WZORCE BEHAWIORALNE W RODOWISKU AKADEMICKIM SZANS NA PERSONALIZACJ PROCESÓW EDUKACJI SYLWESTER WOSIAK

Transkrypt

1 WZORCE BEHAWIORALNE W RODOWISKU AKADEMICKIM SZANS NA PERSONALIZACJ PROCESÓW EDUKACJI SYLWESTER WOSIAK Streszczenie W niniejszym opracowaniu wskazano na konieczno personalizacji procesu edukacji w zale no ci od preferencji indywidualnych odbiorcy. W przyj tej koncepcji proces dywersyfikacji edukacji zostałby cz ciowo zautomatyzowany i wsparty systemem informatycznym identyfikuj cym i klasteryzuj cym studentów na podstawie wzorców behawioralnych w oparciu o odczyt mimiki twarzy i zachowa respondentów za pomoc systemu monitoringu wizyjnego. W artykule wskazano równie podstawy przedstawionej koncepcji i nakre lono kierunki przyszłych zainteresowa. Słowa kluczowe: identyfikacja behawioralna, personalizacja edukacji, wykrywanie twarzy, platformy e-learningowe 1. Wprowadzenie Obserwacja wzorców behawioralnych w rodowisku akademickim jest ogromn szans dla wiadomego planowania procesów edukacji. Daje mo liwo uzmysłowienia wykładowcy, jak i jego słuchaczom, i ludzie reaguj w ró ny sposób na te same bod ce. Jednak e mimo odmienno ci poszczególnych jednostek istnieje mo liwo klasyfikacji studentów na grupy, reaguj ce w podobny sposób na konkretny bodziec. Zjawisko to ma niebagatelne znaczenie dla edukacji i daje olbrzymie mo liwo ci wiadomego kształtowania postawy ucznia. Mo na w ten sposób nie tylko wpływa na osi gane przez uczniów wyniki, ale rozbudza w nich ch pogł biania wiedzy. Proces dywersyfikacji behawioralnej jest jednak zale ny od wnikliwej obserwacji zachowa werbalnych i niewerbalnych ucznia, a nast pnie wyci gni cia wła ciwych wniosków, co do preferowanych przez niego metod przyswajania wiedzy. Znalezienie zwi zku oraz współzale no ci pomi dzy sklasyfikowanymi grupami odbiorców, a ich wzorcami zachowa i preferencjami dotycz cymi transferu wiedzy daje mo liwo doboru odpowiedniej dla danej grupy metody nauczania i jest kluczem do sukcesu w procesie edukacji. Celem artykułu jest przeanalizowanie metod klasyfikacji behawioralnej pod k tem przydatno ci w systemach multimedialnych platform e- learningowych.

2 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 57, Metody dywersyfikacji behawioralnej w procesie edukacji Proces edukacji mo e by realizowany według dwóch podstawowych modeli ci le zwi zanych z metodami pracy wykładowcy. Pierwszy z nich to model autorytarny, polegaj cy na zastosowaniu przez nauczyciela metod podaj cych, np. praca z ksi k, pogadanka lub wykład. Przy zastosowaniu przedmiotowych metod wykładowca pełni rol profesjonalisty. Wad metod podaj cych jest minimalny wkład własny studenta podczas prowadzonych zaj. Drugi, demokratyczny model realizowania edukacji zakłada, e student, aby efektywnie przyswoi sobie wiedz i umiej tno ci, powinien by traktowany podmiotowo. W procesie uczenia si i nauczania powinny jednak przewa a metody aktywizuj ce ucznia, gdzie nauczyciel ukierunkowuje, wspiera i pomaga uczniowi w odkrywaniu nowych wiadomo ci, w zdobywaniu umiej tno ci, a przede wszystkim we wszechstronnym rozwoju ucznia. Wykładowca stosuj cy model demokratyczny opiera swoje metody nauczania głównie na aktywizacji ucznia do poszukiwania nowych rozwi za i przyswajania wiedzy poprzez do wiadczanie. Do osi gni cia przedmiotowego celu nauczyciel stosuje mi dzy innymi takie metody jak studium przypadku, symulacja, czy wiczenia laboratoryjne. Metody te nie opieraj si na biernym słuchaniu, lecz wymagaj konkretnego działania, przez co wspomagaj zapami tywanie przekazywanych tre ci. Wyniki bada psychologicznych dowodz, e zapami tujemy jedynie 10% tego, co czytamy, 20% tego, co słyszymy, 30% tego, co widzimy, 50% tego, co słyszymy i widzimy, 70% tego, co sami mówimy oraz 90% tego, co sami robimy czytamy widzimy słyszymy sami mówimy słyszymy i widzimy sami robimy sami robimy - 90% sami mówimy - 70% słyszymy i widzimy - 50% widzim y -30% słyszymy - 20% czytamy - 10% Rysunek 9. Wpływ zaanga owania emocjonalnego na przyswajanie wiedzy Decyduj c si na wybór modelu i metody nauczania, wykładowca powinien kierowa si indywidualnymi potrzebami swoich podopiecznych. Podaj ce metody nauczania lepiej sprawdz si w ród uczniów, którzy nie wkroczyli jeszcze na cie k kariery zawodowej. Osoby takie ch tniej ucz si ka dej dziedziny nauki, poszukuj c jednocze nie tej dla nich najwła ciwszej. W przypadku osób starszych, pracuj cych zawodowo i maj cych nie tylko do wiadczenie zawodowe, ale i yciowe, lepiej si sprawdzaj metody aktywizuj ce. Bior c ten fakt pod uwag, 1 E. Brudnik, A. Moszy ska, B. Owczarska, Ja i mój ucze pracujemy aktywnie. Przewodnik po metodach aktywizuj cych, Zakład Wydawniczy SFS, Kielce 2000.

3 300 Wzorce behawioralne w rodowisku akademickim szans na personalizacj procesów edukacji nale ałoby w systemie szkolnictwa dobiera program nauczania do indywidualnych potrzeb studenta, zwracaj c mi dzy innymi uwag na takie kryteria, jak chocia by posiadana ju przez niego wiedza i umiej tno ci, od których zale y jego nastawienie do dalszej edukacji. Postawa ucznia jest jednym z elementów, które tworz swoisty trójk t dydaktyczny, w którego skład wchodzi tak e wiedza i umiej tno ci. Te trzy elementy powinny by brane pod uwag podczas tworzenia aktywizuj cego programu dydaktycznego, poniewa od nich b dzie zale e nastawienie do nauki Postawa jest to bardzo zło ony stan lub proces psychiczny, który jest bardzo trudno opisa za pomoc elementarnych terminów psychologicznych. Jest ona, w du ej mierze uczuciem czy emocj [...] Znacz cym faktem jest to, e kiedy zadaniem badanego jest zapami tywanie, to najcz ciej pierwsz rzecz, która si wówczas wykształca, jest co w rodzaju postawy. Przypominanie jest pó niej rekonstrukcj, opart głównie na tej postawie, a ogólnie bior c, otrzymuje si w efekcie usprawiedliwienie dla tej postawy 2. Student aktywnie d y do uzyskania wiedzy bezpo rednio wynikaj cej z jego zainteresowa i potrzeb. Ponadto jest wiadomy swoich oczekiwa i zdecydowanie zmierza do osi gni cia okre lonego celu w procesie kształcenia. Czynniki wchodz ce w skład trójk ta dydaktycznego wynikaj wprost ze współczesnych zało e procesu bolo skiego. Narz dziami pomocnymi w uzyskaniu aktywnej postawy osoby nabywaj cej wiedz, s wzorce behawioralne, które umo liwiaj jednocze nie personalizacj procesów edukacji. Ich fundamenty ukształtowały si na pocz tku XX wieku w oparciu o doktryn metodologiczn utworzon przez Johna Waltsona. Uwa ał on, e przedmiotem bada psychologii mo e by tylko dostrzegalne zachowanie si ludzi i zwierz t, tj. zespół reakcji na bod ce zewn trzne, nie za niedost pne obserwacji zjawiska wiadomo ci 3. A co za tym idzie wzorce behawioralne opieraj si na przekonaniu, e zachowania ucznia mo na korygowa poprzez dostarczanie mu informacji o post pach w nauce. Przykładem takiego wzorca jest nauczanie programowe. Od ilo ci modeli nauczania stosowanych przez wykładowc uzale niony jest główny cel kształcenia, tj. rozwój studenta adekwatny do jego potrzeb i mo liwo ci. Behawioralne podej cie do nauczania zakłada, e człowiek to istota wyuczalna, tak jak w przypadku tresowanego zwierz cia mo na przewidzie i kontrolowa jego zachowania. Student jest obiektem, na którego działa nauczyciel przekazuj cy w przyst pny sposób posiadan wiedz i steruj cy procesem przyswajania tej wiedzy. Dzi ki działaniu nauczyciela w umy le jego słuchaczy powstaje obraz, który opiera si na wiadomo ciach dostarczonych przez wykładowc lub uzyskanych na podstawie jego ukierunkowania. Behawioralne podej cie do nauczania jest pomocne przy dzieleniu, porz dkowaniu, a nast pnie układaniu tre ci programu nauczania w ci g przyczynowo-skutkowy. Takie uporz dkowanie wzmocnione stałym czasem trwania wykładu umo liwia systematyczn i liniow organizacj procesów kształcenia, jak równie bie ce sprawdzanie osi ganych przez słuchaczy wyników. Daje jednocze nie wykładowcy mo liwo dostosowania programu kształcenia do potrzeb słuchaczy oraz umo liwia bie c i pełn kontrol nad tym procesem. Z punktu widzenia behawioralnego, działania podj te przez nauczyciela s niczym innym, jak bod cem oddziałuj cym na słuchacza, u którego powinna nast pi zamierzona przez wykładowc reakcja polegaj ca na przyswojeniu przedstawionego materiału nauczania. Wykładowca wpływa na słuchacza maj c jednocze nie bie c mo liwo kontroli nad opanowanym przez niego materiałem i w razie potrzeby zmodyfikowaniem metod jego przekazu dostosowanym do indywidualnych potrzeb studenta. Szczególnie 2 Z. Robert, Uczucia a my lenie: nie trzeba si domy la, by wiedzie, co si woli, Przegl d Psychologiczny 1/1985, s Mała Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1990, s. 87.

4 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 57, wdzi cznym obszarem takiej personalizacji tre ci programowych mog by platformy zdalnego nauczania, lub bardziej wyrafinowane platformy przestrzeni wirtualnej typu Second Life. Reakcje słuchacza na bod ce wysyłane przez wykładowc s mierzalne poprzez osi gane przez studenta wyniki, które stanowi w przypadku ocen pozytywnych wzmocnienie, za negatywnych kar. Zale no t zauwa ył Philip G. Zimbardo, twierdz c, i kiedy próbujesz powstrzyma kogo od wykonania jakiej utrwalonej czynno ci, która jest z pewnych wzgl dów niepo dana, samo pozytywne wzmacnianie mo e nie wystarczy. W takich wypadkach kara, stosowana według podanych ni ej zasad mo e by skuteczn technik oddziaływania, lecz wtedy i tylko wtedy, je li ogólny kontakt ( atmosfera ) jest pozytywny 4. Nie bez znaczenia dla personalizacji procesów edukacji, jest neobehawioryzm, którego twórc był Edward Tolman. Doł czył on do modelu bodziec-reakcja zmienn po rednicz c, która składa si z zachowa celowych, nawyków, konstruktów poznawczych i potrzeby b d cej wewn trznym bod cem motywacji. Tolman zauwa ył, e sił modyfikuj c zachowania człowieka jest cel, do jakiego on d y. W przypadku studenta celem tym jest osi gni cie pozytywnych wyników w nauce i opanowanie prezentowanego przez wykładowc materiału. Manipuluj c bod cami i dobieraj c je indywidualnie do potrzeb poszczególnych studentów, mo na osi gn zamierzony efekt, poniewa wi kszo zwi zków przyczynowo-skutkowych nie jest wrodzona i ukształtowała si w wyniku długiego procesu kształcenia, tworz c nawyki. E. Tolman wyró niał dwa rodzaje behawioryzmu zwi zane z fizjologi i sfer psychiczn człowieka, a mianowicie behawioryzm molarny, który mo e by badany przez psychologa, oraz molekularny zwi zany z fizjologicznymi zachowaniami człowieka. Analiza procesów poznawczych przybli yła behawiorystów do konstruktywistów, ale jedynie w zakresie okre lania potencjału intelektualnego ucznia nieaktywnego, który biernie przyswaja wiedz, u którego procesy przetwarzania informacji mog by kontrolowane z zewn trz tak jak, np. w przypadku komputera. Natomiast Mietzel uwa a, e dopiero, gdy badanie procesów poznawczych prowadzi do stwierdzenia naukowca, i osoba ucz ca si czyni co, co nie poddaje si kontroli z zewn trz (na przykład ze strony nauczyciela), mo emy mówi o porzuceniu przez niego orientacji behawiorystycznej i wykonaniu decyduj cego kroku w stron orientacji konstruktywistycznej 5. Zdaniem Burrhus Federic Skinner twórcy teorii uczenia si opartej na zasadach uczenia programowego jedn z najwa niejszych ról w kształceniu jest nagradzanie i karanie, które ma miejsce równie w procesie edukacji. Nie bez znaczenia s tu przyznawane dzisiaj studentom stypendia za osi gane wyniki w nauce. Skinner twierdzi na przykład, e fizyka i biologia przebyły nieporównywalnie dłu sz drog w stosunku do wiedzy o ludzkim zachowaniu. Podwa aj c twierdzenie, e czyny Człowieka zale tylko od jego ja ni i ujawniaj c nacisk wywierany przez rodowisko, nauka o zachowaniu zdaje si kwestionowa tak e poj cie godno ci i warto ci. A przecie Człowiek jest odpowiedzialny za swoje zachowanie nie tylko w tym sensie, e mo na go wini i sprawiedliwie kara za złe post pki, ale tak e i w tym, e trzeba go darzy zaufaniem i podziwia za jego osi gni cia 6. Edukacja oparta jest z reguły na gromadzeniu faktów, czy te informacji, które wykładowca przekazuje poprzez prelekcj, czy te prezentacj, gdzie student jest raczej biernym, a nie czynnym uczestnikiem edukacji. Wykładowca powinien poprzez obserwacj wyse- 4 P.G. Zimbardo, Psychologia i ycie, PWN, Warszawa 1988, str G. Mietzel, Psychologia kształcenia, Gda sk 2003, s F. B. Skinner, Poza wolno ci i godno ci, PIW, Warszawa 1978.

5 302 Wzorce behawioralne w rodowisku akademickim szans na personalizacj procesów edukacji lekcjonowa osoby, które preferuj czynny udział w lekcji i zastosowa metody aktywne, czyli interakcyjne wykorzystuj ce wszystkie zmysły jednostki, pozwalaj ce na ukierunkowan przez wykładowc dyskusj, umo liwiaj ce zobrazowanie oczekiwa studenta. Daj one szans na wyra enie swoich pogl dów i opinii na dany temat, a tak e podj cie próby rozwi zywania zada indywidualnie lub grupowo, w zale no ci od jego preferencji. Jednocze nie umo liwiaj samoocen jednostki oraz konstruktywny wybór dalszego rozwoju. W doborze metod edukacji, nale y zwróci szczególn uwag na cechy indywidualne poszczególnych studentów, przede wszystkim na cechy osobowo ci oraz preferencje poznawczo-komunikacyjne (słuchowe i wzrokowe). Aby efektywnie wykorzysta preferencje ucznia, niezb dne jest narz dzie, które pozwoli na zgromadzenie danych umo liwiaj cych wybór najbardziej adekwatnej dla niego metody nauczania. Jednym z takich narz dzi s testy, których zadaniem jest uzyskanie przez wykładowc informacji o indywidualnych preferencjach, upodobaniach i wcze niejszych nawykach ucznia zwi zanych z procesem uczenia si. Zdobycie przedmiotowych informacji jest niezb dne, poniewa ka dy człowiek ma swój indywidualny wypracowany przez lata sposób uczenia si i zapami tywania, który jest ci le zwi zany ze rodowiskiem, w jakim dorastał, jak i z nawykami ukształtowanymi podczas wielu lat nauki szkolnej. Psychologia poznawcza zakłada, e inne s nawyki ludzi, którzy w dzieci stwie słuchali ksi ek czytanych na głos przez opiekuna, inne jedynaków, a jeszcze inne osób wychowanych w rodzinach wielodzietnych. Przyswajanie wiedzy przez ludzi, którzy ucz szczali do przedszkola jest odmienne od nawyków osób wychowanych w otoczeniu najbli szych. Kolejne czynniki wpływaj ce na nawyki uczenia si ukształtowały si w okresie szkolnym. To przewa nie wówczas niektórzy wypracowali podczas uczenia si nawyk powtarzania pewnych sekwencji na głos, podkre lania wybranych sekwencji tekstu w ksi ce, czy te robienia notatek podczas lekcji. Z okresu szkolnego pochodzi równie nawyk przyswajania wiadomo ci podczas pracy w grupie lub indywidualnie. Bior c pod uwag powy sze, mo na wywnioskowa, i ka dy ma wypracowany przez lata, swój indywidualny sposób uczenia si. Dodatkowo jest on, jak ju wspominałem wcze niej, powi zany ze sposobem percepcji otaczaj cego wiata (preferencje wzrokowo-słuchowe), ze sposobem my lenia (syntetyczne, analityczne), czy te zdolno ci pojmowania zjawisk w sposób opisowy b d schematyczny. Du e znaczenie przy personalizacji procesów edukacji ma stworzona przez C. G. Junga teoria osobowo ci, w oparciu o poj cie typów. Wyodr bnia ona dwa podstawowe typy osobowo ci: ekstrawertyków i introwertyków. Ekstrawertyk charakteryzuje si tym, i główna jego uwaga i aktywno skierowane s na wiat zewn trzny, ma łatwo kontaktowania si z lud mi, dobrze przystosowuje si do zmieniaj cych si sytuacji. Z kolei introwertyk koncentruje si na sobie samym, nie interesuje go wiat zewn trzny, jest pow ci gliwy w wyra aniu swoich my li i uczu 7. Na podstawie powy szego podziału osobowo ci człowieka powstał model Meyers-Briggs. Definiuje si w nim cztery pary kategorii odwołuj ce si do cech takich jak introwertyzm, ekstrawertyzm, podej cie intuicyjne lub praktyczne, kierowanie si przemy leniami b d odczuciami, jak równie os dzanie, krytycyzm i akceptacja. Lata sze dziesi te XX wieku zapocz tkowały nowy nurt w podej ciu do osobowo ci, który nazwano pi cioczynnikowym modelem osobowo ci, co oznacza przyj te w badaniach leksykalnych, psychometrycznych i opartych na swobodnym opisie zało enie, weryfikowane na podstawie analizy czynnikowej danych empirycznych, e na 7 J. Strelau, Temperament i inteligencja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa1992.

6 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 57, struktur osobowo ci składa si pi podstawowych czynników: neurotyczno, ekstrawersja, otwarto, sumienno i ugodowo 8. Kombinacja typów pozwoliła Isabel Briggs Myers i Katherine Cook Briggs stworzy 16 modeli w wyniku poł czenia cech z kolejnych, wymienionych wy ej kategorii. Wyró nia si nich osoby otwarte na wiat, które ucz si poprzez własne próby, musz wszystkiego dotkn, do- wiadczy i szczegółowo pozna, s krytyczne w wydawaniu opinii, a co za tym idzie tworz je na podstawie logicznych przemy le i wyci gaj wnioski nawet na podstawie niekompletnych danych. Kolejna grupa to osoby, która staraj si poznawa i rozwi zywa problemy cało ciowo, próbuj dociec istoty zagadnienia, kieruj si przy tym osobistymi odczuciami, ale jednocze nie nie rezygnuj z logicznego my lenia. Style uczenia pozwalaj ce na typizacj studentów opracowali równie Deming Kolb w oparciu o cztery pytania. dlaczego?, co?, jak? oraz co si stanie, gdy?. Pierwsze z pyta okre la osoby ucz ce si przez dociekanie, wiadome ł czenie nowo nabytej wiedzy z ju posiadan, a przede wszystkim przez analityczne podej cie do poznawanych zagadnie. Osoby scharakteryzowane pytaniem, co?, preferuj informacje przekazywane w sposób logicznie uporz dkowany, z niezb dnymi obja nieniami i najlepiej przyswajaj wiedz, gdy maj czas na spokojne przemy lenia. Typ trzeci powi zany z pytaniem jak?, charakteryzuje studentów, lubi cych si uczy poprzez rozwi zywanie zada metod prób i bł dów, oczekuj cych jednocze nie w przypadku niepowodzenia, podania gotowych rozwi za lub naprowadzenia na nie. Czwarty i ostatni typ w modelu Kolba, zwi zany z pytaniem, co si stanie, gdy?, przedstawia studentów preferuj cych własne poszukiwania i eksperymenty, lubi cych indywidualnie rozwi zywa problemy, jak równie formułowa własne spostrze enia. 3. Zastosowanie modeli identyfikacji ucz cych si, w procesie edukacyjnym i w praktyce Personalizacji jednostki mo na dokona, opieraj c si na ró nych dziedzinach nauki, mi dzy innymi na statystyce, matematyce, jak równie poprzez dział psychologii, nazywany psychometri. Zajmuje si on praktycznym i teoretycznym zastosowaniem testów psychologicznych, które s obiektywn i wystandaryzowan miar próbki zachowania 9. Za pomoc pomiaru liczbowego, psychometria umo liwia poznanie zachowania jednostki i zbli a nas do naukowego i obiektywnego opisu człowieka. Psychometria koncentruje si na indywidualnych ró nicach jednostek, procedury bada wykształcane s przy pomocy obiektywizacji, standaryzacji, normalizacji i rzetelno ci wszelkich testów, ankiet, a tak e skali porównawczych, które słu, jako narz dzia badawcze. Poniewa człowiek jest istot indywidualn, niepowtarzaln to istnieje niebezpiecze stwo, i przez kategoriowanie i etykietowanie jednostki mo na j skrzywdzi, wydaj c o niej bł dne opinie. Nie ma dwóch identycznych pod ka dym wzgl dem ludzi, a co za tym idzie ka dy człowiek mo e stanowi wyj tek od reguły. Psychometria jest cz sto stosowana przez pracodawców i ma na celu wybór najlepszego kandydata na pracownika. Jest to zapewne dobra metoda na selekcj kandydatów, jednak powinna by przeprowadzana przez dyplomowanych psychologów. Z punktu widzenia etyki niedopuszczalne jest jej stosowanie przez osoby niemaj ce wiedzy jak i do wiadczenia psychologicznego. Poniewa jak ju wcze niej wspomniałem efekty bada, które nie zostały przeprowadzone przez specja- 8 J. Strelau, Red. nauk., Psychologia, Podr cznik akademicki, Gda sk 2003, s A. Anastasi, S. Urbina, Testy Psychologiczne, Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 1999, s. 21.

7 304 Wzorce behawioralne w rodowisku akademickim szans na personalizacj procesów edukacji list w tej dziedzinie mog by bardzo krzywdz ce dla osób, u których je przeprowadzono. Słusznie zreszt zauwa ył to Grzegorz Warchoł podkre laj c w swoim artykule, i firmy poszukuj ce najlepszych dla siebie pracowników coraz cz ciej stosuj testy psychologiczne, a nawet analiz psychografologiczn. Ta ostatnia technika popularna jest we Francji i na grunt polski przenosz j firmy francuskie. Kandydaci nawet nie wiedz, e ich kariera zawodowa mo e zale e od tego, w jaki sposób stawiaj kropk nad "i". Testy psychologiczne s na pewno cenn metod selekcji pod warunkiem, e interpretuje je psycholog. W Polsce zdarza si, e badania przeprowadzaj osoby bez dyplomu psychologa. Na Zachodzie istnieje odr bna specjalizacja technika psychologicznego, który jest przeszkolony w interpretowaniu 10. Z powy szego mo na wnioskowa, e adna realizacja pomiaru psychologicznego nie ma charakteru uniwersalnego mówi c o pomiarze psychologicznym nie wystarczy wskazywa na mierzony konstrukt. Aby wyniki pomiaru zostały wła ciwie zinterpretowane, niezb dna jest znajomo teorii w ramach, której mierzony konstrukt został zdefiniowany 11. Podchodz c z punktu behawioralnego do społeczno ci studenckiej, czy te rodowiska akademickiego, raczej nie jest mo liwe uj cie wszystkich aspektów zachowania człowieka. Powoduje to w znacznym stopniu spłycenie schematu reakcji zachodz cych mi dzy jednostk a jej rodowiskiem, nie pozwala na zagł bianie si w wewn trzne procesy my lowe i emocjonalne zachodz ce na skutek reakcji z innymi osobami. Istotn pomoc przynie tu mog współczesne narz dzia zdalnej oceny słuchacza, tak e te, w których jest wymagany aktywny udział studenta. Bior c pod uwag powy sze rozwa ania, nale y zauwa y, e wzorce behawioralne w rodowisku akademickim, niezaprzeczalnie s szans na personalizacj procesów edukacji. Wykorzystanie zalet, jakie niesie behawioralne podej cie do edukacji, powinno by filarem procesu kształcenia. Planuj c rozwi zania metodyczne, nale y dobra metody pracy ze studentem do celów, jakie maj zosta osi gni te, nie zapominaj c przy tym o personalnych potrzebach jednostki w zakresie kreatywno ci, umiej tno ci powtarzalnych i przekazywanych oraz sprawno ci interpersonalnej. Reasumuj c nale y stwierdzi, i człowiek jest istot niepowtarzaln i ka dy uczy si w inny sposób. Nauczyciel na podstawie obserwacji zachowa uczniów mo e spróbowa tak przedstawi materiał dydaktyczny, aby wzbudzi zainteresowanie ka dej obecnej na zaj ciach osoby. Ju na wst pie zaj dydaktycznych mo na zaobserwowa, kto jest zainteresowany wykładem. Uwidacznia si to chocia by w skierowanym wzroku uczniów na nauczyciela, co mo e wiadczy, i słuchaj oni wykładu. Człowiek jest indywidualn jednostk, ró ni c si od ka dej kolejnej, jednak wzorce nabywania przez niego wiedzy mo na pogrupowa. Tak jak ju wspominałem wcze niej model uczenia kształtuje si u człowieka od najmłodszych lat. To, w jaki sposób b dzie on si uczył zale y od rodowiska, w jakim dorastał i si wychowywał. Ju samo słuchanie czytanych przez rodziców bajek powoduje, e dziecko uczy si wykorzystywania zmysłu słuchu, je eli do tego zostan jeszcze doł czone obrazki, pobudzi to z kolei zmysł wzroku. Kolejnym etapem kształtuj cym sposób przyswajania wiedzy jest okres szkolny, podczas którego jeszcze wyra niej uwidaczniaj si nasze predyspozycje do indywidualnych metod uczenia si. Z reguły to w tym okresie zaczynamy zakre la lub przepisywa pewne sekwencje tekstu, co wiadczy o tym, e 10 G. Warchoł, Społecze stwo, Polityka nr 10 z dnia r., s E. Hornowska, Testy psychologiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe. Scholar, Warszawa 2001, s. 19.

8 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 57, jeste my wzrokowcami. Bywaj równie osoby, którym łatwiej jest uczy si ze słuchu i w tym celu nagrywaj wybrane przez siebie sekwencje tekstu, które przyswajaj słuchaj c go po kilka razy lub te czytaj kilkukrotnie wybrany tekst na głos. Etap uczenia si przez człowieka trwa z reguły przez całe jego ycie i niebagatelny wpływ na podej cie danej osoby do nauki ma równie kariera zawodowa. To wła nie w okresie rozwoju zawodowego człowiek cz sto u wiadamia sobie braki w ró nych dziedzinach nauki i podejmuje decyzj o kontynuowaniu edukacji. W szczególno- ci w dziedzinach, które s mu niezb dne do rozwoju zawodowego. Ucze taki z reguły jest bardziej wybredny i niech tnie przyswaja wiedz, która nie jest mu w niczym przydatna. Z uwagi na to, szkolenia dla przedmiotowej grupy ludzi, powinny by profilowane w taki sposób, aby były ci le powi zane z wykonywanymi przez te osoby zadaniami zawodowymi, oraz stawianymi przez pracodawc w stosunku do grona tych osób wymaganiami. Bior c pod uwag powy sze mo na wysun tez, i ludzie s ró ni i preferuj zró nicowane sposoby zdobywania i pogł biania wiedzy, które w ka dym etapie ycia człowieka s odmienne. Modele uczenia si mo na pogrupowa i wykorzysta przy doborze programu nauczania dla poszczególnych grup studentów, których upodobania i reakcje na bod ce mo na zbada, stosuj c rozmaite metody klasyfikacji. Najprostszymi sposobami selekcjonowania studentów pod k tem doboru odpowiedniej dla ich preferencji metody udost pniania wiedzy jest przeprowadzenie ankiety. W ród ankiet mo na wyró ni ankiet audytoryjn i ankiet internetow. Metody te polegaj na samodzielnym wypełnieniu przez osoby badane wcze niej opracowanej ankiety, która mogłaby pozwoli na okre lenie preferowanej przez poszczególne jednostki metody nauczania. Przedmiotowe ankiety mogłyby zawiera bezpo rednie pytania, na które odpowiadaliby ankietowani studenci, wskazuj c jednoznacznie, w jaki sposób najlepiej przyswaja wiedz. Jednak proste pytania otwarte mogłyby nie pewien wska nik ryzyka, i udzielone na nie odpowiedzi nie b d do ko ca szczere, a co za tym idzie b d odbiega od rzeczywistych preferencji ankietowanych. Taka sytuacja mogłaby z pewno ci prowadzi do pora ek dydaktycznych b d cych wynikiem niewła ciwej postawy wykładowcy jak i jego podopiecznych. Celem unikni cia powy szego zjawiska, korzystne byłoby wprowadzenie do ankiety prostych zada pozwalaj cych na okre lenie preferencji ucznia. W tym przypadku przewag nad ankiet audytoryjn ma ankieta internetowa, daj ca mo liwo ci przedstawienia ró nego rodzaju krótkich prezentacji lub filmów, na temat, których musiałby si wypowiedzie ankietowany ucze. Pozwoliłoby to sprawdzi nie tylko zapami tywanie i zrozumienie przez niego tre ci przekazywanych w formie tekstu, ale tak e tre ci przekazywanych w formie d wi ku, czy te ilustracji, a co za tym idzie dałoby to ogólny obraz, informuj cy ankietera o tym, czy ankietowany preferuj nauk ze słuchu, czy te mo e łatwiejsze jest dla niego zapami tywanie przy pomocy zmysłu wzroku. Nie bez znaczenia w przypadku ankietowania jest jednoczesne ustalenie profilu osobowo ci studenta, który pozwoliłby na dobór materiału dydaktycznego jak równie metody nauczania respektuj cej ró nice indywidualne w zakresie zdolno ci studenta oraz jego mo liwo ci psychofizycznych. W tym celu korzystne byłoby opracowanie z udziałem psychologa kilku pyta w ankiecie, pozwalaj cych na okre lenie osobowo ci ankietowanego. W wyniku, czego powstałaby mo liwo zapewnienia optymalnych warunków rozwoju ucznia, a jednocze nie pobudzenie jego apetytu na wiedz i zach cenie go do dalszej edukacji. Kolejnym elementem wspieraj cym personalizacj edukacji, mo e by obserwacja studentów w rodowisku uczelni. Jako narz dzie wspomagaj ce tego typu działanie mo na by wykorzysta pomieszczenia dydaktyczne uczelni wyposa one w monitoring CCTV zamontowany w sposób

9 306 Wzorce behawioralne w rodowisku akademickim szans na personalizacj procesów edukacji pozwalaj cy na obserwacj zachowa obecnych tam osób. Monitoring powinien umo liwi identyfikacj studenta np. poprzez cisłe przypisanie kamery do miejsca na sali oraz powinien by wyposa ony w system lokalizacji i rozpoznawania twarzy, rozwini ty o moduł identyfikacji zachowa na podstawie mimiki twarzy i ruchu głowy. Dane z tego systemu mo na gromadzi, a nast pnie wykorzysta do analizy reakcji studenta podczas całego procesu edukacji. Tego rodzaju przedsi wzi cia mogłyby by przede wszystkim pomocne przy okre leniu osobowo ci ucznia, jego preferencji i stylu nauki. Pozwoliłyby zaobserwowa, jaki ma temperament, okre li czy jest osob ruchliw, czy lubi towarzystwo, czy raczej od niego stroni. W modelu podstawowym, w celu dalszego wykorzystania reakcje uczniów nale y podzieli na 3 grupy. Zachowania wiadcz ce o akceptacji tre ci nauczania, oboj tne oraz negatywne wskazuj ce na znudzenie i brak zainteresowania. Taki podział studentów stanowiłby podstaw do weryfikacji programu nauczania grupy 2 i 3. Po wprowadzeniu zmian, grupy wynikowe mo na by podda Rysunek 10. Podstawowa struktura systemu rozpoznawania twarzy ródło: Kukharev G., Ku mi ski, Techniki Biometryczne. Cze 1. Metody Rozpoznawania Twarzy. Pracownia Poligraficzna WI PS, Szczecin 2003, s ponownej obserwacji, w celu oceny trafno ci wprowadzonych zmian. Pozwoliłoby to nie tylko wpływa na osi gane przez uczniów wyniki, ale rozbudza w nich ch pogł biania wiedzy. Proces ten jest jednak zale ny od wnikliwej obserwacji zachowa werbalnych i niewerbalnych ucznia, a nast pnie wyci gni cia wła ciwych wniosków, co do preferowanych przez niego metod przyswajania wiedzy. Przy klasyfikacji studentów obok wy ej opisanych czynników nale ałoby uwzgl dni ponadto redni ocen, terminowo zalicze, czy te wybór przedmiotów fakultatywnych. Czynniki te miałyby równie zastosowanie do oceny efektywno ci transferu wiedzy. Wydaje si, e idealnym rodowiskiem do zastosowania multimedialnej dywersyfikacji behawioralnej s platformy e-learningowe. Z jednej strony ogranicz one bezpo redni kontakt nauczyciela

10 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 57, z uczniem, z drugiej strony jednak, ze wzgl du na bogate zaplecze informatyczne umo liwiaj stosunkowo proste zaimplementowanie powy szej koncepcji w procesie edukacji. 4. Podsumowanie Rozpoznawanie cech psychofizycznych z twarzy mo e przynie wiele korzy ci naukowych a przyczyni si do rozwoju interakcji człowieka z komputerem na wy szym poziomie 12. Bior c pod uwag powy sze rozwa ania, nale y zauwa y, i im wi cej zostanie zebranych wiadomo ci na temat danego ucznia, tym owocniejsze mog by osi gni cia dydaktyczne wykładowcy. Rozszerzenie dotychczas stosowanych metod ekstrakcji cech osobniczych o automatyczne systemy biometrycznej identyfikacji, zastosowane, jako narz dzie w multimedialnych platformach e- learningowych, mo e ułatwi i przyspieszy zbieranie interesuj cych nas informacji. Ponadto jest to niebagatelna szansa na wzbogacenie naszej wiedzy na temat wzorców behawioralnych w rodowisku akademickim. Uzyskane informacje mog umo liwi klasyfikacj studentów na grupy o zbli onym profilu osobowo ci, podobnych preferencjach i zainteresowaniach, co rokuje osi gni cie pozytywnych wyników w procesie edukacji. 12 E. Kamenskaya E., K. Georgy Kukharev, Recognition of Psychological Characteristics from Face, Metody Informatyki Stosowanej, nr 1/2008, s 59.

11 GRUPA O REAKCJACH NEGATYWNYCH GRUPA BRAKU REAKCJI GRUPA O REAKCJACH POZYTYWNYCH 308 Wzorce behawioralne w rodowisku akademickim szans na personalizacj procesów edukacji TRE MERYTORYCZNA WARSZTAT METODYCZNY DOBÓR METOD KSZTAŁCENIA I RODKÓW DYDAKTYCZNYCH PROCES KSZTAŁCENIA WERYFIKACJA METOD AKTYWIZUJ CYCH GRUPA STUDENTÓW DYWERSYFIKACJA GRUPY REAKCJE WERBALNE POZAWERBALNE MULTIMEDIALNY SYSTEM DEKODUJ CY ANALIZA BAZA WZORCÓW BEHAWIORALNYCH KONTYNUACJA PROCESU KSZTAŁCENIA POMIAR I ANALIZA OSI GNI TYCH WYNIKÓW Rysunek 11. Schemat procesu dywersyfikacji behawioralnej

12 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 57, Bibliografia [1] Anastasi A., Urbina S., Testy Psychologiczne, Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 1999, s. 21. [2] Brudnik Edyta, Anna Moszy ska, Beata Owczarska, Ja i mój ucze pracujemy aktywnie. Przewodnik po metodach aktywizuj cych, Zakład Wydawniczy SFS, Kielce [3] Hornowska E., Testy psychologiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2001, s. 19. [4] Kukharev G., Ku mi ski A., Techniki Biometryczne, Cze 1, Metody Rozpoznawania Twarzy, Pracownia Poligraficzna WI PS, Szczecin 2003, s [5] Kamenskaya E., Georgy Kukharev K., Recognition of Psychological Characteristics from Face, Metody Informatyki Stosowanej, nr 1/2008, s 59. [6] Mała Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1990, s. 87. [7] Mietzel G., Psychologia kształcenia, Gda sk 2003, s [8] Skinner F. B., Poza wolno ci i godno ci, PIW, Warszawa [9] Strelau J., Red. nauk., Psychologia, Podr cznik akademicki, Gda sk 2003, s [10] Strelau J., Temperament i inteligencja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa1992, s. 34. [11] Warchoł Grzegorz, Społecze stwo, Polityka nr 10 z dnia r., s [12] Zaj c Robert, Uczucia a my lenie: nie trzeba si domy la, by wiedzie, co si woli, Przegl d Psychologiczny 1/1985, s. 30. [13] Zimbardo P.G., Psychologia i ycie, PWN, Warszawa 1988, str. 114.

13 310 Wzorce behawioralne w rodowisku akademickim szans na personalizacj procesów edukacji BEHAVIORAL PATTERNS IN THE ENVIRONMENT ACADEMIC OPPORTUNITY FOR PERSONALIZATION PROCESS OF EDUCATION Summary The present study indicates the need to personalize the education process, depending on individual preferences of the recipient. The approach taken to the diversification of education would be partially automated and supported by a computer system that identifies and clusters students on the basis of behavioral patterns based on the reading of facial expressions and behaviors of respondents using the monitoring system. The paper also identifies the basics of concepts and outlines areas of future interest. Keywords: identify behavioral, custom education, face detection, e-learning platform Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie Wydział Informatyki Katedra Systemów Multimedialnych Zakład Technologii Internetowych sywosiak@wi.zut.edu.pl