WALORY PRZYRODNICZE ARBORETUM W KARNIESZEWICACH PRZEWODNIK PO DRZEWACH I KRZEWACH

Transkrypt

1 1 WALORY PRZYRODNICZE ARBORETUM W KARNIESZEWICACH PRZEWODNIK PO DRZEWACH I KRZEWACH

2 2

3 3 Ewa Pawlik Małgorzata Placek WALORY PRZYRODNICZE ARBORETUM W KARNIESZEWICACH PRZEWODNIK PO DRZEWACH I KRZEWACH Praca wykonana na potrzeby Regionalnego Ośrodka Edukacji Ekologicznej przy Szkole Podstawowej nr 2 w Sianowie Koszalin 2007

4 4

5 5 SPIS TREŚCI Wstęp str. 7 Rozdział I HISTORIA ARBORETUM str. 8 Rozdział II POŁOŻENIE I WARUNKI PRZYRODNICZE str. 11 Rozdział III SKŁAD GATUNKOWY ARBORETUM str. 12 Rozdział IV Rozdział V STANOWISKA OPISANYCH DRZEW I KRZEWÓW str. 14 CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH GATUNKÓW DRZEW I KRZEWÓW str Cyprysik Lawsona str Żylistek szorstki str Wiciokrzew pomorski str Jesion wyniosły str Metasekwoja chińska str Mahonia pospolita str Żywotnik olbrzymi str Wiśnia ptasia str Jodła kaukaska str Choina kanadyjska str Tulipanowiec amerykański str Bluszcz pospolity str Dąb czerwony str Daglezja zielona str Orzesznik pięciolistkowy str Buk pospolity str Kasztan jadalny str Lipa drobnolistna str Robinia akacjowa str Suchodrzew pospolity str. 36 Rozdział VI PODSUMOWANIE I WNIOSKI str. 37 Bibliografia str. 38

6 6

7 7 WSTĘP Od najdawniejszych czasów, człowiek fascynował się otaczającym go światem, ale też często żył w strachu przed niezrozumiałymi zjawiskami. Uczeń spotkanie z przyrodą rozpoczyna od tego, co go otacza, od poznawania najbliższego, a później dalszego środowiska. Pierwszym etapem nauczania uczenia się przyrody, jest zetknięcie się umysłu ucznia z jakąś nową treścią. Jest ona punktem wyjścia w całym łańcuchu poznania naukowego. Metody doświadczalne proponowane w uczeniu się przyrody, to obserwacja i eksperyment. Rolą nauczyciela jest stwarzanie uczniom sytuacji, w których mogliby samodzielnie wykonywać eksperymenty lub dokonać obserwacji. Najcenniejszymi obserwacjami są te, w których maksymalnie wykorzystuje się żywe okazy roślin i zwierząt. Należy przy tym pamiętać o humanitarnym traktowaniu zwierząt oraz zachowaniu zasad ochrony przyrody. Obserwacje prowadzone w naturalnym środowisku odbywają się za pomocą kilku zmysłów jednocześnie i kształtują u uczniów liczne umiejętności, w tym: -umiejętność spostrzegania i koncentracji uwagi; -dostrzegania piękna przyrody; -zauważania procesów biologicznych i przemian zachodzących w ich środowisku przyrodniczym; -sporządzania notatek z własnych obserwacji (zapiski, rysunki, szkice); -rozpoznawania wielu gatunków roślin i zwierząt w ich naturalnym środowisku; -poruszania się po terenie; -określania kierunków geograficznych; -dostrzegania skutków ingerencji człowieka w funkcjonowanie przyrody. Wszystko więc przemawia za tym, aby wycieczki stanowiły nieodłączny element nauczania przyrody. Dodatkowym argumentem wskazującym na potrzebę ich organizacji jest fakt, iż stanowią one atrakcyjne dla ucznia urozmaicenie zajęć prowadzonych w klasopracowniach przyrodniczych. Miejsce wycieczki jest uzależnione od tego, jakie zaplanowaliśmy sobie cele. Jeśli chcemy, aby uczniowie poznali warunki życia w wodzie i potrafili rozpoznać podstawowe zwierzęta i rośliny związane z tym środowiskiem wybierzemy się nad jezioro, staw, morze. Chcąc zaobserwować, jak przebiega sukcesja ekologiczna odwiedzimy wydmy Słowińskiego Parku Narodowego. Do poznania zasad funkcjonowania złożonych ekosystemów niezbędna będzie wyprawa do pobliskiego lasu, a jeśli naszym celem będzie rozpoznawanie pospolitych i mniej znanych drzew i krzewów można udać się na wycieczkę do miejskiego parku lub arboretum. Celem niniejszej pracy jest zaprezentowanie ścieżki przyrodniczej, a zwłaszcza poznanie jej walorów przyrodniczych złożonych z ciekawych gatunków drzew i krzewów.

8 8 Arboretum ( łac. ) to teren, na którym uprawiane są głównie drzewa i krzewy do celów badawczych, m.in. w zakresie ekologii, aklimatyzacji i hodowli. Jego głównym walorem jest to, że na niewielkim obszarze możemy dokonać przeglądu roślinności pochodzącej z różnych stron świata i zebranej w zespoły, których nie spotkamy w żadnym naturalnym środowisku. Arboreta wchodzą w skład ogrodów botanicznych lub istnieją jako placówki samodzielne. Proponujemy odwiedzenie najbliższego nam arboretum w Karnieszewicach, mało znanego, ale godnego spopularyzowania, ze względu na ciekawy skład gatunkowy parku leśnego. ROZDZIAŁ I HISTORIA ARBORETUM Historia powstania arboretum w Karnieszewicach nie jest w pełni wyjaśniona. Brak jakiejkolwiek dokumentacji oraz danych w dostępnej nam literaturze uniemożliwia podanie bliższych szczegółów. Przyjmuje się, że arboretum powstało w 1881 roku z okazji Zjazdu Pomorskiego Towarzystwa Leśnego. Potwierdzeniem tego może być kamień pamiątkowy Pomorskiego Towarzystwa Leśnego z tą właśnie datą ( POM. FORST VEREIN 1881), znajdujący się w północno-zachodnim narożniku arboretum. Kamień pamiątkowy niemy świadek narodzin arboretum w Karnieszewicach.

9 9 Słowa wyryte w kamieniu dowodzą, że właśnie za sprawą Pomorskiego Towarzystwa Leśnego w podanym wyżej roku zaczęto obsadzać drzewami opisany obszar. Istotnym dowodem potwierdzającym powyższą datę jest wiek daglezji zielonej określony w czasie inwentaryzacji w 1991 roku na 110 lat, a ustalony na podstawie rocznych przyrostów po ściętym drzewie. Za twórcę tego ogrodu można uważać wybitnego naukowca niemieckiego A. Schwappacha, który zajmował się doświadczalnictwem leśnym i na dużą skalę nasadzał gatunki drzew obcego pochodzenia w regularnych lasach państwowych. Niemieccy naukowcy założyli arboretum w ówczesnym Karnkevitzu w celu zbadania rozwoju i aklimatyzacji gatunków drzew obcego pochodzenia. Gatunkiem numer jeden - najważniejszym, z którym wiązano największe nadzieje i na który postawiono - była iglasta daglezja, czyli jedlica zielona. Drzewo to sprowadzono do Europy z Ameryki Północnej w 1827 roku. W powojennym okresie arboretum zostało zapomniane. Nagromadziło się wiele zaniedbań. Nie były w nim prowadzone systematyczne prace badawcze, ani nie interesowały się nim w większym stopniu ośrodki naukowe. Również duże zaniedbania nastąpiły na odcinku właściwej pielęgnacji i hodowli występujących gatunków drzew i krzewów. Nie postarano się też, aby uzyskać z ginących drzew młodego pokolenia. Taki stan rzeczy (niedostateczna opieka) był przyczyną wyparcia wielu ciekawych gatunków drzew i krzewów przez gatunki powszechnie znane, podrzędne, pospolite. W tym też okresie zostało wyeliminowanych wiele wartościowych gatunków, jak np. kasztan jadalny, świerk kłujący (odmiana sina), sosna limba, przeorzec, buk pospolity odmiana zwisająca, dąb dachówkowaty, dąb burgundzki, kokornak wielkolistny, jarząb pośredni i inne. Pierwszym specjalistycznym opracowaniem, stanowiącym informację źródłową o arboretum jest praca mgr inż. Cezarego Pacyniaka oraz mgr inż. Janusza Surmińskiego pod tytułem Nieznane arboretum w Karnieszewicach opublikowanym w roczniku dendrologicznym 1964 roku. Pracownicy naukowi Wyższej Szkoły Rolniczej w Poznaniu zinwentaryzowali i opisali wówczas 55 gatunków odmian drzew i krzewów oraz 35 gatunków roślin zielnych w runie. Od tamtego jednak okresu arboretum przeszło gradację brudnicy mniszki oraz falę huraganów w latach , które zdziesiątkowały istniejący starodrzew eliminując 18 sztuk. Zniszczeniu uległa również część daglezji zielonych, sięgających wysokości 40 m, których było tu ponad 100 sztuk. Obecnie nie wykarczowane pniaki wielu daglezji tworzą szpaler nie mniej liczny niż drzewa stojące, świadczące o tym, jak gęsta i wspaniała była daglezjowa aleja jeszcze przed kilkunastu laty. Ostatnie opracowanie związane z całkowitą inwentaryzacją flory pochodzi z 1992 roku. Zinwentaryzowano wtedy 63 gatunki i odmiany drzew i krzewów, w tym 37 drzew i 26 krzewów. Jeżeli chodzi o gatunki runa, to zarejestrowano ich aż 62.

10 10 Stwierdzono wtedy fakt zamierania gatunków zarówno iglastych, jak i liściastych. Pierwsza od kilkudziesięciu lat próba zalesienia istniejących luk, mająca niemałe znaczenie dla przyszłości arboretum, miała miejsce w dniach od 27 do 30 września 1991 roku. W tym terminie dokonano nasadzeń 78 sztuk różnych gatunków egzotycznych w tym: 38 sztuk daglezji zielonej, 10 sztuk żywotnika zachodniego, 9 sztuk cisa pospolitego, 7 sztuk jodły kalifornijskiej, 5 sztuk sosny limby, 5 sztuk sosny wejmutki, 4 sztuk modrzewia europejskiego. Obecnie prowadzone są tu prace porządkowo-gospodarcze, które docelowo umożliwiają zmniejszenie szkód spowodowanych przez zwierzynę, ułatwiają poruszanie się po obiekcie oraz pozwalają na wprowadzenie brakujących odnowień drzew i krzewów. Należy więc robić wszystko, aby ten leśny ogród, tak do niedawna zaniedbany, odbudować i zadrzewiać różnymi gatunkami drzew. Tablica informacyjna i mostek przy wejściu do Arboretum

11 11 ROZDZIAŁ II POŁOŻENIE I WARUNKI PRZYRODNICZE Arboretum karnieszewickie ma powierzchnię ok. 4,79 ha i leży w odległości ok. 15 km na północny-wschód od Koszalina. Jest częścią leśnictwa Kamionka wchodzącego w skład Nadleśnictwa Karnieszewice w gminie Sianów. Do arboretum dotrzeć można autobusem lub samochodem szosą z Koszalina w kierunku Słupska przez miejscowość Karnieszewice lub z Koszalina w kierunku Darłowa, gdzie przed Wierciszewem należy skręcić w prawo w kierunku Karnieszewic i przejechać ok. 1 km leśną drogą. Obszar zajmowany przez ten leśny ogród, kształtem zbliżony do prostokąta, przylega z jednej strony do torów kolejowych trakcji Koszalin Słupsk, z drugiej zaś do leśnej drogi. Cele powstania arboretum, nazwiska założycieli oraz okoliczności, w jakich ono powstało nie są całkowicie znane. Dlaczego właśnie tu? Można domyślać się, że założyciele brali pod uwagę specyficzny mikroklimat panujący właśnie na tym terenie. W środkowej i północnej części teren arboretum jest równinny, zaś w południowej lekko falisty i przecięty głębokim jarem, w którym płynie niewielki strumień. Wzdłuż strumienia, na terasach rosną liczne gatunki krzewów i roślin zielnych. Teren ogrodu, leżący w linii prostej 10 km od Bałtyku, obniża się lekko w stronę jeziora Jamno i jest osłonięty od południa i wschodu wzniesieniami. Takie ukształtowanie oraz bliskość morza sprawiają, iż panuje tu specyficzny mikroklimat. Łagodne zimy i umiarkowane temperatury w lecie (średnia temp. roczna wynosi +7,2 C, zaś w okresie wegetacji tj. od maja do listopada +14 C) sprzyjają roślinom sprowadzonym do arboretum. Wszystkie te uwarunkowania (położenie, ukształtowanie, typ gleby) w efekcie bardzo korzystnie wpływają na aklimatyzację i wzrost roślin arboretum. Brama wejściowa do leśnego ogrodu

12 12 ROZDZIAŁ III SKŁAD GATUNKOWY ARBORETUM DRZEWA I KRZEWY Drzewa liściaste -brzoza brodawkowata -buk pospolity -buk pospolity odm. purpurowa -buk pospolity odm. strzępolistna -dąb szypułkowy -dąb błotny -dąb czerwony -grab pospolity -grusza dzika -jarząb pospolity -jarząb mączny -jesion pensylwański -jesion wyniosły -kasztanowiec biały -klon pospolity -klon jawor -klon srebrzysty -klon polny -lipa drobnolistna -lipa szerokolistna -orzesznik pięciolistkowy -olsza czarna -robinia akacjowa -topola drżąca (osika) -tulipanowiec amerykański -wiąz polny -wiąz górski -wiśnia ptasia

13 13 Drzewa iglaste -choina kanadyjska -cyprysik groszkowy -cyprysik Lawsona -daglezja zielona -jodła kaukaska -modrzew europejski -sosna pospolita -świerk pospolity -żywotnik olbrzymi Krzewy i pnącza -agrest pospolity -bez czarny -bluszcz pospolity -czeremcha pospolita -dereń świdwa -głóg czarny -głóg dwuszyjkowy -głóg jednoszyjkowy -jaśminowiec wonny -kalina koralowa -klon polny odm. korkowa -kruszyna pospolita -leszczyna pospolita -mahonia pospolita -porzeczka czarna -porzeczka czerwona -róża dzika -suchodrzew pospolity -tawuła japońska -trzmielina szerokolistna -wawrzynek wilczełyko

14 14 ROZDZIAŁ IV STANOWISKA OPISYWANYCH DRZEW I KRZEWÓW

15 15 ROZDZIAŁ V CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH GATUNKÓW DRZEW I KRZEWÓW (1) CYPRYSIK LAWSONA (Chamaecyparis lawsoniana) POCHODZENIE I WYSTĘPOWANIE. Pierwotnie rósł tylko w zachodniej części Ameryki Północnej. W Europie sadzony w rozlicznych formach jako drzewo ozdobne. OPIS DRZEWA. Wiecznie zielone drzewo szpilkowe o dosyć krótkich, bogato rozgałęzionych konarach. Korona wysoka, wąska, stożkowata, wskutek rozgałęziania się pnia często wieloszczytowa. W swojej ojczyźnie osiąga wysokość do 60 m, u nas niewiele ponad 20 m. Kora ciemna, brunatna, podzielona na podłużne płaty, których końce się odchylają. Szpilki łuskowate o długości 0,5 2 mm ułożone płasko, od góry ciemnozielone, pod spodem jaśniejsze, oddzielone od siebie białawymi szwami. Szyszki kuliste, niewielkie, mające zaledwie po 4 pary łusek, w stanie dojrzałym są jasnobrunatne. Okres kwitnienia: od marca do kwietnia. CIEKAWOSTKI. Wszystkie części drzewa są lekko trujące. Drewno jest jasnożółte, bez żywicy, ale bardzo trwałe i ma wielostronne zastosowanie.

16 16 (2) ŻYLISTEK SZORSTKI (Deutzia scabra) POCHODZENIE I WYSTĘPOWANIE. Jest to krzew pochodzenia azjatyckiego (Japonia). W Europie powszechnie sadzony w parkach jako roślina ozdobna. OPIS KRZEWU. Gęsto ugałęziony krzew dorastający do 2,5 m wysokości. Pędy sztywne, proste, liście szorstkie w dotyku. Gałęzie czerwonobrązowe. Kora na starszych pędach łuszczy się. Kwitnie bardzo obficie, kwiaty białe, dzwonkowate, zebrane w wiechy. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. CIEKAWOSTKI. Znane odmiany różnią się barwą kwiatów. Szczególną popularnością cieszą się formy o kwiatach pełnych. W Polsce często sadzony w parkach i przydomowych ogródkach.

17 17 (3) WICIOKRZEW POMORSKI (Lonicera periclymenum) POCHODZENIE I WYSTĘPOWANIE. Krzew ten występuje w zachodniej, środkowej i południowej Europie, głównie w lasach dębowych i grabowych. W Polsce spotykany rzadko, prawie wyłącznie na Wybrzeżu. Rośnie w zaroślach i na porośniętych krzewami zboczach, w luźnych lasach. OPIS KRZEWU. Ten zdrewniały krzew o charakterze liany z prawoskrętnymi łodygami wspina się do wysokości 5 a nawet 10 m. Liście naprzeciwległe, krótkoogonkowe, z wierzchu ciemnozielone, pod spodem niebieskawo oszronione. Młode liście są lekko owłosione. Kwiaty 5-krotne, wielkie i pięknie pachnące, żółtawobiałe często z purpurowym odcieniem, zebrane są w główkowate kwiatostany na wierzchołkach pędów. Okres kwitnienia: od maja do czerwca, rzadko do września. CIEKAWOSTKI. Wiciokrzew pomorski, zwany polską lianą, jest ulubionym kwiatem motyli nocnych. Pnącze to owija się wokół podpory, np. pnia, zgodnie z ruchem wskazówek zegara, a więc prawoskrętnie. Hamuje w ten sposób rozwój pnia na grubość i może nawet spowodować jego obumarcie. Jest to roślina trująca, w Polsce objęta całkowitą ochroną.

18 18 (4) JESION WYNIOSŁY (Fraxinus excelsior) POCHODZENIE I WYSTĘPOWANIE. Gatunek pochodzący z Europy i z Azji Mniejszej. Obecnie występuje na terenie całego kraju, częsty w uprawie. OPIS DRZEWA. Bardzo wysokie drzewo (do ok. 40 m ) z wysoko sklepioną koroną. U drzew wolno rosnących pień przeważnie niski. Kora szara, szeroko żebrowana i podłużnie spękana. Liście naprzeciwległe, nieparzystopierzaste z 4-6 parami listków i listkiem szczytowym. Długość liścia ok. 25 cm, listki podłużne, ząbkowane, z wierzchu matowo-zielone, od spodu jaśniejsze. Skrzydlaki długości ok. 3 cm, w stanie dojrzałym są brunatne. Okres kwitnienia: od kwietnia do maja. CIEKAWOSTKI. Jesion należy do najwyższych krajowych drzew liściastych. Żyje ok. 200 lat. Jego jasne drewno jest bardzo cenione w stolarstwie meblowym oraz używane jest do wyrobu sprzętu sportowego.

19 19 (5) METASEKWOJA CHIŃSKA (Metasequoia glyptostroboides) POCHODZENIE I WYSTĘPOWANIE. Została odkryta dopiero w 1941 roku w południowo-zachodnich Chinach. Występuje tam na małym obszarze. Odkrycie to wywołało wśród fachowców małą sensację, ponieważ wcześniej metasekwoja znana była tylko ze skamielin trzeciorzędowych. OPIS DRZEWA. Jest to drzewo o igłach opadających na zimę, o wysmukłej, stożkowatej koronie, osiągające wysokość ok. 30 metrów. Układ gałęzi wyraźnie podzielony na długo- i krótkopędy. Osadzone naprzeciwlegle krótkopędy jesienią odpadają. Kora bladobrązowa lub czerwonawo-brązowa z wyraźnym spękaniem poniżej gałęzi. Szpilki krótkie (1-3 cm), spłaszczone i miękkie. W porze listnienia są trawiastozielone, później ciemniejsze, a jesienią przebarwiają się na żółtawo, łososiowo aż do rubinowoczerwonych. Okres kwitnienia: od kwietnia do maja. CIEKAWOSTKI. Metasekwoja chińska jest właściwie żywą skamieniałością, której kopalnych przodków odkryto wcześniej niż dziś jeszcze żyjącego przedstawiciela tej grupy.

20 20 (6) MAHONIA POSPOLITA (Mahonia aquifolium) POCHODZENIE I WYSTĘPOWANIE. Ojczyzną mahonii jest zachodnia część Ameryki Północnej. W 1823 roku została sprowadzona do Włoch. Obecnie spotyka się ją sadzoną w południowej Europie, gdzie miejscami występuje również zdziczała. OPIS KRZEWU. Jest to zimozielony, szeroko rozłożysty, niski krzew dorastający do wysokości 1 m. Liście skórzaste, nieparzystopierzaste, z wierzchu ciemnozielone, błyszczące, od spodu jasnozielone. Są one złożone z 5 7 kolczasto ząbkowanych listków. Złocistożółte kwiaty skupione w gronach na szczytach pędów. Jesienią pojawiają się granatowe jagody z woskowym nalotem. Okres kwitnienia: od kwietnia do maja. CIEKAWOSTKI. Krzew używany do niskich żywopłotów. Dobrze znosi zacienienie, często sadzony w parkach, ogrodach i na cmentarzach.

21 21 (7) ŻYWOTNIK OLBRZYMI (Thuja plicata) POCHODZENIE I WYSTĘPOWANIE. Stany Zjednoczone i Kanada. Do Europy sprowadzony w 1853 r. Najstarsze okazy w Polsce pochodzą z XVII w. OPIS DRZEWA. Wysokość m., średnica korony 5-7 m. Korona wąsko stożkowata, gęsta, zwarta. Pęd wierzchołkowy jest prosty, a odchodzące do niego mniejsze gałązki osadzone są poziomo. Oś drzewa zaznaczona na całej długości zbieżystą strzałą. Kora brązowoszara, włóknista o długich, płytkich wąsko wrzecionowatych spękaniach. Gałęzie licznie osadzone pod kątem prostym do osi drzewa. Igły zimozielone, łuskowate, długości 2 mm, przylegają do pędów, silnie pachną po roztarciu. Pędy wraz z igłami są płaskie. Igły lśniące, zielone od góry, od spodu mają niezbyt wyraźne gruczołki z białym nalotem. Ciemna zieleń utrzymuje się przez całą zimę. Męskie i żeńskie kwiaty są osadzone na wierzchołkach pędów. Szyszki są podłużne, jajowate, długości około 11 mm i składają się z skórzastych łusek. Małe, płaskie nasiona są uskrzydlone i mają 6 mm długości. Okres kwitnienia: marzec. CIEKAWOSTKI. Nie znosi silnych wschodnich wiatrów, które powodują brązowienie i zasychanie pędów. Gatunek szybko rosnący i długowieczny. Pnie żywotnika były chętnie używane przez północnoamerykańskich Indian do wyrobu czółen i sporządzania totemów.

22 22 (8) WIŚNIA PTASIA (Cerasus arium) inaczej trześnia, czereśnia ptasia POCHODZENIE I WYSTĘPOWANIE. Wiśnia ptasia rośnie dziko prawie w całej Europie od Wielkiej Brytanii i Danii w kierunku wschodnim do Syberii. W Polsce występuje na obszarze całego kraju. Można ją spotkać na nizinach i wyżynach w mieszanych lasach liściastych oraz dolinach rzek do wys. 800 m. OPIS DRZEWA. Dorasta maksymalnie do 25 m wysokości. Kora młodych drzew jest gładka, czerwonobrązowa, a w starszym wieku staje się szarobrązowa i złuszcza się cienkimi pasami. Liście średniej wielkości, szerokoeliptyczne, ostro zakończone, piłkowate. Owoce kuliste, jasnoczerwone, kwaśne, chętnie są zjadane przez ptaki. Lubi umiarkowanie wilgotne gleby. W młodym wieku znosi duże zacienienie. Jest stosunkowo krótko żyjącym drzewem; przeciętny okres życia to lat. Okres kwitnienia: od kwietnia do maja. CIEKAWOSTKI. Najgrubszy okaz w Polsce rośnie w miejscowości Myscowa w woj. podkarpackim. Ma 356 cm obwodu i 22 m wysokości.

23 23 (9) JODŁA KAUKASKA (Abies nordmanniana) POCHODZENIE I WYSTĘPOWANIE. Północno-zachodnia Turcja i zachodni Kaukaz. Często sadzona również w środkowej Europie. W Polsce nadaje się do uprawy przede wszystkim na Pomorzu Zachodnim. OPIS DRZEWA. Drzewo iglaste. Dochodzi do 30m wysokości. Pień gładki, szary, szeroko stożkowa korona. Pędy nagie lub słabo owłosione, żółtawo zabarwione. Pączki grube, kuliste, zaostrzone, a na końcach pędów bocznych często ustawione po 4, z tego l zwrócony ku dołowi. Igły mm dł. i 2,5 mm szer., równej długości, błyszczące, na górnej stronie pędów ustawione gęsto, szczoteczkowato. Szyszki niedojrzałe fioletowe, cm dł., 1,5 cm szer. (bardzo podobne do szyszek jodły pospolitej). Łuski okrywowe wystające i odgięte wstecz. Okres kwitnienia: od kwietnia do maja. CIEKAWOSTKI. Bardzo wartościowe drewno ze względu na swoją lekkość, łupliwość i dużą elastyczność. Używa się go w budownictwie lądowym i wodnym, na skrzynie, gonty, do wyrobu instrumentów muzycznych oraz na masę papierową.

24 24 (10) CHOINA KANADYJSKA (Tsuga canadensis) POCHODZENIE I WYSTĘPOWANIE. Pierwotnie występowała tylko we wschodniej części Ameryki Północnej; do Europy sprowadzona w XVIII w. Spotykana często w parkach i ogrodach. OPIS DRZEWA. Wiecznie zielone drzewo szpilkowe z koroną zwykle szeroko stożkowatą, nieregularną, z gęstymi gałęziami. Wysokość ok m. Dolne gałęzie bywają bardzo grube, co sprawia wrażenie wielu pni. Kora brązowo-czarna o długich, bruzdowatych spękaniach. Szpilki krótkie, spłaszczone, ciemnozielone, od góry połyskliwe, z dwoma białymi paskami od spodu. Igły żyją ok. 5 lat. Szyszki małe (15-20 mm), w porze dojrzewania ciemnobrunatne, stożkowato-owalne. Okres kwitnienia: od kwietnia do maja. CIEKAWOSTKI. Gatunek mało odporny na zanieczyszczenia atmosferyczne i klimat śródmieścia ( igły żółkną i opadają).

25 25 (11) TULIPANOWIEC AMERYKAŃSKI (Liriodendron tulipifera) POCHODZENIE I WYSTĘPOWANIE. Wschodnie i południowo-wschodnie części Ameryki Północnej. Sprowadzony do Europy w XVII w. OPIS DRZEWA. Korona zmienna, często wyniosła i wąska, niekiedy kopulasta. Kora szara lub brązowoszara o głębokich regularnych bruzdach. Drzewo o liściach opadających na zimę, skrętoległych. Wysokość średnio 20-25m. Liście 7-20 cm dł. i prawie takiej samej szerokości, 4-klapowe, u nasady szeroko zaokrąglone, z ostrymi wierzchołkami klap, z wierzchu błyszczące, jasnozielone, pod spodem siwawe. Zabarwienie liści jesienią: żółte, żółtawo-pomarańczowe lub czerwono-pomarańczowe. Kwiaty osadzone pojedynczo na wierzchołkach pędów bocznych, żółtawozielone, podobne do tulipanów, rozwijające się w pierwszej połowie czerwca, stanowią element dekoracyjny. Owoce 6-8cm dł., podobne do szyszki, złożone z licznych orzeszków rozsypujących się po dojrzeniu. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. CIEKAWOSTKI. Drzewo wybitnie parkowe o malowniczej i zmiennej koronie. Jako gatunek o dużych walorach plastycznych powinien być sadzony w stanowiskach odkrytych i dobrze widocznych. Gatunek długowieczny, szybko rosnący.

26 26 (12) BLUSZCZ POSPOLITY (Hedera helix) POCHODZENIE I WYSTĘPOWANIE. Rozpowszechniony w Europie, spotykany także w Wielkiej Brytanii, Norwegii i Szwecji. Na południu występuje dziko aż do Grecji i Sycylii. Bluszcz ten rośnie w kamienistych lasach, na cmentarzach i w ogrodach oraz na stokach rumowisk i w zaroślach. OPIS KRZEWU. Zawsze zielona, zdrewniała roślina o wysokości do 20m, pnąca się za pomocą czepnych korzeni przybyszowych. Liście zimotrwałe, skórzaste, z wierzchu ciemnozielone, spodem jaśniejsze, u podstawy blaszki sercowate. Kwiatostany stanowią półkoliste blaszki (w naszych warunkach klimatycznych bardzo rzadko zakwita, dopiero we wrześniu). Kwiaty biało-zielone, zielonawożółte. Owoc stanowi czarna jagoda wielkości grochu. Występuje na drzewach w lasach liściastych, łęgowych, w dąbrowach i buczynach. Często jest hodowany, występuje zdziczały w starych parkach. Okres kwitnienia: od sierpnia do września. CIEKAWOSTKI. Znane są okazy, które mają ponad 400 lat i osiągają prawie 1m średnicy pnia. Roślina chroniona i trująca. Liście zawierają glukozydy i znajdują zastosowanie w medycynie ludowej przy chorobach kobiecych i gruźlicy. Często stosowany jako pnącze ozdobne. Niektóre okazy w arboretum regularnie kwitną.

27 27 (13) DĄB CZERWONY (Quercus rubra) POCHODZENIE I WYSTĘPOWANIE. Jego ojczyzną jest wschodnia część Ameryki Północnej, w Polsce uprawiany od początku XIX w. jako drzewo parkowe i ozdobne. OPIS DRZEWA. Korona szeroka, zazwyczaj wyniosła, często kopulasta i rozłożysta. Pień masywny, krótki, na niewielkiej wysokości nad ziemią podzielony na większe, grube konary. Wysokość ok m. Kora jasno- lub srebrnoszara, w górnych partiach pnia i na konarach gładka i połyskliwa, w dolnych płytko, podłużnie spękana. Liście wielkości cm, o dużych zatokach i dużych ostrych zębach od góry są ciemnozielone, błyszczące, zaś od spodu jaśniejsze i matowe. Wiosną, w okresie rozwijania liście mają barwę żółtozieloną, jesienią przybierają różne odcienie purpury (młode okazy) i brązu (drzewa starsze). Żołędzie szerokojajowate, umieszczone w bardzo płytkiej miseczce dojrzewają dopiero w drugim roku. Okres kwitnienia: maj. CIEKAWOSTKI. Gatunek ten charakteryzuje się wyjątkowo dużą odpornością na zanieczyszczenia atmosferyczne oraz niewielkimi wymaganiami glebowymi. Wykazuje znaczną odporność na suszę. Jest to gatunek wybitnie światłolubny i szybko rosnący.

28 28 (14) DAGLEZJA ZIELONA (Pseudotsuga menziesii) in. jedlica zielona, Douglasa POCHODZENIE I WYSTĘPOWANIE. Pierwotnie występowała tylko u zachodnich wybrzeży Pacyfiku w Ameryce Północnej i Południowej. Do Europy sprowadzona w 1827 roku. Często sadzona w ogrodach i parkach jako drzewo ozdobne; uprawiana również na dużą skalę w lasach. OPIS DRZEWA. Wiecznie zielone drzewo szpilkowe o wys. zwykle 50 m ( w swojej ojczyźnie dorasta do 100 m). Korona smukła, stożkowata o wydłużonym ostro zakończonym wierzchołku. Strzała prosta wyznacza oś na całej wysokości drzewa. Korowina młodych pni gładka, ciemnoszara do zielonoszarej, z licznymi banieczkami żywicy ułożonymi poziomo, u starych okazów gruba, spękana, barwy brązowo-czerwonej, w partiach górnych brązowoszara, gładka. Szpilki o długości 2-3 cm, spłaszczone, miękkie i giętkie, z wierzchu ciemnozielone, spodem z 2 białymi, słabo zaznaczonymi paskami. Szyszki zwisające, długości 5-10 cm, szerokości 3-3,5 cm. Łuski okrywające, podłużne i podzielone na trzy wierzchołki, wystają wyraźnie z łusek nasiennych nadając szyszce daglezji charakterystyczny wygląd. Okres kwitnienia: maj. CIEKAWOSTKI. Nie jest gatunkiem całkowicie mrozoodpornym. Duże mrozy powodują przemarzanie igliwia, które czerwienieje i opada. Ceniony gatunek w leśnictwie. Dostarcza drewna twardego, stosowanego w budownictwie lądowym i wodnym, na słupy, podkłady kolejowe, kostkę brukową, do wyrobu skrzyń, na stolarkę meblową, masę papierową. Gatunek szybko rosnący i długowieczny. Najwyższy znany okaz daglezji (niestety zrąbany) miał wysokość 133m i tym samym był znacznie wyższy niż jakiekolwiek dziś jeszcze rosnące drzewo.

29 Aleja daglezjowa 29

30 30 (15) ORZESZNIK PIĘCIOLISTKOWY (Carya ovata) inaczej przeorzech pięciolistkowy POCHODZENIE I WYSTĘPOWANIE. Drzewo to pochodzi z terenów Ameryki Północnej. Rośnie na glebach wilgotnych i podmokłych, na terenach zalewowych, nad brzegami wód i na bagnach. OPIS DRZEWA. Osiąga do 30 m wysokości. Kora na starych pniach charakterystyczna, popielatoszara, łuszczy się wąskimi, podłużnymi pasami, odstającymi na końcach. Gęsta, wąska korona. Liście zwykle złożone z 5-7 dużych listków, duże, szerokie, orzęsione, spodem nagie lub drobno owłosione. Końcowy listek zwykle największy, niekiedy do 30 cm długości. Owoce kuliste, pestkowate o długości 3-6 cm z grubą okrywą. Pestki jadalne, smaczne, zawierają około 60% tłuszczu. CIEKAWOSTKI. Drzewa te nadają się do celów ozdobnych ze względu na oryginalną korę i duże liście. W swojej ojczyźnie uprawiane dla jadalnych orzechów i uzyskiwanego z nich oleju. Ponadto dostarcza bardzo elastycznego, ciężkiego i twardego drewna używanego na okleiny, do wyrobu nart i łodzi.

31 31 (16) BUK POSPOLITY (Fagus sylvatica) odmiana strzępolistna POCHODZENIE I WYSTĘPOWANIE. Europa Zachodnia, Ameryka Północna, Azja. W Polsce przebiega północno-wschodnia granica zasięgu buka. OPIS DRZEWA. Drzewo liściaste o wysokości do 30 m. Korona kopulasta. Liście opadające, o długości 5-10cm, są podłużnie eliptyczne lub jajowate, najszersze w środku. Jesienią przybierają piękne rudobrązowe barwy. Kora cienka, gładka, szara. Owoce trójkanciaste, błyszczące, brunatne orzeszki zwane bukwią, osadzone po dwa w kolczastej miseczce. Okres kwitnienia: od kwietnia do maja. CIEKAWOSTKI. Współcześnie buk jest najlepiej przystosowanym do panujących warunków przyrodniczych drzewem liściastym w zachodniej części Europy Środkowej. Dostarcza drewna ciężkiego, twardego, o wysokich własnościach mechanicznych, lecz mało trwałego. Używa się go na meble, do budowy wagonów, podkładów kolejowych, na sklejki, narzędzia, beczki, kostki brukowe. Z bukwi wytłacza się olej oraz używa się jej jako paszy. Okaz rosnący w arboretum jest przykładem eksperymentu na buku pospolitym zaszczepiono buka strzępolistnego. Efekt? Jedna połowa drzewa ma liście buka pospolitego, druga połowa strzępolistnego.

32 32 (17) KASZTAN JADALNY (Castanea sativa) POCHODZENIE I WYSTĘPOWANIE. Gatunek występujący na obszarach Europy Południowej, Afryki Północnej i Azji Zachodniej. W okolicach o łagodnym klimacie często sadzony w parkach i ogrodach, miejscami zdziczały. W Europie Środkowej zadomowiony od czasów rzymskich. OPIS DRZEWA. Okazałe drzewo liściaste osiągające do 30 m wysokości. Początkowo korona stożkowata, z wiekiem bardziej kolumnowa, a w końcu wysoko i szeroko sklepiona. Pień gruby, rozgałęziony, często skręcony. Kora brunatno-szara, pokryta gęstą siatką wypukłych listewek i głębszych bruzd. Liście o długości cm, podłużnie lancetowate, brzegiem piłkowane (nerwy boczne wystają ostro poza brzeg liścia). Blaszka liściowa skórzasta i sztywna, z wierzchu lśniąca, ciemnozielona, od spodu jasnozielona. Owoce zwane kasztanami występują po 1-3 w kolczastej okrywie, która po opadnięciu pęka, dzieląc się na cztery klapy. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. CIEKAWOSTKI. Kasztan jadalny nie należy do rodziny kasztanowcowatych, lecz do bukowatych. Wymaga wilgotnego i łagodnego klimatu, a zwłaszcza lekkiej zimy. Owoce (kasztany jadalne, marony) dojrzewają we wrześniu i nadają się do sporządzania różnych bardzo delikatnych potraw.

33 Kasztan jadalny i kasztan jadalny z odrostów 33

34 34 (18) LIPA DROBNOLISTNA (Tilia cordata) POCHODZENIE I WYSTĘPOWANIE. Europa i część Azji. W Polsce występuje na całym niżu jak również w niższych położeniach górskich. Często sadzona jako drzewo uliczne i parkowe. OPIS DRZEWA. Okazałe drzewo liściaste o wysokości 25-30m. Średnica korony m. Pień prosty, zwykle niski. Kora brązowoszara o długich bruzdowatych, często skośnie biegnących spękaniach. Konary liczne, u starych drzew nachylone ku ziemi. Liście sercowate, ostro zakończone, nieco szersze niż dłuższe, na brzegu regularnie piłkowane, gęsto osadzone na pędach. Barwa liści od góry ciemnozielona, połyskliwa, od spodu jasnozielona z niebieskim odcieniem. Charakterystyczne rdzawobrunatne pęczki włosów w kątach nerwów na spodniej stronie. Owocem jest kulisty orzeszek o wielkości ok. 6 mm. Okres kwitnienia: od czerwca do lipca. CIEKAWOSTKI. W Puszczy Białowieskiej znane są okazy o wysokości do 42 metrów. Drzewo typowo użytkowe, miododajne i lecznicze; drewno jasne i miękkie używane m.in. w modelarstwie. Miód lipowy jest bardzo cennym specjałem a napar z kwiatów jest stosowany przeciw dolegliwościom górnych dróg oddechowych.

35 35 (19) ROBINIA AKACJOWA (Robinia pseudacacia) inaczej grochodrzew POCHODZENIE I WYSTĘPOWANIE. Pierwotnie we wschodniej części Ameryki Północnej, sprowadzona do Europy ok r. OPIS DRZEWA. Drzewo liściaste o wysokości do 25 m. Pień dość krótki, dzieli się na liczne, jednakowo grube konary. Kora na młodych drzewach gładka i brunatnawa, szybko staje się wyraźnie spękana. Pęd ciemny z parą cierni (dł.5-15mm). Liście mają15-20 cm długości z owalnymi listkami około 3-centymetrowej szerokości. Z wierzchu matowe, żywozielone, od spodu nieco jaśniejsze, rozwijają się późną wiosną. Za to jesienią jasnożółte liście opadają później niż u innych drzew. Kwiaty motylkowe zwisają w wielokwiatowych, bardzo gęstych gronach o długości do 15cm. Kwiaty bardzo przyjemnie pachną, co skutecznie wabi pszczoły. Owocem są ciemnobrunatne strąki o długości 5-10 cm, zebrane licznie w groniastych pęczkach, które pozostają dość długo na drzewach. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. CIEKAWOSTKI. Drzewo mało wymagające. Drewno dość jasne, twarde i odporne, nadające się do sporządzania drzewców i trzonków narzędzi. Kora, liście i nasiona są trujące (zawierają alkaloidy), szczególnie dla koni.

36 36 (20) SUCHODRZEW POSPOLITY (Lonicera xylosteum) POCHODZENIE I WYSTĘPOWANIE. Azja Zachodnia i Europa. W Polsce występuje dziko na całym niżu oraz często w uprawie. OPIS KRZEWU. Krzew do 2 m wysokości. Liście długości 3-6 cm, obustronnie owłosione, szarozielone, szeroko jajowate lub eliptyczne, na wierzchołku krótko zaostrzone, u nasady szeroko klinowate lub zaokrąglone. Pędy szare. Pączki spiczasto zakończone, owłosione. Kwiaty ok. 1,5 cm długości, żółtawobiałe, owłosione. Owoce u nasady zrośnięte, ciemnoczerwone, na szypułkach, długo utrzymujące się na krzewie. Okres kwitnienia: od maja do czerwca. CIEKAWOSTKI. Na świecie występuje ok. 180 gatunków suchodrzewu, ale w Polsce są tylko trzy. Obok pospolitego jest jeszcze suchodrzew czarny i pomorski.

37 37 ROZDZIAŁ VI PODSUMOWANIE I WNIOSKI Celem tej pracy było zaprezentowanie ciekawych gatunków drzew, które można spotkać udając się do pobliskiego arboretum w Karnieszewicach. Mamy nadzieję, że po latach zaniedbań nadchodzą dla arboretum lepsze czasy. Projekt wykonany dla Nadleśnictwa Karnieszewice przewiduje dosadzenie w najbliższym czasie wielu ciekawych, egzotycznych gatunków drzew i krzewów, m in. sosny himalajskiej, jarząbu japońskiego, jałowca chińskiego, derenia pagodowego i wielu innych. W przyrodniczej edukacji, na zajęciach terenowych mamy możliwość poznawania piękna przyrody i jej walorów. Od kwietnia do listopada ten leśny ogród odwiedza miesięcznie kilkadziesiąt wycieczek z różnych szkół, przedszkoli i innych placówek. Przyrody nie można uczyć się bez bezpośredniego kontaktu z jej rzeczywistymi elementami. Tak więc wytyczamy ścieżki w przyrodę, które zawiodą nas do jej głębszego poznania. Przy okazji mamy nadzieję, że ten przewodnik dostarczy wiadomości na temat znanych i mniej znanych gatunków drzew i krzewów. Pozostałość po wspaniałej daglezji Wiata edukacyjna

38 38 BIBLIOGRAFIA 1.Bolliger, Erben, Grau, Heubl: Krzewy. Leksykon przyrodniczy. Warszawa, Buczacki S.: Krzewy ozdobne. Warszawa, Gil W., Kinelski S.: Nasiona i siewki drzew. Warszawa, Kremer B. P.: Drzewa i krzewy. Przewodnik. Warszawa, Kremer B. P.: Drzewa. Leksykon przyrodniczy. Warszawa, Licht W.: Krzewy na obrzeżach drzewostanów, w żywopłotach i w zaroślach. Warszawa, Mowszowicz J.: Przewodnik do oznaczania drzew i krzewów krajowych i aklimatyzowanych. Warszawa, Rostański K.: Drzewa i krzewy. Krzeszowice, Szymanowski T.: Drzewa ozdobne. Warszawa, Ziółkowska Maria: Gawędy o drzewach. Warszawa, Projekt nasadzeń Nadleśnictwa Karnieszewice, 2000.

39 39

40 40

41 41

42 42

43 43

44 44

45 45

46 46

47 47

48 48

49 49

50 50

51 51

52 52

53 53

54 54