Determinanty aktywności ekonomicznej ludności wiejskiej w Polsce

Transkrypt

1 Determinanty aktywności ekonomicznej ludności wiejskiej w Polsce

2

3 Determinanty aktywności ekonomicznej ludności wiejskiej w Polsce Włodzimierz Kołodziejczak Feliks Wysocki WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU PRZYRODNICZEGO W POZNANIU

4 KOMITET REDAKCYJNY Anna Golcz, Roman Jaszczak, Małgorzata Klimko, Jolanta Komisarek, Andrzej Krauss, Andrzej Mocek, Walenty Poczta, Julita Reguła, Waldemar Uchman (przewodniczący), Jacek Wójtowski Redaktor Działu prof. dr hab. Walenty Poczta Recenzent prof. dr hab. Grzegorz Spychalski, Politechnika Koszalińska Praca naukowa została sfinansowana ze środków na naukę Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w latach , w ramach projektu badawczego nr NN , nt.: Determinanty aktywności ekonomicznej ludności wiejskiej w Polsce. Możliwości pozyskiwania pozarolniczych źródeł dochodów. Książkę w wersji elektronicznej można pobrać bezpłatnie ze strony Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu Poznań 2015, Poland Włodzimierz Kołodziejczak, Feliks Wysocki Utwór w całości ani we fragmentach nie może być powielany ani rozpowszechniany za pomocą urządzeń elektronicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich ISBN Redakcja Anna Tuchołka Skład i łamanie Stanisław Tuchołka Projekt okładki Exemplum WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU PRZYRODNICZEGO W POZNANIU ul. Witosa 45, Poznań tel./faks , wydawnictwo@up.poznan.pl Nakład 100 egz. Wydanie I. Ark. wyd. 19,5. Ark. druk. 12,4. Wydrukowano w Zakładzie Graficznym Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu ul. Wojska Polskiego 67, Poznań zakgraf@up.poznan.pl

5 SPIS TREŚCI WPROWADZENIE ZAGADNIENIA WSTĘPNE Cel badań Zakres pracy Materiały źródłowe i założenia metodyczne AKTYWNOŚĆ EKONOMICZNA, MECHANIZM RYNKU PRACY I BEZROBOCIE TEORETYCZNE PODSTAWY ANALIZY Aktywność ekonomiczna ludności wiejskiej kryteria identyfikacji Mechanizm rynku pracy oraz podstawowe rodzaje bezrobocia Bezrobocie strukturalne i koniunkturalne Płacowe i pozapłacowe determinanty bezrobocia Czynniki kształtujące bezrobocie rzeczywiste Płacowe determinanty bezrobocia Pozapłacowe determinanty bezrobocia ZASOBY PRACY W POLSCE OGÓŁEM I NA WSI ORAZ ICH WYKORZYSTANIE AKTYWNOŚĆ EKONOMICZNA LUDNOŚCI Przemiany demograficzno-społeczne w Polsce i na wsi Zasoby pracy w Polsce i na wsi w latach Potencjalne i rzeczywiste zasoby pracy w Polsce ogółem i na wsi Ludność aktywna zawodowo według grup wieku i wykształcenia Pracujący według grup wieku i wykształcenia Bezrobotni według grup wieku i wykształcenia

6 Bezrobocie długookresowe Bierni zawodowo według wieku i wykształcenia Regionalne zróżnicowanie zasobów pracy Zróżnicowanie sytuacji zawodowej ludności rolniczej i bezrolnej Bezrobocie ukryte na wsi polskiej próba oszacowania skali zjawiska PRZEPŁYWY NA RYNKU PRACY I BEZROBOCIE RÓWNOWAGI Metoda przepływów na rynku pracy i szacowanie bezrobocia równowagi Metoda przepływów na rynku pracy (IOA) Metody szacowania poziomu bezrobocia równowagi Zmiany aktywności ekonomicznej ludności w latach Aktywność ekonomiczna ludności w Polsce i na wsi ze względu na jej wybrane cechy Aktywność ekonomiczna ludności w Polsce i na wsi ze względu na województwo zamieszkania WIELOMIANOWE MODELE LOGITOWE PRZEPŁYWÓW NA RYNKU PRACY W POLSCE I NA WSI Założenia metodyczne i materiały źródłowe Analiza ilorazów szans (ryzyka) zmiany stanu aktywności ekonomicznej według wybranych cech ludności Analiza prawdopodobieństwa zmiany stanu aktywności ekonomicznej według wybranych cech ludności PODSUMOWANIE LITERATURA

7 WPROWADZENIE Reformy społeczno-gospodarcze, jakie wprowadzono w Polsce w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, oprócz oczekiwanych i społecznie aprobowanych rezultatów, przyczyniły się do wystąpienia wielu niekorzystnych zjawisk, do których należy zaliczyć bezrobocie (jako jedno z najbardziej groźnych) oraz zwiększenie skali dezaktywizacji zawodowej społeczeństwa. Racjonalizacji zatrudnienia i upadkowi wielu branż towarzyszyło wejście na rynek pracy wyżu demograficznego z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku. Na początku lat dziewięćdziesiątych gospodarka polska znajdowała się w stanie głębokiego kryzysu i hiperinflacji. Kryzys gospodarczy, w połączeniu ze splotem specyficznych uwarunkowań społeczno-politycznych występujących w skali kraju i międzynarodowej, stał się przyczynkiem do rozpoczęcia procesu pokojowych przemian ustrojowych, które były niemożliwe kilka lat wcześniej. Podczas obrad Okrągłego Stołu podjęto wiele ustaleń dotyczących przyszłego ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego, przyjmując między innymi, że celem zmian będzie zbudowanie społecznej gospodarki rynkowej i dążenie do pełnego zatrudnienia. Jednak stosunkowo szybko wdrożono doktrynę terapii szokowej i stopniowej liberalizacji gospodarki (Baka 2004). Ocena celowości i skuteczności tej terapii wykracza poza zakres niniejszego opracowania, jednak należy stwierdzić, że w jej wyniku wystąpiło wiele niekorzystnych zjawisk społecznych i gospodarczych, w tym likwidacja całych gałęzi gospodarki narodowej oraz wykluczenie zawodowe i społeczne wielu grup ludności zwłaszcza gorzej wykształconych i zamieszkujących na obszarach najbardziej dotkniętych transformacją (Kabaj 2003). Transformacja ustrojowa, urynkowienie gospodarki i prywatyzacja zostały w zasadzie zakończone do 2002 roku. Pośrednio może o tym świadczyć pojawienie się w Polsce, po raz pierwszy po II wojnie światowej, ujemnej zależności pomiędzy inflacją a stopą bezrobocia (Wysocki i Kołodziejczak 2007 a). Wyjście z okresu transformacji umożliwiło dobór nowych narzędzi oddziaływania na gospodarkę i uzasadniło rozważanie możliwości zastosowania polityki propopytowej w rozumieniu keynesowskim. Równocześnie jednak zmieniały się uwarunkowania międzynarodowe, zwłaszcza wzrosło znaczenie rynków finansowych, których wadliwe działanie doprowadziło do kryzysu w 2007 roku. Coraz większe uzależnienie gospodarki polskiej od inwestycji portfelowych (Czyżewski 2003) oraz nie do końca rzetelne oceny polskiej wypłacalności dokonywane przez agencje ratingowe oddziaływały niekorzystanie na polską gospodarkę w czasie kryzysu. Na szczęście, nie nastąpiło załamanie charakterystyczne dla państw strefy euro, a wzrost gospodarczy, pomimo pewnego spowolnienia, utrzymywał wartości dodatnie. Bezrobocie, chociaż wzrastało, nie osiągnęło takiego poziomu, jak w najbardziej dotkniętych kryzysem państwach strefy euro. Niestety, można przypuszczać, 7

8 że częściowo na skutek zjawiska histerezy, relatywnie wysoki wzrost gospodarczy w Polsce miał w drugiej połowie pierwszej dekady XXI wieku głównie charakter bezzatrudnieniowy. Przedsiębiorstwa inwestowały w zwiększanie wydajności i niechętnie zwiększały zatrudnienie. Zmieniały się również uwarunkowania demograficzne. Przyrost naturalny w Polsce zaczął się zmniejszać, pomimo relatywnego wzrostu poziomu życia w porównaniu z latami dziewięćdziesiątymi XX wieku, przez pewien czas osiągając nawet wartości ujemne. Wzrastała średnia wieku społeczeństwa, lecz równocześnie utrzymywał się silny napływ absolwentów pokolenia wyżu demograficznego przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych minionego wieku. Przemiany społeczne i gospodarcze dotyczyły w szczególny sposób wsi. Zmieniał się jej charakter, a dofinansowanie pochodzące z programów pomocowych, również w ramach Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej, pomagało w unowocześnianiu infrastruktury na obszarach wiejskich i w gospodarstwach rolnych oraz poprawiało sytuację dochodową rolników. Jednak nie zniknęło stosunkowo silne zróżnicowanie regionalne, będące w znacznej mierze konsekwencją transformacji politycznej i gospodarczej prowadzonej w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Aktualny pozostał problem nadwyżek siły roboczej związanych z gospodarstwami indywidualnymi, z przyczyn obiektywnych nie mogących pracować efektywnie. Wcześniejsze badania wykazały, że ze względu na uwarunkowania instytucjonalne, ekonomiczne i przyrodnicze w zasadzie nie ma możliwości znaczącego wzrostu produkcji w tych gospodarstwach oraz podniesienia ich dochodów (Kołodziejczak i Wysocki 2012 a, b). Należy więc szukać możliwości uwolnienia nadwyżek zatrudnienia z gospodarstw, poprzez tworzenie miejsc pracy poza rolnictwem i poprawę sytuacji konkurencyjnej ludności wiejskiej na rynku pracy w stosunku do pozostałych mieszkańców kraju. Takie działania muszą jednak być właściwie ukierunkowane i podejmowane z uwzględnieniem specyfiki zarówno wsi jako całości, jak i poszczególnych grup jej mieszkańców. Dlatego jest konieczne zbadanie determinantów aktywności ekonomicznej ludności wiejskiej w podziale na grupy wyodrębnione ze względu na wybrane cechy demograficzno-społeczne, określające ich aktywność ekonomiczną i szanse na rynku pracy. Praca składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów i podsumowania. W rozdziale pierwszym omówiono postawione cele badawcze, zakres pracy oraz materiały źródłowe i założenia metodyczne. W rozdziale drugim przedstawiono najważniejsze pojęcia dotyczące aktywności ekonomicznej ludności i wybrane teorie ekonomiczne, wyjaśniające kształtowanie się zasobów pracujących, bezrobotnych i biernych zawodowo oraz przyczyny zmian stanów tej aktywności. Rozdział trzeci zawiera omówienie sytuacji demograficznej ludności Polski, analizę zasobów pracy i ich zmian, a także prezentację wyników szacowania poziomu bezrobocia ukrytego w rolnictwie dla Polski ogółem oraz w układzie województw. Rozdział czwarty stanowi prezentację przeprowadzonego badania przepływów na rynku pracy i szacunków bezrobocia równowagi. W rozdziale piątym przedstawiono wyniki estymacji modeli logitowych polskiego rynku pracy dotyczące obliczonych ilorazów szans i prawdopodobieństwa zmiany stanu aktywności ekonomicznej w grupach ludności, wyodrębnionych ze względu na jej wybrane cechy demograficzne i społeczne. Na końcu pracy zamieszczono podsumowanie, zawierające syntetyczne zestawienie obserwacji i wniosków sformułowanych na podstawie badań empirycznych. Praca naukowa została sfinansowana ze środków na naukę Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w latach , w ramach projektu badawczego nr NN , nt.: Determinanty aktywności ekonomicznej ludności wiejskiej w Polsce. Możliwości pozyskiwania pozarolniczych źródeł dochodów. 8

9 1. ZAGADNIENIA WSTĘPNE 1.1. Cel badań Głównym celem badań była identyfikacja strukturalnych i koniunkturalnych determinant zmian stanu aktywności ekonomicznej ludności w Polsce i na wsi, w grupach wyodrębnionych na podstawie wybranych cech demograficzno-społecznych, w latach Sformułowano również następujące zadania badawcze, konieczne do osiągnięcia celu głównego: 1) scharakteryzowanie wybranych aspektów sytuacji demograficznej w Polsce w czasie umożliwiającym przedstawienie zaszłości oddziałujących na sytuację w zakresie aktywności ekonomicznej ludności wiejskiej w przeszłości oraz przewidywanych zmian w przyszłości, 2) przeprowadzenie analizy zasobów pracy w Polsce ogółem i na wsi od zakończenia transformacji gospodarczej (umownie przyjęto 2002 rok) do 2012 roku (najnowsze dane dostępne w czasie przygotowywania opracowania), 3) oszacowanie poziomu bezrobocia ukrytego w rolnictwie w układzie województw, 4) zbadanie przepływów między stanami aktywności ekonomicznej ludności i oszacowanie poziomu bezrobocia równowagi (jako najbliższego przybliżenia poziomu bezrobocia strukturalnego) oraz dekompozycja bezrobocia według czynników mających znaczenie ekonomiczne w grupach ludności aktywnej ekonomicznie, wyodrębnionych ze względu na wybrane cechy społeczno-demograficzne, 5) oszacowanie ilorazów szans (ryzyka) zmiany stanu aktywności ekonomicznej oraz prawdopodobieństw zmiany stanu aktywności ekonomicznej, w grupach ludności aktywnej ekonomicznie, wyodrębnionych ze względu na wybrane cechy społeczno-demograficzne, 6) identyfikacja determinantów określających możliwości polepszenia sytuacji materialnej polskiej ludności wiejskiej (rolniczej i nierolniczej) poprzez zwiększenie jej zatrudnienia poza rolnictwem, 7) wskazanie kierunków działań mających na celu zwiększenie efektywności dochodowej rolnictwa przez zmniejszenie nakładów pracy zaangażowanych w tradycyjną produkcję rolniczą oraz pozarolnicze zatrudnienie wiejskiej ludności nierolniczej. 9

10 ZAKRES PRACY Przedmiotowy Czasowy i terytorialny Lata: Rys. 1. Zakres pracy i zastosowane metody badawcze Źródło: opracowanie własne. METODY BADAWCZE statystyki opisowe (Inflow-Outflow Analysis

11 1.2. Zakres pracy Realizacja postawionych celów badania zależy w dużej mierze od właściwego ustalenia obiektu badań oraz zakresu przedmiotowego i terytorialnego. Ponieważ badanie dotyczy identyfikacji determinant aktywności ekonomicznej przede wszystkim ludności wiejskiej, pierwszą nasuwającą się myślą jest ograniczenie zakresu badania do tej ludności i do obszarów wiejskich. Jednak, zdaniem autorów, takie podejście jest niewystarczające. Wielu badaczy używa określenia wiejski rynek pracy 1. Trzeba jednak pamiętać, że ograniczenie terytorialne odgrywa coraz mniejszą rolę w kształtowaniu aktywności ekonomicznej ludności wiejskiej. Ludność ta migruje na terenie kraju i za granicę, dojeżdża do pracy do miejscowości oddalonych często o wiele kilometrów i w coraz większym stopniu korzysta ze środków komunikacji elektronicznej, dzięki czemu może wykonywać pracę poza siedzibą pracodawcy. Ponadto zjawisko suburbanizacji w otoczeniu dużych ośrodków miejskich, zmiana miejsca stałego zameldowania części ludności miejskiej z miasta na podmiejską wieś, powodują głębokie przemiany jakościowe tych obszarów. Migranci z miast z reguły kontynuują pracę na ich terenie, a miejsce zamieszkania wybierają ze względów środowiskowych i ekonomicznych. Dlatego wydaje się, że pojęcie wiejski rynek pracy utraciło swoje pierwotne znaczenie i należałoby raczej używać pojęcia rynek pracy dostępny dla ludności wiejskiej. Ludność wiejska, pomimo związku z lokalnym rynkiem pracy, funkcjonuje na tym samym ogólnokrajowym, a często również międzynarodowym rynku pracy, co ludność miejska i często konkuruje z nią o miejsca pracy. Zatem należy uznać za celowe badanie aktywności ekonomicznej i sytuacji zawodowej ludności wiejskiej w szerokim kontekście terytorialnym, z uwzględnieniem sytuacji mieszkańców miast i miasteczek (Kołodziejczak 2013). Ponieważ, jak wspomniano wcześniej, badanie aktywności ekonomicznej ludności wiejskiej w oderwaniu od pozostałych mieszkańców kraju nie jest wystarczające, obiektem badań jest ludność wiejska na tle ludności w Polsce ogółem i miejskiej oraz ich otoczenia społecznego, ekonomicznego i politycznego (rys. 1). W ujęciu przedmiotowym, badanie dotyczy: przemian demograficznych i społecznych w Polsce i na wsi, aktywności ekonomicznej ludności oraz zasobów pracy, identyfikacji charakteru bezrobocia rzeczywistego poprzez określenie wielkości strukturalnego i koniunkturalnego składnika bezrobocia w Polsce i na wsi, w poszczególnych grupach ludności wyodrębnionych według wybranych cech społeczno-ekonomicznych oraz przepływów ludności pomiędzy poszczególnymi stanami jej aktywności ekonomicznej, a także identyfikacji determinant demograficznych i społecznych zmiany stanu aktywności ekonomicznej ludności. Badanie obejmuje, w odniesieniu do przemian demograficznych, lata (prognoza), dzięki czemu możliwe było uchwycenie długookresowych tendencji zmian i wnioskowanie o ich oddziaływaniu na ilościowe i jakościowe zmiany zasobów siły roboczej (rys. 1). W zakresie dotyczącym aktywności ekonomicznej ludności i zasobów pracy badanie przeprowadzono dla lat 2002 i Ponieważ dane dotyczące aktywności 1 Zob.: Frenkel i Rosner (2001), Sosnowska (2002), Witkowski (2004), Malina (2008), Zgilczyński (2010). 11

12 ekonomicznej ludności wiejskiej rolniczej i bezrolnej w podziale na województwa nie są publikowane w opracowaniach kwartalnych i rocznych GUS, w tej części badania zdecydowano się wykorzystać niepublikowane, indywidualne dane surowe BAEL. Ostatnie udostępnione autorom opracowania dane indywidualne BAEL pochodziły z 2009 roku, co wymusiło zakończenie analizy na tym okresie. Podobnie, ze względu na ograniczoną dostępność danych indywidualnych BAEL, obliczenia dotyczące przepływów między stanami aktywności ekonomicznej, badanie poziomu bezrobocia równowagi oraz konstrukcję wielomianowych modeli logitowych wykonano na podstawie danych z lat Materiały źródłowe i założenia metodyczne Ponieważ opracowanie dotyczy ludności wiejskiej, wyjaśnienia wymaga sposób jej identyfikacji wśród ogółu ludności Polski. Jako kryterium wyodrębnienia wsi jako miejsca badań w warunkach polskich można przyjąć miejsce zameldowania ludności (gminy wiejskie, w odróżnieniu od państw starej Unii Europejskiej, gdzie przyjmuje się kryterium gęstości zaludnienia). Natomiast badanie rynku pracy dostępnego dla ludności wiejskiej można prowadzić (poza tradycyjną analizą wskaźników podawanych w statystyce publicznej i samodzielnych badań ankietowych) na podstawie indywidualnych danych BAEL dotyczących przepływów ludności wiejskiej pomiędzy trzema stanami aktywności ekonomicznej (zatrudnieniem, bezrobociem i biernością zawodową). Poznanie wielkości i struktury przepływów umożliwia wnioskowanie o zmianach zachodzących na rynku pracy oraz o ich przyczynach strukturalnych i koniunkturalnych 2. Złożoność przedmiotu analiz wymagała wykorzystania wielu źródeł informacji oraz zróżnicowanych technik badawczych. Każde z zadań badawczych wymagało adekwatnych danych. Wykorzystano informacje pochodzące z: danych statystycznych GUS (roczniki statystyczne, Internet), danych z Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL); wykorzystano niepublikowane dane surowe z lat oraz przetworzone z lat , raportów opracowanych na podstawie wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002 oraz Powszechnego Spisu Rolnego z 2010 roku, prognozy demograficznej, literatury przedmiotu. Badania oparto na połączeniu tradycyjnej analizy opisowej, symulacyjno-porównawczej metody szacowania poziomu bezrobocia ukrytego, dynamicznej analizy przepływów metodą Infl ow-outfl ow Analysis (IOA) (Unemployment ), metody szacowania poziomu bezrobocia równowagi na podstawie wielkości przepływów pomiędzy zatrudnieniem, bezrobociem i biernością zawodową (CEPR) (Unemployment ) i wielomianowej analizy logitowej. Takie podejście umożliwia połączenie doświadczeń 2 Szersze objaśnienie znajduje się w rozdziale 4. 12

13 analizy dynamicznej aktywności ekonomicznej ludności z problematyką nadmiernego zatrudnienia w rolnictwie polskim w ujęciu województw, co pozwala na dość precyzyjną identyfikację czynników ograniczających uwalnianie nadwyżek siły roboczej z rolnictwa oraz na określenie przewidywanych tendencji i szans na zwiększenie zatrudnienia ludności związanej z tradycyjnie rozumianym rolnictwem poza tą gałęzią gospodarki. Ponadto, dla danych z 2010 roku, oszacowano poziom bezrobocia ukrytego w rolnictwie. W tym celu posłużono się metodą symulacyjno-porównawczą. Wielkość bezrobocia ukrytego w rolnictwie polskim oszacowano na podstawie wyników symulacji różnych wielkości udziału pracujących w tym dziale w ogólnej liczbie pracujących w gospodarce narodowej. Przyjęto założenie, że w rolnictwie polskim pracowałoby 5% lub 10% ogółu pracujących w gospodarce narodowej. Powyższe wielkości udziału pracujących w rolnictwie w ogólnej liczbie pracujących stanowiły przybliżenie do warunków występujących w państwach Unii Europejskiej o różnym poziomie nakładów pracy w rolnictwie. Poziom 5% umożliwia porównanie z gospodarkami: Wielkiej Brytanii, Belgii, Holandii, Luksemburga i Niemiec, a 10% jest wielkością zbliżoną do tej, jaka występuje w Portugalii i Grecji. Przystępując do symulacji przyjęto założenie, że zmniejszeniu liczby pracujących w rolnictwie nie towarzyszyłoby powstawanie pozarolniczych miejsc pracy, a ogólny zasób aktywnej siły roboczej w skali kraju pozostałby stały. Obliczenia dotyczące przepływów między stanami aktywności ekonomicznej, badanie poziomu bezrobocia równowagi oraz estymację wielomianowych modeli logitowych przeprowadzono na podstawie indywidualnych, surowych, nieważonych danych pochodzących z Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności z lat (rys. 2). W związku z konstrukcją ankiety BAEL i jej zmianą w 2006 roku, przyjęto dwa podejścia. W przypadku badania metodą przepływów na rynku pracy (Inflow-Outflow Analysis IOA) oraz do oszacowania poziomu bezrobocia równowagi posłużono się: I. Danymi kwartalnymi BAEL, dotyczącymi zmian stanu aktywności ekonomicznej respondentów BAEL zgodnie z kryteriami identyfikacji stanu aktywności ekonomicznej ludności przyjętymi przez GUS (podejście obiektywne ). W tym ujęciu do pracujących zaliczono osoby w wieku 15 lat i więcej, które w tygodniu badania (Aktywność ekonomiczna a): 1) wykonywały przez co najmniej jedną godzinę pracę przynoszącą zarobek lub dochód, tzn. były zatrudnione w charakterze pracownika najemnego, pracowały we własnym (lub dzierżawionym) gospodarstwie rolnym lub prowadziły własną działalność gospodarczą poza rolnictwem, pomagały (bez wynagrodzenia) w prowadzeniu rodzinnego gospodarstwa rolnego lub rodzinnej działalności gospodarczej poza rolnictwem, 2) miały pracę, ale jej nie wykonywały: a) z powodu choroby, urlopu macierzyńskiego lub wypoczynkowego, b) z innych powodów, przy czym długość przerwy w pracy wynosiła: do trzech miesięcy, powyżej trzech miesięcy, ale osoby te były pracownikami najemnymi i w tym czasie otrzymywały co najmniej 50% dotychczasowego wynagrodzenia; do pracujących byli zaliczani również uczniowie, z którymi zakłady pracy lub osoby fizyczne zawarły umowę o naukę zawodu lub przyuczenie do określonej pracy, jeżeli otrzymują wynagrodzenie. 13

14 Do bezrobotnych zaliczono osoby w wieku lat, które spełniały jednocześnie trzy warunki (Aktywność ekonomiczna a): 1) w tygodniu badania nie były osobami pracującymi, 2) aktywnie poszukiwały pracy, tzn. podjęły konkretne działania w ciągu czterech tygodni (wliczając jako ostatni tydzień badany), aby znaleźć pracę, 3) były gotowe (zdolne) podjąć pracę w ciągu dwóch tygodni następujących po tygodniu badanym. Do bezrobotnych zaliczono także osoby, które nie poszukiwały pracy, ponieważ miały pracę załatwioną i oczekiwały na jej rozpoczęcie przez okres nie dłuższy niż trzy miesiące oraz dodatkowy warunek w BAEL były gotowe ją podjąć. Do biernych zawodowo zaliczono osoby w wieku 15 lat i więcej, które w tygodniu badania (Aktywność ekonomiczna a): 1) nie pracowały, nie miały pracy i jej nie poszukiwały, 2) nie pracowały, poszukiwały pracy, ale nie były gotowe do jej podjęcia w okresie: w ciągu dwóch tygodni następujących po tygodniu badanym, 3) nie pracowały i nie poszukiwały pracy, ponieważ miały pracę załatwioną i oczekiwały na jej rozpoczęcie w okresie dłuższym niż trzy miesiące lub do trzech miesięcy, ale nie były gotowe tej pracy podjąć. Aby zbadać zmiany stanu aktywności ekonomicznej ludności w czasie, było konieczne stworzenie paneli składających się z osób ankietowanych co najmniej w dwóch kwartałach. Do obliczeń dotyczących okresu obejmującego lata przyjęto następujący schemat budowy paneli: I i II kwartał, II i III kwartał, III i IV kwartał, IV kwartał i I kwartał kolejnego roku (rys. 2). Układ utworzonych paneli umożliwił zbadanie przepływów kwartalnych. Wadą tego podejścia jest przede wszystkim redukcja liczebności próby do około 2/3 oraz niedoskonałość kryteriów identyfikacji stanu aktywności ekonomicznej stosowanych przez GUS (zostało to omówione dokładniej w rozdziale dotyczącym badania przepływów). Dane kwartalne w ujęciu obiektywnym stały się podstawą do przeprowadzenia obliczeń metodą przepływów na rynku pracy (IOA) i szacowania bezrobocia równowagi metodą CEPR w latach i odrębnie w latach oraz bazą do budowy wielomianowych modeli logitowych dla lat i (rys. 2). II. Danymi kwartalnymi BAEL, dotyczącymi zmian stanu aktywności ekonomicznej określanego samodzielnie przez respondentów BAEL (rys. 2). Począwszy od roku 2006 respondenci BAEL mogli samodzielnie identyfikować swój stan aktywności ekonomicznej, dzięki czemu stało się możliwe badanie zmian stanu aktywności ekonomicznej na podstawie klasyfikacji poszczególnych osób, dokonanej przez GUS (podejście obiektywne ), lub na podstawie subiektywnej oceny respondentów, dotyczącej ich stanu aktywności ekonomicznej (podejście subiektywne ). W związku z tym, dla lat , badanie zostało przeprowadzone również na podstawie zestawu danych obejmującego subiektywne odpowiedzi wszystkich respondentów ankiety BAEL, ze wszystkich 16 kwartałów okresu obejmującego lata , na pytania: Jak Pan(i) ocenia swoją obecną sytuację na rynku pracy? oraz: Jaka była Pana(i) sytuacja rok temu?. W badaniu BAEL przeprowadzonym w 2006 roku została zawarta informacja o sytuacji zawodowej respondentów w 2005 i 2006 roku; w badaniu z 2007 roku o sytuacji w latach 2006 i 2007; w 2008 roku w latach 2007 i 2008, a w 2009 roku w latach 2008 i Na pytania dotyczące sytuacji zawodowej w momencie 14

15 z lat Rys. 2. Schemat doboru próby do badań empirycznych: metoda przepływów na rynku pracy (IOA), metoda szacowania bezrobocia równowagi (CEPR) i wielomianowa analiza logitowa Źródło: opracowanie własne. badania i rok wcześniej respondenci mogli udzielić następujących odpowiedzi: praca, bezrobocie oraz nauka/szkolenie, emerytura, wcześniejsza emerytura, niepełnosprawność, obowiązki rodzinne, inna forma bierności zawodowej. Osoby, które udzieliły odpowiedzi praca zostały zakwalifikowane do grupy pracujących, natomiast respondenci, którzy określili swoją sytuację zawodową jako bezrobotni zostali przyporządkowani 15

16 do grupy bezrobotnych, natomiast wszyscy, którzy udzielili innych odpowiedzi zostali zaliczeni do biernych zawodowo. Badanie przeprowadzono w różnych przekrojach. Podstawowym założeniem podczas wyodrębniania cech ludności poddanej badaniu było umożliwienie zidentyfikowania ich wpływu na kształtowanie się wielkości stóp przepływów między stanami aktywności ekonomicznej ludności (IOA) oraz na kształtowanie się bezrobocia równowagi (CEPR), a także wyznaczenie ilorazów szans (ryzyka) i prawdopodobieństw dla poszczególnych grup ludności, wyodrębnionych na podstawie następujących cech (tab. 1): Tabela 1. Zdefiniowanie zmiennych (cech) wykorzystanych w analizach ilościowych Analiza IOA i CEPR Zmienne demograficzno-społeczne i ich zakresy Polska ogółem Wieś Wielomianowa analiza logitowa Zmienne demograficzno-społeczne i ich zakresy Polska ogółem Ogółem + + Ogółem + + Stan cywilny Stan wolny + + Żonaty, zamężna + + Płeć Płeć Kobiety + + Kobiety + + Mężczyźni + + Mężczyźni + + Wiek (lata) Wiek (lata) i więcej i więcej + + Wykształcenie Wykształcenie Wyższe ze stopniem naukowym (co najmniej doktorat) i wyższe + + Wyższe ze stopniem naukowym (co najmniej doktorat) i wyższe Wieś + + Policealne i średnie zawodowe + + Policealne i średnie zawodowe + + Średnie ogólne + + Średnie ogólne + + Zasadnicze zawodowe + + Zasadnicze zawodowe + + Gimnazjum, podstawowe, niepełne podstawowe i bez wykształcenia Klasa miejscowości + + Gimnazjum, podstawowe, niepełne podstawowe i bez wykształcenia Klasa miejscowości mieszkańców i więcej mieszkańców i więcej

17 Tabela 1 cd Miasta poniżej Wieś i mniej + - Wieś + - Główne źródło utrzymania Główne źródło utrzymania Praca najemna + + Praca najemna, praca na rachunek własny poza indywidualnym gospodarstwem rolnym + + Użytkowanie indywidualnego gospodarstwa rolnego Praca na rachunek własny poza indywidualnym gospodarstwem rolnym + + Użytkowanie indywidualnego + + gospodarstwa rolnego + + Zasiłek dla bezrobotnych + + Emerytura + + Emerytura lub renta inwalidzka, + + inne niezarobkowe źródło utrzymania Renta inwalidzka + + Zasiłek dla bezrobotnych + + Inne nie zarobkowe źródło + + utrzymania Województwo Dolnośląskie + + Kujawsko-pomorskie + + Lubelskie + + Lubuskie + + Łódzkie + + Małopolskie + + Mazowieckie + + Opolskie + + Podkarpackie + + Podlaskie + + Pomorskie + + Śląskie + + Świętokrzyskie + + Warmińsko-mazurskie + + Wielkopolskie + + Zachodniopomorskie + + Sekcja PKD Indywidualne gospodarstwa + + rolne Pozostałe sekcje + + Źródło: opracowanie własne. 17

18 a) w analizie przepływów i szacowaniu bezrobocia równowagi uwzględniono: płeć, wiek, wykształcenie, klasę miejscowości zamieszkania, główne źródło utrzymania i województwo zamieszkania, b) w przypadku wielomianowych modeli logitowych, ze względu na statystyczną nieistotność ocen parametrów modeli, badanie w układzie województw okazało się niecelowe, natomiast wzięto pod uwagę, oprócz cech wymienionych w punkcie a), również stan cywilny i sekcję PKD. Tabela 2. Charakterystyka wskaźników wykorzystanych w analizach ilościowych Nazwa wskaźnika Przyrost naturalny ludności Współczynnik przyrostu naturalnego Współczynnik dzietności kobiet Saldo migracji Współczynnik aktywności zawodowej Wskaźnik zatrudnienia Wskaźnik bierności Stopa wyłączenia zasobów pracy Stopa bezrobocia rzeczywistego Stopa bezrobocia równowagi CEPR Przeciętny czas trwania bezrobocia Stopa napływu do bezrobocia Stopa odpływu z bezrobocia do zatrudnienia Stopa odpływu z zatrudnienia Obliczanie wartości wskaźnika I. Wskaźniki demograficzne i społeczne liczba urodzeń żywych minus liczba zgonów w jednostce czasu (liczba urodzeń żywych liczba zgonów)/każde 1000 osób w danej populacji w jednostce czasu liczba urodzonych dzieci przypadających na jedną kobietę w wieku rozrodczym (15-49 lat) różnica między napływem (imigracja) a odpływem (emigracja) ludności z danego obszaru II. Wskaźniki dotyczące aktywności ekonomicznej ludności liczba osób aktywnych zawodowo (pracujących i bezrobotnych) / ogólna liczba osób aktywnych ekonomicznie liczba osób pracujących/ ogólna liczba osób aktywnych ekonomicznie Jednostki miary liczba osób o / oo liczba osób liczba osób kwartał liczba osób biernych zawodowo/ ogólna liczba osób aktywnych ekonomicznie (liczba osób biernych zawodowo + liczba osób bezrobotnych) / % liczba osób aktywnych ekonomicznie lub 100 wskaźnik zatrudnienia liczba osób bezrobotnych/ liczba osób aktywnych zawodowo % podstawowe metody obliczania zostały opisane w rozdziale pierwszym 1/stopa odpływów z bezrobocia (liczba osób, które zmieniły stan aktywności ekonomicznej z zatrudnienia na bezrobocie + liczba osób, które zmieniły stan aktywności ekonomicznej z bierności na bezrobocie) / liczba osób aktywnych zawodowo liczba osób, które zmieniły stan aktywności ekonomicznej z bezrobocia na zatrudnienie / liczba bezrobotnych (liczba osób, które zmieniły stan aktywności ekonomicznej z zatrudnienia na bierność zawodową + liczba osób, które zmieniły stan aktywności ekonomicznej z zatrudnienia na bezrobocie) / liczba pracujących % % kwartał Źródło: opracowanie własne na podstawie: Socha i Sztanderska (2002), Rocznik demograficzny (2009), Aktywność ekonomiczna... (2013 a). % % % 18

19 Obliczenie wielkości stóp przepływów, poziomu bezrobocia równowagi i odniesienie ich do wartości podstawowych wskaźników aktywności ekonomicznej oraz porównanie sytuacji pomiędzy poszczególnymi grupami ludności, wyróżnionymi ze względu na wybrane cechy, umożliwiło wnioskowanie o związku tych cech z kształtowaniem się aktywności ekonomicznej (zatrudnieniem, bezrobociem i biernością zawodową). Oszacowanie poziomu bezrobocia równowagi i jego porównanie z bezrobociem rzeczywistym pozwala zidentyfikować charakter bezrobocia (strukturalny lub koniunkturalny), a w konsekwencji określić celowość stosowania działań zaradczych polegających na zmniejszaniu niedopasowań strukturalnych na rynku pracy (w celu zmniejszenia skali niedopasowań) lub działań mających spowodować zmniejszenie skali bezrobocia koniunkturalnego (poprzez poprawę koniunktury na rynku dóbr i usług). Obliczenie ilorazów szans (ryzyka) i prawdopodobieństw zmiany stanu aktywności ekonomicznej w poszczególnych grupach ludności, wyodrębnionych ze względu jej na wybrane cechy na podstawie zbudowanych modeli logitowych, pozwoliło zweryfikować wyniki uzyskane z zastosowaniem metody przepływów na rynku pracy i szacowania bezrobocia równowagi. Dotyczyło to zwłaszcza określenia zróżnicowania sytuacji na rynku pracy pomiędzy poszczególnymi grupami ludności, w odniesieniu do grup referencyjnych. W tabeli 2 zamieszczono wykaz wskaźników zastosowanych w analizach prezentowanych w kolejnych rozdziałach. Pierwszą grupę stanowią wskaźniki dotyczące sytuacji demograficznej i społecznej. Do drugiej grupy zaliczono wskaźniki dotyczące aktywności ekonomicznej ludności.

20 2. AKTYWNOŚĆ EKONOMICZNA, MECHANIZM RYNKU PRACY I BEZROBOCIE TEORETYCZNE PODSTAWY ANALIZY 2.1. Aktywność ekonomiczna ludności wiejskiej kryteria identyfikacji Aktywność ekonomiczna jest naturalną cechą ludności, immanentnie związaną z funkcjonowaniem jednostek ludzkich i gospodarstw domowych. Jest ona w swej istocie tym samym, czym dla ludzi pierwotnych było polowanie i zbieractwo sensem aktywności ekonomicznej jest pozyskiwanie przez jednostkę lub gospodarstwo domowe środków do przeżycia i społecznego funkcjonowania (Wysocki i Kołodziejczak 2007 a). Zachowania te oddziałują na kondycję przedsiębiorstw i gospodarkę krajów. Z drugiej strony, koniunktura gospodarcza, decyzje przedsiębiorstw oraz zawirowania polityczne wpływają na strukturę i przemiany aktywności ekonomicznej. Kształtowanie się aktywności ekonomicznej ludności zależy w dużej mierze od funkcjonowania rynku pracy, będącego miejscem, w którym następuje spotkanie zgłaszanego przez pracodawców popytu na pracę i podaży pracy, której wielkość oraz struktura są kształtowane przez liczbę, cechy i preferencje ludności aktywnej ekonomicznie. Rynek pracy stanowi także miejsce, w którym owa aktywność kształtuje się pod wpływem czynników wielorakiej natury: koniunktury na rynkach dóbr i usług, kondycji gospodarczej i polityki państwa, sytuacji międzynarodowej, przemian cywilizacyjnych, postępu technicznego oraz preferencji jednostek i gospodarstw domowych. Wzajemne relacje i oddziaływania wymienionych bodźców decydują o wielkości i strukturze zatrudnienia, bezrobocia oraz o podejmowaniu lub zarzucaniu wysiłków w celu pozyskania źródeł utrzymania (Wysocki i Kołodziejczak 2007 a). Według definicji stosowanej przez GUS w ramach badania BAEL, aktywność ekonomiczna ludności określa zachowanie ludności w wieku 15 lat i więcej w odniesieniu do pozyskiwania źródeł utrzymania podstawowe kryterium identyfikacji stanowi fakt wykonywania, poszukiwania lub podejmowania pracy lub zaniechania wysiłków w tym kierunku (Aktywność ekonomiczna a, Wysocki i Kołodziejczak 2007 a) (rys. 3). W Polsce za aktywne ekonomicznie uważa się wszystkie osoby w wieku 15 lat i więcej, natomiast jako nieaktywne ekonomicznie są określane osoby młodsze niż 15 lat. 20

21 Rys. 3. Aktywność ekonomiczna ludności aktywni i bierni zawodowo Źródło: opracowanie własne na podstawie: Aktywność ekonomiczna... (2002). Do aktywnych zawodowo zalicza się wszystkich pracujących i bezrobotnych. Do biernych zawodowo zalicza się wszystkie osoby, których nie można zakwalifikować jako pracujące lub bezrobotne. Pomiaru liczby pracujących lub bezrobotnych można dokonać w dwojaki sposób: na podstawie danych rejestrowych dotyczących liczby osób zatrudnionych w gospodarce narodowej oraz bezrobotnych, ubiegających się lub otrzymujących zasiłek dla bezrobotnych, a także badań ankietowych zasobu pracy, prowadzonych z wykorzystaniem uzgodnionej definicji bezrobocia (Kwiatkowski 2002 b, Mankiw i Taylor 2009) Obie te metody są wykorzystywane w polskich badaniach statystycznych, w których liczbę pracujących lub bezrobotnych szacuje się stosując metodę polegającą na rejestrowaniu przyjęć i zwolnień z pracy lub metodę Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), polegającą na reprezentatywnym badaniu ankietowym populacji w wieku 15 lat i więcej. Badania BAEL nie obejmują gospodarstw domowych zamieszkałych w obiektach zbiorowego zamieszkania (np. internaty, zakłady karne) oraz osób przebywających za granicą. We współczesnej literaturze ekonomicznej wskazuje się zwykle trzy cechy osób bezrobotnych, tj. pozostawanie bez pracy, poszukiwanie pracy i gotowość do pracy (Godfrey 1986, Sinclair 1987, Kwiatkowski 2002 b). Pomimo że cechy te wydają się oczywiste, mogą wywoływać pewne wątpliwości. Pozostawanie bez pracy jest zasadniczym warunkiem występowania bezrobocia, ale jednocześnie powstaje pytanie, czy np. zatrudnieni w niepełnym wymiarze czasu pracy, jeśli chcieliby pracować dłużej, są częściowo bezrobotni? Albo czy stają się nimi osoby pracujące, które nie są efektywnie wykorzystywane w procesie produkcji? 3 Z uwagi na różnorodność form poszukiwania pracy 3 Chodzi tu o zjawisko nadmiernego zatrudnienia, które w określonych warunkach pojawia się w gospodarce, a które można interpretować jako pewien rodzaj bezrobocia, ponieważ efektywne wykorzystanie zatrudnionej siły roboczej pozwalałoby osiągnąć wyższy poziom produkcji (Kwiatkowski 2002 b). Problem ten był m.in. przedmiotem rozważań Robinson (1991) i Knighta (1987), który wyróżnił cykliczne (krótkookresowe) i sekularne (długookresowe) przyczyny nadmiernego zatrudnienia, wskazując jednocześnie, że te ostatnie są charakterystyczne głównie dla gospodarek centralnie planowanych. Szerzej kwestia ta została omówiona przez Bornsteina (1978) i Kornaia (1985). 21

22 oraz ich zróżnicowaną intensywność, wątpliwości może budzić kryterium poszukiwania pracy oraz fakt traktowania poszukiwania pracy jako warunku koniecznego bezrobocia. W przypadku bezowocnego poszukiwania pracy lub spodziewanych znikomych korzyści z jej podjęcia, dalsze działania w tym kierunku mogą przestać być podejmowane, mimo gotowości do podjęcia pracy, a wyłączenie takich osób z grupy bezrobotnych spowodowałoby obniżenie wielkości podaży siły roboczej dostępnej w gospodarce. Wydaje się, że najmniej kontrowersji wzbudza kryterium gotowości do podjęcia pracy, ale i w tym wypadku należy rozważyć, w jakim okresie gotowość ta powinna się przejawiać. Zgodnie ze standardowym ujęciem problematyki bezrobocia, osoby bezrobotne powinny spełniać trzy wymienione kryteria równocześnie. W literaturze przedmiotu zwraca się jednak uwagę, że podejście takie jest mało przydatne do opisu bezrobocia w krajach rozwijających się 4 oraz na obszarach wiejskich, gdzie pomimo dużej liczby osób niepracujących, często niewiele z nich poszukuje pracy, ze względu na brak ofert pracy. Ponieważ opracowanie dotyczy głównie ludności wiejskiej, w dalszej części przedstawiono schemat aktywności ekonomicznej tej ludności. Zgodnie z kryteriami przedstawionymi powyżej, wśród ludności wiejskiej można wyróżnić aktywnych zawodowo oraz biernych zawodowo (rys. 4), przy czym za cechę wyróżniającą ludność wiejską przyjęto kryterium stosowane w polskich badaniach statystycznych, a więc miejsce stałego zameldowania. Ludność wiejska jest to ludność zameldowana na stałe poza miejscowościami posiadającymi prawa miejskie. Aktywna zawodowo ludność Rys. 4. Aktywność ekonomiczna ludności wiejskiej pracujący Źródło: opracowanie własne na podstawie: Aktywność ekonomiczna... (2002). 4 Zob. Sen (1975). 22

23 Rys. 5. Aktywność ekonomiczna ludności wiejskiej bezrobotni Źródło: opracowanie własne na podstawie: Aktywność ekonomiczna... (2002). wiejska może pracować w gospodarstwach rolnych lub poza nimi. Wśród pracujących w gospodarstwach można wyróżnić: właścicieli, członków ich rodzin oraz pracowników najemnych. Poza gospodarstwami ludność wiejska może pracować na wsi (a więc w przedsiębiorstwach zlokalizowanych w miejscowościach nie posiadających praw miejskich), w miejscowości zamieszkania lub poza nią, dojeżdżając do pracy lub migrując czasowo bliżej miejsca pracy; ludność ta może również pracować w mieście (w miejscowości posiadającej prawa miejskie), dojeżdżając do pracy lub migrując czasowo do miejscowości, w której pracuje lub w jej pobliże. W przypadku, jeżeli pracownik zamelduje się na stałe w mieście, przestaje być zaliczany do ludności wiejskiej. Ludność wiejska aktywna zawodowo może pozostawać bezrobotna (rys. 5). Wśród bezrobotnych mieszkańców wsi, można wyróżnić bezrobotnych zamieszkujących w gospodarstwie domowym z właścicielem lub użytkownikiem gospodarstwa rolnego oraz zamieszkujących w gospodarstwie domowym bezrolnym. W obydwu przypadkach bezrobotni mogą posiadać lub nie posiadać prawa do zasiłku. Ludność wiejska może również pozostawać bierna zawodowo (rys. 6). Do tej grupy należą wszystkie osoby aktywne ekonomicznie, których nie można zakwalifikować do populacji aktywnych zawodowo (osoby niepracujące i równocześnie nieposzukujące pracy). Wśród biernych zawodowo mieszkańców wsi, można podobnie jak w przypadku bezrobotnych wyróżnić zamieszkujących w gospodarstwie domowym z właścicielem lub użytkownikiem 23

24 Rys. 6. Aktywność ekonomiczna ludności wiejskiej bierni zawodowo Źródło: opracowanie własne na podstawie: Aktywność ekonomiczna... (2002). gospodarstwa rolnego oraz zamieszkujących w gospodarstwie domowym bezrolnym. Bierni zawodowo mogą posiadać, lub nie, własne pozazarobkowe źródło utrzymania (np. dochody z tytułu własności, renty, emerytury); jeżeli go nie posiadają, można założyć, że pozostają na utrzymaniu innych osób. Należy zauważyć, że poszczególne państwa mogą stosować różne kryteria wyodrębniania grup ludności w ramach badania aktywności ekonomicznej ludności. Jak podaje Kabaj (2003), w polskich badaniach przyjęto najbardziej łagodne kryteria zatrudnienia i najbardziej rygorystyczne kryteria bezrobocia spośród stosowanych w państwach Unii Europejskiej. Do pracujących zaliczono wszystkie osoby w wieku 15 lat i więcej, które w okresie tygodnia badania BAEL wykonywały przez co najmniej jedną godzinę pracę przynoszącą zarobek lub dochód. Za bezrobotną uznaje się zatem osobę, która nie została zaliczona do pracujących, a więc nie przepracowała co najmniej jednej godziny w okresie badanego tygodnia (Aktywność ekonomiczna ). Tymczasem nie wszystkie kraje rozwinięte stosują kryterium jednej godziny. Austria przyjmuje kryterium przepracowania co najmniej 13 godzin w badanym tygodniu. Dania, Portugalia i USA stosują kryterium zaliczania do pracujących osoby, które przepracowały co najmniej 15 godzin w badanym tygodniu, a do bezrobotnych osoby, które nie przepracowały co najmniej 15 godzin w tygodniu (Statistical Sources , Kabaj 2003, Aktywność ekonomiczna a). Odmienność stosowanych kryteriów identyfikacji oddziałuje istotnie na porównywalność wyników uzyskiwanych w badaniach przeprowadzanych w poszczególnych państwach oraz skłania do ostrożnej interpretacji poszczególnych wskaźników podczas analizy porównawczej. 24

25 2.2. Mechanizm rynku pracy oraz podstawowe rodzaje bezrobocia Aby była możliwa konsumpcja, gospodarstwa domowe muszą generować dochody. W tym celu ich członkowie podejmują pracę, dzięki czemu powstaje podaż pracy. Z drugiej strony, posiadacze pozostałych środków produkcji również dążą do generowania dochodów, a w tym celu jest konieczne wytwarzanie. Nie jest ono możliwe bez udziału czynnika pracy, dzięki czemu istnieje zapotrzebowanie na usługę pracy, a więc popyt na pracę. Ponieważ istnieją dwa najważniejsze elementy rynku (popyt i podaż), możliwe jest rozpatrywanie wzajemnych zależności pomiędzy nimi w kategoriach analizy rynku. Według klasycznej definicji, rynek jest to miejsce, gdzie spotyka się popyt z podażą i kształtuje się cena. Odwołując się do ogólnych definicji popytu i podaży 5 oraz przyjmując, że dobrem wymienianym na rynku jest praca, można określić kryteria identyfikacji popytu i podaży w odniesieniu do rynku pracy (Marciniak 2001): popyt na pracę jest to ilość pracy, jaką jest w stanie wchłonąć rynek, a więc liczba osób w wieku zdolności do pracy i taką zdolność posiadających, na którą jest zapotrzebowanie ze strony pracodawców (Burda i Wyplosz 1995, Marciniak 2001), podaż pracy jest to określona liczba osób w wieku zdolności do pracy i taką zdolność posiadających, gotowych podjąć pracę za oferowaną płacę (liczba osób zasilających zasób siły roboczej) (Burda i Wyplosz 1995, Begg 2000, Kwiatkowski 2002 b). W wyniku relacji zachodzących pomiędzy popytem a podażą kształtuje się cena. Za cenę pracy można uznać oferowane i wypłacane za nią wynagrodzenie. Skutkiem wzajemnego oddziaływania podaży, płacy i popytu na siłę roboczą jest określony poziom zatrudnienia, zapewniający równowagę, czyli zrównanie globalnej podaży pracy z popytem na nią (rys. 7), na określonym poziomie płac i występowaniu bezrobocia dobrowolnego (Marciniak 2001). Tę podstawową tezę koncepcji rynku pracy, wyrażającą się w twierdzeniu, że w długim okresie w wyniku działania swobodnych mechanizmów ekonomicznych następuje dopasowanie podaży pracy i popytu na pracę, sformułował (chociaż w dużym uproszczeniu) Smith (1776, 2007), pisząc: W ten sposób popyt na ludzi, podobnie jak popyt na każdy inny towar, reguluje z konieczności proces rozradzania 6 ludzi: przyspiesza go, gdy jest zbyt powolny, hamuje, gdy jest zbyt szybki. 5 Begg (2000) definiuje popyt jako ilość dobra, jaką nabywcy są gotowi zakupić przy różnym poziomie cen, przy czym popyt należy rozumieć nie jako określoną ilość, ale jako zbiór ilości, jakie byłyby kupowane przez nabywców przy różnych poziomach cen. Zwykle wraz ze wzrostem ceny popyt na dobro się zmniejsza, a gdy cena się obniża, popyt rośnie (na temat wyjątków od tej reguły zob. m.in.: Begg (2000), Marciniak (2001)). Podaż to, według Begga (2000), ilość dobra, jaką sprzedawcy są gotowi zaoferować, gdy ceny osiągają różne poziomy. Podaż jest zbiorem ilości dóbr oferowanych przy różnych możliwych poziomach cen. Wraz ze wzrostem dostępności dobra lub jego substytutów cena spada, podobnie gdy cena zostaje obniżona, zmniejsza się podaż. 6 Czyli zwiększania liczebności populacji. 25

26 A A B B Popyt 0 Praca (zatrudnienie) Rys. 7. Popyt i podaż pracy Źródło: opracowanie na podstawie: Burda i Wyplosz (1995), Begg (2000). Popyt i podaż zmienia się w zależności od stawek płacy realnej. Linie przecinają się w punkcie równowagi A, odpowiadającym optymalnemu zachowaniu gospodarstw domowych, czyli takiemu poziomowi płacy realnej, który rekompensuje utratę czasu wolnego. Jeżeli popyt na pracę rośnie (krzywa popytu przesuwa się w prawo), przy nie zmienionej wielkości podaży, punkt przecięcia odpowiada wyższej wartości płacy realnej, a więc gospodarstwa domowe są skłonne podejmować pracę przy wyższej stawce płacy realnej (punkt A ). Jeśli podaż pracy wzrasta (krzywa podaży przesuwa się w prawo), przy nie zmienionej wielkości popytu na pracę, gospodarstwa domowe są skłonne poświęcić swój czas wolny za niższą stawkę płacy realnej (krzywe przecinają się w punkcie B). Zmiany wielkości popytu i podaży mogą następować jednocześnie i wzajemnie na siebie oddziaływać, np. jeżeli jednocześnie wzrośnie popyt i podaż, krzywe przetną się w punkcie B, a więc stawka płacy realnej, przy której gospodarstwa domowe są skłonne podejmować pracę, nie zmieni się mimo większego zatrudnienia. Na rysunku 8 przedstawiono schemat rynku pracy, uwzględniający powiązania pomiędzy zapotrzebowaniem na pracę oraz zapotrzebowaniem na wynagrodzenia. Pracownicy posiadając określone kwalifikacje oferują swój czas wolny w zamian za środki finansowe wynagrodzenie 7. Generują w ten sposób strumień usług (pracy). 7 Wykonując lub świadcząc pracę uzyskuje się określone wynagrodzenie (płacę), ale praca ma też swój koszt. Każda przepracowana godzina oznacza godzinę mniej czasu wolnego, a ponieważ gospodarstwa domowe cenią zarówno konsumpcję finansowaną z dochodu z pracy, jak i czas wolny, występuje zjawisko wymienialności konsumpcji i czasu wolnego (Burda i Wyplosz 2000). 26

27 prawne polityczna Pracownicy RYNEK PRACY oczekiwania Pracodawcy Rys. 8. Elementy rynku pracy Źródło: opracowanie na podstawie: Burda i Wyplosz (1995). Pracodawcy, aby efektywnie wykorzystać posiadane przez siebie środki produkcji, muszą za usługę pracy zapłacić generują w ten sposób strumień finansowy (wynagrodzenia). Z drugiej strony, pracodawcy oczekują od pracowników określonych umiejętności, dyspozycyjności, wieku, stanu zdrowia, wykształcenia i innych cech, specyficznych dla danego rodzaju pracy. Na tym tle, a także na skutek zjawisk gospodarczych o charakterze makroekonomicznym i mikroekonomicznym, powstają niedopasowania pomiędzy popytem na pracę a jej podażą. Możliwa jest więc sytuacja, kiedy pomimo pewnej ilości wolnych miejsc pracy, część osób aktywnych zawodowo pozostaje bez pracy, a więc pojawia się zjawisko bezrobocia 8. Każda osoba może znaleźć się w jednej z trzech sytuacji: zatrudnionego, bezrobotnego lub biernego zawodowo, czyli znajdującego się poza aktywnymi zasobami pracy (rys. 9). Rynek pracy charakteryzuje się znaczną wielkością przepływów pomiędzy tymi stanami. Przepływ pracowników do i z bezrobocia w ciągu roku w krajach o rozwiniętej gospodarce jest zwykle około dwukrotnie wyższy niż stopa bezrobocia. Dzieje się tak również wtedy, kiedy stopa bezrobocia jest wysoka i stała (Burda i Wyplosz 1995). Na popyt i podaż oraz wielkość przepływów między poszczególnymi stanami oddziałują również czynniki egzogeniczne w stosunku do klasycznego mechanizmu rynku pracy, takie jak: działalność instytucji rynku pracy, przepisy prawne, sytuacja gospodarcza oraz sytuacja społeczna i polityczna (rys. 8). Ponieważ strona popytu i podaży pracy charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem, skojarzenie pracownika z pracodawcą wymaga pewnego przedziału czasu, jaki musi upłynąć pomiędzy odejściem z dotychczasowego miejsca pracy a podjęciem nowej. Na tym tle kształtuje się zjawisko bezrobocia frykcyjnego. Jego przyczyną są krótkookresowe trudności 8 Możliwa jest również sytuacja odwrotna, kiedy liczba miejsc pracy jest większa niż liczba aktywnych zawodowo. Zjawisko takie występuje na niektórych subrynkach pracy, zwłaszcza dotyczy ono zawodów wymagających specjalistycznej wiedzy i umiejętności. Liczba miejsc pracy większa niż liczba aktywnych zawodowo była również obserwowana w gospodarce centralnie planowanej. 27