Reforma procesu karnego oczekiwania i obawy, szanse i zagrożenia

Transkrypt

1 Helsińska Fundacja Praw Człowieka ANALIZY i REKOMENDACJE Nr 4/2015 Reforma procesu karnego oczekiwania i obawy, szanse i zagrożenia Barbara Grabowska-Moroz Konsultacja: dr Adam Bodnar, dr Piotr Kładoczny Uchwalenie nowelizacji procedury karnej, która wchodzi w życie 1 lipca 2015 r. miało na celu przyspieszenie postępowań sądowych w sprawach karnych oraz rozwiązanie głównych problemów systemowych procedury karnej. Jednakże, w dalszym ciągu przyszła praktyka funkcjonowania znowelizowanych przepisów rodzi szereg obaw w zakresie m.in. zapewnienia skutecznego prawa do obrony dla oskarżonych czy przygotowania prokuratury do realizacji funkcji oskarżyciela publicznego w warunkach nowego procesu. 1. Uwagi ogólne 1 lipca 2015 r. wejdzie w życie jedna z najbardziej gruntownych nowelizacji polskiej procedury karnej 1 od czasu uchwalenia w 1997 r. obecnie obowiązującego kodeksu postępowania karnego (dalej: k.p.k.) 2. Prace legislacyjne nad nowelizacją prowadzone były pod hasłem zwiększenia w procesie karnym zasady kontradyktoryjności. W debacie publicznej panowało nawet określenie, że polski proces karny zostanie przekształcony na wzór procesu amerykańskiego. Nowelizacja kodeksu postępowania karnego została uchwalona 27 września 2013 r. i zasadnicza jej część wchodzi w życie 1 lipca 2015 r., tj. po prawie dwuletnim okresie vactio legis 3. Niestety, jak dotychczas niewiele jest sygnałów płynących bezpośrednio ze strony Ministerstwa Sprawiedliwości, które wskazywałyby, na jakim etapie jest proces przygotowania do wejścia w życie reformy procesu karnego 4. Zarówno w ramach doniesień medialnych, jak również podczas prowadzonej debaty publicznej i naukowej formułowane są pytania i wątpliwości dotyczące zagadnień ściśle związanych z nowelizacją k.p.k., od których zależeć może skuteczność jej wprowadzenia oraz osiągnięcia zakładanych rezultatów, m.in. skrócenie długości postępowań sądowych. Celem 1 Ustawa z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2013 r., poz ze zm.) 2 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 1997 r. Nr 89, poz. 555 ze zm.) 3 Część przepisów nowelizacji k.p.k. weszła w życie 9 listopada 2013 r. oraz 2 czerwca 2014 r. 4 W dniu 5 lutego 2015 r. odbyło się posiedzenie sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka, podczas którego przedstawiona została informacja Ministra Sprawiedliwości, Ministra Spraw Wewnętrznych oraz Prokuratora Generalnego na temat stanu przygotowań do wdrożenia nowelizacji ustawy Kodeks karny oraz ustawy - Kodeks postępowania karnego wchodzących w życie 1 lipca 2015 r.

2 niniejszej analizy jest zaakcentowanie głównych obaw i wątpliwości związanych z wejściem w życie nowelizacji k.p.k. Helsińska Fundacja Praw Człowieka wyraża przy tym nadzieję, że ich wyraźne wyartykułowanie będzie skutkowało przedstawieniem przez Ministerstwo Sprawiedliwości stanu przygotowania do wprowadzenia w życie rewolucyjnych zmian w procedurze karnej. 2. Proces kontradyktoryjny Nowelizacja ma charakter wieloaspektowy i dotyczy wielu zagadnień związanych z procesem karnym 5. Jednak główne założenie nowelizacji to przeniesienie ciężaru prowadzenia postępowania dowodowego na etapie sądowym z sędziego na strony postępowania, w szczególności oskarżyciela i oskarżonego. Sąd będzie mógł przeprowadzić dowód z urzędu w wyjątkowych wypadkach, uzasadnionych szczególnymi okolicznościami 6. Obecnie, jednym z podstawowych problemów procesu karnego jest zbyt duże zaangażowanie sędziego w prowadzenie postępowania dowodowego, a tym samym częste wyręczanie stron w wykonywaniu ich obowiązków procesowych 7. Trudno obecnie przewidzieć, w jaki sposób art. 167 k.p.k. będzie interpretowany przez sądy. Docelowo ich główną rolą będzie ocena zaprezentowanych dowodów, przeprowadzonych samodzielnie przez strony, a nie powielanie wcześniejszych działań prokuratury. 3. Pomoc prawna z urzędu Podstawowym warunkiem skuteczności tak ukształtowanego procesu karnego opartego w znacznie większym stopniu na zasadzie kontradyktoryjności jest zapewnienie obu stronom rzeczywistej równej pozycji procesowej. Z tego względu ustawodawca zdecydował się na rozszerzenie dotychczasowych kodeksowych reguł przyznania oskarżonemu obrońcy z urzędu 8. Niestety w dalszym ciągu nie wypracowano spójnego modelu przedsądowej pomocy 5 Uprawnienia referendarzy, art. 168a k.p.k., implementacja dyrektyw Unii Europejskiej, konsensualne formy kończenia postępowania, ograniczenia zwrotu sprawy do ponownego rozpoznania na etapie postępowania apelacyjnego. 6 Art. 167 k.p.k. Przepis ten został zmieniony ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, która została przekazana do podpisu Prezydenta RP. Dodatkowo w art k.p.k. ograniczono podstawy odwoławcze w oparciu o fakt nieprzeprowadzenia dowodu przez sąd: W środku odwoławczym nie można podnosić zarzutu nieprzeprowadzenia przez sąd określonego dowodu, jeżeli strona nie składała w tym zakresie wniosku dowodowego, ani też zarzutu przeprowadzenia dowodu pomimo braku wniosku strony w tym przedmiocie lub poza zakresem wniosku. 7 Wraz ze zmianą roli sądu w postępowaniu dowodowym zmianie ulega podstawowy cel postępowania karnego. W uzasadnieniu rządowego projektu nowelizacji k.p.k., nowe brzmienie art. 2 1 k.p.k. (Przepisy niniejszego kodeksu mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby (1) sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba, której nie udowodniono winy, nie poniosła tej odpowiedzialności) ma na celu podkreślenie, że przypisanie winy w sensie procesowym nie będzie możliwe, jeżeli przed sądem nie zostanie przeprowadzony dowód winy. Dodatkowo, przedefiniowaniu ulegnie zasada in dubio pro reo z art. 5 2 k.p.k. ( Wątpliwości, których nie usunięto w postępowaniu dowodowym, rozstrzyga się na korzyść oskarżonego. ), która w nowym brzmieniu ma sugerować że obowiązek wyjaśnienia wątpliwości (dotyczących kwestii dowodowych) nie ciąży na sądzie. Wydaje się, że obie te zmiany podkreślają obowiązki ciążące na oskarżycielu, które w głównej mierze powinny substytuować ograniczenie roli sądu w postępowaniu dowodowym. 8 Dodano m.in. art. 80a k.p.k.: 1. Na wniosek oskarżonego, który nie ma obrońcy z wyboru, prezes sądu, sąd lub referendarz sądowy wyznacza w postępowaniu sądowym obrońcę z urzędu, chyba że ma zastosowanie art lub 2 albo art. 80. W takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy. 2. Przepis 1 zdanie pierwsze stosuje się odpowiednio do wyznaczenia obrońcy w celu dokonania określonej czynności procesowej w toku postępowania sądowego. 2

3 prawnej 9, kluczowego dla dalszego przebiegu spraw karnych na etapie ich rozpoznawania przed sądy. Może się bowiem okazać, że uzyskanie uzyskanie profesjonalnej pomocy prawnej na etapie przygotowawczym, może skutkować tym, że sprawa nigdy nie trafi do sądu. Co więcej, jak dotychczas nie wypracowano modelu tzw. adwokata od pierwszego przesłuchania, który gwarantowałby prawa zatrzymanego (podejrzanego) na jak najwcześniejszym etapie prowadzonego postępowania 10, mimo, że taki wymóg wynika zarówno z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka 11, jak również z rekomendacji Komitetu ONZ Przeciwko Torturom Koszty oraz stawki za prowadzenie obrony z urzędu W ustawie przewidziano, że maksymalny roczny koszt związany z wykonaniem ustawy będzie wynosił 200 mln zł 13. Podobne szacunki zostały zawarte w rządowym projekcie ustawy skierowanym do Sejmu 14, z tą jednak różnicą że zapisana formuła budżetowa oparta była na założeniu, iż część tej kwoty wróci do budżetu państwa w formie opłat za wnioski o przyznanie obrońcy z urzędu. Opłaty takie przewidywał art. 4 projektu, który dodawał art. 14a w ustawie o opłatach w sprawach karnych 15 przewidujący obowiązek uiszczenia opłaty od 100 do 1000 zł. Z uwagi na prawdopodobną niezgodność ze standardami Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w zakresie prawa do obrony, przepis ten został skreślony w trakcie parlamentarnych prac legislacyjnych. Mechanizm finansowy wyliczony w projekcie jest zatem przynajmniej częściowo niepełny, a to z kolei prowadzi do pytania o to, czy w budżecie Państwa wystarczy środków na pokrycie wynagrodzeń dla obrońców z urzędu. Ewentualny brak takich środków spowoduje opóźnienie w ich bieżącym wypłacaniu obrońcom, a to może odbić się negatywnie na jakości ich pracy, ponieważ będzie demotywujące. Taki sam skutek mogą mieć zbyt niskie stawki za prowadzenie spraw karnych. Mimo, iż nie było to przedmiotem analiz w trakcie prac nad reformą k.p.k., wielokrotnie podnoszono zarzut, że tzw. stawki adwokackie niezmieniane od 2002 r. są nieadekwatne do nakładu pracy, jaki trzeba poświęcić prowadzonej obronie w sprawie karnej 16. Realny wymiar tych stawek jest tym bardziej istotny, że przełożenie ciężaru dowodu na strony wiąże się także ze zwiększeniem obowiązków po 9 W grudniu 2014 r. Ministerstwo Sprawiedliwości skierowało do konsultacji publicznych projekt ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej Projektodawca planuje, że przepisy wejdą w życie w 2016 r. 10 P. Szymanik, Reforma KPK: adwokat od pierwszego przesłuchania to oblig Por.: Wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach Salduz przeciwko Turcji (skarga nr 36391/02) oraz Płonka przeciwko Polsce (skarga nr 20310/02). 12 Concluding observations on the combined fifth and sixth periodic reports of Poland (CAT/C/POL/CO/5-6), 23 grudnia 2013 r. 13 Art. 52 ust. 1 ustawy z 27 września 2013 r. 14 Na podstawie szacunkowych danych będących w posiadaniu Ministerstwa Sprawiedliwości oraz zgromadzonych przez Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, ocenić można, że koszty obrony z urzędu mogą generować potrzebę wydatkowania, kwoty 229 mln złotych, s. 329 projektu. 15 Ustawa z dnia 23 czerwca 1973 r. o opłatach w sprawach karnych (t.j. Dz. U. z 1983 r. Nr 49, poz. 223 ze zm.). 16 Obwieszczenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 lutego 2013 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. 2013, poz. 461). 3

4 stronie obrońcy, czyniąc go do pewnego stopnia śledczym, który musi przedstawić sądowi dowody potwierdzające określone tezy dowodowe. To powoduje, że rzeczywisty nakład pracy obrońców znacząco się zwiększy z uwagi na potrzebę samodzielnego przeprowadzenia i zabezpieczenia przez obrońcę dowodów, które mogą się okazać niezbędne na etapie sądowym. Co więcej, prowadzenie własnego postępowania dowodowego przez obrońcę może wiązać się dodatkowymi kosztami (np. związanymi z zatrudnieniem prywatnych detektywów) 17, których poniesienie będzie o wiele trudniejsze w przypadku osoby fizycznej niż w przypadku działań prowadzonych przez prokuraturę. Dotychczas obrońcy w sprawach karnych nie byli zobowiązani do prowadzenia takich działań we własnym zakresie, co może rodzić pytanie, czy są przygotowani do spełnienia nowych obowiązków. Podobne pytanie odnosi się do radców prawnych, którzy na mocy reformy procesu karnego uzyskali prawo pełnienia funkcji obrończych w sprawach karnych Biegli sądowi Z zagadnieniem przeprowadzania dowodów na etapie sądowym ściśle związana jest pozycja i rola, jaką pełnią biegli sądowi. Ministerstwo Sprawiedliwości prowadzi obecnie prace nad projektem ustawy o biegłych sądowych, który z jednej strony ma na celu uregulowanie statusu biegłych 19. Z drugiej jednak strony wydaje się że projekt ten nie dostrzega wyzwań, które wiążą się ze statusem i rolą biegłych sądowych w świetle zmian, związanych z reformą k.p.k. W debacie publicznej coraz częściej podnosi się argument, że nowy kształt procesu doprowadzi do prywatyzacji biegłych sądowych, ponieważ dopuszczone zostaną tzw. prywatne opinie biegłych 20. Co więcej, nie przewidziano zabezpieczeń np. dla oskarżonego, który będzie chciał przedstawić ze swojej inicjatywy taką prywatną opinię, jednak nie będzie posiadał środków finansowych na jej opłacenie. Brak takich zabezpieczeń stawia pod znakiem zapytania rzeczywistą równość stron procesu karnego Pozycja prokuratury Najważniejszym jednak pytaniem zadawanym w debacie publicznej na temat reformy k.p.k. jest kwestia przygotowania prokuratury do realizacji zadań, które nowelizacja procesu karnego stawia przed oskarżycielem publicznym. Pomimo pierwotnych założeń, nie udało się uchwalić nowej ustawy o prokuraturze, która dostosowałaby ustrój prokuratury do nowych obowiązków wynikających z kodeksu postępowania karnego. Niestety nigdy nie podano do publicznej wiadomości powodów, dla których Rada Ministrów nie skierowała do Sejmu projektu Prawa o prokuraturze. Substytutem wyczekiwanych zmian ustawowych jest nowy 17 Por.: wypowiedź adw. Jacka Treli, wiceprezesa Naczelnej Rady Adwokackiej podczas posiedzenia sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka w dniu 5 lutego 2015 r. 18 Art. 82 k.p.k. 19 Projekt z 29 października 2014 r. dostępny na stronie: Opinia HFPC z 29 stycznia 2015 r B. Grabowska, M. Wolny, Biegli sądowi w Polsce raport Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka i Polskiej Rady Biznesu, Kwartalnik o Prawach Człowieka 2/2014, s ; P. Kardas, Podstawy i ograniczenia przeprowadzania i wykorzystywania w procesie karnym tzw. dowodów prywatnych, Palestra nr 1/2015, s Por.: B. Grabowska, A. Pietryka, M. Wolny, Biegli sądowi w Polsce, Raport Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka i Polskiej Rady Biznesu, Warszawa

5 uchwalony, a następnie znowelizowany w 2014 r. - Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury 22. Zarówno projekt Prawa o prokuraturze, jak również nowy regulamin pracy prokuratury mają na celu jak najbardziej efektywne wykorzystanie kadr prokuratury, tak aby możliwym było prawidłowe wykonywanie funkcji oskarżycielskiej na podstawie nowej procedury karnej. Nowy regulamin wprowadził zasadę obowiązkowego prowadzenia spraw przez każdego prokuratora, przyznał kierownikom jednostek prokuratury możliwość bardziej elastycznego zorganizowania pracy jednostki, jak również wprowadził zmiany we właściwości rzeczowej poszczególnych szczebli prokuratury. W dalszym ciągu aktualnymi pozostają jednak postulaty ustrojowego i kadrowego (także w zakresie personelu pomocniczego, m.in. asystentów prokuratorów) dostosowania prokuratury do nowych wyzwań. Poza dyskusją pozostaje bowiem fakt, że wielokrotnie nowelizowana ustawa z 1985 r. i model prokuratury tam zaproponowany jest nieadekwatny. Przemodelowanie pracy prokuratorów na etapie sądowym jest niezbędne obecnie często ich rola na sali sądowej pozostaje bierna. Wyeliminowanie takiej sytuacji jest jednym z założeń reformy procedury karnej. Jednak ewentualne braki po stronie prokuratury nie tylko będą oznaczać gorsze statystyki prowadzonych spraw 23, ale często mogą stanowić zagrożenie dla porządku publicznego. Z drugiej strony, w dalszym ciągu pozycja prokuratury będzie instytucjonalnie silniejsza niż pozycja oskarżonego czy jego obrońcy 24. Niestety, sygnały, które płyną od kierownictwa prokuratury oraz od prokuratur rejonowych (m.in. Związku Zawodowego Prokuratorów i Pracowników Prokuratury) zdają się wskazywać, że prokuratura w świetle wyzwań, które stawia przed nią nowelizacja k.p.k. nie mówi w tej sprawie jednym głosem. Niezbędnym wydaje się dokonanie rzetelnej oceny w ramach samej prokuratury (na każdym jej szczeblu) czy rzeczywiście jest ona w stanie podołać nałożonym na nią obowiązkom. 7. Przygotowanie Policji Równolegle z pytaniem o kondycję prokuratury należy postawić pytanie o stan przygotowania funkcjonariuszy Policji do prowadzenia czynności na etapie postępowania przygotowawczego w świetle nowych przepisów k.p.k. Przy braku tzw. adwokata od pierwszego przesłuchania, w 22 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 11 września 2014 r. - Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury, Dz. U. z 2014 r., poz ze zm., Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 grudnia 2014 r. zmieniające rozporządzenie Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury, Dz. U. z 2014 r., poz Należy jednak wyraźnie podkreślić, że zwiększenie liczby uniewinnień orzekanych przez sądy karne może wynikać przede wszystkim z przemodelowania roli sądu, który nie będzie wyręczał prokuratora w jego obowiązkach na sali sądowej; por. wypowiedź podsekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości - Moniki Zbrojewskiej: Tak naprawdę mamy dwóch aktorów na tej scenie: sąd i oskarżonego. Sąd oskarża, bo wyręcza prokuratora. Skoro on wyręcza prokuratora, przyjmuje na siebie odium udowodnienia pewnych tez, to skoro tak, to w pewnym stopniu mentalnie czy psychicznie jest nastawiony już niejako na to, że udowadnia komuś określonego rodzaju tezę, czyli uważa go po części za winnego. Ja rozumiem, że on jest związany zasadą obiektywizmu i bezstronności, ale skoro przyjmuje się na siebie pewnego rodzaju odium wyręczenia prokuratora, oskarżyciela, to jakie później rozstrzygnięcie ma zapaść? (posiedzenie sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka w dniu 5 lutego 2015 r.). 24 Za J. Widackim: Za prokuratorem nadal stoi cały dochodzeniowo-śledczy aparat państwa, mogący się posługiwać pracą operacyjną (J. Paradowska, Nadchodzi sądny dzień, Polityka, 18 listopada 2014 r.) 5

6 połączeniu z dodanym art. 168a k.p.k. 25, rola Policji może okazać się nie do przecenienia dla prawidłowego wyważenia praw zatrzymanego (podejrzanego) i potrzeb porządku publicznego 26. Z informacji przekazanych przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wynika, że obecnie prowadzone są szkolenia, które docelowo (tj. do końca kwietnia 2015 r.) mają objąć 26 tys. funkcjonariuszy Policji. 8. Podsumowanie Niezadowalający stan przygotowań do wprowadzenia reformy procesu karnego skutkował m.in. apelem Związku Zawodowego Prokuratorów RP o wydłużenie vacatio legis ustawy z 27 września 2013 r. 27 oraz uchwałą Okręgowej Rady Adwokackiej w Krakowie z 23 stycznia 2015 r. i wnioskiem o wstrzymanie wejścia w życie nowelizacji. Ostatnie doniesienia prasowe wskazują, że wydłużenie vacatio legis poparł także SSN Stanisław Zabłocki 28 jeden ze współautorów nowelizacji k.p.k. - wskazując że reforma k.p.k. powinna wejść w życie razem ze zmianami w kodeksie karnym 29. Nie jest celem niniejszej analizy negowanie czy podważanie modelu przyjętego przez ustawodawcę w ustawie z 27 września 2013 r. Jednak nawet powyższe zarysowanie problemu nowej procedury karnej rodzi szereg pytań i wątpliwości, które powinny zostać w sposób przekonujący wyjaśnione przez organy zaangażowane w funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości, w szczególności przez Ministerstwo Sprawiedliwości projektodawcę reformy i jego głównego wykonawcę. Kluczowe wydaje się także zweryfikowanie obecnego stanu przygotowania organów wymiaru sprawiedliwości do nowych obowiązków. Jedynie pełne przygotowanie wszystkich uczestników postępowania karnego (także pracowników sądów i prokuratur) może zagwarantować zarówno prawa oskarżonych, jak i pozwoli osiągnąć cele stawiane przez postępowaniem karnym. Analiza została opracowana w ramach programu Monitoring procesu legislacyjnego w obszarze wymiaru sprawiedliwości działającego w Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Program sponsorowany jest z dotacji przyznanej w ramach programu Obywatele dla Demokracji, prowadzonego przez Fundację im. Stefana Batorego we współpracy z Polską Fundacją Dzieci i Młodzieży, finansowanego ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego. 25 Niedopuszczalne jest przeprowadzenie i wykorzystanie dowodu uzyskanego do celów postępowania karnego za pomocą czynu zabronionego, o którym mowa w art. 1 1 Kodeksu karnego. 26 W opracowaniu Obciążenie powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury i prokuratorów postępowaniami przygotowawczymi w 2011 r. zrealizowanym na zlecenie Ministerstwa Sprawiedliwości wskazano: wszystkie spostrzeżenia zawarte w niniejszym opracowaniu, a w szczególności rekomendacje zawierające propozycje rozwiązań zmierzających do poprawienia efektywności funkcjonowania prokuratury, samoistnie nie rozwiążą największego problemu szeroko pojętego wymiaru sprawiedliwości, którym jest fatalna sytuacja Policji. Jedynie jej głęboka reforma, a przede wszystkim znaczące zreorganizowanie i dofinansowanie, w szczególności dotyczące struktur dochodzeniowo-śledczych, pozwoli na uzdrowienie funkcjonującego systemu wymiaru sprawiedliwości. Tylko oddanie postępowań przygotowawczych wykwalifikowanym, dobrze opłacanym i pracującym w godnych warunkach funkcjonariuszom Policji umożliwi odciążenie prokuratorów i pozwoli im skupić się na fachowej realizacji funkcji oskarżycielskiej. 27 Uchwała z dnia 22 kwietnia 2014 r. 28 E. Ivanova, A. Krzyżanowska, Ryzykowne tempo k.p.k., Dziennik Gazeta Prawna z 16 lutego 2015 r. 29 Ustawa o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw została uchwalona przez Sejm po rozpatrzeniu poprawek Senatu w dniu 20 lutego 2015 r. i przekazana Prezydentowi RP do podpisu. 6

7 Autorka: Mgr Barbara Grabowska-Moroz koordynatorka programu Monitoring procesu legislacyjnego w obszarze wymiaru sprawiedliwości Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, doktorantka w Zakładzie Praw Człowieka WPiA UW Konsultacja naukowa: dr Adam Bodnar - wiceprezes zarządu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka oraz adiunkt w Zakładzie Praw Człowieka WPiA UW dr Piotr Kładoczny - koordynator Programu Interwencji Prawnej Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, docent na WPiA UW, Helsińska Fundacja Praw Człowieka ul. Zgoda Warszawa twitter.com/hfhrpl 7