ZAPOBIEGANIE, DIAGNOZA I LECZENIE ZESPOŁU PRZETRENOWANIA

Transkrypt

1 ZAPOBIEGANIE, DIAGNOZA I LECZENIE ZESPOŁU PRZETRENOWANIA Romain Meeusen 1, Martine Duclos 2, Michael Gleeson 3, Gerard Rietjens 4, Jürgen Steinacker 5, i Axel Urhausen 6 1Vrije Universiteit Brussel, Department of Human Physiology i Sports Medicine, Brussels, Belgium, 2Laboratory Neurogenetic and Stress, INRA-UMR 1243, University Bordeaux 2 and Sport- Health Department, CHU, Bordeaux, France, 3School of Sport and Exercise Sciences, Loughborough University, LE11 3TU, UK, 4Netherlands Olympic Committee, Netherlands Sports Confederation (NOC/NSF), Arnhem, The Netherlands, 5Sektion Sports and Rehabilitation Medicine University of Ulm, Germany 6Centre de l Appareil Locomoteur, de Me decine du Sport et de Prevention, Centre Hospitalier de Luxembourg Streszczenie Pomyślny plan treningowy musi zawierać element przeciążenia, ale musi również unikać kombinacji nadmiernego przeciążania połączonego z nieodpowiednią odnową organizmu. Sportowcy mogą doświadczać krótkotrwałego spadku formy bez poważnych symptomów psychologicznych i przedłużających się negatywnych symptomów innego typu. Tego typu przemęczenie funkcjonalne (oznaczone w niniejszym artykule przez FOR od ang. Functional Overreaching) prowadzi ostatecznie, po odpowiedniej odbudowie, do poprawy formy. Jeśli zawodnik nie przestrzega zasad równowagi pomiędzy treningiem i odnową, może u niego wystąpić stan zwany przemęczeniem niefunkcjonalnym (NFOR, od ang. Non-Functional Overreaching). Rozróżnienie pomiędzy NFOR a zespołem przetrenowania (OTS, od ang. Overtraining Syndrome) jest bardzo trudne i zależeć będzie od wyników klinicznych i diagnozy wykluczeniowej. Zawodnicy wykazują często te same symptomy kliniczne, hormonalne oraz 10

2 innego typu objawy. Kluczem w rozpoznawaniu stanu przetrenowania (OTS) może być przedłużony brak adaptacji zarówno w odniesieniu do zawodnika, jak i mechanizmów regulacji biologicznej, neurochemicznej i hormonalnej. Ogólnie uważa się, że symptomy OTS, takie jak zmęczenie, spadek formy i zaburzenia nastrojów są znacznie silniejsze niż w przypadku NFOR. Jednakże nie istnieją żadne dowody naukowe potwierdzające lub odrzucające te sugestie. Jednym z podejść ułatwiających zrozumienie etiologii OTS jest wykluczenie chorób organicznych i infekcji oraz takich czynników jak ograniczenia kaloryczne wynikające z diety (ujemny bilans energetyczny), czy nieodpowiednia ilość spożywanych węglowodanów, białka, niedobory magnezu, alergie itp. wraz z identyfikacją zdarzeń i czynników wyzwalających. W poniższym artykule autorzy zaprezentowali obecny stan możliwych miar diagnozowania OTS. Obecnie stosuje się wiele miar diagnostycznych (opartych na poziomie hormonów, testy sprawności, testy psychologiczne, miary biochemiczne czy immunologiczne), ale żadna z nich nie wyczerpuje wszystkich kryteriów umożliwiających jej ogólne zastosowanie. Autorzy zaproponowali listę kontrolną, która umożliwia naukowcom i lekarzom sportowym diagnozowanie OTS i wykluczenie innych ewentualnych przyczyn spadku formy. Słowa kluczowe: zespół przetrenowania (ang. overtraining syndrome OTS), przemęczenie (ang. overreaching, OR), forma sportowa, spadek formy Wstęp Celem treningu sportowego na poziomie zawodniczym jest zapewnienie odpowiednich bodźców treningowych mających na celu poprawę formy sportowej. W procesie tym zawodnicy przechodzą szereg różnych etapów periodyzacji sezonu startowego. Fazy treningowe obejmują niedotrenowanie (w okresie pomiędzy sezonami startowymi lub podczas aktywnej odnowy i taperingu), przemęczenie (OR od ang. overreaching) lub przetrenowanie (OT od ang. overtraining), które obejmuje brak adaptacji i obniżoną formę startową. Literatura dotycząca przetrenowania jest coraz szersza, jednakże główny problem stanowi brak wspólnej i spójnej terminologii jak również uniwersalnych standardów diagnozowania OT. W niniejszej pracy, proponującej pewien konsensus, autorzy zaprezentowali obecny stan wiedzy dotyczący zespołu przetrenowania, analizując jego definicje, metody diagnozy, leczenia i zapobiegania. 11

3 Definicja Pomyślny plan treningowy musi zawierać pewien element przeciążenia, ale musi również unikać kombinacji nadmiernego przeciążania połączonego z niewystarczającą odnową organizmu. Proces intensyfikacji obciążeń treningowych jest typowy dla sportowców chcących osiągnąć przyrost formy. W konsekwencji takich działań zawodnicy mogą doświadczać ostrych stanów zmęczenia i spadku formy w wyniku pojedynczej sesji treningowej lub intensywnego okresu treningowego. Wynikające z nich zmęczenie ostre, jeśli następuje po nim odpowiedni wypoczynek, może powodować pozytywną adaptację lub poprawę form i stanowi podstawę efektywnego planu treningowego. Jednakże w przypadku zaburzenia równowagi pomiędzy odpowiednim bodźcem treningowym a odpowiednią odbudową organizmu może być zauważalna anormalna odpowiedź treningowa wywołująca stan przemęczenia (OR). Wiele najnowszych prac odnosi się w kwestii definicji OT i OR do prac Kreidera i wsp. (1998): - przemęczenie (overreaching, OR): kumulacja obciążeń treningowych i/lub pozatreningowych skutkujących krótkotrwałym spadkiem możliwości wysiłkowych z lub bez oznak i symptomów fizjologicznych i psychologicznych nieprawidłowej adaptacji, przy czym przywrócenie zdolności wysiłkowych następuje po okresie od kilku dni do kilku tygodni, - przetrenowanie (overtraining, OT): kumulacja obciążeń treningowych i/lub pozatreningowych skutkujących długotrwałym spadkiem możliwości wysiłkowych z lub bez oznak i symptomów fizjologicznych i psychologicznych nieprawidłowej adaptacji, przy czym przywrócenie zdolności wysiłkowych następuje po okresie od kilku tygodni do kilku miesięcy. Wielu autorów (Lehmann i wsp., 1999a; Budgett i wsp., 2000; Halson i Jeukendrup, 2004) twierdzi, że te definicje sugerują, że różnica pomiędzy OT i OR polega na ilości czasu potrzebnego do przywrócenia formy, a nie na typie lub czasie trwania obciążenia czy stopniu osłabienia. Definicje te sugerują również, że nie istnieją żadne psychologiczne oznaki związane z tymi stanami. Ponieważ możliwym jest uzyskanie odnowy ze stanu OR w ciągu 2 tygodni (Lehmann i wsp., 1999a; Halson i wsp., 2002; Jeukendrup i wsp., 1992; Kreider i wsp., 1998; Steinacker i wsp., 2000), można stwierdzić, że jest to względnie normalny i nieszkodliwy stan procesu treningowego. Jednakże sportowcy, którzy przechodzą stan przetrenowania (OT) mogą potrzebować miesięcy lub nawet lat na całkowitą odnowę organizmu. 12

4 Trudność polega na subtelnej różnicy, która może leżeć pomiędzy zawodnikami w skrajnym stanie OT a zawodnikami przechodzącymi zespół OTS. Istnieje również możliwość, że stany te (OR/OTS) wykazują różne cechy definiujące, oraz że kontinuum OT może być zbytnim uproszczeniem. Aby uniknąć niewłaściwego zrozumienia terminologii, autorzy niniejszej pracy wyróżnili pojęcia OR, OT oraz OTS w oparciu o definicje stosowane przez Halsona i Jeukendrupa (2004) oraz Urhausena i Kindermanna (2002). W definicjach tych przetrenowywanie się jest ujmowane jako proces intensyfikacji treningu prowadzący do krótkoterminowego przemęczenia (FOR), skrajnego przemęczenia (NFOR) lub zespołu przetrenowania (OTS). Stosowanie terminu zespół zwraca uwagę na wieloczynnikową etiologię i podkreśla, że wysiłek (trening) jest niekoniecznie jedynym czynnikiem sprawczym tego zespołu. OR jest często wykorzystywany przez zawodników w trakcie typowych cykli treningowych w celu podniesienia formy. Wzmożony trening może powodować spadek formy, jednakże odpowiednie okresy regeneracji wywołują efekt superkompensacji, który polega na tym, że zawodnik może wykazywać podwyższoną formę w porównaniu do poziomu bazowego. Proces ten jest często stosowany w przypadku obozów treningowych, prowadzących do tymczasowego spadku formy, po którym następuje jej wzrost. W sytuacjach takich odpowiedź fizjologiczna kompensuje wcześniejsze obciążenia treningowe (Steinacker i wsp., 2004). Te krótkoterminowe OR można również nazywać funkcjonalnym przemęczeniem OR (FOR). Jeżeli stan wzmożonego treningu będzie kontynuowany, to zawodnik może doprowadzić do stanu skrajnego OR, czyli niefunkcjonalnego OR (NFOR), który prowadzi to stagnacji lub spadku formy, która nie zostanie przywrócona przez kilka tygodni lub miesięcy. Jednakże w tym przypadku zawodnik jest w stanie odbudować formę po odpowiednio długim okresie regeneracji. NFOR kładzie nacisk na fakt, że rozwój kontinuum OT nie jest determinowane jedynie w sposób ilościowy (np. wzrost objętości treningowej), lecz występują również pewne zmiany jakościowe (np. oznaki i symptomy zaburzeń psychologicznych i czynności wewnątrzwydzielniczych). Jest to zgodne z ustaleniami dotyczącymi porównania OTS współczulnego i przywspółczulnego (prawdopodobnie wraz z różnymi poziomami spoczynkowymi kortyzolu i zmianami poziomu wolnych katecholamin w osoczu krwi wywołanymi treningiem) [Lehmann i wsp., 1998], oraz najnowszymi ustaleniami w dziedzinie neuroendokrynologii w oparciu o podwójny test wysiłkowy (double exercise test). 13

5 PROCES TRENING CORAZ BARDZIEJ INTENSYWNY TRENING (przeciążenie) WYNIK ZMĘCZENIE PRZEMĘCZENIE PRZEMĘCZENIE ZESPÓŁ OSTRE FUNKCJONALNE NIEFUNKCJONALNE PRZETRENOWANIA (FOR) (NFOR) (krótkotrwałe OR) (skrajne OR) (OTS) ODNOWA dzień (dni) dni tygodnie tygodnie - miesiące miesiące FORMA WZROST tymczasowy spadek STAGNACJA SPADEK SPORTOWA formy (np. obóz SPADEK treningowy) Rys. 1. Prezentacja różnych etapów treningu, przemęczenia (OR) i zespołu przetrenowania (OTS) Rysunek 1 przedstawia różne stany rozróżniające normalny tryb treningowy, stan OR (funkcjonalny lub niefunkcjonalny) oraz zespół OTS. Trening można zdefiniować jako proces przeciążenia stosowany w celu zaburzenia homeostazy prowadzącego do zmęczenia ostrego wywołującego przyrost formy. Jeśli trening jest kontynuowany lub jeśli zawodnik celowo stosuje krótszy okres czasu (np. obóz treningowy) w celu zwiększenia obciążenia treningowego, to może on zauważyć krótkotrwały spadek formy, objawiający się silnymi psychologicznymi lub innymi przedłużającymi się negatywnymi symptomami. Tego typu funkcjonalne (krótkotrwałe) OR prowadzi ostatecznie do poprawy formy po okresie regeneracji. Jednakże jeśli zawodnik nie weźmie pod uwagę konieczności zachowania równowagi pomiędzy treningiem i odpoczynkiem, może wystąpić u niego stan niefunkcjonalnego OR (skrajnego OR). Na tym etapie obserwowane są pierwsze objawy i symptomy przedłużonych zaburzeń treningowych takich jak spadek formy, zaburzenia psychologiczne (obniżone siły witalne, podwyższony poziom zmęczenia) oraz 14

6 zaburzenia hormonalne i zawodnik będzie potrzebował tygodni lub miesięcy na całkowitą regenerację organizmu. Można również wymienić inne czynniki, takie jak nieprawidłowe odżywianie (zapotrzebowanie energetyczne, spożycie węglowodanów), choroby (głównie infekcje górnych dróg oddechowych), stres psychologiczny (związany z pracą, zespołem, trenerem czy rodziną) oraz zaburzenia snu. Na tym poziomie rozróżnienie pomiędzy niefunkcjonalnym OR a OTS jest bardzo trudne i zależeć będzie od wyników badań klinicznych i diagnozy wykluczeniowej. Zaobserwować tu można te same oznaki i symptomy kliniczne, hormonalne i objawy innego typu. Dlatego diagnoza OTS może często być przeprowadzona jedynie retrospektywnie, kontrolując przebieg czasowy zjawiska. Kluczowym w rozpoznaniu OTS może być przedłużony brak adaptacji zarówno zawodnika jak i wielu mechanizmów regulacji biologicznej, neurochemicznej i hormonalnej. Granica pomiędzy optymalną formą a utratą formy z powodu OTS jest nieznaczna. Dotyczy to szczególnie czynników fizjologicznych i biochemicznych. Niejasność związaną z OTS komplikuje fakt, że obraz kliniczny różni się w zależności od danej osoby, nie jest ściśle określony, opiera się na dowodach anegdotycznych i dużym zróżnicowaniu. Diagnoza Chociaż ostatnie lata przyniosły rozwój wiedzy w dziedzinie patomechanizmów OTS, wciąż istnieje silne zapotrzebowanie na odpowiednie narzędzia dla wczesnego wykrywania OTS. OTS charakteryzuje się spadkiem formy sportowej, któremu towarzyszą zaburzenia nastrojów. Tego typu spadek formy utrzymuje się pomimo stosowania okresu odbudowy trwającego kilka tygodni czy miesięcy. Co istotne, nie ma żadnych narzędzi diagnostycznych identyfikującej OTS u sportowców: diagnozę można przeprowadzić jedynie poprzez wykluczenie wszelkich innych wpływów na zmiany formy i nastroju. Dlatego OTS diagnozuje się, jeśli nie można odnaleźć innego wytłumaczenia tego stanu. Wczesne i jednoznaczne rozpoznanie OTS jest w rzeczywistości niemożliwe ponieważ jedyną pewną oznaką jest spadek formy podczas zawodów lub treningu. Definitywna diagnoza OTS zawsze wymaga wykluczenia chorób organicznych, np. zaburzeń wewnątrzwydzielniczych (tarczycy czy gruczołu nadnercza, cukrzyca), niedobór żelaza wraz z anemią czy choroby zakaźne (np. zapalenie mięśnia sercowego, zapalenie wątroby, gorączka gruczołowa). Należy również wykluczyć inne główne zaburzenia lub zachowania żywieniowe takie jak anoreksja czy bulimia. Trzeba jednak podkreślić, że wiele objawów 15

7 endokrynologicznych i klinicznych OR i OTS mogą być podobne do innych chorób. Bardzo trudno jest określić granicę pomiędzy niepełną i nadmierną diagnozą. Ogólnie uważa się, że symptomy OTS takie jak zmęczenie, spadek formy i zaburzenia nastrojów są znacznie silniejsze niż w przypadku OR. Jednakże nie ma dowodów naukowych potwierdzających czy odrzucających te sugestie. Dlatego też nie ma również obiektywnych dowodów na to, że dany zawodnik w rzeczywistości przechodzi zespół OTS. Poza tym w wielu pracach, które polegały na wywoływaniu stanu OR wiele objawów reakcji fizjologicznej i biochemicznej na zwiększone bodźce treningowe różniło się znacznie, przy czym wartości mierzone w różnych opracowaniach wykazywały zarówno zmiany jak i brak zmian, najprawdopodobniej z powodu braku porównywalności opisu warunków i stopnia zaawansowania OR lub OTS. Wynika to prawdopodobnie również z powodu, że oznaki i symptomy OTS są zróżnicowane, a przeprowadzenie badań na zawodnikach w taki sposób, by wywoływać u nich zespół OTS jest niewykonalne z powodów etycznych. Dlatego też dotychczasowe badania są niewystarczające i zawierają niewiele danych dotyczących OTS. Jednym z podejść ułatwiających zrozumienie etiologii OTS jest wykluczenie chorób organicznych i infekcji oraz takich czynników jak ograniczenia kaloryczne wynikające z diety (ujemny bilans energetyczny), czy nieodpowiednia ilość spożywanych węglowodanów, białka, niedobory żelaza i magnezu, alergie itp. wraz z identyfikacją zdarzeń i czynników wyzwalających. Jednym z najbardziej prawdopodobnych czynników są błędy treningowe skutkujące zaburzeniem równowagi pomiędzy obciążeniem a regeneracją. Innymi czynnikami wyzwalającymi mogą być monotonia treningu, zbyt wiele zawodów, problemy osobiste i emocjonalne (psychologiczne) czy emocjonalne zaangażowanie w pracę zawodową. Rzadziej cytowane możliwości to przebywanie w warunkach wysokogórskich lub treningi w wysokich temperaturach. Dowody naukowe nie są jednak zbyt silne dla większości z wymienionych czynników. Wiele czynników, takich jak niedobór glikogenu czy infekcje mogą przyczyniać się do OR lub OTS, chociaż niekoniecznie muszą wystąpić podczas badań lekarskich zawodników. Poza tym identyfikacja tych zdarzeń nie ujawnia mechanizmu OTS. Sportowcy i cała medycyna sportowa mogliby wiele zyskać jeśli udałoby się opracować test diagnostyczny OTS, który charakteryzowałby się prostotą i dużą czułością. Obecnie żaden z testów nie spełnia tego kryterium, natomiast oczywistym jest, że należałoby dokonać połączenia 16

8 narzędzi diagnostycznych w celu sprecyzowania potencjalnych wskaźników OTS. W szczególności dotyczy to mechanizmu diagnozowania wczesnych czynników wyzwalających. Zwiększone obciążenia treningowe, jak również przewlekły stres może mieć wpływ na układ neuroendokrynologiczny. Jednakże obecnie nie jest jeszcze jasne, który mechanizm prowadzi ostatecznie do OTS. Prawdopodobnie z tego powodu i ze względu na istnienie wielu możliwych hipotez, wiele z najnowszych prac skupia się na hipotetycznym wyjaśnieniu mechanizmów OTS. Chociaż teorie te posiadają pewien potencjał, stanowić one będą jedynie rozważania teoretyczne, dopóki nie zostanie przeprowadzone więcej badań na zawodnikach (którzy mogą wykazywać OTS) lub opracowane zostaną specjalistyczne narzędzia diagnostyczne. Ocena przetrenowania OT Zespół OTS odzwierciedla wysiłek organizmu ludzkiego, który próbuje radzić sobie ze stresem fizjologicznym i innymi stresorami. Wiele prac ujawniło, że OTS stanowi wypadkową wielu stresorów życiowych, takich jak trening fizyczny, niedobór snu, wystawienie na stres środowiskowy (wysokie lub niskie temperatury, wilgotność powietrza, wysokość geograficzna), presja związana z wykonywanym zawodem, zmiana miejsca zamieszkania czy trudności interpersonalne. Dlatego też OTS można zrozumieć częściowo w kontekście ogólnego zespołu adaptacyjnego (ang. general adaptation syndrome, GAS) wg Seyle (1936). Zgodnie z tą teorią stresu-zakłócenia, system wewnątrzwydzielniczy ma reagować na sytuacje stresowe. Pierwotne produkty hormonalne (adrenalina, noradrenalina oraz kortyzol) służą do redystrybucji paliw metabolicznych, utrzymywania poziomu glukozy we krwi i podnoszenia reaktywności układu krążenia. Powtarzający się stres może prowadzić do różnego typu reaktywności na kolejne doświadczenia stresogenne, w zależności od rodzaju stresora, jak również bodźców związanych ze stresorem, prowadząc do podniesienia, obniżenia lub stagnacji czynności neuroprzekaźników i receptorów (Meeusen 1999). Adaptacja behawioralna (wydzielanie neuroprzekaźników, czułość i wiązanie receptorów itp.) w ośrodkach mózgowych ma zapewne duży wpływ na czynność podwzgórza (Lachuer i wsp., 1994). Lehmann i wsp. (1993, 1999b) wprowadzili koncepcję, według której czynność podwzgórza odzwierciedla stan OR lub OTS, ponieważ podwzgórze jest ośrodkiem integrującym wiele stresorów. Wykazano, że ostry stres nie tylko podnosi produkcję monoamin w podwzgórzu, ale również kortykoliberyny (CRH) oraz kortykotropiny (ACTH) (Shintani i wsp., 1995). Przewlekły stres, który pociąga za sobą przewlekle podwyższone 17

9 wydzielanie glikokortykoidów może odgrywać istotną rolę w odwrażliwianiu reakcji wyższych ośrodków mózgowych na stresor ostry, ponieważ wykazano, że ostry lub przewlekły stres powoduje gwałtowny spadek reaktywności przysadkowych neuronów CRH (Barron i wsp., 1985; Lehmann i wsp., 1993; Cizza i wsp., 1993; Urhausen i wsp., 1998a). Brak rozstrzygających kryteriów diagnostycznych dla OTS odzwierciedlany jest w większości badań nad OR i OT brakiem konsekwentnych ustaleń. Istnieje kilka kryteriów, które musi spełniać wiarygodny wskaźnik wystąpienia zespołu OTS: wskaźnik powinien wykazywać wrażliwość na obciążenie treningowe i być niezależny od innych czynników (np. diety). Zmiany we wskaźnikach powinny pojawić się przed nadejściem OTS oraz powinno być możliwe rozróżnienie pomiędzy zmianami będącymi odpowiedzią na wysiłek ostry od zmian przewlekłych. Wskaźnik taki powinien również być stosunkowo łatwy do zmierzenia i niezbyt kosztowny. Jednakże żaden z obecnie dostępnych lub proponowanych wskaźników nie spełnia wszystkich powyższych kryteriów. Regulacja hormonalna Od wielu lat wysuwa się hipotezę, że w patogenezie OTS ma udział ośrodkowa dysregulacja hormonalna, oraz że pomiar poziomu hormonów we krwi może pomagać w diagnozowaniu OTS (Lehmann i wsp., 1993; Fry i wsp., 1991; Fry i Kraemer, 1997; Keizer, 1998; Kuipers i Keizer, 1988; Urhausen i wsp., 1995, 1998a; Steinacker i wsp., 2000, 2004; Meeusen i wsp., 2004). Wyniki badań poświęconych temu zagadnieniu są dalekie od zgodności ze sobą, głównie z powodu różnic w metodach pomiarowych i/lub ograniczeń zastosowanego sprzętu analitycznego. Testowanie regulacji przysadkowo-podwzgórzowej wymaga testów czynnościowych, które uważa się za inwazyjne i wymagające doświadczenia diagnostycznego, przy czym są one bardzo czasochłonne i kosztowne. Przez długi czas uważano, że stosunek testosteronu do kortyzolu w osoczu krwi jest dobrym wskaźnikiem stanu OT. Stosunek ten spada wraz z intensywnością i czasem trwania treningu i jest oczywistym, że wskazuje on jedynie na rzeczywiste obciążenie fizjologiczne związane z treningiem, natomiast nie może być stosowany do diagnozowania OR lub OTS (Lehmann i wsp., 1998, 1999b, 2001; Urhausen i wsp., 1995; Meeusen, 1999). Większość literatury wykazuje zgodność co od faktu, że OR i OTS należy postrzegać jako kontinuum zaburzenia, adaptacji i niedostatecznej adaptacji osi podwzgórze-przysadka-nadnercza 18

10 (PPN) i innych osi podwzgórza (Keizer, 1998; Lehmann i wsp., 1993; Lehmann i wsp., 1998; Lehmann i wsp., 1999b, 2001; Meeusen, 1998, 1999; Meeusen i wsp., 2004; Urhausen i wsp., 1995; Urhausen i wsp., 1998b). Przykładowo, adaptacja osi PPN do normalnego treningu charakteryzuje się wzrostem stosunku ACTH/kortyzol jedynie podczas okresu regeneracji (ze względu na obniżoną wrażliwość przysadkową na kortyzol) (Lehmann i wsp., 1993, 1999b; Duclos i wsp., 1997; Duclos i wsp., 1998), oraz modulacją wrażliwości tkankowej na glikokortykoidy (Duclos i wsp., 1999; Duclos i wsp., 2003). Jednakże należy tu podkreślić, że u mężczyzn uprawiających sporty wytrzymałościowe podczas dnia odpoczynkowego wydzielanie kortyzolu w warunkach bezwysiłkowych utrzymuje się na poziomie normalnym (Lehmann i wsp., 1999b; Lancaster i wsp., 2004; Duclos i wsp., 1999, 2003). Dlatego też, poranny poziom kortyzolu w osoczu krwi oraz 24-godzinny poziom kortyzolu w moczu u sportowców wytrzymałościowych w trakcie regeneracji są podobne do poziomów u ich rówieśników prowadzących siedzący tryb życia (Kern i wsp., 1995; Duclos i wsp., 1997). Ponieważ poziom kortyzolu w moczu stanowi zintegrowaną miarę 24-godzinnego wydzielania kortyzolu, spostrzeżenia te są zgodne z poprzednimi doniesieniami o normalnym codziennym rytmie pracy osi PPN u mężczyzn uprawiających sporty wytrzymałościowe (Duclos i wsp., 1997). Mężczyźni uprawiający sporty wytrzymałościowe utrzymują sezonową rytmiczność wydzielania kortyzolu. Podobnie jak u mężczyzn niewytrenowanych, najwyższe stężenie kortyzolu moczowego, porannego kortyzolu w osoczu oraz kortyzolu we krwi zaobserwowano na jesieni i zimą. W przypadku OTS, zauważa się obniżony wzrost wydzielania hormonów przysadkowych (ACTH, hormon wzrostu (GH), hormon luteinizujący (LH) oraz hormon folikulotropowy (FSH)) w odpowiedzi na bodźce stresogenne (Barron i wsp., 1985; Lehmann i wsp., 1993, 1998, 1999a, b; Urhausen i wsp., 1995, 1998; Wittert i wsp., 1996). Jednakże przy pozornie jednolitej odpowiedzi hormonalnej na wysiłek, wyjaśnienie zaburzeń układu neuroendokrynologicznego spowodowanego OTS nie jest już takie proste. Obecnie prowadzi się dyskusje, czy poziom obwodowych hormonów metabolicznych można wykorzystywać do diagnozowania OR/OTS. Sygnał o zapotrzebowaniu na składniki odżywcze z tkanki tłuszczowej jest stymulowany leptyną (Simsch i wsp., 2002), której poziom, podobnie do insuliny regulującej transport glikogenu, interleukiny 6 (IL-6) oraz insulinopodobnego czynnika wzrostu (IGF-I), spada wraz ze wzrostem katabolizmu wywołanego treningiem. Te molekuły sygnalizacyjne wywierają silny wpływ na podwzgórze i metaboliczną regulację hormonalną wysiłku i treningu (Steinacker i wsp., 2004). 19

11 Meeusen i wsp. (2004) opublikowali niedawno protokół testowy zawierający dwa następujące po sobie serie testu wysiłku maksymalnego oddzielonego od siebie 4-godzinnym odstępem czasu. Stosując ten protokół autorzy ci ustalili, że aby diagnozować oznaki OTS i odróżnić je od normalnej reakcji treningowej czy funkcjonalnego OR, metoda ta może być dobrym wskaźnikiem nie tylko zdolności zawodnika do odnowy, ale również zdolności do normalnego wykonania drugiej serii testu. Zastosowanie dwóch serii testu wysiłku maksymalnego w celu zbadania zmienności neuroendokrynologicznej wykazało adaptację wzrostu ACTH, prolaktyny (PRL) oraz hormonu wzrostu (GH) wywołanego wysiłkiem w przypadku obydwu serii testów (Meeusen i wsp., 2004). Test ten mógłby być zatem wykorzystywany jako pośrednia miara zdolności podwzgórzowo-przysadkowej. Dla stanu funkcjonalnego OR wykazano mniej wyraźną reakcję neuroendokrynologiczną dla drugiej serii testu w tym samym dniu (De Schutter, Buyse, Meeusen, i Roelands, 2004; Meeusen, 2004), natomiast w przypadku niefunkcjonalnego OR odpowiedź hormonalna w podwójnej serii testu wykazuje bardzo wysoki wzrost wydzielania po drugim etapie testu (Meeusen, 2004). Przy pomocy tego samego protokołu testowego zaobserwowano, że zawodnicy przechodzący stan OTS wykazują bardzo wysoki wzrost wydzielania hormonalnego w pierwszej serii testu, po czym w drugiej serii testu następuje całkowite jego stłumienie (Meeusen i wsp., 2004). Może to wskazywać na nadwrażliwość przysadki, po której następuje jej odwrażliwienie lub wyłączenie funkcji. Poprzednie badania oparte na protokołach jednoczęściowych wykazywały podobne efekty (Meeusen i wsp., 2004). Wydaje się, że stosowanie dwóch serii testów jest bardziej przydatne w wykrywaniu OR i zapobieganiu OT. Wczesne wykrycie stanu OR może być istotnym czynnikiem zapobiegania zespołowi OT. Problemy z danymi dotyczącymi regulacji hormonalnej - wiele czynników może mieć wpływ na stężenie hormonów we krwi. Mogą to być czynniki związane z warunkami pobierania i/lub przechowywania próbek, współczynnik zmienności wewnątrzseryjnej i międzysesyjnej - dieta (składniki odżywcze i/lub pobieranie próbek przed lub po spożyciu) może znacznie zmodyfikować podstawowe stężenie pewnych hormonów (kortyzol, DHEA-S, całkowity poziom testosteronu) lub ich stężenie zmienia się w odpowiedzi na wysiłek (kortyzol, GH). 20

12 - pulsacyjny charakter wydzielania pewnych hormonów, które modulują wrażliwość tkanek na te hormony - reakcja hormonalna u zawodników płci żeńskiej zależy od fazy cyklu miesięcznego - protokoły dla wysiłku aerobowego i wysiłku z obciążeniem wywołują różne reakcje wewnątrzwydzielnicze - różna reakcja w postaci zmian stężenia hormonów w spoczynku i po stymulacji (wysiłek = bodziec ostry) - codzienne i sezonowe wahania hormonalne - pomiary po wywołaniu stresu (wysiłek, prohormony) należy porównywać z miarami podstawowymi dla tego samego osobnika - słaba powtarzalność i niemożliwość zastosowania niektórych technik stosowanych do pomiaru poziomu pewnych hormonów (np. wolny testosteron przy pomocy metody RIA zamiast metody referencyjnej ograniczonej do wysoko wyspecjalizowanych ośrodków dializy równowagowej) Testy wydolnościowe U zawodników, u których zdiagnozowano OTS, wiele oznak i symptomów sygnalizuje brak równowagi pomiędzy treningiem i odnową. Jednakże brak jest rzetelnych wskaźników diagnostycznych stosowanych dla rozróżnienia pomiędzy zawodnikami dobrze wytrenowanymi, w stanie OR i zawodnikami w stanie OTS. Cechą charakterystyczną OTS jest niezdolność do utrzymywania intensywnego wysiłku, obniżona zdolność do utrzymywania sprawności specjalnej przy stałym lub zwiększającym się obciążeniu treningowym (Urhausen i wsp., 1995; Meeusen i wsp., 2004). Zawodnicy cierpiący na OTS są zazwyczaj w stanie rozpocząć sekwencję treningową lub wyścig w normalnym tempie startowym, ale nie są w stanie podołać zadanemu obciążeniu treningowemu czy wyścigowi w taki sam sposób, jak robili to wcześniej. Kluczowym wskaźnikiem OTS może być niewytłumaczalny spadek formy. Dlatego też test wydolnościowy jest uważany za istotny w diagnozowaniu OTS (Budgett i wsp., 2000; Lehmann i wsp., 1999a; Urhausen i wsp., 1995). Wydaje się, że zarówno typ testu i czas trwania testu są istotne w przypadku określania zmian formy związanych z OTS. Toczy się obecnie dyskusja na temat tego, który test wydolnościowy jest najbardziej odpowiedni dla diagnozowania OR i OTS. Test czasu do 21

13 zmęczenia wykazuje większe zmiany zdolności wysiłkowej w wyniku OR i OTS niż test stopniowany (Halson i Jeukendrup, 2004). Poza tym umożliwiają one ocenę kinetyki substratów, reakcji hormonalnej i miar submaksymalnych przy ustalonej intensywności i czasie trwania. W celu wykrycia niewielkich spadków formy lepszym wyjściem byłoby zastosowanie testów wydolności specjalnej. Problemy związane z testami wydolnościowymi - pomiary wydolności bazowej są często niedostępne, co sprawia, że trudno jest oszacować dokładne ograniczenie wydolności - intensywność i powtarzalność testu powinna być wystarczająca dla wykrywania różnic (test maksymalny, próba czasowa) - konieczność ustalenia wysoko ustandaryzowanych warunków dla każdego testu i każdego ośrodka laboratoryjnego - wiele testów wydolnościowych nie są testami specjalnymi charakterystycznymi dla danej dyscypliny sportu - submaksymalny test ergometryczny wydaje się nie przynosić istotnych efektów (Urhausen i wsp., 1998a), natomiast ciężko jest przeprowadzać u zawodników powtarzane testy maksymalne oceniające indywidualną miarę podstawową. Testy oparte na stanie nastroju Ogólnie panuje zgodność co do faktu, że OTS charakteryzuje się zaburzeniami psychologicznymi i negatywnymi stanami afektywnymi. Do monitorowania parametrów psychologicznych wykorzystuje się szereg kwestionariuszy, takich jak Profile of Mood State (POMS) [Morgan i wsp., 1988; Raglin i Morgan, 1994; O Connor, 1997; O Connor i wsp., 1989; Rietjens i wsp., 2005], Recovery-Stress Questionnaire (RestQ-Sport) [Kellmann, 2002]; Daily Analysis of Life Demands of Athletes (DALDA) [Halson i wsp., 2002], oraz self-condition scale (skala samooceny stanu nastroju) (Urhausen i wsp., 1998b). Ocena aktualnego stanu stresu i odnowy oraz śledzenie ich rozwoju dla każdego zawodnika oddzielnie, są bardzo istotne (Morgan i wsp., 1988; Kellmann, 2002). Wielką zaletą instrumentów psychometrycznych jest szybki dostęp do informacji (Kellmann, 2002), szczególnie ze względu na fakt, że zaburzenia psychologiczne zbiegają się ze zmianami 22

14 fizjologicznymi i zmianami formy sportowej i są one zazwyczaj prekursorami zaburzeń neuroendokrynologicznych. Komponenta depresyjna w OTS jest bardziej ekspresyjna niż w przypadku OR (Armstrong i Van Heest, 2002). Zmiany w stanach nastroju mogą być przydatnym wskaźnikiem diagnozowania OR i OTS, jednakże koniecznym jest połączenie miar zaburzeń nastroju z miarami wydolnościowymi. Problemy z testami stanu nastroju - wpływ może być również wywierany na inne parametry psychologiczne niż stan nastroju (zdolność skupienia uwagi, niepokój) - miary zawsze należy porównywać z podstawowym statusem dla danego zawodnika - w przypadku OTS, brak powodzenia wywołany długotrwałym spadkiem formy może być sam w sobie wytłumaczeniem depresji - różnice pomiędzy samooceną a kwestionariuszem przydzielanym przez niezależnego badacza - warunki czasowe oceny stanu nastroju są bardzo istotne. Kwestionariusze powinny być wypełnione w standardowych warunkach (o tej samej porze, w tych samych dniach tygodnia) w celu wyeliminowania wpływu zróżnicowania przed- i potreningowego oraz porannego w odniesieniu do wieczornego - niektórzy trenerzy podchodzą bardzo sceptycznie do kwestionariuszy stosowanych do oceny danych ponieważ mają oni wątpliwości co do szczerości odpowiedzi. Fizjologia Istnieje kilka propozycji odnośnie tego, które miary fizjologiczne mogą być wskaźnikami OR lub OTS. Obniżone wartości tętna maksymalnego po zwiększonych obciążeniach treningowych mogą być spowodowane obniżoną aktywnością współczulnego układu nerwowego, obniżonej reaktywności tkanek na katecholaminy, zmianami w aktywności receptorów androgenowych lub być wynikiem ograniczonej zdolności generowania mocy podczas wysiłku maksymalnego. Spadki kilku innych maksymalnych parametrów fizjologicznych (pobór tlenu, tętno, itp.) mogą być konsekwencją spadku długości czasu wysiłku, niezwiązanego z nieprawidłowościami per se i należy zauważyć, że u zawodników cierpiących na zespół OTS nie zawsze obserwuje się zmiany tętna spoczynkowego. 23

15 Analiza zmienności rytmu serca (HRV) jest stosowana jako miara równowagi układu autonomicznego serca, przy czym HRV wskazuje na wzrost napięcia nerwu błędnego (przywspółczulnego) w stosunku do aktywności współczulnej (Uusitalo i wsp., 2000). W wielu pracach badano wpływ treningu na wskaźniki HRV, jednakże jak dotąd niewiele prac badało HRV u zawodników w stanie OR lub OTS, przy czym prace te wykazywały brak zmian (Achten i Jeukendrup, 2003; Hedelin i wsp., 2000a; Uusitalo i wsp., 1998), zmiany o różnym charakterze (Uusitalo i wsp., 2000) lub zmiany w modulacji przywspółczulnej (Hedelin i wsp., 2000b). Hedelin i wsp. (2000a) stosowali podwyższone o 50% obciążenie treningowe u dziewięciu kajakarzy w trakcie 6-dniowego obozu treningowego. W odpowiedzi na bardziej intensywny trening obniżyły się wartości czasu biegu do zmęczenia, VO 2 max, tętno submaksymalne i maksymalne oraz maksymalnym stężeniem mleczanów we krwi. Jednakże wszystkie wskaźniki HRV pozostały bez zmian. Ogólnie nie zauważono istotnych zmian w mocy widma HRV w zakresie niskich i wysokich częstotliwości, mocy całkowitej czy stosunku mocy w zakresie niskich do wysokich częstotliwości, zarówno w pozycji leżącej na wznak jak i w teście pochyleniowym (ang. head-up tilt). Uusitalo i wsp. (1998) również wykazali brak zmian w wewnętrznej częstości rytmu serca i równowagi autonomicznej u zawodniczek po 6-9 tygodniach intensywnego treningu. Badania dotyczyły równowagi autonomicznej ocenianej przez farmakologiczną blokadę nerwu błędnego i blokadę beta. Poza tym domena czasowa oraz domena częstotliwościowa w analizie widmowej mocy zostały przeliczone podczas odpoczynku oraz podczas reakcji na test pochyleniowy. Wyniki sugerują, że HRV w pozycji pionowej wykazuje tendencję spadkową będącą reakcją na bardziej intensywny trening u badanych, u których stwierdzono stan przetrenowania OT (Uusitalo i wsp., 2000). Może to wskazywać na spowolnienie czynności nerwu błędnego i podwyższenie aktywności współczulnej. Jednakże badania te wykazały również wysoką zmienność międzyosobniczą. Hedelin i wsp. (2000a, b) natomiast donoszą o zwiększonej zmienności HRV i obniżonym tętnie spoczynkowym u jednego przetrenowanego zawodnika w porównaniu do pomiarów bazowych. W porównaniu do typowo zachowujących się osób badanych w tym samym okresie, osoba ta wykazywała wzrost mocy widma w zakresie wysokich częstotliwości i mocy całkowitej w pozycji na wznak podczas intensywnego treningu, które spadały po okresie odnowy. Wzrost mocy widma w zakresie wysokich częstotliwości jest najprawdopodobniej wynikiem podwyższonej czynności przywspółczulnej (Hedelin i wsp., 2000). 24

16 W literaturze brak jest opracowań dotyczących ściśle kontrolowanych i monitorowanych badań zmian HRV w przypadku OR. Jednakże najnowsze badania (Halson i wsp., 2005) miały za zadanie ustalić czy 7 dni intensywnego treningu prowadzącego do stanu OR powoduje zmiany w HRV. Głównym odkryciem tego badania był fakt, że domeny czasowa i częstotliwościowa HRV w pozycji pionowej i pozycji na wznak wykazywały po intensywnym treningu znaczny wzrost powyżej wartości normalnych. Sugeruje to wzrost udziału czynności układu nerwowego przywspółczulnego względem układu przywspółczulnego. Jednakże tak jak w przypadku innych miar fizjologicznych, nie ma pewności co do tego czy zmiany obserwowane podczas OR są odzwierciedlane u zawodników cierpiących na zespół OTS. Problemy z miarami fizjologicznymi - zmienność HRV wydaje się być teoretycznie obiecującym narzędziem ale w przypadku pomiaru należy ją wystandaryzować; otrzymywane wyniki nie są do końca spójne, - obecne dane nie pozwalają na rozróżnienie pomiędzy zmianami wielkości fizjologicznych wynikających z funkcjonalnego OR, niefunkcjonalnego OR i OTS. Parametry biochemiczne W przypadku przedłużającego się treningu zapasy glikogenu zostają prawie całkowicie wyczerpane, następuje regulacja w dół glikogenolizy i transportu glukozy w mięśniach i wątrobie, jak również produkcja w wątrobie insulinopodobnego czynnika wzrostu 1 oraz katabolizm mięśniowy. Chociaż jest to jeden z najbardziej prawdopodobnych czynników wyzwalających OTS, glikogen mięśniowy zazwyczaj utrzymuje się na poziomie normalnym podczas badania sportowców (Lehmann i wsp., 1999b). Poziom glukozy we krwi nie wykazuje również typowych zmian. Spoczynkowy stosunek glukozy do insuliny we krwi może wskazywać na niewielką insulinoodporność (Steinacker i wsp., 2004). Pomiary mleczanów we krwi mogą zależeć od rzeczywistego statusu treningu danego osobnika. Inne czynniki równie istotne przy omawianiu zmian w stężeniu mleczanów we krwi to status glikogenu i możliwe uszczuplenie zapasów glikogenu mięśniowego i wątrobowego spowodowane bardziej intensywnym treningiem. Jednym prawie spójnym ustaleniem ogólnym, przynajmniej w przypadku sportowców uprawiających sporty wytrzymałościowe i 25

17 wytrzymałościowo-siłowe, cierpiących na OTS, jest obniżone stężenie maksymalne mleczanów, przy czym wartości submaksymalne pozostają bez zmian lub nieznacznie niższe. Indywidualnie podwyższone stężenia kinazy kreatynowej (CK) i/lub mocznika mierzone w standardowych warunkach spoczynkowych mogą dostarczać informacji na temat podwyższonego przeciążenia mięśni i/lub metabolizmu, ale nie są odpowiednimi miarami wskazującymi na stan OR lub OTS (Urhausen i wsp., 1998a). Obecnie sugeruje się, że stężenie glutaminy w osoczu krwi może być wskaźnikiem nadmiernego stresu treningowego (Rowbottom i wsp., 1995). Jednakże nie wszystkie badania wykryły jego spadek podczas okresów bardziej intensywnego treningu oraz OT (Walsh i wsp., 1998), a obniżone stężenia glutaminy w osoczu krwi nie są czynnikiem powodującym immunodepresję w OTS. Chociaż większość parametrów krwi (np. morfologia, CRP, SR, CK, mocznik, kreatynina, enzymy wątrobowe, glukoza, ferrytyna, sód, potas etc.) nie są w stanie diagnozować OR czy OTS, są one pomocne w uzyskiwaniu informacji o rzeczywistym stanie zdrowia zawodnika i przez to bardzo pomocne w diagnozie wykluczeniowej. Problemy z testami biochemicznymi - różnice stężenia mleczanów są czasami nieznaczne (w granicach błędu urządzeń pomiarowych) i zależą od trybu testu wydolnościowego - nie zauważono zmian stężenia mleczanów i zawodników sportów siłowych - poziom glutaminy może spadać wraz ze wzrostem obciążenia treningowego, ale niskie stężenie glutaminy w osoczu krwi nie zawsze występuje w przypadku OTS Układ odpornościowy Istnieje wiele doniesień dotyczących występowania infekcji górnych dróg oddechowych związanych ze wzrostem obciążenia treningowego, zarówno w przypadku OR i OTS. Wydaje się możliwym, że intensywny trening (prowadzący do OR i OTS) może wydłużyć okres tzw. otwartego okna i wynikającej z niego immunodepresji. Jednakże objętość informacji naukowej mogącej poprzeć tę hipotezę jest jak dotąd niewystarczająca. Możliwym jest, że podwyższona zapadalność na infekcje górnych dróg oddechowych może być spowodowana wzrostem obciążeń treningowych, bez względu na reakcję sportowca na 26

18 zwiększony stres fizyczny. Infekcje górnych dróg oddechowych mogą być jednym z czynników wyzwalających, które mogą prowadzić do wywołania OTS. Badania, które analizowały wpływ krótkich okresów (zazwyczaj 1-3 tygodni) intensywnego treningu na czynności immunologiczne w spoczynku oraz reakcję immunoendokrynologiczną na wysiłek wytrzymałościowy, wykazały, że kilka czynników czynności neutrofilów mogą być wrażliwe na obciążenie treningowe. Dwutygodniowemu okresowi treningu o zwiększonej intensywności u wytrenowanych triatlonistów towarzyszył spadek degranulacji neutrofilów (Robson i wsp., 1999). W innych badaniach przeprowadzonych w grupie kolarzy, aktywacja neutrofili i monocytów oraz tzw. wybuch tlenowy (ang. oxidative burst), proliferacja limfocytów stymulowana mitogenem oraz udział procentowy i liczba limfocytów T produkujących interferon gamma wykazywały obniżony poziom w stanie spoczynku po tygodniowym intensywnym treningu (Lancaster i wsp., 2003). Poziom innych czynności leukocytów wraz ze stosunkiem limfocytów T CD4 + /CD8 +, synteza przeciwciał w limfocytach oraz naturalna cytotoksyczność komórek NK u wytrenowanych zawodników jest niższa w przypadku zwiększonego obciążenia treningowego (Verde i wsp., 1992). Wiele badań udokumentowało spadek stężenia IgA w ślinie i występowanie infekcji górnych dróg oddechowych (Gleeson, 2000). Stąd, przy przedłużających się okresach ciężkiego treningu zauważa się obniżenie szeregu aspektów odporności wrodzonej i adaptacyjnej. W kilku pracach przeprowadzano badania czynności układu immunologicznego podczas intensywnych okresów treningów wojskowych (Carins i Booth, 2002; Tiollier i wsp., 2005). Jednakże charakteryzują się one nie tylko wyczerpującym wysiłkiem fizycznym, ale również niedoborem energetycznym w diecie, deprywacją snu i stresem psychologicznym. Tego typu wielorakie stresory mogą wywoływać odpowiedź immunoendokrynologiczną, która może wzmacniać zmiany wywołane wysiłkiem. Badania przeprowadzone na zawodnikach poddanych długotrwałemu okresowi treningowemu (np. ponad 5-10-cio miesięczny sezon startowy) wykazały ogólną tendencję spadkową odporności całego układu i błon śluzowych (Baj i wsp., 1994; Bury i wsp., 1998; Gleeson i wsp., 1995; Gleeson i wsp., 1999; Gleeson, 2000, 2005). Chociaż zawodowcy na poziomie wyczynowym nie wykazują zaburzeń odporności, możliwe jest, że połączony wpływ niewielkich zmian pewnych parametrów immunologicznych może obniżać odporność na mniej groźne choroby, takie jak infekcje górnych dróg oddechowych. Przewlekła depresja 27

19 immunologiczna połączona z przedłużającym się treningiem może powodować wzrost podatności na infekcje, szczególnie w okresach głównych zawodów. Możliwe jest, że podwyższona zapadalność na infekcje górnych dróg oddechowych może być spowodowana wzrostem obciążeń treningowych, bez względu na reakcję sportowca na zwiększony stres fizyczny. Ponieważ nie ma wystarczających danych naukowych, niewiadomym jest czy czynność immunologiczna u zawodników cierpiących na OTS pogarsza się w znaczny sposób. Jednakże dane o charakterze anegdotycznym pochodzące od sportowców i trenerów donoszące o zwiększonej częstotliwości infekcji w przypadku OTS (Smith, 2000) zostały potwierdzone przez badania empiryczne (Kingsbury i wsp., 1998; Reid i wsp., 2004). W trakcie badań kohortowych przeprowadzonych na wytrenowanych sportowcach przed igrzyskami olimpijskimi zaobserwowano u ponad 50% osób wykazujących symptomy OT infekcje, przy czym nie zaobserwowano ich u żadnego sportowca w grupie OR (Kingsbury i wsp., 1998). W grupie wioślarzy juniorów, podczas i po obozie treningowym (funkcjonalne OR) u 40% badanych płci męskiej zaobserwowano infekcje górnych dróg oddechowych (Steinacker i Lehmann, 2002). W badaniach opisanych przez Reid i wsp. (2004), przeprowadzono ogólne badanie lekarskie u 41 sportowców na poziomie wyczynowym z utrzymującym się przemęczeniem i obniżoną formą, które wykazały problemy medyczne mające potencjał powodowania przemęczenia i/lub odnawiających się infekcji u 68% zawodników. Głównymi problemami był niedobór odporności humoralnej i niewyleczone infekcje wirusowe. Dowody na reaktywację wirusa Epsteina-Barr osiągnęły poziom 22% badanych sportowców. Dlatego też wydaje się możliwym, że istotna liczba badanych ze zdiagnozowanym OTS może wykazywać objawy niewyleczonych infekcji. Jak dotąd przeprowadzono tylko kilka badań dotyczących różnic w statusie immunologicznym u przetrenowanych sportowców w porównaniu do wytrenowanych zawodników zdrowych (e.g. Mackinnon i Hooper, 1994; Gabriel i wsp., 1998), przy czym większość prac dotyczących zawodników przetrenowanych nie wykazało żadnych różnic (Rowbottom i wsp., 1995; Mackinnon i wsp., 1997). Liczba cyrkulujących subpopulacji limfocytów zmienia się wraz z intensywnością wysiłku i treningu. W przypadku ciężkiego treningu, stosunek limfocytów T CD4 + /CD8 + (pomocnicze/supresorowe) obniża się. Jednakże nie wykazano jego zmian u zawodników cierpiących na OTS w porównaniu do wytrenowanych zawodników zdrowych. 28

20 W jednym z badań (Gabriel i wsp., 1998) wykazano, że ekspresja innych protein na powierzchni limfocytów T nie wydaje się wykazywać wystarczającej wrażliwości pozwalającej na rozróżnieniem pomiędzy większością przetrenowanych a zawodnikami zdrowymi. Ekspresja CD45RO na komórkach pomocniczych CD4 + (ale nie cyrkulującej liczby komórek T CD45RP - ) była znacząco wyższa u zawodników cierpiących na OTS w porównaniu do grupy kontrolnej wytrenowanych zawodników. Przy pomocy tego wskaźnika OT można rozpoznać z dużą dokładnością, przy zachowaniu dużej wrażliwości testu. Jednakże CD45RO jest markerem komórki T pamięci i aktywowanej komórki T. Dlatego też wyższa ekspresja CD45RO na komórkach T może zaledwie wskazywać na obecność ostrej infekcji, która oczywiście może być powodem spadku formy. Fry i wsp. (1994) donosili o istotnym wzroście markerów aktywacji (CD25, HLA-DR) w limfocytach we krwi u zawodników przetrenowanych. Niewyleczone infekcje wirusowe nie są regularnie badane u zawodników na poziomie wyczynowym, ale warto byłoby przeprowadzić badania u osób cierpiących na przemęczenie i spadek formy na treningu i podczas zawodów. Stąd infekcje mogą być jednym z czynników wyzwalających, mogących prowadzić do powstawania OTS; w niektórych przypadkach nie można odróżnić diagnozy OTS od stanu zmęczenia powirusowego, takiego jakie jest obserwowane w przypadkach gorączki gruczołowej. Podsumowując, jasne jest, że układ odpornościowy jest bardzo wrażliwy na stres, zarówno fizjologiczny jaki i psychologiczny, dlatego też zmienne immunologiczne mogą być stosowane jako wskaźnik poziomu stresu w odniesieniu do treningu sportowego. Obecny stan wiedzy dotyczący układu odpornościowego i OR potwierdza tezę, że okresy zwiększonej intensywności treningowej prowadzą do obniżonej czynności komórek immunologicznych, któremu towarzyszy niewielka zmiana lub brak zmiany liczby cyrkulujących komórek. Jednak, chociaż parametry immunologiczne zmieniają się w odpowiedzi na zwiększone obciążenia treningowe, zmiany te nie pozwalają na rozróżnienie pomiędzy zawodnikami, którzy prawidłowo zaadaptowali się do OR a zawodnikami, którzy mają problemy z adaptacją i wykazują symptomy OTS. Ponadto obecnie wydaje się, że miary czynności immunologicznej nie są wystarczające, aby umożliwić rozróżnienie pomiędzy OTS a infekcjami lub stanami zmęczenia powirusowego. Problemy z testami immunologicznymi -czas przeprowadzania testu (pora dnia, czas od ostatniej sesji treningowej) 29

21 - brak spójnych danych w literaturze - testy są czasochłonne i kosztowne Profilaktyka Jednym z ogólnych czynników zakłócających analizę literatury dotyczącej OTS jest to, że definiowanie i diagnozowanie OR i OTS nie zostały ustandaryzowane. Można nawet kwestionować fakt, czy badani rzeczywiście cierpieli na zespół OTS. Ponieważ OTS jest trudno zdiagnozować, autorzy zgadzają się, że zapobieganie OTS jest bardzo istotne (Foster i wsp., 1988; Kuipers, 1996; Uusitalo, 2001). Ponadto, ponieważ OTS jest głównie spowodowane zaburzeniem równowagi pomiędzy stosunkiem intensywności treningu do odnowy potreningowej (zbyt dużo treningu i udziałów w zawodach i zbyt niski poziom odnowy), sprawą najwyższej rangi jest, aby zawodnicy dokonywali codziennych zapisów dotyczących obciążenia treningowego przy pomocy dziennika treningowego (Foster, 1998; Foster et al., 1988, 1998). Cztery metody najczęściej stosowane do monitorowania treningu i zapobiegania OT to: kwestionariusze retrospektywne, dzienniki treningowe, monitoring fizjologiczny i bezpośrednia metoda obserwacyjna (Hopkins, 1991). Monitoring psychologiczny (Berglund i Safstrom, 1994; Hooper i wsp., 1995; Hooper i McKinnon, 1995; McKenzie, 1999; Raglin i wsp., 1991; Urhausen i wsp., 1998b; Morgan i wsp., 1988; Kellmann, 2002; Steinacker i wsp., 2002) oraz metoda oceny postrzeganego zmęczenia RPE (ang. Ratings of Perceived Exertion) [Acevedo i wsp., 1994; Callister i wsp., 1990; Foster i wsp., 1996; Foster, 1998; Hooper i wsp., 1995; Hooper i McKinnon, 1995; Kentta i Hassmen, 1998; Snyder i wsp., 1993) zyskują również coraz więcej uwagi. Hooper i wsp. (1995) stosowali metodę dziennika treningowego podczas całego sezonu pływackiego w celu rozpoznawania przetrenowania (OTS). Notowane elementy to przepłynięte dystanse, czas ćwiczeń imitacyjnych poza ćwiczeniami w wodzie, subiektywna samoocena intensywności treningu. Poza elementami dotyczącymi treningu, pływacy odnotowywali również subiektywną ocenę jakości snu, zmęczenia, stresu i bólu mięśni, masy ciała, tętna porannego, występowanie chorób, menstruacji i przyczyn stresu. Pływaków klasyfikowano jako cierpiących na zespół OTS jeśli spełniali oni pięć kryteriów. Trzy kryteria określane były na podstawie dziennika treningowego to ocena zmęczenia w dzienniku powyżej 5 punktów (skala od 1 do 7) trwająca powyżej 7 dni, komentarze w dzienniki mówiące o tym, że zawodnik wykazywał słabą 30

22 reakcję na bodźce treningowe oraz odpowiedź potwierdzająca pytanie dotyczące choroby przy normalnej liczbie leukocytów we krwi. Foster i wsp. (1996, 1998) zdefiniowali obciążenie treningowe jako subiektywną intensywność sesji treningowej przy pomocy metody oceny postrzeganego zmęczenia RPE (ang. Ratings of Perceived Exertion) i całkowitego czasu trwania sesji wyrażonej w minutach. Parametry te, zsumowane w okresie tygodnia, nazywa się całkowitym obciążeniem treningowym zawodnika. Wykazano, że RPE dla sesji treningowej zależy od średniej procentowej rezerwy tętna podczas sesji i od udziału procentowego czasu, gdy tętno utrzymuje się w strefach mleczanowych. Stosując tą metodę monitorowania treningu, autorzy wykazali przydatność oceny zmian w treningu oraz powiązania pomiędzy obciążeniem treningowym a uzyskiwaną formą (Foster i wsp., 1996). Jednakże obciążenie treningowe nie jest najwidoczniej jedyną zmienną treningową przyczyniającą się do powstawania OTS. Dlatego też, poza tygodniowym obciążeniem treningowym, każdego tygodnia przeliczano również średnie obciążenie dzienne jak również odchylenie standardowe obciążenia treningowego. Średnia dzienna dzielona przez odchylenie standardowe definiowała monotonię treningu. Iloczyn tygodniowego obciążenia treningowego i monotonii nazywany był przeciążeniem. Notowano występowanie lekkich chorób i kontuzji, i nanoszono je wraz ze wskaźnikami obciążenia treningowego, monotonii i przeciążenia. Autorzy zauważyli związek pomiędzy wartościami szczytowymi wskaźników i następującymi po nich chorobami lub kontuzjami oraz obliczyli wartości progowe, które umożliwiały optymalne wytłumaczenie wystąpienia chorób (Foster, 1998). Jedną z wad tradycyjnej metody kartki i ołówka jest to, że zbieranie danych jest skomplikowane, oraz, że bezpośrednie sprzężenie zwrotne nie zawsze jest możliwe. Innym problemem jest to, że bezpośrednie przeliczanie danych jest niemożliwe podczas międzynarodowych obozów treningowych czy zawodów. Dlatego przydatnym byłoby zastosowanie dziennika treningowego typu on-line, który posiadałby szczególne cechy monitorujące nie tylko niewielkie różnice w obciążeniu treningowym, ale również parametrów subiektywnych (zmęczenie mięśniowe, samopoczucie psychiczne i fizyczne), które, jak udowodniono, są bardzo istotne w diagnozowaniu OTS. 31