DOWÓDZTWA FRONTÓW Zarys organizacyjny

Transkrypt

1 Tadeusz Wawrzyński DOWÓDZTWA FRONTÓW Zarys organizacyjny Odradzające się po 123 latach zaborów Państwo Polskie musiało od początku swego istnienia toczyć ciężkie walki w obronie granic z wieloma przeciwnikami, a więc z Rosją Sowiecką, obu państwami ukraińskimi oraz z Czechami. W toku walk, wraz z rozbudową Wojska Polskiego, kształtowała się struktura bojowa sił zbrojnych, powstawały doraźnie tworzone grupy taktyczne i operacyjne. Utworzenie pierwszych grup taktycznych w listopadzie 1918 roku mjr. Juliana Stachiewicza, płk Michała Karaszewicz-Tokarzewskiego, mjr Wacława Scewoli-Wieczorkiewicza, płk Stanisława Skrzyneckiego związane było z odsieczą Lwowa. Charakter grupy operacyjnej miało utworzone 1 grudnia 1918 roku Naczelne Dowództwo Wojsk Polskich na Galicję Wschodnią, nazywane też dowództwem Wschód. Na północnowschodnim teatrze wojennym działały grupy taktyczne: gen. Antoniego Listowskiego (Podlaska, następnie Poleska), gen. Stefana Mokrzeckiego, gen. Józefa Lasockiego, gen. Edwarda Rydza-Śmigłego, płk Władysława Beliny-Prażmowskiego, płk. Bolesława Freja i płk. Ferdynanda Zarzyckiego, zaś w obronie Śląska Cieszyńskiego brała udział grupa płk. Franciszka Latinika. Na wiosnę 1919 roku obok grup taktycznych i operacyjnych zaczęto tworzyć wyższe związki operacyjne dowództwa frontów. Jako pierwsze powstało dowództwo Frontu Wołyńskiego powołane rozkazem Naczelnego Dowództwa Wojska

2 Polskiego (NDWP) Nr 6720/I z 30 marca 1919 roku Dowódcą frontu został gen. Aleksander Kamicki 1. Z dniem 2 czerwca 1919 roku na mocy rozkazu NDWP Nr 408/III z 29 maja utworzone zostało dowództwo Frontu Galicyjsko-Wołyńskiego z gen. Wacławem Iwaszkiewiczem na czele 2. W ramach tego frontu połączone zostały siły Naczelnego Dowództwa WP na Galicję Wschodnią i Frontu Wołyńskiego. 15 maja 1919 roku zarządzone zostało utworzenie dowództwa Frontu Litewsko- Białoruskiego. Dowódcą frontu został gen. Stanisław Szeptycki 3. Rozkazem NDWP Nr 278/III z 22 maja 1919 roku utworzono dowództwa frontów: Mazowieckiego (gen. Edmund Massenet), Wielkopolskiego (gen. Józef Dowbor-Muśnicki), Cieszyńskiego (płk. Franciszek Latinik) i Śląskiego (gen. Dominik Odry) 4. Dwa ostatnie fronty tworzyły łącznie Front Południowo-Zachodni (gen. Józef Haller). Fronty: Litewsko- Białoruski, Mazowiecki, Wielkopolski i Południowo-Zachodni stanowiły wspólnie front przeciwniemiecki, który powstał w związku z groźbą agresji niemieckiej na Polskę 5. Podział całego obszaru działań wojennych na fronty wytworzony został w sposób dość przypadkowy i doprowadził do istnienia frontów o najrozmaitszej długości, siłach i zadaniach. Organizacja dowództw frontów miała charakter doraźny, uzależniony od różnych okoliczności. W celu ujednolicenia tej organizacji NDWP wydało 7 czerwca 1919 roku rozkaz nr 613/1 dotyczący organizacji sztabów wszystkich dowództw frontów według następującego schematu 6 : Oddział 7 I organizacja, Ordre de Bataille, raporty stanów; Oddział II służba informacyjna, wywiadowcza, prasa; Oddział III operacje Oddział IIIa służba łączności Oddział IIIb lotnictwo 1 CAW, Oddział III NDWP, I Spis władz wojskowych , Warszawa 1936 (maszynopis), s. 5a/10. 3 Tamże, s. 5a/20. 4 Tamże, s.5a/29, 31, 34 i Szerzej na ten temat: T. G r y g i e r, Polski front przeciwniemiecki w maju 1919 roku, Przegląd Zachodni, I/1948, s ; P. Ł o s s o w s k i, Groźba agresji niemieckiej na Polskę w 1919 roku, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 2, 1961, s ; T. W a w r z y ń s k i, Polskie przygotowania obronne w związku z groźbą agresji niemieckiej w roku 1919 w świetle materiałów Centralnego Archiwum Wojskowego, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 4, 1972, s CAW, Oddział I NDWP, I W dowództwach frontów, które powstały na bazie dowództw Armii gen. Hallera (Południowo- Zachodni, Śląski, Cieszyński, Mazowiecki, Pomorski) oddziały nosiły nazwę biur.

3 Oddział IV kwatermistrzostwo, kierownictwo zaopatrzenia materialnego, administracja obszaru wojennego i jego organizacja, broń i amunicja, sprawy techniczne, sprawy sanitarne, weterynaryjne, duszpasterstwo, sprawy sądowo-prawne, zdobycz wojenna i ewakuacja, tabory, samochody, poczta potowa, jeńcy, służba bezpieczeństwa Oddział IVa kolejnictwo Oddział V personalia, służba wewnętrzna sztabu, kancelaria ogólna, wpływ i ekspedycja. Rozkaz przewidywał poza tym tworzenie według potrzeb w poszczególnych oddziałach sekcji, zalecał natomiast unikać tworzenia równoległych referatów. Ze względu na różny skład i zakres działalności poszczególnych frontów Naczelne Dowództwo WP nie wydało wspólnego dla tych dowództw etatu, pozostawiając dowództwom frontów swobodę w tym względzie. Wspomniany rozkaz ustalił także nazwy i odcinki istniejących frontów. Rozkazem NDWP Nr 641/III z 9 czerwca 1919 roku utworzone zostało dowództwo Frontu Poleskiego (gen. Antoni Listowski) poprzez przemianowanie dowództwa Grupy Podlaskiej 8. W związku z przygotowaniami do podjęcia ofensywy na Wołyniu razem NDWP Nr 2009/m z 23 lipca 1919 roku Front Galicyjsko-Wołyński został podzielony na dwa samodzielne fronty: Galicyjski (gen. Wacław Iwaszkiewicz) i Wołyński (gen. Antoni Listowski) 9. Odjeżdżając na Front Wołyński gen. Listowski przekazał odcinek poleski czasowo płk. Springwaldowi od dnia 2 sierpnia 1919 roku do chwili przybycia płk. Władysława Sikorskiego 10. Płk Sikorski objął 9 sierpnia z rozkazu Naczelnego Wodza dowództwo Grupy Podlaskiej a zarazem dowództwo 9 dywizji piechoty 11. Rozkazem NDWP Nr 4667/III z 19 października 1919 roku utworzono dowództwo Frontu Pomorskiego (gen. Józefa Hallera). Jednocześnie zostało 8 Rozkaz Dowództwa Frontu Poleskiego z roku. CAW, Dowództwo Grupy Poleskiej, I Spis władz wojskowych..., s. 5a/ Rozkaz dowództwa Frontu Poleskiego nr 172/W w roku. CAW, Dowództwo Grupy Poleskiej, I Rozkaz dowództwa 9 dywizji piechoty nr 179/W z roku. Tamże.

4 zlikwidowane dowództwo Frontu Mazowieckiego 12. W związku z przesunięciem w końcu grudnia 1919 roku linii bojowej Frontu Galicyjskiego poza granicę Galicji, front ten przemianowano na Front Podolski 13. Rozkazem NDWP Nr 1940/I z 7 marca 1920 roku zarządzono z dniem 1 kwietnia tego roku zlikwidowanie frontów oraz podział na armie, którym powierzono odpowiednie odcinki frontu i zadania operacyjne. Reorganizację tę motywowano tym, że podział na fronty wytworzył się historycznie, w dużej mierze przypadkowo. Innym argumentem był fakt obarczenia dowódców frontów dużym balastem administracyjnogospodarczym, tym większym im dalej wojska posuwały się na wschód. Poza tym podział na fronty nie zabezpieczał dostatecznie współdziałania wojsk na całym froncie, utrudniał jednolitość pracy, odsuwając Naczelne Dowództwo WP od bezpośredniego wpływu na działanie wojsk 14. Na mocy wspomnianego rozkazu dokonano podziału całego wojska walczącego na armie, podporządkowane bezpośrednio Naczelnemu Dowództwu WP; z oddziałów Frontu Podolskiego utworzono 6 Armię, z oddziałów Frontu Wołyńskiego 2 Armię i z oddziałów Frontu Litewsko-Białoruskiego armie 1, 4 i Wprowadzone zmiany okazały się niezbyt praktyczne, gdyż już w maju 1920 roku, a więc po krótkiej przerwie, nastąpiła restytucja dowództw frontów. Początkowo armie podlegały dowództwom frontów tylko pod względem prowadzenia działań bojowych, a od lipca 1920 roku również i pod innymi względami. Należy dodać, że w pewnych przypadkach dowództwo frontu łączyło się z dowództwem armii. Najwcześniej, bo już 17 maja 1920 roku rozkazem NDWP nr 2911/III S.S. zostało nakazane utworzenie dowództwa Frontu gen. Szeptyckiego. W myśl tego rozkazu gen. Stanisław Szeptycki objął dowództwo 4 Armii, której jednocześnie została podporządkowana 1 Armia, tworząc z nią wspomniany front. Dowództwu frontu podporządkowana została również 7 Armia 16. Rozkazem Naczelnego 12 Spis władz wojskowych..., s. 5a/3 i Rozkaz NDWP Nr 7305/III z roku. CAW, Oddział I NDWP, I Spis władz wojskowych..., s. 5a/3 i Rozkaz NDWP Nr 1980/I z roku. CAW, Dowództwo Frontu Litewsko-Białoruskiego, I Spis władz wojskowych..., s. 5a/37.

5 Dowództwa WP nr 7990/I z 5 lipca 1920 roku dotychczasowe dowództwo Frontu gen. Szeptyckiego zostało odłączone od dowództwa 4 Armii i uwożono dowództwo Frontu Północno-Wschodniego 17. W skład frontu wchodziła 1 i 4 armia. Dowódcą frontu był gen. Stanisław Szeptycki, a od 1 sierpnia 1920 roku gen. Józef Haller. Na mocy rozkazu Naczelnego Wodza z 6 sierpnia 1920 roku Nr 8358/III ustalającego nowy podział sił do bitwy warszawskiej dowództwo Frontu Północno-Wschodniego zostało przeorganizowane na dowództwo Frontu Północnego. Dowódcą frontu pozostał w dalszym ciągu gen. Józef Haller 18. Zaniechanie zamiaru działań zaczepnych na Ukrainie oraz zamierzone uszczuplenie istniejących tam sił na rzecz zagrożonej północnej części frontu spowodowało przegrupowanie w systemie dowodzenia. Rozkazem Naczelnego Dowództwa WP Nr 5500/III z 28 maja 1920 roku gen. Antoniemu Listowskiemu, dotychczasowemu dowódcy 2 Armii powierzano dowództwo frontu na Ukrainie. Podlegały mu 3 i 6 armia. Rozkazem Naczelnego Dowództwa WP Nr 7140/III z 25 czerwca 1920 roku dowódcą Frontu na Ukrainie został gen. Edward Rydz-Śmigły, dotychczasowy dowódca 3 Armii. Dowództwo frontu łączyło się z dowództwem 3 Armii. Dowództwu Frontu gen Rydza-Śmigłego podporządkowano na nowo sformowaną 2 Armię 19. Na mocy rozkazu Naczelnego Dowództwa WP Nr 8112/I z 9 lipca 1920 roku dowództwo Frontu gen. Rydza-Śmigłego zostało przekształcone w dowództwo Frontu Południowo-Wschodniego. Podlegały mu 2, 3 i 6 armia 20. Po ustaleniu na mocy rozkazu Naczelnego Wodza z 6 sierpnia 1920 roku Nr 8531/III nowego podziału na fonty, dowództwo Frontu Południowo-Wschodniego po wyodrębnieniu dowództwa 6 Armii jako dowództwa Frontu Południowego, zostało przemianowane na dowództwo Frontu Środkowego. W jego skład wchodziła 3 i 4 Armia. Dowódcą frontu mianowano gen. Rydza-Śmigłego 21. Również rozkazem Naczelnego Wodza z 6 sierpnia 1920 roku utworzone zostało dowództwo Frontu Południowego, będące również dowództwem 6 Armii. 17 CAW, Oddział I NDWP, I ; Rozkaz dowództwa Frontu gen. Szeptyckiego Nr 4709/1 z roku. 18 Spis władz wojskowych..., s. 5a/ Tamże, s. 40; CAW, Oddział I NDWP, I Spis władz wojskowych..., s. 5a/ Tamże.

6 Dowódcą frontu mianowano dotychczasowego dowódcę 6 Armii gen. Wacława Iwaszkiewicza. Oprócz 6 Armii w skład frontu wchodziła ukraińska armia gen. Michała Omelinowicza-Pawlenki 22. Rozkazem Naczelnego Dowództwa WP Nr 16 43/I z 18 sierpnia 1920 roku dowództwo Frontu Południowego zostało oddzielone od dowództwa 6 Armii. 20 sierpnia dowódcą frontu mianowano gen. Roberta Lamesans- Saliusa 23. W związku ze zmianą sytuacji na froncie, 23 sierpnia 1920 roku rozkazem NDWP Nr 9087/III zostały rozwiązane dowództwa frontów: Środkowego 24 i Północnego, z tym że to ostatnie dowództwo miało na razie pozostać w całości jako dowództwo frontu do dyspozycji Naczelnego Dowództwa WP 25, zaś rozkazem NDWP Nr 2112/I z 4 września 1920 roku dowództwo Frontu Południowego przemianowano na dowództwo 6 Armii, natomiast dowództwo 6 Armii na dowództwo Grupy Operacyjnej gen. Jędrzejowskiego Charakterystyka akt Akta dowództw frontów przetrwały w nienajgorszym stanie kataklizm II wojny światowej. Nie znaczy to, że są one kompletne. Pokaźne ubytki nastąpiły już bowiem w trakcie działań wojennych roku, kiedy to w czasie odwrotu mszczono akta. Na inne przyczyny powstałych luk w aktach z okresu wojny polskosowieckiej zwraca uwagę przedwojenny dyrektor Archiwum Wojskowego, mjr Bolesław Waligóra. Oceniając wysoko duży wysiłek pierwszych archiwistów wojskowych, stwierdzał on że archiwiści z najrozmaitszych przyczyn, niejednokrotnie niezależnych od nich, nie zdołali sobie zapewnić należytej kontroli wydanych rozkazów, nie posiadali przygotowanych magazynów archiwalnych, a przede wszystkim dostatecznego i fachowo przygotowanego personelu, wysiłek ich 22 Tamże, s. 5a/ Tamże, s. 5a/ Tamże, s. 5a/ Tamże, s. 5a/ CAW, Oddział I NDWP, I

7 nie dał należytych rezultatów i archiwiści nie byli w stanie wykonać powierzonych zadań. Ponadto zdaniem mjr. Waligóry wynieśliśmy w spuściźnie też przyzwyczajenie do złego obchodzenia się z aktami i u nas było można obserwować nie tylko brak poszanowania akt, lecz również przywłaszczanie sobie akt urzędowych 27. Ilość akt w poszczególnych zespołach archiwalnych dowództw frontów przedstawia się następująco: Front Galicyjski 103j.a. 3,0 mb Front Galicyjsko-Wołyński 34 j.a. 0,9 mb Front Litewsko-Białoruski 481 j.a. 13,3 mb Front Mazowiecki 4 j.a. 0,3 mb Front Podolski 50 j.a. 1,5 mb Front Poleski 7 j.a. 0,3 mb Front Południowo-Wschodni 37 j.a. 1,0 mb Front Południowo-Zachodni 71 j.a. 1,5 mb Front Południowy 41 j.a. 0,6 mb Front Pomorski 121 j.a. 3,4 mb Front Północno-Wschodni 28 j.a. 0,9 mb Front Północny 49 j.a. 0,9 mb Front gen. Rydza-Śmigłego 6 j.a. 0,2 mb Front Śląski 47 j.a. 1,3 mb Front Środkowy 9 j.a. 0,1 mb Front na Ukrainie 8 j.a. 0,4 mb Front Wielkopolski 2 j.a. 0,9 mb Front Wołyński 131 j.a. 3,3 mb Ogółem 1159 j.a. 33,8 mb Nie zachowały się w ogóle akta dowództw frontów: Cieszyńskiego i gen. Szeptyckiego (zachowana jedna jednostka archiwalna została włączona do zespołu akt 27 Archiwum Wojskowe, Warszawa 1937.

8 dowództwa Frontu Północno-Wschodniego), z akt dowództwa Frontu Śląskiego zachowały się tylko akta Oddziału n, brak jest zupełnie akt Oddziału III dowództwa Frontu Litewsko-Białoruskiego, w dowództwie Frontu Mazowieckiego ocalały jedynie akta Oddziału n i Oddziału IV oraz Departamentu Sanitarnego. Największą wartość dla badaczy mają akta oddziałów I, II i III. W aktach oddziałów I występują m.in. rozkazy dzienne, wewnętrzne, poufne i organizacyjne, O. de B. frontów, grup operacyjnych, dywizji, materiały dotyczące organizacji i dyslokacji, raporty stanu liczebnego, zapotrzebowania na uzupełnienia, wykazy liczebne ochotników, imienne wykazy strat, instrukcje demobilizacyjne, programy wyszkolenia, wykazy szkół i kursów, raporty z inspekcji, sprawozdania z działalności duszpasterstwa, obsady personalne. Bardzo ciekawą problematykę zawierają akta oddziałów II. Są tu komunikaty, raporty i meldunki informacyjne, raporty sytuacyjne i polityczne posterunków defensywy, sprawozdania miesięczne z działalności wywiadowczej, raporty prasowe, meldunki i raporty wywiadowcze, komunikaty informacyjne Naczelnego Dowództwa WP, raporty wojskowo-informacyjne, sprawozdania polityczne, relacje z lotów wywiadowczych. Ponadto na uwagę zasługują instrukcje dla organów służby defensywnej, przepisy dotyczące prowadzenia służby wywiadowczej w wojsku, materiały informujące o nastrojach ludności żydowskiej, o ruchach wojsk sowieckich oraz wojsk Denikina i Wrangla, ewidencja sowieckich dywizji, brygad, pułków i pociągów pancernych, odezwy sowieckie do żołnierzy i ludności, sprawozdania z działalności Uniwersytetów Żołnierskich, wykazy osób poszukiwanych, listy gończe, wykazy agitatorów bolszewickich, materiały o charakterze inwigilacyjnym, wykazy aresztowanych, akta śledcze spraw podejrzanych o działalność komunistyczną i szpiegostwo. Interesujące są także materiały dotyczące jeńców: raporty komisji do badania stosunków w obozach jenieckich, spisy jeńców i internowanych, protokoły przesłuchań jeńców, przepisy w sprawie zwalniania z obozów internowanych. Akta oddziałów III zachowały się w niniejszej ilości. Na uwagę zasługują rozkazy operacyjne, komunikaty operacyjne, meldunki i raporty sytuacyjne oraz rozmowy juzowe. W aktach oddziałów IV znajdują się materiały dotyczące jeńców, a więc

9 raporty sytuacyjne z obozów jenieckich, sprawy organizacji ruchu i zatrudnienia jeńców, wykazy liczebne jeńców ukraińskich i bolszewickich. Interesujące są też materiały dotyczące zabytków kultury w strefie wojennej, a ponadto instrukcje związane z działalnością organów zdobyczy wojennej, akta w sprawach zaopatrzenia w żywność, broń i amunicję, zarządzenia w sprawie przezbrojenia oddziałów, raporty o sytuacji materialnej podległych oddziałów, sprawozdania sanitarne, materiały dotyczące organizacji etapów, sztaby gazowej, taborów i Ochotniczej Legii Kobiet, wykazy poczt polowych, raporty stanu ludzi i koni, sprawozdania ze stanu dróg i mostów, prośby ludności cywilnej o odszkodowania za szkody wyrządzone przez wojsko, zarządzenia, rozkazy i korespondencja w sprawach duszpasterstwa. Wśród akt oddziałów V na uwagę badacza zasługują imienne wykazy dowódców grup operacyjnych, dywizji, brygad i pułków, imienne wykazy oficerów i żołnierzy pochodzących z Górnego Śląska, imienne wykazy oficerów, podoficerów i szeregowców przedstawionych do odznaczeń, wykazy liczebne roczników poborowych, sprawy demobilizacji młodzieży szkolnej, zarządzenia i korespondencja w sprawach personalnych (wnioski nominacyjne, mianowania, awanse, przydziały, przeniesienia, zwolnienia, odznaczenia, urlopy, sprawy karne), protokoły zebrań oficerskich. Inne komórki organizacyjne dowództw frontów są skromnie reprezentowane. Można tu wymienić materiały szefostwa łączności (etaty, wykazy urzędów telefonicznych, meldunki sytuacyjne podległych oddziałów, raporty o stanie sprzętu telefonicznego i telegraficznego) inspektoratów artylerii (plany organizacji i reorganizacji artylerii, raporty o stanie sprzęta, O. de B. artylerii, raporty o stanie broni i amunicji, normy uzbrojenia, raporty o przezbrojeniu, raporty zdobyczy materiałów uzbrojenia), szefostw inżynierii i saperów (przepisy dotyczące budowli fortyfikacyjnych, szkice stanu robót fortyfikacyjnych i umocnień, plany dróg strategicznych, wykazy stanu dróg, mostów i grobli), szefostw kolejnictwa polowego (zarządzenia w sprawie ewakuacji, stany mostów kolejowych, organizacja kolejnictwa polowego, raporty transportowe), szefostw sanitarnych (etaty zakładów sanitarnych, raporty liczebne i wykazy imienne chorych, rannych i zmarłych, rozkazy, zarządzenia i korespondencja w sprawach stanu sanitarnego oddziałów).