Ochrona przyrody w Polsce wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjnych. Nature Conservation in Poland and Current Civilizational Challenges

Transkrypt

1

2

3 Ochrona przyrody w Polsce wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjnych Nature Conservation in Poland and Current Civilizational Challenges

4

5 Ochrona przyrody w Polsce wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjnych Nature Conservation in Poland and Current Civilizational Challenges Redaktorzy Zbigniew Mirek, Agnieszka Nikel Komitet Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk Kraków 2014

6 Redaktorzy Editors Zbigniew Mirek, Agnieszka Nikel Recenzenci Reviewers Zofia Alexandrowicz, Maria Baranowska-Janota, Adam Boratyński, Jarosław Buszko, Zbigniew Głowaciński, Tomasz Heese, Jan Holeksa, Bogdan Jackowiak, Bogdan Jaroszewicz, Tomasz Sławomir Kokurewicz, Anna Medwecka-Kornaś, Józef Kurowski, Adam Łajczak, Stefania Loster, Józef Mitka, Zbigniew Myczkowski, Romuald Olaczek, Wojciech Paul, Beata Płoszaj-Witkowska, Jerzy Puchalski, Barbara Sudnik-Wójcikowska, Jerzy Szwagrzyk, Barbara Tokarska-Guzik, Łukasz Wilk, Jan J. Wójcicki, Bogdan Zemanek, Roman Żurek, Magdalena Żywiec Copyright Komitet Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk Committee on Nature Conservation of the Polish Academy of Sciences Wydawca Publisher Komitet Ochrony Przyrody Committee on Nature Conservation Polskiej Akademii Nauk of the Polish Academy of Sciences ul. Lubicz 46, Kraków Lubicz 46, Kraków, Poland Tel./Phone: (48) , (48) Projekt okładki Cover design Maciej Pierzchała Fotografie na okładce Cover photos Zbigniew Mirek, Agnieszka Nikel, Łukasz Wilk Weryfikacja tekstów anglojęzycznych Texts in English proofread by Mikołaj Sekrecki Fotografie dodatkowe Additional photos Zbigniew Mirek (str./pp. 48, 88, 149, 196, 256, 276, 282), Agnieszka Nikel (str./pp. 100, 131, 187, 206, 238, 255), Łukasz Wilk (str./pp. 18, 114, 132, 150, 188, 237) Druk Printed by Drukarnia Kolejowa Kraków Sp. z o.o., Węgrzce, ul. Forteczna 20a Publikacja wydana ze środków Ministerstwa Środowiska Publication funded by the Polish Ministry of the Environment ISBN:

7 Spis treści Table of contents Wprowadzenie Introduction Z. Mirek: Kulturowe podstawy oraz motywy ochrony przyrody w kontekście współczesnych wyzwań cywilizacyjnych (The cultural basis and rationale for nature conservation in the context of the contemporary civilization challenges)... 9 A. Nikel: Ochrona przyrody w Polsce wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjnych Konferencja naukowa. Kraków, Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, października 2013 r. Sprawozdanie ( Nature Conservation in Poland and Current Civilizational Challenges Scientific Conference. Kraków, Institute of Nature Conservation of the Polish Academy of Sciences, October Report) A. Nikel: Dokumentacja fotograficzna (Photographic documentation) Artykuły Conference contributions A. Bobiec: Trudności ochrony ekosystemów i różnorodności gatunkowej na terenach leśnych i ich przyczyny (Obstacles in forest ecosystem and species diversity protection and their sources) T. J. Chmielewski, M. Kolejko: Problemy zarządzania siecią obszarów chronionych w aspekcie ochrony łączności ekologicznej w Polsce (Problems of protected areas network management in the aspect of ecological connectivity conservation in Poland) T. J. Chmielewski, K. Tajchman: Polityka krajobrazowa Polski w świetle Europejskiej Konwencji Krajobrazowej i oczekiwań społecznych (The Polish landscape policy in the light of the European Landscape Convention and the expectations of the public) W. Dembek, N. Dobrzyńska, A. Klisowska: Ochrona różnorodności biologicznej w Polsce w aspekcie nowej edycji wspólnej polityki rolnej (Protection of biodiversity in Poland in the context of the new Common Agricultural Policy for ) W. Dembek, A. Melke, R. Michalski, M. Przewoźny: Potrzeba utworzenia Parku Narodowego Pogórza Karpackiego (The need to establish the National Park of the Carpathian Foothills) J. Dziubecki, E. Pisarczyk: Ewolucja ochrony gatunkowej w Polsce historia, stan obecny i perspektywy (The evolution of species protection in Poland: the past, present situation and future perspectives) P. Franczak: Problemy ochrony geostanowisk na obszarze Pasma Polic w kontekście kształtujących je procesów geomorfologicznych i działalności człowieka (Challenges concerning the protection of geosites in the Polica Mountain Range in the context of the geomorphological and anthropogenic processes at play) B. Haczek: Konwencja o różnorodności biologicznej jako instrument ochrony przyrody w Polsce i na świecie (The Convention on Biological Diversity as a nature protection instrument in Poland and globally) A. Kalinowska: Polski krajobraz edukacji dla ochrony przyrody na tle tendencji światowych (The Polish landscape of nature conservation education against the background of the global trends)

8 M. Makomaska-Juchiewicz, J. Perzanowska: Stan ochrony gatunków roślin i zwierząt o znaczeniu dla Wspólnoty Europejskiej w Polsce (The conservation status of species of Community interest in Poland) D. Masło, K. Najberek: Amerykańskie nawłocie kontra polskie motyle dzienne (American goldenrods versus Polish butterflies) K. Miłek, B. W. Wołoszyn: Edukacja ekologiczna w zakresie chiropterologii na przykładzie działalności Centrum Informacji Chiropterologicznej Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN w Krakowie (Ecological education in chiropterology: the activity of the Chiropterological Information Center, Polish Academy of Sciences in Kraków) A. Obidziński, O. Betańska: Potencjalne zagrożenie gatunków roślin chronionych w Polsce przez hybrydyzację z ich odmianami hodowlanymi (Potential endangerment of protected plant species in Poland by hybridization with their cultivars) R. Olaczek: Naturalność i różnorodność przyrody: której wartości przysługuje pierwszeństwo ochrony? (Naturalness and diversity: which nature s value should be protected as a priority in conservation practice?) 227 R. Olaczek: O niespójności w systemie ochrony przyrody w Polsce (Of the incoherence inside the system of nature conservation in Poland) K. E. Skóra, W. Górski, I. Pawliczka: Ocena i propozycje zmniejszenia negatywnego wpływu wywieranego przez polskie rybołówstwo na różnorodność biologiczną Morza Bałtyckiego wybrane zagadnienia (An assessment of the negative impact exerted by the Polish fisheries on the biodiversity of the Baltic Sea and suggested mitigating measures: selected issues) W. Solarz: Ochrona różnorodności biologicznej kraju wobec inwazji obcych gatunków roślin i zwierząt (Conservation of biological diversity in Poland in view of invasions of alien plants and animals) J. Szwagrzyk: Ochrona ekosystemów i różnorodności gatunkowej w lasach Polski: osiągnięcia, porażki, perspektywy (Conservation of ecosystems and species diversity in Polish forests: achievements, failures and perspectives) B. W. Wołoszyn: Ochrona bioróżnorodności, czyli nowa Arka Noego wstęp na pokład tylko dla gatunków pięknych, znanych i użytecznych (Biodiversity protection, or a new Noah s Ark: board entry for beautiful, well-known and useful species only)

9 Wprowadzenie Introduction

10

11 Kulturowe podstawy oraz motywy ochrony przyrody w kontekście współczesnych wyzwań cywilizacyjnych Zbigniew Mirek Mirek Z The cultural basis and rationale for nature conservation in the context of the contemporary civilizational challenges. In: Mirek Z., Nikel A. (eds), Nature Conservation in Poland and Current Civilizational Challenges. Komitet Ochrony Przyrody PAN, Kraków: Abstract. This main focus of this contribution is the general cultural aspects and rationale for nature conservation perceived as protecting life in its entire richness and dynamism as well as all its forms and dimensions. Approaching nature conservation in this way, the paper makes references to reflections from such areas as ecoethics, ecoesthetics and ecotheology, and also the broadly understood knowledge about human life and nature in its entirety. At the same time, the author highlights the cultural nature of the phenomenon of life built on close relations between life itself and its environment. The discussion of successive themes contains references to both Polish humanist thought present in the context of nature conservation virtually from the very beginning and contemporary ecological knowledge as well as the existing threats. The risks highlighted include profound worldview-related and civilizational changes which manifest themselves through not just far-reaching changes in the living environment but also direct manipulations on life itself currently performed. Attention is also paid to the risks related to maintaining the entire richness of life due to changes in the perception of man and the increasingly instrumental treatment of both man and entire nature. The well known publications like The end of man and The end of biology are good illustrations of some of the aspects of those two groups of threats. A return to proper upbringing and the cultivation of man s ethical centre, the human conscience, is postulated in the conclusion while references are made to the rather unambiguous diagnosis of an ecological crisis coupled with that of man. Key words: nature and culture, ecoethics, ecotheology, ecoesthetics, ecological conscience, nature protection, biodiversity protection Zbigniew Mirek, Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk, ul. Lubicz 46, Kraków; z.mirek@botany.pl 1. W perspektywie kultury Mija sto lat od dwu ważnych wydarzeń, jakimi były powstanie Sekcji Ochrony Tatr Towarzystwa Tatrzańskiego w roku 1912 oraz publikacja w roku 1913 programowego tekstu Kultura a Natura Jana Gwalberta Pawlikowskiego inicjatora powstania i pierwszego przewodniczącego wspomnianej Sekcji Ochrony Tatr, w której znalazło się kilku wybitnych i zasłużonych dla ochrony przyrody działaczy, m.in. Mieczysław Limanowski, Wiktor Kuźniar,

12 10 Z. Mirek Alfred Lityński i wielu innych. Wydarzenia te, przełomowe dla naszej świadomości dotyczącej ogólnokulturowego wymiaru ochrony przyrody, zdecydowały o ogłoszeniu przełomu 2012/2013 Rokiem Ochrony Przyrody Ojczystej, który uzyskał patronat Prezydenta RP. Warto zauważyć, że za przywołanymi tu wydarzeniami sprzed stu lat stała nie tyle głęboka świadomość ekologicznych podstaw ochrony przyrody (te przynieść miał dopiero pół wieku później dynamiczny rozwój nauk o środowisku), ile przesłanki ogólnokulturowej natury, po które sięgano zresztą już wcześniej. Krystalizowały się one stopniowo w dojrzewającym powoli ruchu na rzecz ochrony przyrody. Nie jest przypadkiem, że rozwój tego ruchu w Polsce związany jest z Tatrami oraz Zakopanem i krakowskim ośrodkiem akademickim. Już ponad pół wieku wcześniej, bo w latach , wybitny badacz Tatr, geolog Ludwik Zejszner, dostrzegający obok piękna naszych najwyższych gór także ich wielkie już wtedy zniszczenie, występował o ochronę Tatr przed nadmiernym wyrębem lasów oraz przeciwko niszczeniu limby, kozic i świstaka. W jego ślady poszli wybitni biolodzy (m.in. Maksymilian Siła-Nowicki), kapłani (tacy choćby jak ks. Eugeniusz Janota i ks. Bogusław Królikowski), a także inni ówcześni twórcy szeroko pojętej kultury (Stanisław Witkiewicz, Adam Asnyk, Stefan Żeromski, Mieczysław Karłowicz, Kazimierz Przerwa-Tetmajer czy Stanisław hr. Zamoyski). Z czasem ich dzieło podjęli wybitni uczeni: botanik Marian Raciborski, a po nim jego uczeń Władysław Szafer czy geolog Walery Goetel wszyscy oni, broniąc przyrodę przed nadmierną eksploatacją i niszczeniem, sięgali do ogólnoludzkich wartości takich jak piękno, prawda i dobro, których nośnikiem jest dzika, nie zniszczona przyroda, a także do umocowanej religijnie świętości życia, którego bogactwo chcieli chronić. Aby nie mnożyć przykładów przywołam jedną tylko, ale ważką i do dziś nader aktualną, argumentację ks. Eugeniusza Janoty zamieszczoną w roku 1865 w jego broszurze Upomnienie Zakopianów i wszystkich Podhalanów aby nie tępili świstaków i kóz. Jako kapłan sięga po argumenty religijne pisząc: Naprzód przypomnijcie sobie, że każde zwierzę jest stworzeniem Bożém, zupełnie tak samo, jak i człowiek; że ono tak samo cieszy się życiem, jak człowiek; że jemu życie tak miłe, jak i człowiekowi; że ono tém, że jest, chwałę daje Bogu i uczy nas wielbić i chwalić Boga....Kto więc zwierzęta, mianowicie niewinne [...] męczy, dręczy, zabija, popełnia grzech przeciwko piątemu przykazaniu Bożemu: N i e z a b i j a j, jak nas tego uczy katechizm rzymsko-katolicki temi słowy: Przeciwko piątemu przykazaniu grzeszy i ten, kto bez potrzeby i pożytku zabija albo męczy zwierzęta. Dalej, odnosząc się do Księgi Rodzaju, która wzywa człowieka do panowania nad całym stworzeniem, tak rzecz komentuje: Ale to panowanie nad ziemią i nad zwierzętami, czy ono ma znaczyć, że nam jest wolno, wszystkie twory Boże niszczyć i wytępiać? Uchowaj Boże! [...] nie wolno nam niszczyć stworzeń Bożych, bo Pan Bóg nie przestał być ich panem; jeszcze one do niego należą, on je żywi [...] a my jesteśmy tylko włodarzami Jego [...]. 2. Wymiar etyczny sumienie ekologiczne Z wielu podobnych wypowiedzi, za którymi stoi wrażliwość ich autorów odwołujących się do wspomnianych, ogólnokulturowych wartości dobra, prawdy, piękna i świętości życia, zbudowane są dziś zręby ekoteologicznych, ekoetycznych, ekoestetycznych i ekofilozoficznych podstaw ochrony przyrody oraz współczesny humanizm ekologiczny. W tym kontekście wspomniana na wstępie Kultura a natura Jana Gwalberta Pawlikowskiego, publikacja czyniąca zeń duchowego ojca ochrony przyrody w naszym kraju, konsumując ów istniejący już wówczas dorobek tak nasz rodzimy, jak i krajów ościennych, głównie niemieckojęzycznych, pozwalała jej autorowi zauważyć, że: [...] Idea ochrony przyrody ma z etyką dużo podobieństw [...] Nie jest to gałąź wiedzy albo rzecz zawodu, ale jest to norma postępowania, która powinna być normą ogólną. Jest ona do norm etycznych jeszcze w tem podobną, że rozszerza pojęcia obowiązku i odpowiedzialności,

13 Kulturowe podstawy oraz motywy ochrony przyrody 11 tudzież uczucie solidarności i miłości także poza sferę stosunków z ludźmi, na jak je nazywa Mickiewicz»królestwo nieme«. Tylko kierownictwo należy tu do specjalistów, działanie do wszystkich. Skoro jesteśmy na wskazanym przez Pawlikowskiego etycznym gruncie ochrony przyrody, to podstawą tego działania wszystkich, wiemy to doskonale, musi być prawidłowo ukształtowane sumienie. Ono to, rozbudzone i uwrażliwione przez świadomość ekologiczną staje się jak je nazwał niegdyś prof. J. Aleksandrowicz sumieniem ekologicznym. Nota bene przy głębszym wniknięciu w sprawy sumienia, łatwo dostrzeżemy, że sumienie jako takie jest ekologiczne niejako ze swej natury; bowiem, aby zostało odpowiednio ukształtowane musi zawsze rozwijać się i wzrastać w środowisku prawdy. Sumienie zawsze stawia w centrum i na najwyższym poziomie wartość, wedle której porządkuje całą rzeczywistość, całe postrzeganie świata. Tą wartością centralną jest życie, jego mechanizmy i dynamizm, który pozwolił mu się wyrazić ogromną bioróżnorodnością na wszystkich poziomach jej organizacji i w odniesieniu do wszystkich wymiarów życia. Gdyby zapytać samo tylko życie biologiczne o logikę jego istnienia, zapewne milcząco odpowiedziałoby właśnie bioróżnorodnością, w której wyraża się jakaś jego niepojęta tajemnica. Nic więc dziwnego, że Konwencja o różnorodności biologicznej stawia przed nasze oczy bioróżnorodność jako paradygmat współczesnej ochrony przyrody; stawia tym samym jako wartość centralną ogromne bogactwo środowisk, bez których to życie i całe jego bogactwo istnieć nie może i nie może też być prawidłowo zrozumiane. Cóż bowiem zrozumiemy z morfologii, anatomii i fizjologii hieny, karpia, wieloryba, kreta, jastrzębia, kaktusa czy lilii wodnej, jeśli nie odniesiemy ich do środowisk, w których powstawały, ewoluowały i w których żyją. Nie zrozumiemy niczego. Wspomniana konwencja ukazuje tym samym ekologiczny wymiar życia i jego bogactwa. Ukazuje także nolens volens zasadniczy miernik rozwoju zrównoważonego (czy ekorozwoju) jakim jest bioróżnorodność (i właściwy stan podtrzymujących ją środowisk). Do etycznego wymiaru ochrony przyrody, który w centrum swej optyki stawia odpowiedzialność za życie w całym jego bogactwie, powrócimy jeszcze w dalszej części tekstu. W tym momencie trzeba zauważyć, że powojenny kryzys środowiska przyrodniczego, który ze szczególną mocą ujawnił się w latach 60-tych ubiegłego wieku i ogromne zniszczenia bioróżnorodności w skali globalnej, które wówczas odnotowano, pozwoliły z mocą dostrzec wagę właśnie tego etycznego wymiaru kryzysu. Zwiastuny samego kryzysu, jak widzieliśmy to w wypowiedzi J. G. Pawlikowskiego, pojawiły się już u początków kształtowania się myśli ochrony przyrody. Co szczególnie ważne, we wspomnianej diagnozie kryzysu z lat 60-tych podkreślono nie tylko to, że kryzys środowiska naturalnego jest przede wszystkim (słowa Jana Pawła II) kryzysem moralnym, ale również, że ów moralny wymiar stanowi o istocie tego kryzysu. Podkreślali to i podkreślają zgodnie zarówno wybitni ekolodzy, przywódcy religijni, filozofowie, twórcy kultury, działacze organizacji społecznych, jak i znaczące dokumenty międzynarodowe. Mimo to, rozwój cywilizacyjny zdaje się biec nadal drogami, które mniej lub bardziej świadomie ignorują ten właśnie ekoetyczny wymiar relacji człowiek środowisko, a ochronę przyrody ograniczają coraz bardziej do działań głównie technicznych, zaś merytoryczną jej podstawę zawężają do czysto naukowych, biologicznych zagadnień. Sprawę sumienia pomijają w ogóle, zastępując rzecz całą w najlepszym razie wąsko pojmowaną edukacją ekologiczną. Skutkuje to niestety, mimo podejmowanych rozmaitych działań w szerokiej międzynarodowej skali, budowaniem tego, co nazwano cywilizacją śmierci w miejsce cywilizacji życia i nieuchronnie postępującą w tej sytuacji dalszą utratą różnorodności biologicznej w wymiarze globalnym. 3. Zagrożenia Spotykamy się w czasie, który konfrontuje nas z nowymi zagrożeniami i nowymi wyzwaniami dla ochrony bioróżnorodności; w momencie wyjątkowo szybkich i dramatycznych

14 12 Z. Mirek niekiedy przemian cywilizacyjnych. Te najważniejsze warto tu wymienić, bowiem stanowią obecnie poważny problem nie tylko dla poszczególnych krajów, ale także dla całego kontynentu europejskiego; tym samym stanowią wyzwanie dla nas, którzy spotykamy się, aby je sobie pełniej uświadomić i skuteczniej się z nimi zmierzyć. Oto one: Europa i Polska, odstępując w swej koncepcji ochrony bioróżnorodności od idei ECONET-u i poprzestając de facto, na rozrzuconych w zagospodarowanej przestrzeni obszarach chronionych, pozwala na niszczenie resztek naturalnych korytarzy ekologicznych, tworząc z obszarów chronionych coraz bardziej izolowane wyspy, skazane (między innymi ze względu na ich niewielkie najczęściej powierzchnie) na powolną, ale konsekwentną utratę bioróżnorodności; mimo ogromnych wysiłków i nakładu niemałych środków finansowych, nieopanowanym i coraz bardziej groźnym zjawiskiem staje się postępująca inwazja gatunków obcych, zagrażająca rodzimej bioróżnorodności i niszcząca tożsamość przyrodniczą wielu obszarów; poprzez postępującą urbanizację, industrializację i rozwój infrastruktury komunikacyjnej oraz intensyfikację gospodarki rolnej coraz bardziej niszczone jest bogactwo biotopów odpowiedzialnych za utrzymanie i dalszy rozwój bioróżnorodności życia; pozostająca poza należytą kontrolą i rosnąca coraz bardziej presja turystyczno-rekreacyjna oraz niewłaściwe jej formy stają się coraz większym zagrożeniem dla najcenniejszych obszarów chronionych. Dotyczy to m.in. systemów górskich Europy stanowiących przyrodniczy kręgosłup kontynentu; postępująca bardzo szybko zmiana struktury użytkowania ziemi, w szczególności intensyfikacja jej wykorzystania z jednej, a porzucanie tradycyjnych form użytkowania z drugiej strony, połączone z fragmentacją krajobrazu, zagrażają bioróżnorodności na ogromnych obszarach Polski, Europy i świata w stopniu dotychczas niespotykanym; GMO (Genetically Modified Organisms) stają się w ostatnich latach nie tylko poważnym wyzwaniem społeczno-gospodarczym i politycznym oraz zagrożeniem sfery zdrowotnej, ale także zupełnie nowym i potencjalnie wielkim zagrożeniem dla bioróżnorodności i to zagrożeniem nieodwracalnym w swych skutkach. Równie niebezpieczna jest otoczka ideologiczna i propagandowa towarzysząca całej kampanii stojącej za szeroko rozumianą inżynierią genetyczną; mimo już poczynionych i nadal czynionych starań, poważnym problemem pozostaje utrata różnorodności starych kultywarów oraz ich zawłaszczanie, na różnej drodze, przez wielkie światowe korporacje; mimo oficjalnych obiecujących deklaracji, podpisanych konwencji międzynarodowych, prawnych zabezpieczeń i realizowanych programów (regionalnych i globalnych), ochrona przyrody przegrywa wciąż z drapieżnymi koncepcjami rozwoju cywilizacyjnego, lekceważącymi kompletnie konstytucyjne zapisy o rozwoju zrównoważonym (obowiązujące także wedle naszej ustawy zasadniczej). Wystarczy wspomnieć w naszej rodzimej skali wsparcie i promocję nie tak dawnego i wciąż odgrzewanego pomysłu zorganizowania olimpiady zimowej w Tatrzańskim Parku Narodowym przez głowę Państwa w osobie ówczesnego prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego, nie baczącego wcale na fakt, że jest to karalne skądinąd nawoływanie do łamania prawa; poważnym niebezpieczeństwem, często niezauważanym i niedocenianym, jest ideologizacja i instrumentalne traktowanie spraw ochrony przyrody, które niszczą jej autorytet; nie da się także zapomnieć o różnego typu zmianach globalnych oddziaływujących poprzez trujące odpady naszego gospodarowania trafiające do gleby, wód i powietrza; wielkie firmy z rozwiniętych państw świata, które w swoich krajach muszą przestrzegać ostrych norm środowiskowych i promują się często jako ekologiczne, w krajach Azji, Ameryki Południowej czy Afryki dewastują nierzadko bezpośrednio i eksploatują bez

15 Kulturowe podstawy oraz motywy ochrony przyrody 13 ograniczeń najważniejsze centra bioróżnorodności lekceważąc też rdzenną ludność danego miejsca i jej interes. Co dziś zagraża bioróżnorodności, którą postawiliśmy w centrum naszego zainteresowania jako paradygmat współczesnej ochrony przyrody? Każdy z nas potrafi wymienić te najważniejsze. Rozwój zrównoważony, który miał stanowić antidotum na rosnące zagrożenia i formę cywilizacyjnego rozwoju przyjazną dla środowiska, nadal pozostaje bardziej ideą niż realizowalnym i realizowanym w praktyce modelem społeczno-gospodarczym, czy szerzej modelem rozwoju cywilizacyjnego. Wciąż brak mu jednoznacznie określonych uniwersalnych miar. Ich wielość proponowana przez różne ujęcia teoretyczne pomija albo marginalizuje tę pierwszą i najważniejszą z miar, jaką powinno być zachowanie bioróżnorodności oraz warunkujących ją biotopów i procesów umożliwiających dalszą niezaburzoną przez człowieka ewolucję. Drugą powinna być taka jakość środowiska, która daje możliwość zaspokajania autentycznych (nie sztucznych!) potrzeb biologicznych i duchowych człowieka. Łatwo wykazać, że te dwie charakterystyki są nie tylko ściśle skorelowane ze sobą, ale także warunkują się wzajemnie. Na drodze realizacji tak ujętego ekorozwoju (czy rozwoju zrównoważonego) nie stoją jednak wymienione wcześniej zagrożenia. Te stanowią jedynie pochodną, swoisty by-product czegoś, o czym zwykle nie mówimy, a o czym trzeba bezwzględnie przypomnieć z okazji, która nas tu zgromadziła. Tym, co w pierwszym rzędzie zagraża życiu na Ziemi i jego środowisku, są przede wszystkim błędne idee rozwoju cywilizacyjnego (biorące górę nad rozwojem zrównoważonym czy lepiej ekorozwojem) i stojące u ich podstawy błędne wyobrażenia o życiu i jego dobrobycie zarówno człowieka jak i całego stworzenia. Zwrócę uwagę na dwie ważne kwestie. Nie tylko wśród biologów są dziś tacy, a liczba ich lawinowo rośnie, którzy wprost lub pośrednio ogłaszają koniec biologii jako nauki o życiu, gdyż ich zdaniem, tajemnica życia została już ostatecznie wyjaśniona, a ono samo w pełni poznane i zrozumiane. Dalsze zatem poznawanie życia, a w szczególności jego bioróżnorodności zdaniem tych samych grup osób nie ma sensu, jest zwykłą stratą czasu i pieniędzy. Życie przyrody w dzisiejszym kształcie skazane jest nieuchronnie, tak czy inaczej, na zagładę i nie jest to żaden powód do rozpaczy. Po prostu tradycyjne mechanizmy ewolucji nie nadążają już za dynamiką antropogenicznych przemian środowiska i cywilizacyjnym rozwojem, który nie ma zamiaru się tym przejmować, gdyż zupełnie inaczej zamierza ów problem rozwiązać. Jak? Ano (bio-) technologicznie. Dla zwolenników tej drogi skończyła się już era biologii i poznawania życia. Znamy zasadę kodu genetycznego, zmapowaliśmy genom człowieka i wielu innych organizmów, czegóż trzeba więcej? Oto nastaje era biotechnologii, era tworzenia życia de novo; era genetycznie modyfikowanych organizmów (GMO) i biorobotów, które wyprodukują wszystko, co człowiekowi potrzebne (od pożywienia i nowych organów, po leki, kosmetyki itp.). Skończył się czas szacunku dla życia i jego własnej logiki; zaczął się czas manipulacji życiem według doraźnych i coraz bardziej sztucznych potrzeb napędzanych ideologią i medialną propagandą wolnego (raczej dowolnego) rynku ; potrzeb idioty konsumpcyjnego jak nazywa Erich Fromm model człowieka będącego idealnym obywatelem cywilizacji liberalno-konsumpcjonistycznej. Jej kierunek wyznacza pieniądz, gdyż ona sama zapomniała, że pieniądzom należy rozkazywać, a nie służyć. Cała nasza cywilizacja funkcjonuje kosztem szybkiego eksploatowania zasobów oraz niszczenia dotychczasowych form życia i właściwego dla nich środowiska. Potężne światowe koncerny i banki będące w rękach ogromnych korporacji wywierają polityczny dyktat na rządzących, którzy wychowani na ideologii kija i marchewki, kupują go z dobrodziejstwem inwentarza i sprzedają społeczeństwu. To nowe postrzeganie świata, przyrody i człowieka jest nad wyraz groźne. Nie tylko dlatego, że jest pojmowane jako niemal jedyne sensowne i wychodzące naprzeciw wyzwaniom

16 14 Z. Mirek czasu, jako swoista dziejowa konieczność. Jest groźne przede wszystkim dlatego, że zyskuje coraz więcej jawnych i niejawnych zwolenników nie tylko wśród biologów, ale i polityków, którzy (wbrew składanym publicznie deklaracjom) zdają się nie widzieć dlań alternatywy. Czy zagrożenie to widzi i adekwatnie na nie odpowiada Globalna i Europejska oraz Krajowe Strategie Ochrony Bioróżnorodności. Obawiam się, że nie. Czasem ma się wrażenie, że mimo szczerych chęci i niemałych wysiłków oraz angażowanych środków, ba wielu sensownych pomysłów, usiłujemy ostatecznie leczyć śmiertelną chorobę jedynie objawowo, przedłużając agonię pacjenta i tworząc przy tym nową ideologię ochrony życia sprzeczną z jego własną logiką. Taką jest choćby koncepcja ochrony ex situ, realizowana na coraz szerszą skalę. Dość wymienić Bank Millenium oraz milionowe kwoty wydawane na jego utrzymanie i rozwój. Życia nie da się chronić ex situ niejako poza życiem samym i poza właściwym dlań środowiskiem. Nie da się go ochronić łożąc ogromne pieniądze na Bank Millenium i setki innych banków genów tworzących już globalną sieć tego typu instytucji. Nie da się! Co gorsza, banki te służyć będą niedługo głównie, jako materiał do biomanipuacji, wielkim korporacjom, które w sposób zasadniczy uczestniczą w niszczeniu współczesnego bogactwa życia na ziemi, powodując pośrednio jego zamykanie w tych swoistych gettach i odbierając mu szansę dalszego naturalnego rozwoju. Ich zatem istnienie wpisuje się, nolens volens, w ideologię niszczenia przyrody. Nie chcę przez to powiedzieć, że nie mają one sensu w szczególnych przypadkach lub wobec obserwowanego w skali globalnej barbarzyństwa. Chcę tylko zauważyć, że nie jest dobrze, jeżeli jedyną szansę przetrwania uzyskujemy jedynie pod respiratorem na oddziale intensywnej terapii. A ku temu to wszystko zmierza. 4. Poznać i zrozumieć Miarą cywilizacji, która ma rozwijać się w myśl własnej logiki życia, jest i musi pozostać szacunek dla życia we wszystkich jego formach, w całym jego bogactwie, oraz szacunek dla środowisk i procesów, które to bogactwo warunkują i podtrzymują. Poznanie bogactwa życia i zrozumienie jego uwarunkowań jest bardzo ważne to wiemy Strategia Ochrony Bioróżnorodności podkreśla znaczenie tych działań wymieniając wprost: poznanie i zrozumienie oraz dokumentowanie bioróżnorodności, jako warunek jej zachowania. Wspomniany już prekursor ochrony przyrody w Polsce, Marian Raciborski przed stu laty wyrażał tę samą myśl słowami: uczucie miłości ojczyzny, wspólności ze społeczeństwem i z ziemią, wytworzone jedynie na podstawie tradycji i lektury, historji czy poezji, może być bardzo silne, ale jeżeli mu braknie bliższej znajomości rzeczy, mglistym się czyni i bezpłodnym. A bliższa znajomość rzeczy, to właśnie poznanie i zrozumienie wpisane w Światową i Europejską Strategię Ochrony Przyrody. To adekwatne poznanie dotyczy zarówno przyrody jak i człowieka. Ale samo poznanie, zrozumienie i udokumentowanie nie zamyka problemu, rzecz bowiem nie sprowadza się do zdobycia brakującej wcześniej wiedzy przyrodniczej i uzyskania odpowiedniej świadomości zewnętrznych zagrożeń. Jest to istotne, ale znacznie ważniejsze jest uświadomienie sobie, że źródła tych zagrożeń tkwią w sercu człowieka. Przywoływany tu już ojciec duchowy ochrony przyrody w Polsce Jan Gwalbert Pawlikowski podkreślał, że ochrona przyrody, aczkolwiek czerpie garściami z przyrodoznawstwa, nie jest przede wszystkim przyrodoznawstwem ani nawet jego aplikacyjną emanacją. Czym zatem jest? Jego zdaniem jest przede wszystkim etyką. Jako taka zajmuje się dobrem oraz odpowiedzialnością za dobro. Ochrona przyrody zajmuje się dobrem, jakim jest samo życie w całym jego bogactwie i tym wszystkim, co je warunkuje a więc stanem jego środowiska. W 1913 roku Jan Gwalbert Pawlikowski pisał: [...] Idea ochrony przyrody ma z etyką dużo podobieństw [...] Nie jest to gałąź wiedzy albo rzecz zawodu, ale jest to norma postępowania, która powinna być normą ogólną. Jest ona do norm etycznych jeszcze w tem podobną, że

17 Kulturowe podstawy oraz motywy ochrony przyrody 15 rozszerza pojęcia obowiązku i odpowiedzialności tudzież uczucie solidarności i miłości także poza sferę stosunków z ludźmi, na jak nazywa Mickiewicz»królestwo nieme«. Tylko kierownictwo należy do specjalistów, działanie do wszystkich [...]. [...] Idea ochrony przyrody, podobnie jak zasada moralna, jest jak sól, która nie stanowi osobnej potrawy, ale do każdej potrawy przydana być winna [...]. 5. Człowiek sumienia serce ochrony przyrody Wobec tej wizji warto raz jeszcze powrócić do konstatacji Pawlikowskiego, z którą dobrze koresponduje o pół wieku późniejsze stwierdzenie francuskiego biologa Jeana Dorsta. Jego słowa są jednocześnie są komentarzem do współczesnych nadziei, że problemy zagrożeń życia i jego środowiska da się pokonać przy pomocy środków technicznych. Dorst pisze: Niech nikomu się nie zdaje, że dla zachowania ludzkości wystarczy walczyć z zanieczyszczeniami, lepiej gospodarować zasobami Ziemi i powstrzymać mnożenie się szkodliwych obszarów działalności ludzkiej! Kiedy choroba tkwi w sercu pacjenta, lekarz nie uleczy go nakładając na rany maści, które w tej chwili pełniłyby tylko funkcję placebo. Przyczyny naszych nieszczęść tkwią w naszych duszach. I tam też [a więc w sercu i duszy człowieka] znajdują się powody nadziei, że staniemy się wreszcie prawdziwymi ludźmi. Proces uczłowieczenia może posuwać się dalej tylko pod warunkiem, że poczujemy się w pełni solidarni ze światem żywym, z tą ziemią. Proces uczłowieczenia! Widać zatem, że chodzi już nie tylko o przyrodę, ale i o człowieka, o jego być albo nie być. Jak wielokrotnie przypominał w ostatnim dziesięcioleciu Jan Paweł II (dziś Święty): kryzys ekologiczny jest przede wszystkim kryzysem moralnym. Człowiek jest nie tylko jego przyczyną i sprawcą, ale także w sposób nieunikniony, ofiarą. Zadziwiające, że powołany w latach 70. ubiegłego wieku kanadyjski (montrealski) Zespół GAMMA, który jako pierwszy miał zmierzyć się w sposób całościowy z problemem modelu cywilizacyjnego, który nie dewastowałby środowiska i nie niszczył bogactwa życia na Ziemi, a był to tzw. model wzrostu zerowego (w przeciwieństwie do modelu nieustannego wzrostu), stwierdził, że nie da się zbudować takiego modelu w oparciu o żadną, nawet najlepszą wiedzę i najlepsze mechanizmy finansowe, sposób gospodarowania czy regulacje prawne, jeśli podstawowym elementem takiego modelu nie będzie człowiek o sercu (czyli sumieniu) odpowiednio wrażliwym na wartości życia oraz dobrze ukształtowanej wewnętrznej skali wartości i motywacji moralnej. To bardzo ważna konstatacja! Na tym tle widać, że jedną z najbardziej palących kwestii staje się zmiana kształtu edukacji ekologicznej. Nie może ona ograniczać się jedynie do dostarczania wiedzy na temat przyrodniczych podstaw i technicznych możliwości ochrony przyrody. Musi sięgnąć także do przywołanego tu, głęboko humanistycznego wymiaru formacji duchowej nastawionej w pierwszej kolejności na kształtowanie sumienia (biblijnego serca) nazywanego niekiedy w tym kontekście sumieniem ekologicznym. Jeśli bowiem ochrona przyrody jest (a być powinna) szeroko rozumianą ochroną życia i w związku z tym w pierwszym rzędzie etyką, to kształtowanie sumienia ekologicznego wpisane w kształtowanie sumienia w ogóle staje się nie tylko kluczem, ale także warunkiem sine qua non skuteczności naszych działań i realizacji ekorozwoju zapisanego w Konstytucji RP. Co stąd wynika dla nas i dla budowanej przez nas Światowej, Europejskiej oraz Krajowej Strategii Ochrony Przyrody? Wynika ni mniej ni więcej, tylko strategiczne znaczenie wartości duchowych czy szerzej ogólnokulturowych oraz, a przede wszystkim, strategiczna wartość prawidłowo ukształtowanego sumienia. Pojmowanie ochrony przyrody jako ochrony życia, a co za tym idzie, także jako etyki, prowadzi w sposób nieunikniony do pytania o sumienie ekologiczne i ekoetykę. Ta ostatnia jest etyką szczegółową, podobnie jak sumienie

18 16 Z. Mirek ekologiczne jest szczególnym wymiarem sumienia. Wydawałoby się, że wobec przypomnianych konstatacji Pawlikowskiego, Fromma, Frossarda, Dorsta, Jana Pawła II, czy wniosków Zespołu GAMMA, sumienie (ekologiczne) stanie nie tylko w centrum ochrony przyrody i edukacji ekologicznej ale całej edukacji oraz wychowania. Co roku, od dziesięciu lat, odkąd wykładam ochronę przyrody, z oczywistych powodów staram się zwracać uwagę na jej etyczne podstawy. Przy tej okazji nierzadko pytam studentów czy jest wśród nich ktoś, kto ma sumienie, a następnie czy jest ktoś, kto sumienia nie ma. Okazuje się wówczas, że wszyscy mają sumienie. Pytam dalej, czy sumienie jest ważne? Słyszę odpowiedź, że jest bardzo ważne. No cóż, intuicja ich nie zawodzi. Zadaję wówczas kilka dodatkowych pytań: Co to jest sumienie?, Jak działa sumienie?, Jakie są cechy właściwie ukształtowanego sumienia?, Jak kształtuje się i utrzymuje pożądany kształt sumienia?, ale na żadne z tych pytań nie otrzymuję zazwyczaj prawidłowej odpowiedzi. O czym to świadczy? Jeżeli Jan Gwalbert Pawlikowski i wszyscy inni, którzy postrzegali i postrzegają najpoważniejsze problemy ochrony przyrody poprzez pryzmat etyki mają rację, to wniosek stąd nieunikniony, że w edukacji, wychowaniu i szeroko rozumianej kulturze czy cywilizacji, którą budujemy zlekceważyliśmy najważniejszą sprawę i najważniejsze z zadań; najważniejsze, skoro zrealizowanie go jest warunkiem sine qua non budowania właściwie rozumianej cywilizacji życia, rozwoju zrównoważonego czy ekorozwoju, a w jego ramach spełniania się samego człowieka. Naszymi zaniedbaniami w dziedzinie prawidłowego kształtowania sumienia uczestniczymy zatem w jakimś kulturowym i cywilizacyjnym samobójstwie. Określenie XX wieku jako ery wielkiej eksterminacji, mówi zresztą samo za siebie. 6. Wychować sumienie Polska szkoła i nie tylko ona (sic!), nie ma żadnego programu, który mógłby wesprzeć formację tego duchowego, ekoetycznego centrum człowieka, jakim jest sumienie. Nie ma jej też publiczna telewizja czy inne publiczne media. Jest wręcz odwrotnie proponowane szkolne programy edukacyjne czy programy telewizyjne, oparte są coraz częściej o naturalistyczny i behawioralny model człowieka ( nagiej małpy ), postmodernistyczną i relatywistyczną koncepcję prawdy oraz nachalną i destrukcyjną ideologię gender, która dodatkowo na wzór marksizmu podaje się za naukę, w której propagowaniu uczestniczy coraz większa liczba uczelni wyższych. Wszystkie one miast budować, niszczą etyczną wrażliwość w ogóle, a tym samym uniemożliwiają prawidłowy rozwój sumienia jako takiego, co pokazały m.in. moje 10-letnie już rozmowy ze studentami. Proces ten niestety nasila się i jeśli nadal będzie postępował, wówczas wszystkie nasze ochroniarskie terapie i stosowane leki będą spełniały by użyć słów Dorsta jedynie funkcję placebo i w najlepszym razie, będą nieznacznie przedłużały agonię. W tradycyjnych społecznościach wychowanie wpisane było w logikę życia, która nakazywała, by udostępnianie wiedzy na temat możliwości technicznych łączyć z wcześniejszym przygotowaniem sumienia (a więc serca) i udzielać ich na miarę rozwoju tego serca. Najpierw budowano mocną i dobrą wolę oraz wrażliwe, prawe i pewne sumienie, w końcu poczucie obowiązku i odpowiedzialności i na miarę, do jakiej dorastał w tym względzie, wkładano w ręce i w głowę ucznia sprawności i wiedzę. Pierwszą sprawnością, którą należało osiągnąć była jednak sprawność sumienia (biblijnego serca) i mocnej woli zdolnej zamienić w czyn płynące zeń sygnały. Współczesność szczycąca się likwidacją analfabetyzmu w zakresie czystej wiedzy, rodzi nowy analfabetyzm. Jest to tysiąckroć groźniejszy analfabetyzm moralny połączony z bezwolą polukrowaną konsumpcjonizmem i opatrzoną naklejką róbta co chceta. Towarzyszy im analfabetyzm w zakresie logicznego i krytycznego myślenia związany z wyrzuceniem ze szkół średnich i studiów wyższych logiki oraz tych odpowiednich elementów filozofii (dawniej

19 Kulturowe podstawy oraz motywy ochrony przyrody 17 wpisanych często w odpowiednie dziś wyrzucone lektury, które uczyły szacunku dla prawdy, dobra, piękna i świętości, uzdalniając do spójnego i konsekwentnego myślenia). Podobnie ma się rzecz z historią nauczycielką życia i obrończynią wolności. Sumienie zbudowane jest na obiektywnej prawdzie Bytu i jest (a przynajmniej powinno być) tą prawdą kalibrowane. Ale i prawdę, jako wartość, zakwestionowano. Dziś są jedynie racje każdy ma swoją. Sokrates z mocą zauważał, że człowiek nie tworzy prawd sumienia oraz reguł życia moralnego. Życie to jest obecne w każdym w formie zarodkowej; potrzebuje jedynie odpowiedniego środowiska, w którym zacznie się prawidłowo rozwijać. Wiemy już, że jest to środowisko obiektywnej prawdy, która równocześnie jest niezbędna do stałej kalibracji tego przedziwnego urządzenia (zmysłu wewnętrznego) jakim jest sumienie. Bez jego właściwego ukształtowania nie sposób myśleć poważnie i odpowiedzialnie o ludzkim, i nie tylko ludzkim, dobro-bycie. Pomoc w stworzeniu środowiska odpowiedniego dla takiego rozwoju sumienia była pierwszym zadaniem każdego wychowawcy i mistrza; niezależnie od tego, czy uczył sztuki gotowania czy sztuk walki. Adeptom takich mądrze zorganizowanych szkół nie myliły się środki i cele oraz hierarchia wartości a poznanie miało zawsze wymiar moralny było bowiem poznaniem jakiegoś autentycznego dobra, z którym dobra wola (a więc wola tego dobra świadoma i spragniona) nigdy nie postąpi dowolnie. Wiemy, że to prawdziwe, a nie pozorne czy wydumane dobro jest zawsze na usługach życia. Poznanie zatem i budowanie świadomości ekologicznej, o którym mówi wspomniana strategia ochrony bioróżnorodności jest zawsze poznaniem jakiejś prawdy o dobru różnych form życia. Życie woła o to, by tym poznanym dobrem mu usłużyć, nie zaś by manipulować nim wedle celów dalekich od logiki i dobrostanu życia, a tym samym temu życiu szkodzić. Do tego jednak potrzebne są: prawe, wrażliwe i pewne sumienie oraz dobra wola. Jedno i drugie wymaga wychowania i stałej troski. Trudno o nią w centrum cywilizacji opartej na modelu gospodarczym, w którym celem jest pieniądz, a człowiek jedynie środkiem. 7. Ochrona przyrody to ochrona życia Życie jest ze swej istoty kulturowe, to znaczy domaga się uprawy. Zarówno to pojmowane w perspektywie filogenetycznej, jak i to osobnicze pojmowane ontogenetycznie zaczyna się niepozornie. W przypadku pojedynczego osobnika wyżej uorganizowanej istoty jest to zapłodniona komórka jajowa. Naturalnym miejscem uprawy życia, niezależnie czy chodzi o onto- czy filogenezę, jest środowisko. To w nim i poprzez nie życie rozwija się, urzeczywistnia, doskonali i dochodzi do swej pełni. Odkąd człowiek pojawił się na Ziemi, pierwszym środowiskiem, od którego zawisło życie całej biosfery jest środowisko ludzkiego sumienia. Dziś, mimo, że najważniejsze w całej logice życia i logice jego ochrony, jest ono równocześnie najbardziej zaniedbanym, skażonym i zniszczonym środowiskiem życia. Jest zatem pierwszym środowiskiem życia, które domaga się szczególnej troski. Wiemy, że skażenia przyrody i zło, które ją dotyka, nie rodzą się na zewnątrz, ale wewnątrz nas, w środowisku naszego serca. Naród [i człowiek] na pytanie kim jest, odpowiada swoją kulturą (Jan Paweł II). Zgodnie z przywołanym wyżej rozumieniem kultury jako uprawy życia, człowiek odpowiada uprawą życia pokazującą jak i na ile to życie rozumie. Chyba niewiele zrozumieliśmy z życia skoro wsiewamy nasiona lilii wodnych w środowisko piasku pustyni, a kaktusy usiłujemy hodować w przydomowym oczku wodnym, twierdząc, że nie istnieją obiektywne reguły życia moralnego a prawo stanowione czy wychowanie człowieka może zupełnie abstrahować od nie istniejącego rzekomo prawa naturalnego i jego reguł. 8. Potrzeba ochrony zintegrowanej natury i kultury Ziemia stała się jedną wielką ekumeną pozbawioną praktycznie miejsc, gdzie nie sięgałaby szeroko rozumiana gospodarka człowieka.

20 18 Z. Mirek Jeśli tak, to logikę pochylania się nad bogactwem i ochroną bioróżnorodności trzeba nam dziś chronić w każdym, nawet bardzo przekształconym środowisku. Każda cząstka przestrzeni i każdy otaczający nas krajobraz musi być postrzegany jako kompozycja biotopów wraz z wpisaną w nie bioróżnorodnością. Choć w logice rozwoju zrównoważonego czy ekorozwoju trzeba myśleć o utrzymaniu odpowiednio dużych obszarów, na których działalność człowieka jest zupełnie wyłączona lub szczególnie ograniczona, to jednak nie da się dziś łatwo oddzielić obszarów ochrony od obszarów gospodarowania. Cała biosfera, cała Ziemia stałą się środowiskiem przyrodniczo-kulturowym wołającym o troskę tak wobec natury jak i kultury. Owo sprzęgnięcie natury i kultury jest dziś dostrzegane w ochronie przyrody jak nigdy wcześniej. Sprzęgnięcie to widoczne jest nie tylko w zewnętrznym krajobrazie, ale także, i w sposób szczególny, w wewnętrznym krajobrazie ludzkiego serca (tego wewnętrznego, duchowego środowiska zbudowanego na filarach dobra, prawdy, piękna i sacrum), które decyduje dziś o życiu całej biosfery. Mamy tu do czynienia z wyjątkowo mocną relacją zwrotną, w której stan krajobrazu naszych serc i krajobrazu przyrodniczo-kulturowego wzajemnie się warunkują.

21 Ochrona przyrody w Polsce wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjnych Konferencja naukowa Kraków, Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, października 2013 r. 1 Sprawozdanie Nature Conservation in Poland and Current Civilizational Challenges Scientific Conference Kraków, Institute of Nature Conservation of the Polish Academy of Sciences, October 2013 Report Konferencja Ochrona przyrody w Polsce wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjnych zorganizowana została przez Instytut Ochrony Przyrody PAN (IOP PAN), Komitet Ochrony Przyrody PAN (KOP PAN) oraz Państwową Radę Ochrony Przyrody (PROP). W skład Komitetu Organizacyjnego weszli: dyrektor IOP PAN, prof. dr hab. Henryk Okarma, przewodniczący KOP PAN, prof. dr hab. Zbigniew Mirek oraz przewodniczący PROP, prof. dr hab. Andrzej Bereszyński. Konferencja stanowiła centralny punkt obchodów Roku Ochrony Przyrody Ojczystej 2012/2013, nad którym to Rokiem Honorowy Patronat objął Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, Bronisław Komorowski. Patronat nad samą konferencją sprawował natomiast Prezes Polskiej Akademii Nauk, prof. dr hab. Michał Kleiber. Konferencja odbyła się w dniach października 2013 roku w Instytucie Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Zgromadziła 97 uczestników reprezentujących 20 uczelni i placówek naukowych oraz 7 pozarządowych organizacji i firm związanych z ochroną Książka abstraktów strona tytułowa. The Book of Abstracts, title page. 1 Tekst niniejszego sprawozdania (tutaj z niewielkimi zmianami) był publikowany w Biuletynie Komitetu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk 3 4( ):

22 20 A. Nikel przyrody. Uczestniczyli w niej także: przedstawiciel Władz Polskiej Akademii Nauk, prof. dr hab. Stefan Malepszy (reprezentujący zarówno Patrona Konferencji jak i Władze II Wydziału Nauk Biologicznych i Rolniczych PAN), przedstawiciele Ministerstwa Środowiska, Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Krakowie oraz członkowie i pracownicy trzech instytucji współorganizujących konferencję: Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Komitetu Ochrony Przyrody PAN i Państwowej Rady Ochrony Przyrody (reprezentując zarówno w.w instytucje, jak i swoje macierzyste placówki: instytuty, uczelnie, parki narodowe itp.). Problematyka konferencji zawarta została w 19 głównych tematach: 1. Skuteczność istniejącego systemu ochrony przyrody w Polsce. 2. Zagrożenia dla realizacji ochrony obszarowej w Polsce. 3. Ochrona różnorodności biologicznej w kontekście postępu nauk przyrodniczych. 4. Potrzeba dostępu do aktualnych baz danych i wyników badań naukowych z zakresu ochrony przyrody. 5. Ewolucja ochrony gatunkowej w Polsce historia, stan obecny i perspektywy. 6. Stan inwentaryzacji i waloryzacji przyrodniczej gatunków i ich siedlisk na obszarze kraju. 7. Nowe trendy w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie szansa i wyzwania dla ochrony różnorodności biologicznej. 8. Ochrona zagrożonych ekosystemów i naturalnej różnorodności gatunkowej na terenach leśnych osiągnięcia i zadania na przyszłość. 9. Ochrona przyrody na obszarach rolniczych wobec zmian wspólnej polityki rolnej. 10. Ochrona łączności ekologicznej stan, potrzeby, możliwości, uwarunkowania. 11. Ochrona krajobrazu stan, potrzeby, możliwości, uwarunkowania. 12. Monitoring ekologiczny w systemie ochrony przyrody w Polsce. 13. Energetyka a ochrona przyrody szanse i zagrożenia. 14. Ochrona różnorodności biologicznej kraju wobec inwazji obcych gatunków roślin i zwierząt. 15. Ochrona przyrody wobec zmian w świadomości ekologicznej i odbiorze społecznym. 16. Edukacja ekologiczna wobec wyzwań ochrony przyrody ojczystej. 17. Nowe kierunki refleksji we współczesnej ochronie przyrody jako odpowiedź na zagrożenia cywilizacyjne. 18. Wzrost oddziaływania Polski na przyrodę światową i wynikająca stąd odpowiedzialność. 19. Ideowe podstawy oraz motywy ochrony przyrody w kontekście zmian cywilizacyjnych. W powyższe tematy wpisały się, zaprezentowane w trakcie dwudniowej sesji, następujące referaty (21) i postery (20): Referaty: 1. Wprowadzenie do konferencji ogólnokulturowe podstawy oraz motywy ochrony przyrody w kontekście współczesnych wyzwań cywilizacyjnych (Zbigniew Mirek) 2. Naturalność i różnorodność przyrody: której wartości przysługuje pierwszeństwo ochrony? (Romuald Olaczek) 3. Skuteczność istniejącego systemu ochrony przyrody w Polsce (Andrzej Bobiec) 4. Zagrożenia dla realizacji ochrony obszarowej w Polsce (Paweł Pawlaczyk) 5. Ochrona łączności ekologicznej stan, potrzeby, możliwości, uwarunkowania (Anna Liro) 6. Idea parku narodowego Pogórza Karpackiego jako kontynuacja projektu Turnickiego Parku Narodowego w działaniach Państwowej Rady Ochrony Przyrody (Wiesław Dembek) 7. Aktualny stan prac związanych z ochroną przyrody w aspekcie nowej edycji wspólnej polityki rolnej (Wiesław Dembek, Nina Dobrzyńska, Anna Klisowska) 8. Wzrost oddziaływania Polski na przyrodę światową i wynikająca stąd odpowiedzialność (Andrzej Kepel) 9. Ewolucja ochrony gatunkowej w Polsce historia, stan obecny i perspektywy (Jakub Dziubecki, Ewa Pisarczyk) 10. Polski krajobraz edukacji dla ochrony przy-

23 Ochrona przyrody w Polsce 21 rody na tle tendencji światowych (Anna Kalinowska) 11. Ochrona zagrożonych ekosystemów i naturalnej różnorodności gatunkowej na terenach leśnych osiągnięcia i zadania na przyszłość (Jerzy Szwagrzyk, Andrzej Bobiec) 12. Ocena oddziaływania polskiego rybołówstwa morskiego na różnorodność biologiczną Bałtyku stan i możliwości poprawy (Krzysztof E. Skóra, Wojciech Górski, Iwona Pawliczka) 13. Wypas jako narzędzie ochrony różnorodności biologicznej we współczesnych warunkach gospodarczych (Zbigniew Wasilewski, Longina Nadolna, Anna Dembek) 14. Ochrona bioróżnorodności, czyli nowa Arka Noego wstęp na pokład tylko dla gatunków pięknych, znanych i użytecznych (Bronisław W. Wołoszyn) 15. Idea Czerwonej Księgi Krajobrazu w świetle implementacji Europejskiej Konwencji Krajobrazowej w Polsce (Zbigniew Myczkowski, Maria Baranowska-Janota) 16. Potrzeba dostępu do aktualnych baz danych i wyników badań naukowych z zakresu ochrony przyrody (Ewa Pisarczyk, Justyna Dorochowicz, Anna Zawadzka) 17. Inwentaryzacja i waloryzacja gatunków i ich siedlisk na terenie kraju stan wiedzy i perspektywy ochrony (Małgorzata Makomaska- -Juchiewicz, Joanna Perzanowska) 18. Konwencja o różnorodności biologicznej jako instrument ochrony przyrody w Polsce i na świecie (Bożena Haczek) 19. Nowa elektrownia stare problemy: prognoza zmian warunków wodnych i szaty roślinnej w rezerwacie Piaśnickie Łąki w efekcie zmniejszonego przepływu wody w Piaśnicy spowodowanego uruchomieniem elektrowni jądrowej w Żarnowcu modelowe studium przypadku (Jacek Herbich, Piotr Herbich, Maria Herbichowa) 20. Ochrona różnorodności biologicznej kraju wobec inwazji obcych gatunków roślin i zwierząt (Wojciech Solarz) 21. Monitoring przyrodniczy w systemie ochrony przyrody w Polsce (Grzegorz Cierlik). Postery: 1. Charakterystyka bałtyckich populacji dorsza w oparciu o fizjologiczne markery stresu w reakcji na zmiany zasolenia (Agnieszka Kijewska, Hanna Kalamarz-Kubiak, Bartłomiej Arciszewski, Tatiana Guellard, Roman Wenne) 2. Ochrona przyrody poza obszarami chronionymi rola korytarzy ekologicznych i zielonej infrastruktury w nowym systemie ochrony przyrody (Mariusz Boćkowski, Małgorzata Grodzińska-Jurczak, Joanna Cent, Marcin Rechciński) 3. Społeczna legitymizacja w procesach wyznaczania i zarządzania obszarami chronionymi Natura 2000 (Joanna Cent, Małgorzata Grodzińska-Jurczak, Agata Pietrzyk-Kaszyńska, Evangelia Apostolopoulou, Riikka Paloniemi) 4. Nowe stanowiska rzadkich storczykowatych (Cephalanthera longifolia i Epipogium aphyllum) w Tatrzańskim Parku Narodowym oraz ich zagrożenia i problemy ochrony (Anna Delimat) 5. Problemy ochrony geostanowisk na obszarze gór średnich w kontekście modelujących je procesów morfologicznych (Paweł Franczak) 6. Występowanie pstrąga potokowego (Salmo trutta m. fario L.) i głowacza białopłetwego (Cottus gobio L.) w rzekach Wielkopolski na tle warunków środowiskowych (Janusz Golski, Wojciech Andrzejewski, Jan Mazurkiewicz, Antoni Przybył, Dawid Grupa, Michał Kucharczyk, Katarzyna Przybylska, Katarzyna Żołnierowicz) 7. Propozycja wyznaczenia centrów różnorodności gatunkowej czyli gorących plam dla koprofagicznych Scarabaeoidea w Karpatach Polskich (Andrzej Górz) 8. Aktualne problemy ochrony przyrody Ojcowskiego Parku Narodowego (Anna Klasa, Anna Sołtys-Lelek) 9. Stan i liczebność populacji Stipa pennata L. w południowej Polsce (Ewelina Klichowska, Marcin Nobis) 10. Uwarunkowania uprawy wieloletnich roślin energetycznych z punktu widzenia ochrony