Człowiek jako część ekosystemu

Transkrypt

1 Człowiek jako część ekosystemu czyli jak na co dzień pomagać środowisku PODRĘCZNIK DLA NAUCZYCIELA szkoła podstawowa, klasy 1 3 Partnerzy PROGRAMU:

2 Spis treści treści: P Wstęp 1 Konspekty lekcji 3 3 Lekcja 1: Jak człowiek wpływa na środowisko? 3 4 Lekcja 2: Jak pomagać przyrodzie? 3 5 Lekcja 3: Ochrona środowiska w typowych sytuacjach jak segregować odpady? 3 7 Lekcja 4: Ochrona środowiska w typowych sytuacjach jak oszczędzać energię? 3 9 Lekcja 5: Ochrona środowiska w typowych sytuacjach jak oszczędzać wodę? 3 11 Pomoc dzieciom w potrzebie i edukacja lokalnej społeczności 13 Wolontariat wstęp 15 Wolontariat szkoła podstawowa, klasy Karty pracy 18 Patron honorowy programu: Minister Edukacji Narodowej Patronat honorowy Podsekretarza Stanu w Ministerstwie Środowiska, Głównego Konserwatora Przyrody Janusza Zaleskiego Partnerzy PROGRAMU: Materiały stworzone w ramach programu P&G. Żyj, poznawaj, rozwijaj się., pozytywnie zaopiniowane przez doradców metodycznych nauczania przedszkolnego, wczesnoszkolnego i szkoły podstawowej. Zespół redakcyjny: Katarzyna Dulińska, Anna Jarocińska, Justyna Niewolewska, Marta Szczypek, Natalia Mileszyk Redakcja merytoryczna: Dorota Luberda Opracowanie graficzne i skład: Barbara Sadowska Okładka i ilustracje: Barbara Sadowska Korekta: Magdalena Lis-Micek Fundacja Nasza Ziemia, ul. Hoża 3 m. 5, Warszawa, Warszawa 2010 ISBN

3 O Programie stęp 1 Ogólnopolski program edukacyjny P&G. Żyj, poznawaj, rozwijaj się. łączy edukację ekologiczną i obywatelską dzieci z działaniami na rzecz środowiska naturalnego. Jego celem jest stworzenie możliwości do lepszego i wielostronnego rozwoju młodych ludzi, zwłaszcza tych znajdujących się w najtrudniejszej sytuacji materialnej i społecznej oraz rozwijanie ich talentów i wiedzy, co jednocześnie przyczyni się do osiągnięcia realnych korzyści dla środowiska. Program jest częścią międzynarodowej kampanii firmy Procter & Gamble o nazwie P&G Live, Learn and Thrive. Jest ona poświęcona pomocy dzieciom w potrzebie, wspieraniu ich edukacji, a także umożliwianiu zdrowego życia i zrównoważonego rozwoju. Polska edycja programu jest realizowana w ramach partnerstwa firmy Procter & Gamble i Fundacji Nasza Ziemia, i jest prowadzona w Klubach Naszej Ziemi na terenie całego kraju. Działalność klubów biorących udział w programie opiera się na realizacji jednego z czterech tematów zaproponowanych przez organizatorów: Człowiek jako część ekosystemu Ptasie ogrody chrońmy bioróżnorodność. Celem zajęć jest zaprojektowanie i założenie w okolicach klubu siedliska, w którym będą mogły schronić się ptaki. Woda podstawa życia. Zajęcia obejmują informacje z zakresu ochrony zasobów wodnych Ziemi. Człowiek jako część ekosystemu. Zajęcia pokazują, w jaki sposób człowiek oddziałuje na środowisko. Jestem eko jestem trendy. Zajęcia prezentują możliwość łączenia zdrowego rozwoju człowieka z dbaniem o środowisko. Dodatkowo wszystkie kluby, które zdecydowały się wziąć udział w Konkursie Grantowym realizowanym w ramach programu, mają możliwość przeprowadzenia autorskich projektów edukacji ekologicznej. Więcej szczegółów na temat programu znaleźć można na stronie artnerzy Partnerzy Fundacja Nasza Ziemia jest organizacją pozarządową, założoną w 1994 roku przez Mirę Stanisławską-Meysztowicz. Realizuje cele mające status pożytku publicznego, specjalizując się w edukacji ekologicznej i obywatelskiej. Od początku swego istnienia koordynuje w Polsce kampanię Sprzątanie świata, będącą częścią międzynarodowego ruchu na rzecz ochrony środowiska Clean Up the World. W ruchu tym uczestniczy blisko 40 milionów wolontariuszy na całym świecie. Fundacja prowadzi również wspólnie z samorządami, szkołami, organizacjami, przedstawicielami świata biznesu i mediami liczne całoroczne programy na rzecz ochrony środowiska. Propagują one zintegrowaną gospodarkę odpadami, społeczne akcje zalesień, idee zrównoważonego rozwoju, wiedzę na temat zmian klimatu i wiele innych. Kluczową częścią prowadzonych działań jest edukacja ekologiczna. Więcej na Procter & Gamble to jedna z największych, międzynarodowych firm FMCG. Cztery miliardy razy dziennie marki P&G pojawiają się w życiu ludzi na całym świecie. Firma posiada jeden z najsilniejszych portfeli asortymentowych, w skład którego wchodzą godne zaufania, wiodące marki wysokiej jakości, takie jak: Pampers, Ariel, Vizir, Bonux, Always, Tampax, Pantene, Lenor, Olay, Head & Shoulders, Wella, Herbal Essences, Blend-a-med, Naturella, Oral-B, Duracell, Mach3, Gillette oraz Braun. Misją Procter & Gamble jest poprawianie jakości życia konsumentów na całym świecie przez dostarczanie produktów i usług o najwyższej jakości oraz poprzez działalność społeczną, która stanowi integralny element strategii P&G. Wszystkie podejmowane przez P&G działania odwołują się do wartości i zasad, które zostały rozwinięte i zakorzenione w kulturze organizacyjnej w ciągu ponad 170 lat istnienia firmy. Są one oparte na szacunku, uczciwości i pasji.

4 Człowiek jako część ekosystemu Człowiek jako część ekosystemu 2 P&G. Żyj, poznawaj, rozwijaj się. program jest częścią międzynarodowej kampanii firmy Procter & Gamble o nazwie P&G Live, Learn & Thrive. Jest ona poświęcona dzieciom: wspieraniu ich edukacji, a także umożliwianiu zdrowego życia i rozwoju. Od 2006 roku kampania realizowana jest na warszawskim Targówku, od 2009 roku została rozszerzona na całą Polskę. Ideą nowej formy programu prowadzonego w Polsce jest połączenie działania na rzecz środowiska z działaniami na rzecz dzieci, zwłaszcza tych najbardziej potrzebujących, i ma on formę edukacji ekologicznej realizowanej w Klubach Naszej Ziemi na terenie całego kraju. czyli jak na co dzień pomagać środowisku Celem cyklu jest przekazanie dzieciom wiedzy, w jaki sposób dbać o środowisko na co dzień. Na pierwszych zajęciach Jak człowiek wpływa na środowisko? dzieci zapoznają się z ideą zrównoważonego rozwoju. Dowiedzą się, jak współczesna działalność gospodarcza człowieka wpływa na środowisko naturalne dziś i jakie skutki może ona przynieść w przyszłości, a także dlaczego rozwój społeczno-gospodarczy w trosce o dobro przyszłych pokoleń jest tak istotny. Podczas drugiej lekcji Jak pomagać przyrodzie? klubowicze odkryją ciekawe zagadnienia dotyczące formy ochrony przyrody w Polsce. Zapoznają się z zasadami obserwacji środowiska naturalnego i dowiedzą się, jak zachować się w przypadku spotkania z dzikimi zwierzętami. Poznają również problem dzikich wysypisk śmieci i nauczą się, jak przeciwdziałać ich powstawaniu. Trzecie zajęcia uświadomią dzieciom, w jaki sposób można chronić środowisko na co dzień, wprowadzając w życie odpowiednie, proekologiczne nawyki. Najpierw klubowicze nauczą się, jak segregować odpady. Poznają poszczególne etapy ich sortowania i przetwarzania. Dowiedzą się również, czym jest kompost i jak jego utrzymanie sprzyja ochronie środowiska. W ramach czwartych zajęć dzieci zapoznają się z zagadnieniem oszczędzania energii i jego zasadami. Opiekun wyjaśni im także, w jaki sposób powstaje prąd i jak działa elektrociepłownia. W trakcie piątej lekcji dzieci dowiedzą się, jak ważne dla zrównoważonego rozwoju Polski jest oszczędzanie wody i prawidłowe gospodarowanie jej zasobami. W tym celu odkryją główne przyczyny marnotrawienia wody i nauczą się kluczowych zasad jej oszczędzania. Ostatnie zajęcia Jak pomóc dzieciom w potrzebie? zapoznają dzieci z ideą wolontariatu i, poprzez zachęcenie ich do zorganizowania kilku zajęć ekologicznych dla dzieci spoza klubu, uświadomią klubowiczom konieczność pomocy potrzebującym, zwłaszcza dzieciom, mieszkającym w ich najbliższej okolicy. Więcej wskazówek dotyczących prostych sposobów ochrony środowiska w codziennych sytuacjach można znaleźć na stronie

5 Konspekty lekcji do tematu: Człowiek jako część ekosystemu czyli jak na co dzień pomagać środowisku szkoła podstawowa, klasy 1 3

6 1Człowiek jako część ekosystemu Lekcja 1: Jak człowiek wpływa na środowisko? Czas spotkania: 1 godzina Cele: Uświadomienie zależności między człowiekiem a środowiskiem. Kształcenie zdolności logicznego myślenia, wyciągania wniosków. Doskonalenie zmysłu wzroku, słuchu i spostrzegawczości. Rozwijanie zdolności manualnych, pomysłowości i wyobraźni. 4 Metody pracy: Dyskusja, pokaz, zgadywanka, praca z ćwiczeniami, twórcze poszukiwanie rozwiązań. Formy pracy: Pytania pomocnicze, praca indywidualna, zespołowa. Środki dydaktyczne: historyczne fotografie miejscowości, obrazki do zgadywanki, kreda i tablica. Przebieg zajęć Wprowadzenie: Wstęp na temat programu P&G. Żyj, poznawaj, rozwijaj się. : Informacje o uczestnictwie w programie Tematy lekcji Zaproszenie na stronę internetową programu: Dyskusja: Nauczyciel pyta uczniów, jak wyglądałby świat, gdyby nie było na nim ludzi. Co by było wtedy w miejscu, gdzie teraz siedzimy? Uczniowie próbują sobie wyobrazić świat bez ludzi, opowiadają o swoich przypuszczeniach. Nauczyciel naprowadza uczniów na obraz środowiska nietkniętego ludzką ręką. Może również wraz z uczniami przeprowadzić symulację, jak historycznie zmieniał się teren, na którym stoi ich miejscowość: gdy żyli na nim ludzie pierwotni, później rolnicy itp. w miarę rozwoju cywilizacji. Realizacja tematu: 1. Pokaz zdjęć porównanie historycznych fotografii Waszej miejscowości ze stanem obecnym. Widząc, jak miejscowość się rozwijała, jesteśmy już pewni, że człowiek znacząco przekształca środowisko. 2. Burza mózgów w jaki sposób człowiek korzysta ze środowiska? Uczniowie udzielają odpowiedzi zgodnych ze swoją wiedzą. Nauczyciel nakierowuje ich na dobre odpowiedzi. 3. Zgadywanka jak zmiany wprowadzane przez człowieka wpływają na środowisko? Nauczyciel pokazuje obrazki pokazujące różne czynności związane z pozyskiwaniem zasobów, np. ścinanie drzew, kopalnie, przekształcanie krajobrazu, połowy ryb, postęp urbanizacyjny, rozbudowa dróg etc. Uczniowie starają się przewidzieć konsekwencje i zagrożenia dla środowiska wynikające z takiej działalności. Nauczyciel weryfikuje i uzupełnia ich odpowiedzi. 4. Karta pracy zakreśl kółkiem obrazki ze scenami, na których człowiek ma niekorzystny wpływ na środowisko naturalne. Przykłady: człowiek wieszający budkę lęgową; dziecko jadące na rowerze po lesie; tata myjący samochód w rzece dużo piany; dziecko myjące głowę w jeziorze; charakterystyczny chroniony obuwik wśród mleczy dziewczynka robi z niego bukiet; quad w Magurskim Parku Narodowym; grill w lesie z głośną muzyką; wokół śmieci, a na drzewie smutne pisklęta. Nauczyciel omawia przykłady (jak należy postępować, co można zmienić w tych złych sytuacjach). 5. Prezentacja zrównoważony rozwój, czyli co może zrobić człowiek, aby mądrze korzystać ze środowiska.

7 5 Podsumowanie i ewaluacja: Czy człowiek przekształca środowisko? W jaki sposób? Czy możemy rozwijać naszą cywilizację, budować domy i drogi, a jednocześnie starać się jak najmniej szkodzić środowisku? Jak możemy to robić? Co to jest rozwój zrównoważony? Na czym polega? Nauczyciel prosi uczniów o ocenę, czy podobała im się lekcja (najlepiej w skali dziesięciostopniowej). Zróbmy coś dla innych proponowane działania: Zaproszenie dzieci z innej placówki na spacer do lasu. Przygotowanie ekologicznego przedstawienia dla rodziców, starszych kolegów, mieszkańców domu spokojnej starości. Możliwości pogłębiania wiedzy: Założenie klubowej kroniki obserwacji przyrodniczych, dokumentującej indywidualne i grupowe obserwacje dzieci z klubu. Człowiek jako część ekosystemu 2Lekcja 2: Jak pomagać przyrodzie? Czas spotkania: 2 godziny Cele: Kształcenie więzi dzieci z przyrodą, zachęcenie do obserwacji. Poznanie podstawowych zasad zachowywania się wobec przyrody. Kształcenie wiedzy na temat prawnych form ochrony obszarów przyrodniczych. Rozwijanie umiejętności współpracy w grupie. Metody pracy: Zajęcia terenowe, pogadanka, ćwiczenia zmysłowe, kalambury. Formy pracy: Pytania pomocnicze, praca indywidualna, zespołowa, grupowa. Środki dydaktyczne: lornetki, lupy, hasła do kalamburów wstążeczki i pytania do gry na temat parków narodowych. Przebieg zajęć Wprowadzenie: Zajęcia terenowe spacer po lesie. Wchodząc do lasu, musimy wyobrazić sobie, że wchodzimy do czyjegoś domu. Jesteśmy tu gośćmi. Uczniowie razem z nauczycielem ustalają i uzasadniają zasady zachowywania się w lesie.

8 Człowiek jako część ekosystemu 6 Realizacja tematu: 1. W nawiązaniu do poprzednich zajęć nauczyciel opowiada o formach prawnej ochrony obszarów przyrodniczych parkach narodowych, krajobrazowych oraz rezerwatach (można również powiedzieć krótko o sieci Natura 2000). 2. Nauka obserwowania przyrody, opowieść nauczyciela: lornetki jak się z nich prawidłowo korzysta? cisza uświadomienie, że tylko w ten sposób można podejrzeć zwierzęta; ubiór ciepły, dobre buty, kamuflaż ubrania w kolorach liści, ziemi, bycie niewidocznym; wytrwałość; poza obserwowaniem samych zwierząt poszukiwanie tropów i śladów obecności zwierząt. rozglądamy się, czy wokół nas nie ma śmieci. Jeśli są zbieramy (zwrócenie uwagi na BHP). przez cały czas trwania spaceru próbujemy zaobserwować jakieś zwierzę; mówimy, jakie mijamy drzewa i charakterystyczne rośliny. 3. Scenki (pantomima) w lesie: nauczyciel podaje ochotnikom hasła z sytuacjami częstymi zachowaniami ludzi, np. karmienie łabędzi, gdy jest ciepło; śmiecenie w lesie; mycie się w jeziorze z szamponem; głaskanie jelonka; deptanie kwiatków (mówimy o ochronie gatunkowej roślin, ale również zwierząt); zabranie podlota do domu, żeby go uratować i dokarmiać. Reszta grupy zgaduje, o jaką czynność chodzi. Po każdej scence uczniowie z pomocą nauczyciela ustalają, czy zachowanie jest dobre, a jeśli nie to dlaczego. 4. Zadania zmysłowe poznajemy życie lasu: każdy przytula się do swojego drzewa, słuchamy odgłosów lasu, próbujemy rozpoznać usłyszane dźwięki. Próbujemy ze wszystkich słyszanych dźwięków wyłowić sam szum drzew, badamy, jakie są składniki ściółki. Próbujemy zaobserwować rozkład ściółki (im głębiej, tym bardziej rozłożona materia czy wiemy, kto za to odpowiada?), sprawdzamy, jak pachnie kora, liście, ściółka itp., próbujemy wypatrzeć jakiegoś owada w ściółce albo na pniu. Podsumowanie i ewaluacja: Jak należy zachowywać się w lesie? Tworzymy na papierze kodeks z zasadami pozytywnymi (zamiast nie wolno robić hałasu trzeba być cicho ). Kodeks można wywiesić w szkole w formie gazetki, żeby inni uczniowie też mogli z niego korzystać. Jak ludzie mogą chronić szczególnie cenne lasy? Ustanawiając parki narodowe, krajobrazowe i rezerwaty. Jak powinien zachowywać się dobry obserwator przyrody, jeśli chce podejrzeć jakieś zwierzę? Co należy zrobić, jeśli spotkamy w lesie małą sarenkę lub podlota? Zróbmy coś dla innych proponowane działania: Zaproszenie na spacer do lasu dzieci z innej placówki. Zorganizowanie ekologicznego przedstawienia (dla rodziców, starszych kolegów, mieszkańców domu spokojnej starości). Możliwości pogłębiania wiedzy: Założenie klubowej kroniki obserwacji przyrodniczych, dokumentującej indywidualne i grupowe obserwacje dzieci z klubu.

9 3Czas spotkania: 2 godziny Lekcja 3: Ochrona środowiska w typowych sytuacjach jak segregować odpady? Cele: Zapoznanie z zasadami i sposobami recyklingu odpadów. Kształcenie umiejętności współpracy w grupie. Rozwijanie zdolności manualnych. Kształcenie zmysłu spostrzegawczości oraz kreatywności. Metody pracy: Układanka, pogadanka, gra, zajęcia plastyczne. 7 Człowiek jako część ekosystemu Formy pracy: Pytania pomocnicze, praca indywidualna, grupowa, zespołowa. Środki dydaktyczne: kartki z odpadami i czasami ich rozkładu, przykładowe opakowania ze znakiem przydatności do recyklingu, materiały do gry: zadania dla uczniów, kroki wycięte z kolorowego papieru, strzałki, materiały plastyczne do plakatu: szary papier, farby/kredki/markery, nożyczki, taśma klejąca. Przebieg zajęć Wprowadzenie: Wiemy, że produkujemy odpady. Czy odpady są niebezpieczne dla środowiska? Czy wiemy, jak długo rozkładają się poszczególne rodzaje odpadów, np. wyrzucona na ziemię chusteczka do nosa? Realizacja tematu: 1. Układanka. Dzieci dostają na kartkach A4 wypisane i narysowane różne rodzaje śmieci. Próbują uszeregować je w kolejności od takiego, który się najkrócej rozkłada, do najdłuższego czasu rozkładu. Kartki (czego dzieci nie wiedzą) są na odwrocie ponumerowane. Gdy dzieci będą gotowe, nauczyciel podaje im kartki z czasami rozkładów dzieci odwracają kartki, żeby zobaczyć, jaka była prawidłowa kolejność, dopasowują lata rozkładu, porównując liczby. Odpady: chusteczki papierowe rozkładają się trzy miesiące, bilet autobusowy cztery miesiące, ogryzek jabłka i zapałki sześć miesięcy, niedopałek papierosa kilka lat, guma do żucia pięć lat, metalowa puszka 10 lat, drewniane krzesło 20 lat, plastikowa torebka 400 lat, butelka szklana (4000 lat, a w zasadzie nigdy). Wniosek: Ponieważ wiemy, że niektóre odpady rozkładają się bardzo długo albo nigdy, musimy je segregować i poddawać recyklingowi, żeby Ziemi nie zasypały śmieci. 2. Pogadanka Ale jak się to robi? Nauczyciel sprawdza dotychczasową wiedzę dzieci o segregacji, upewnia się, że dzieci wiedzą, co to jest recykling, w razie potrzeby tłumaczy. Nauczyciel mówi również o tym, że na opakowaniach są często specjalne znaki, które informują, czy dane opakowanie nadaje się do recyklingu i pokazuje dzieciom te znaki na przyniesionych przykładowych odpadach. 3. Gra Jaka jest droga odpadu od wyrzucenia go do pojemnika do nowego produktu? Bawimy się w śmieciowych detektywów: dzielimy uczniów na pięć grup, każda grupa otrzymuje jeden rodzaj odpadów: papier, szkło, plastik i metal, odpady niebezpieczne, odpady organiczne. Każda z grup będzie tropiła ślady i poznawała kolejne kroki-etapy postępowania z danymi frakcjami odpadów, wykonując po drodze zadania. Zasady: grupy chodzą po strzałkach wyciętych z papieru w kolorze danej frakcji (papier niebieski, szkło biały, plastik imetal żółty, odpady organiczne brązowy, odpady niebezpieczne np. czerwony), przyklejonych do podłogi, na każdej trasie są ukryte trzy kroki postępowania z daną frakcją. Symbolizują je wycięte z papieru w danym kolorze ślady butów z cyferkami 1, 2 lub 3.

10 Człowiek jako część ekosystemu 8 Zadania: - krok 1 symbolizuje segregację: uczniowie znajdują kartkę z krótką informacją ogólną, co nadaje się do wrzucenia do pojemnika danej frakcji, i zadanie, które mają wykonać na miejscu: Zakreśl kółkiem przedmioty, które według Ciebie można wrzucić do tego pojemnika. Rysunki przedmiotów do zadania na Karcie pracy. papier: gazeta, zeszyt, koperta, zatłuszczony papier śniadaniowy, worki po cemencie, tekturowe pudełko po chusteczkach, magazyn, plastik i metal: samochodzik-zabawka, opakowanie po jogurcie, butelka PET, torebka foliowa, styropian, puszka aluminiowa, jednorazowe sztućce, puszka po farbie, szkło: butelka szklana, słoik po dżemie, znicz, okno, kieliszek, butelka kolorowa po oranżadzie, lusterko, odpady organiczne: obierki od ziemniaków, ogryzek od jabłka, trawa po koszeniu, skórka od banana, zagrabione liście, chusteczki do nosa, gazety, ogryzione udko z kurczaka, odpady niebezpieczne: baterie, żarówka energooszczędna, stary magnetofon, samochód, karton po soku, stare leki, termometr, stara kanapa. - krok 2 to etap przetwarzania: do jakiego zakładu odpady trafiają. Zadanie dla uczniów: W jakie miejsce powinny trafić odpady z Waszej grupy? Jeśli nie macie pomysłu poniżej rebus, którego rozwiązaniem są: dla papieru: papiernia. Poniżej musi znaleźć się informacja, że aby przetworzyć makulaturę, rozdrabnia się ją na pulpę, oczyszcza, dodaje chemikalia, które usuwają farbę drukarską, wzmacnia i produkuje z niej nowy papier. dla plastiku: zakład przetwórstwa plastiku. Informacja dodatkowa: aby przetworzyć plastik, mieli się go na drobne płatki, następnie usuwane są resztki naklejek i tworzywo jest dokładnie czyszczone. Z płatków robi się granulat, z którego można już produkować nowe opakowania. dla puszek aluminiowych: huta aluminium. Informacja dodatkowa: puszki dokładnie się czyści, sprasowuje na duże brykiety i przewozi do odlewni, gdzie przetapiane są w dużych temperaturach na nowe opakowania. dla szkła: huta szkła. Poniżej informacja, że aby szkło przetworzyć, musi być najpierw umyte, muszą być odklejone wszystkie nalepki, a potem rozdrabnia się je na kawałeczki i przetapia. dla odpadów organicznych: kompost. Poniżej informacja, że składując w ogródku resztki organiczne, przy pomocy różnych zwierząt organizmów glebowych, takich jak dżdżownice, wije czy niektóre chrząszcze uzyskujemy bardzo dobry, ziemny i co najważniejsze naturalny nawóz. dla odpadów niebezpiecznych: specjalne organizacje odzysku. Poniżej wyjaśnienie: organizacje odzysku to takie firmy, które zajmują się unieszkodliwieniem odpadów niebezpiecznych, żeby nie stanowiły one zagrożenia dla środowiska. - krok 3 to etap porecyklingowy: produkty recyklingu. Zadanie dla uczniów: Wypisz trzy przykłady nowych produktów, które mogą powstać z Waszych surowców po recyklingu. Zadanie dla odpadów organicznych: Do czego może służyć nawóz powstały z kompostu? Zadanie dla odpadów niebezpiecznych: Jak myślicie, co mogłoby się stać, gdyby ktoś zostawił np. akumulator w lesie, zamiast oddać go do punktu zbiórki? 4. Podsumowanie gry. Nauczyciel pyta uczniów, czego ciekawego się dowiedzieli. Czy coś ich zdziwiło? Uczniowie przedstawiają swoje wrażenia. 5. Zajęcia plastyczne. Przygotowujemy plakat o tym, czego się dowiedzieliśmy na temat życia śmieci. Każda grupa rysuje/maluje teraz na pasku szarego papieru drogę swoich śmieci według schematu: Śmieci pojemnik odpowiedniego koloru (kompostownik, punkt zbiórki) zakład przetwórstwa Nowe produkty Sklejamy paski, tworząc jeden duży plakat, który np. wieszamy w szatni czy w innym widocznym miejscu w szkole. Plakat może też posłużyć jako podstawa do przeprowadzenia zajęć przez klubowiczów np. w przedszkolu, młodszych klasach, świetlicach czy domach dziecka.

11 Podsumowanie i ewaluacja: Co to jest recykling? Na jakie grupy segregujemy odpady? Jakie kolory mają pojemniki na szkło, papier i plastik? Na czym polega niebezpieczeństwo niektórych odpadów? Do jakiego pojemnika wrzucamy puszki aluminiowe? Co powstaje w kompostowniku i do czego możemy to użyć? Nauczyciel prosi uczniów o ocenę, czy podobała im się lekcja (najlepiej w skali dziesięciostopniowej). 9 Zróbmy coś dla innych proponowane działania: Zorganizowanie ekologicznego przedstawienia promującego segregację odpadów i recykling (dla rodziców, starszych kolegów, mieszkańców domu spokojnej starości). Przeprowadzenie z młodszymi kolegami zajęć dotyczących segregacji odpadów. Rozklejenie w miejscowości plakatów (oczywiście w legalnych miejscach), promujących segregację odpadów i recykling. Przeprowadzenie wesołego marszu-happeningu w miejscowości, promującego segregację odpadów i recykling. Człowiek jako część ekosystemu Możliwości pogłębiania wiedzy: Ustawienie w klasie zestawu pojemników do segregacji odpadów. 4Czas spotkania: 1 godzina Lekcja 4: Ochrona środowiska w typowych sytuacjach jak oszczędzać energię? Cele: Uświadomienie roli energii i konieczności jej oszczędzania. Ćwiczenie zmysłu spostrzegawczości, rozwijanie kreatywności. Zapoznanie się ze sposobami oszczędzania energii. Poznanie alternatywnych źródeł energii. Metody pracy: Pogadanka, doświadczenie, układanka, pokaz. Formy pracy: Pytania pomocnicze, praca indywidualna, zespołowa, praca dzieci z pomocą nauczyciela. Środki dydaktyczne: obrazek elektrowni, układanka, kolorowy wiatraczek-zabawka.

12 Człowiek jako część ekosystemu Przebieg lekcji 10 Wprowadzenie pogadanka: Nauczyciel pokazuje obrazek elektrociepłowni z dymami snującymi się z komina. Zadaje pytania: Czy domyślacie się, co to jest? Co nam daje elektrociepłownia? Co jest potrzebne do produkcji prądu? Uczniowie odpowiadają na pytania zgodnie ze swoimi skojarzeniami i wiedzą. Nauczyciel naprowadza uczniów na prawidłowe odpowiedzi. Realizacja tematu: 1. Doświadczenie. Nauczyciel spala kartkę: ogień to energia, przy okazji pojawia się czarny dym i popiół, tak samo jak przy produkcji prądu. Podsumowując, nauczyciel wyjaśnia, że do produkcji energii potrzebujemy surowca w większości elektrowni jest to węgiel. Kiedyś go zabraknie, poza tym spalanie i dowożenie węgla do elektrowni zanieczyszcza środowisko. Ale przecież potrzebujemy prądu i ciepła. 2. Gdzie jest prąd? Zeszyt ćwiczeń rysunek mieszkania, w nim różne sprzęty. Dzieci kolorują te, które potrzebują prądu, na czerwono (w domu kolorują obrazek do końca). 3. Czy w dzisiejszych czasach możemy żyć bez prądu? Oczywiście, że nie (ze względu chociażby funkcjonowanie szpitali). A co możemy zrobić, żeby oszczędzać energię? W klasie poukrywane są kawałki obrazków symbolizujących czynności, dzięki którym możemy oszczędzać energię dzieci układają je. Potem w grupach gromadzą się przy każdym obrazku i próbują wymyślić, jaką zasadę obrazek reprezentuje: włączanie tylko pełnej pralki; gaszenie światła w pokoju; krótkie i intensywne wietrzenie; odłączanie ładowarek do komórek, gdy nie są potrzebne; wyłączanie przycisków stand by; szybkie zamykanie drzwi od lodówki; uszczelnienie okien. Nauczyciel weryfikuje, czy uczniowie dobrze odgadli. 4. Oprócz naszych działań dorośli też próbują wymyślić jakieś rozwiązanie. Dlatego powstają inne elektrownie niż węglowe: przede wszystkim wiatrowe i wodne. Przeprowadzamy doświadczenie z wiatraczkiem: do kolorowego wiatraczka przyczepiamy nitkę, a na jej końcu kartkę papieru. Dzieci dmuchają widzimy, że kartka się przesuwa, czyli z wiatru możemy mieć energię. Podobnie można zrobić z wodą podstawić wiatraczek pod kran i zobaczyć, że wiatraczek się kręci. Woda i wiatr nie zanieczyszczają środowiska, są za darmo i nie trzeba ich nigdzie przewozić. Tak samo jest z innymi źródłami energii: słońcem czy gorącymi źródłami. Podsumowanie i ewaluacja: Z czego człowiek produkuje prąd? Dlaczego powinniśmy oszczędzać energię? Jak możemy oszczędzać energię? Nauczyciel prosi uczniów o ocenę, czy podobała im się lekcja (najlepiej w skali dziesięciostopniowej). Zróbmy coś dla innych proponowane działania: Zorganizowanie ekologicznego przedstawienia promującego oszczędność energii (dla rodziców, starszych kolegów, mieszkańców domu spokojnej starości). Rozklejenie w miejscowości plakatów (oczywiście w legalnych miejscach), promujących oszczędność energii. Przeprowadzenie wesołego marszu-happeningu w miejscowości, promującego oszczędność energii. Możliwości pogłębiania wiedzy: Umieszczenie w szkolnych łazienkach obrazków przypominających o gaszeniu światła i zakręcaniu wody.

13 5 11 Czas spotkania: 1 godzina Cele: Zapoznanie z rolą wody w środowisku oraz uświadomienie konieczności oszczędzania jej. Kształtowanie aktywnej postawy ekologicznej i obywatelskiej. Inspirowanie twórczego działania (rozwijanie wyobraźni, zmysłu obserwacji). Lekcja 5: Ochrona środowiska w typowych sytuacjach jak oszczędzać wodę? Metody pracy: Burza mózgów, scenki, pogadanka, slajdowisko, mapa myśli, karty pracy. Człowiek jako część ekosystemu Formy pracy: Pytania pomocnicze, praca indywidualna, zespołowa, grupowa. Środki dydaktyczne: zeszyty pracy uczniów, zestaw multimedialny do slajdowiska, szary papier oraz marker lub tablica do mapy myśli. Przebieg zajęć Wprowadzenie: Przed rozpoczęciem zajęć odkręcamy wodę w kranie tak, żeby kapała, podstawiamy pod kran miskę, żeby woda się w niej zbierała i by można było później zobaczyć, ile wody w ciągu lekcji w ten sposób się marnuje, jeśli ktoś nie dokręci kranu. Burza mózgów gdzie jest woda? Dzieci wymieniają wszystkie miejsca, gdzie można znaleźć wodę. Nauczyciel nakierowuje uczniów na niewymienione przez nich odpowiedzi. Realizacja tematu: 1. Scenki w grupach kalambury. Do czego potrzebujemy wody? W jakich sytuacjach jej używamy? Uczniowie wymyślają i krótko przedstawiają czynności, w których woda jest niezbędna. 2. Karta pracy na obrazku mamy zbiornik wodny, wokół niego narysowane różne zwierzęta: ptaki, ssaki, płazy, ryby, owady itp. Zadaniem uczniów jest doprowadzenie (kreską) do wody zwierząt, które jej potrzebują. Rozwiązanie: wszystkie organizmy potrzebują wody. Widzimy, że woda jest podstawą życia nie tylko dla ludzi, lecz także dla roślin i zwierząt. 3. Pogadanka. Co to znaczy być spragnionym? Kiedy człowiekowi najbardziej chce się pić? Uczniowie odpowiadają na pytania i opowiadają o swoich doświadczeniach. Nauczyciel podsumowuje wypowiedzi uczniów, informując ich m.in., że człowiek powinien pić około dwóch litrów dziennie. W Afryce na jednego człowieka przypada tyle wody, ile my zużywamy podczas jednego spuszczania wody w toalecie. Wniosek: należy chronić wodę. 4. Slajdowisko powinniśmy też chronić wodę, bo jest po prostu piękna. Pokaz zdjęć rzek, jezior, mórz, stawów, wodospadów etc. 5. Sprawdzamy, ile wody zebrało się w misce z kapiącego kranu od początku lekcji. To woda, która została zużyta, ale niewykorzystana. Żeby nie tracić wody, można ją oszczędzać albo oczyszczać. Mapa myśli jak możemy oszczędzać wodę: prysznic zamiast kąpieli, pranie przy wypełnionej pralce, uszczelnianie kranów,

14 Człowiek jako część ekosystemu dokręcanie kranów (sprawdzamy, ile wody jest w misce z początku lekcji), zmywanie naczyń w zlewie z napełnioną komorą, wodomierze, przykrywanie garnków pokrywką, zakręcanie wody w czasie mycia zębów. Podsumowanie i ewaluacja: Dlaczego oszczędzanie wody jest takie ważne? Komu potrzebna jest woda? Polska ma duże czy małe zasoby wodne? Co to znaczy? Jak możemy oszczędzać wodę? Nauczyciel prosi uczniów o ocenę, czy podobała im się lekcja (najlepiej w skali dziesięciostopniowej). 12 Zróbmy coś dla innych proponowane działania: Zorganizowanie ekologicznego przedstawienia promującego oszczędność wody (dla rodziców, starszych kolegów, mieszkańców domu spokojnej starości). Rozklejenie w miejscowości plakatów (oczywiście w legalnych miejscach), promujących oszczędność wody. Przeprowadzenie wesołego marszu-happeningu w miejscowości, promującego oszczędność wody. Możliwości pogłębiania wiedzy: Wycieczka do oczyszczalni ścieków. Zaproszenie ekologa na spotkanie, podczas którego pokaże on, jak działa oczyszczalnia ścieków.

15 Edukacja 13 Pomoc dzieciom w potrzebie i edukacja lokalnej społeczności Głównym celem programu P&G. Żyj, poznawaj, rozwijaj się. jest osiągnięcie korzyści dla środowiska naturalnego oraz edukacja ekologiczna i obywatelska dzieci. U podstaw programu leży pomoc dzieciom w potrzebie, dlatego zależy nam, aby informacje o działalności klubu dotarły do jak najszerszego ich grona. Proponujemy skontaktować się z najbliższym ośrodkiem zrzeszającym takie dzieci i nawiązać współpracę. Sugerujemy, aby klub zorganizował w czasie realizacji niniejszego tematu co najmniej dwie akcje skierowane do dzieci. W konspektach na poprzednich stronach, przy każdej lekcji w punkcie Zróbmy coś dla innych znajdują się propozycje takich działań. Proponujemy także przeprowadzić zajęcia na temat wolontariatu, aby dzieci zrozumiały jego ideę. Człowiek jako część ekosystemu W jaki sposób organizować wydarzenia dla dzieci spoza klubu? Doskonałym sposobem propagowania idei ekologicznej w społeczeństwie jest organizowanie wydarzeń, które docierają do szerszej grupy osób. Najlepszym odbiorcą działań klubu z pewnością będą dzieci w wieku zbliżonym do wieku klubowiczów. Wydarzenia te powinny odbywać się w odpowiednim czasie, np. w dniach związanych z datami ekologicznymi, aby propagować wiedzę ekologiczną w świadomości dzieci. Ważne elementy: udokumentowanie wydarzenia np. w postaci zdjęć, przygotowanie miejsca, zaplanowanie wydarzenia, zdefiniowanie zaproszonej grupy, odpowiednio wcześniejsze wysłanie zaproszeń, uporządkowanie miejsca po zakończeniu wydarzenia, ewentualne zorganizowanie sponsorów. 1. Organizowanie festynu Proponujemy zorganizować festyn, który umożliwi bardzo różne aktywności dla dzieci w każdym wieku oraz zapewni im wymianę doświadczeń z rówieśnikami. Najlepszym miejscem na przeprowadzenie akcji dla dzieci jest najbliższe otoczenie placówki. Pozwala to dzieciom, szczególnie młodszym, swobodnie włączyć się w organizację festynu. Możliwe aktywności festynu: przedstawienie, konkursy dla dzieci, sesja plakatowa, prezentacje proekologicznych zachowań, wystawa prac plastycznych, sprzątanie najbliższej okolicy, zakładanie ogrodów, gry i zabawy edukacyjne, zapoczątkowanie regularnej zbiórki surowców wtórnych, zielony pochód z okazji święta, np. Dnia Ziemi. W organizowaniu samego festynu ważne jest: Odpowiednie zaplanowanie programu. Należy przeznaczyć na każdą aktywność wystarczającą ilość czasu, uwzględniając wiek dzieci. Zachęcenie dzieci do pomocy w organizacji festynu, w zależności od wieku ich poziom zaangażowania może być różny. Znalezienie i zarezerwowanie miejsca. Jeśli jest to placówka edukacyjna, należy zawiadomić dyrekcję szkoły. W przypadku wyboru miejsca poza placówką, trzeba zarezerwować to miejsce. Może to być np.

16 Człowiek jako część ekosystemu 14 miejscowy dom kultury lub park czy skwer, odpowiednie na organizację imprezy na świeżym powietrzu. Zawiadomienie dyrekcji i rodziców w przypadku organizowania festynu poza placówką edukacyjną. Zaproszenie przedstawicieli lokalnych mediów. Umieszczenie plakatów informacyjnych w widocznych miejscach. Jeśli planowany jest duży festyn, wtedy lepsze będzie umieszczenie ich poza placówką edukacyjną. Wcześniejsze określenie programu, miejsca i czasu, a następnie podanie ich do wiadomości dzieci i ich rodziców. Konieczne jest wyznaczenie osób, które posprzątają teren. 2. Organizowanie happeningu Najważniejsze aspekty organizacji, podobnie jak w przypadku festynu, to: Zaplanowanie i przygotowanie tematu akcji. Należy ustalić, co akcja ma przekazać, a potem przygotować plakaty lub inne widoczne środki przekazu. Wcześniejsze określenie programu, miejsca i czasu, a następnie podanie ich do wiadomości dzieci i ich rodziców. Odpowiednie zaplanowanie akcji. Należy przeznaczyć odpowiednią ilość czasu, uwzględniając wiek dzieci. Przygotowanie programu lub przedstawienia. Zachęcenie dzieci do pomocy w organizacji happeningu: w zależności od wieku ich poziom zaangażowania może być różny. Znalezienie miejsca na organizację happeningu na świeżym powietrzu i, jeśli to konieczne, uzyskanie pozwolenia. Może to być np. miejscowy dom kultury lub park czy skwer. Zawiadomienie władz, prawdopodobnie konieczne będzie uzyskanie zezwolenia. Zaplanowanie sprzątania po happeningu. Zaproszenie przedstawicieli lokalnych mediów. Umieszczenie plakatów informacyjnych. Zachęcamy zwłaszcza do organizacji happeningów dla pozostałych dzieci z własnej placówki, dlatego najlepszym miejscem będzie sama placówka. Jeśli myślimy też o innych uczestnikach odpowiednie jest ruchliwe miejsce. Dobrze, gdyby miejsce to było w niewielkiej odległości od placówki edukacyjnej. Pozwala to dzieciom, szczególnie młodszym, swobodnie włączyć się w organizację happeningu. W

17 stęp15 Wolontariat wstęp Jednym z celów programu P&G. Żyj, poznawaj, rozwijaj się. jest pomoc dzieciom w potrzebie. Dlatego istotnym założeniem projektu jest rozbudzenie w klubowiczach chęci do niesienia bezinteresownej pomocy innym i uświadomienie dzieciom, jak ważne jest, oparte na zasadach wolontariatu, angażowanie się w sprawy społeczności lokalnej w dzisiejszych czasach. Zajęcia dotyczące wolontariatu mają przede wszystkim uzmysłowić dzieciom, czym jest wolontariat i dlaczego warto być wolontariuszem. Mają także zachęcić je do włączania się w akcję niesienia pomocy innym ludziom. Propozycje działań, jakie można zorganizować w ramach pomocy, dołączone są do konspektów lekcji w punkcie Zróbmy coś dla innych. Serdecznie zapraszamy do zapoznania się z nimi. Sugerujemy zorganizowanie dwóch lub trzech tego rodzaju działań w trakcie trwania programu. Człowiek jako część ekosystemu Czym jest wolontariat? Wolontariat to świadoma, dobrowolna i bezpłatna praca, świadczona na rzecz innych bądź całego społeczeństwa, wykraczająca poza związki rodzinne czy przyjacielskie. Wolontariat jest podstawą społeczeństwa obywatelskiego, gdzie ludzie sami przejmują odpowiedzialność za ważne społecznie kwestie. Ludzie działający jako wolontariusze są otwarci na potrzeby innych, lepiej pracują w grupie i lepiej umieją przed sobą stawiać długofalowe cele. Często też wolontariat wspomaga rozwój takich cech, jak kreatywność, odpowiedzialność czy empatia, niejednokrotnie pomaga również sprecyzować swoje zainteresowania i rozwijać pasje. Okres nauki bardzo sprzyja kreowaniu postaw altruistycznych, gdyż dzieci cechuje duża otwartość i łatwość podejmowania nowych wyzwań, co sprzyja zaangażowaniu się w wolontariat i kontynuowaniu tej działalności przez długie lata. Słowa wolontariat zaczęto używać w latach 60. XX wieku i pochodzi ono od łacińskiego słowa volontarius ochotniczy, dobrowolny. Ministerstwo Edukacji Narodowej w Strategii Państwa dla Młodzieży na lata uznało upowszechnianie wolontariatu wśród dzieci i młodzieży za jedno z priorytetowych zadań w obszarze polityki ds. młodzieży. Więcej informacji można znaleźć na stronie Centrum Wolontariatu:

18 Człowiek jako część ekosystemu Wolontariat 16 Wolontariat szkoła podstawowa, klasy 1 3 Cele: Uczestnicy warsztatów poznają definicję słowa wolontariat. Zapoznanie z podstawowymi zasadami wolontariatu w kontekście innych działań społecznych. Metody pracy: Pokaz, mapa myśli, gra dydaktyczna, pogadanka. Formy pracy: Praca indywidualna, zespołowa, grupowa. Środki dydaktyczne: zdjęcia lub ilustracje wolontariuszy przy pracy, duży brystol, flamastry, kredki, markery, koperty, kolorowe kartki, kolorowe literki do słowa wolontariat, tablica korkowa, kartki A4, pinezki. Przebieg zajęć Wprowadzenie: Rozdajemy uczestnikom warsztatów zdjęcia osób zajmujących się wolontariatem i prosimy o dokładne przyjrzenie się im. Na razie nie mówimy, o czym będą zajęcia, wspominamy jednak, że osoby, które teraz widzą na zdjęciach, to wolontariusze. Realizacja tematu Mapa myśli: Prezentujemy uczestnikom dużą kartkę z narysowanym na środku słońcem i wpisanym w środku wyrazem WOLONTARIUSZ. Prosimy uczestników, aby wymieniali swoje skojarzenia z tym słowem, a gdy ktoś coś powie prosimy go o podejście i narysowanie jakiegoś symbolu danej cechy (sami możemy spisywać je sobie gdzieś na kartce); na koniec trzeba przeczytać wszystkie określenia. Gra dydaktyczna: Dzielimy grupę na cztery podgrupy za pomocą wybranej aktywnej metody. Na przykład rozdajemy uczestnikom karteczki z rysunkami zwierząt w taki sposób, aby taka sama liczba uczestników dostała jedną z czterech nazw. Uczestnicy muszą stworzyć grupę, wydając jedynie odgłosy charakterystyczne dla danego zwierzęcia. Każda grupa w sali, w której odbywają się zajęcia, musi znaleźć jedną kopertę. W kopertach dzieci znajdą dwie kartki z pewnymi cechami i muszą wybrać tę, która pasuje do wolontariatu (ważne, żeby karteczki były kolorowe, a napisy bardzo czytelne): koperta 1 płatna/bezpłatna, koperta 2 świadomie podjęta praca/praca przy okazji, koperta 3 dobrowolna/z przymusu, koperta 4 wobec osób najbliższych/wobec osób, które nie są naszą rodziną ani naszymi przyjaciółmi. Po dokonaniu wyboru cechy każda grupa musi przedstawić ją na kartce A4 za pomocą rysunku.

19 17 Każda grupa prezentuje swój rysunek i mówi, jaką cechę wybrała. Razem tworzymy definicję wolontariatu pomoc innym ludziom, świadoma, dobrowolna i bezpłatna praca, świadczona na rzecz innych ludzi znajdujących się w potrzebie bądź całego społeczeństwa, wykraczająca poza związki rodzinnoprzyjacielskie. Pogadanka: Nauczyciel wspólnie z dziećmi zastanawia się, gdzie w ich okolicy mieszkają dzieci w ich wieku lub zbliżonym, które zdaniem uczniów potrzebują pomocy. Następnie prosi dzieci o zaproponowanie sposobów pomocy takim dzieciom. Podsumowanie: Na koniec zajęć grupa wspólnie z nauczycielem tworzy gazetkę ścienną o wolontariacie, prezentując na niej zdjęcia wykorzystane podczas warsztatów, słoneczko, rysunki grup i definicję słowa wolontariusz. Człowiek jako część ekosystemu

20 Człowiek jako część ekosystemu Karty pracy 18 Karta Pracy do zajęć Jak człowiek wpływa na środowisko?

21 19 Człowiek jako część ekosystemu

22 Człowiek jako część ekosystemu 20 Park Narodowy

23 21 Człowiek jako część ekosystemu

24 Człowiek jako część ekosystemu Notatki 22

25 Notatki 23 Człowiek jako część ekosystemu

26 Człowiek jako część ekosystemu Notatki 24

27 omagajmy POMAGAJMY ZIEMI CODZIENNIE Oszczędzajmy wodę włączaj pełną pralkę i zmywarkę myjąc twarz lub zęby, zakręcaj wodę korzystaj z prysznica zamiast z wanny napraw kapiące krany i dobrze je zakręcaj zmywając dużo naczyń, korzystaj z miski z płynem do mycia i płucz je pod niewielkim strumieniem wody nie wyrzucaj śmieci do rzeki ani na jej brzeg Nie marnujmy energii wymień żarówki na energooszczędne gaś światło w pomieszczeniach, w których nie przebywasz zmień sprzęt AGD na ekonomiczny wyłączaj nieużywane urządzenia z trybu uśpienia zadbaj o szczelność okien w swoim domu wyłączaj ładowarki z prądu, jeśli ich nie używasz gotuj tyle wody w czajniku, ile potrzebujesz ociepl swój dom nie zasłaniaj grzejników wietrz pomieszczenie szybko i intensywnie obniż temperaturę w domu Wybierajmy transport publiczny krócej stoisz w korkach lub nie stoisz w nich wcale nie musisz szukać miejsca do parkowania i zastanawiać się, na jak długo masz opłacony czas za parkowanie robiąc krótkie spacery dbasz o zdrowie korzystanie z transportu publicznego jest tańsze niż użytkowanie samochodu Na zakupy z własną torbą jest trwalsza możesz z niej skorzystać wiele razy Segregujmy odpady papier zadrukowany jednostronnie można użyć ponownie z przetworzonego metalu, plastiku, szkła, papieru można wyprodukować nowe przedmioty papier z makulatury to oszczędzone drzewa oraz mniej zużytej wody, a do tego mniej zanieczyszczone środowisko jeśli wyrzucasz śmieci zmniejszaj ich objętość, na przykład zgniatając butelkę lub karton baterie wrzucaj do odpowiednich pojemników jest to odpad niebezpieczny; ponadto z baterii można odzyskać metale szlachetne dbając o to, by śmieci były posegregowane i przetworzone, zmniejszasz ich ilość w środowisku

28 Jestem eko jestem trendy Woda podstawa życia Ptasie ogrody chronimy bioróżnorodność Człowiek jako część ekosystemu czyli jak na co dzień pomagać środowisku Produkcja materiałów sfinansowana ze środków programu P&G. Żyj, poznawaj, rozwijaj się. ISBN