIA. Badania te opierają się na dorobku teoretycznym i metodologicznym socjologii religii zapoczątkowanej na KUL przez ks. prof. W. Piwowarskiego. Doświadczenia badawcze ISKK pozwoliły na rozwinięcie i wzbogacenie tego dorobku oraz stworzenie własnego standardu socjologicznych badań empirycznych na potrzeby diecezji. Do standardu tego należy również unikatowy w skali światowej monitoring poziomu aktywności religijnej (dominicantes 3 / 6

4 i communicantes) prowadzony nieprzerwanie od 1980 r. we wszystkich diecezjach w Polsce na poziomie parafii. Dane uzyskane z tego monitoringu stanowią bardzo wiarygodne i cenne źródło informacji o życiu religijnym w diecezji. Informacje te mogą być również uzupełniane przez kościelne i świeckie dane statystyczne gromadzone przez ISKK i publikowane samodzielnie oraz wspólnie z GUS. Informacje statystyczne o strukturze i funkcjonowaniu diecezji, oraz sformułowane przez jej ordynariusza oceny wnioski i spostrzeżenia, umożliwiły podjęcie decyzji, co do zakresu przedmiotowego i podmiotowego badania socjologicznego. Uznano, że badanie powinno mieć charakter diagnostyczny z orientacją na określone problemy specyficzne dla diecezji. Wzorem podobnych badań przeprowadzonych w innych diecezjach postanowiono, że problematyka ta znajdzie najlepszą egzemplifikację w danych zgromadzonych poprzez badanie postaw społeczno religijnych. Uznano również, że najskuteczniejszą metodą badania będzie wywiad kwestionariuszowy przeprowadzony na reprezentatywnej próbie mieszkańców diecezji. Zakres tematyczny badania obejmie następujące kategorie zagadnień: wiara i wiedza religijna, praktyki religijne, stosunek do religii i kościoła, postawy społeczne i polityczne, zwyczaje religijne, wartości i postawy moralne, integracja z diecezją, parafią i środowiskiem lokalnym. Dla uzyskania informacji o takim zakresie tematycznym, zespół badawczy Ośrodka Sondaży Społecznych OPINIA ISKK przygotował narzędzie badawcze w postaci kwestionariusza wywiadu zwierającego 74 pytań. Pytania te skonstruowano w taki sposób, aby uzyskać możliwość porównania wyników z danymi z badań przeprowadzonych w innych diecezjach i w badaniach ogólnopolskich. Dobór próby i charakterystyka badanej zbiorowości Ponieważ założono, iż wyniki badania powinny być reprezentatywne dla dorosłych mieszkańców archidiecezji konieczne było zastosowanie złożonego, losowego doboru próby. Procedura doboru zakładała wielostopniowy, warstwowy schemat losowania. Biorąc pod uwagę koszty wywiadów i dostępne środki na ich realizację ustalono, że próba liczyć będzie 800 osób pełnoletnich z terenu z wszystkich dekanatów diecezji. Przy losowaniu uwzględniono dobór w ramach 4 warstw: płci wieku, wykształcenia i charakteru miejsca zamieszkania. Badanie terenowe zrealizowane zostało przez Ośrodek Sondaży Społecznych ISKK w Warszawie, w maju 2005 r. przy udziale studentów 3 roku socjologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Zgromadzono 695 kwestionariuszy co stanowi 87% zaplanowanych wywiadów. Analiza uzyskanych wyników pozwoliła ustalić, iż wśród badanych znalazło się 28,2 % mieszkańców wsi i 71,8% mieszkańców miast. Z demograficznego punktu widzenia zrealizowana próba nie budzi zastrzeżeń, gdyż istniejące różnice w podziale na płeć mieszczą się w obszarze błędu statystycznego: mężczyźni 48,1%, kobiety 51,2 %). Należy tu przypomnieć, iż badaniem objęte były osoby w wieku 18 i więcej lat. Przegląd uzyskanych danych wskazuje, iż kategoria młodzieży (18 25 lat) liczy w próbie 24,9%, a kategoria lat 15%. Osób w wieku najwyższej aktywności zawodowej lat zbadano 23,7%, a osób liczących lat 16,4%. Kategoria osób najstarszych, to znaczy powyżej 60 roku życia, jest w próbie dość liczna 19,6%. 4 / 6

5 Istotną cechą sytuacji demograficznej w archidiecezji jest struktura ludności z punktu widzenia stanu cywilnego. Najliczniejsza jest kategoria osób o ustabilizowanym stanie cywilnym, to znaczy małżeńskim ze ślubem kościelnym 50,6%, a ze ślubem cywilnym 2,2%. W stanie wolnym znajduje się 31,7% osób, rozwiedzionych jest 4,5%, a będących w stanie wdowim 10,5%. Istotnym aspektem sytuacji demograficznej jest charakterystyka zbiorowości ze względu na strukturę rodzinną co prezentuje wykres 4. Niepokojącą cechą tej struktury jest malejąca liczba rodzin pełnych (oboje rodzice i dzieci 50,4%) i trzypokoleniowych (rodzice, dzieci, dziadkowie 17,1%). Powiększają się równocześnie kategorie rodzin bezdzietnych 4,2%, i niepełnych 7,5%. Sytuację rodzinną charakteryzuje dość wyraziście proporcja rodzin pełnych i niepełnych. W badanej zbiorowości do rodzin pełnych (rodzice i dziecko + rodzice dzieci i dziadkowie) należało 67,5% osób a do niepełnych (bezdzietne, samotne matki i ojcowie) 11,7%. Liczby te są obarczone pewnym błędem wynikającym stąd, iż dla 11,5% badanych nie określono stanu rodzinnego. Ważną cechą społeczną mającą wpływ na postawy religijne jest poziom wykształcenia wiernych. Uzyskane w badaniu dane wskazują, iż jest on wyraźnie korzystniejszy na terenie diecezji niż w województwie i w kraju, co ukazuje tabl.5. Szczególnie duży jest udział osób z wykształceniem średnim 36,8%, tj. o 7,4 p% więcej niż średnia krajowa. Znacząco większy jest również udział osób z wykształceniem wyższym 14,8%, wobec średniej krajowej 10,2%. Znajduje to odbicie w strukturze społeczno-zawodowej mieszkańców archidiecezji. Trzeba przy tym zwrócić uwagę, iż dane uzyskane w badaniu socjologicznym mają wyłącznie subiektywny charakter, są bowiem ustalane na podstawie autodeklaracji samych badanych, niezależnie od ich rzeczywistej sytuacji i aktywności zawodowej. Dla sytuacji społeczno-zawodowej najbardziej charakterystycznymi wskaźnikami są odsetki pracujących i bezrobotnych. Sytuację taką, wynikająca z autooceny badanych osób, przedstawiono na wykresie 6. Wyniki wskazują, iż na obszarze diecezji odsetek pracujących zawodowo kształtuje się na niskim poziomie 37,4%, natomiast za bezrobotnych uznało się 8,3 % badanych. Poza tymi dwiema kategoriami ludności liczne są kategorie emerytów 20,9% i rencistów 10,1% ponadto: uczniowie i studenci stanowią 16%, a prowadzący gospodarstwa domowe (housekeeper) 3,6% (3% osób, nie określiło swojej sytuacji). Wyniki badania pozwoliły również ustalić wielkość podstawowych kategorii społeczno-zawodowych, niezależnie od ich aktywności zawodowej w okresie badania. Dane zawarte w tabl. 7 informują z jakim potencjałem zawodowym mamy do czynienia na terenie diecezji. Wskazują one, że 28,3% osób deklaruje się jako inteligencja i urzędnicy, 29,4% jako robotnicy, 8,3%. jako rolnicy. Przedsiębiorcy i wolne zawody to 9,2% zbiorowości. 5 / 6

6 Na zakończenie wywiadu poproszono respondentów o dokonanie oceny własnej sytuacji materialnej. Jest to oczywiście ocena całkowicie subiektywna i mierzy raczej nastroje społeczne w odniesieniu do codziennego życia, niż opisuje rzeczywista sytuacje. Niemniej jednak obrazu, jaki się wyłania z analizy wykresu 8, nie można uznać za jednostronnie pesymistyczny. Prawie 30 % badanych oceniło swoją sytuację pozytywnie a 26% negatywnie. W zestawieni z dużą liczbą ocen lokujących się na średnim poziomie 53,3%, można uznać, że informacja ta jest wiarygodna. Normal 0 21 false false false MicrosoftInternetExplorer4 s Normal 0 21 false false false MicrosoftInternetExplorer4 Przeprowadzony tu przegląd danych charakteryzujących badaną populację pod względem demograficznym, społecznym i ekonomicznym wskazuje, iż zamierzenia badawcze, mające na celu uzyskanie reprezentatywnych danych dla mieszkańców diecezji częstochowskiej, zostały zrealizowane z dostateczną dokładnością. Uzyskane wyniki mogą, więc stanowić wiarygodną podstawę do opisu i analizy postaw, poglądów i przekonań religijnych i społecznych ludności w archidiecezji poznańskiej. 6 / 6