Filozofowie starożytnej Grecji

Transkrypt

1 8 Filozofowie starożytnej Grecji Rozdział ten napisany został z intencją sprawdzenia czy strefy etniczne są trwałe, czy może ulegają powolnym przesunięciom z upływem lat. Szkoły filozoficzne starożytnej Grecji rozrzucone były po prawie całym obszarze basenu Morza Śródziemnego, dając możliwość badań zależności tworzonych idei od miejsca położenia. Tak więc podstawową poszukiwaną zależnością był związek pomiędzy istnieniem określonych szkół filozoficznych starożytnej Grecji a oddziaływaniem pola Kategorii danego miejsca. Z informacji historycznych dotyczących poszczególnych twórców przedstawionych w tym rozdziale wynikło co następuje: 1. Dominujący wpływ na szkołę ma miejsce urodzenia jej założyciela. 2. Cechy filozofii przeniesionej na inny od pierwotnego teren, zanikają w ciągu kilku pokoleń następców. 3. Położenie miejsc urodzeń poszczególnych twórczych filozofów odpowiada rozmieszczeniu Kategorii wyznaczonemu dla czasów współczesnych, z dokładnością nie gorszą niż kilkadziesiąt kilometrów. Oznacza to, że fraktal planetarny odpowiedzialny za cechy etniczne nie przesunął się w sposób zauważalny w ciągu 2,5 tysiąca lat. W poniższym zestawieniu rozpatruję filozofów na przestrzeni ok. 300 lat (IV, V, VI w. p.n.e.), biorąc pod uwagę ich miejsce urodzenia i kolejność chronologiczną. Do analizy brałam pod uwagę jedynie te przypadki, gdzie cechy Kategorii odbijały się w nowatorskiej twórczości, a więc miały oparcie w zdolnościach danego filozofa a nie jedynie upodobaniach i wyborach, które mogą być bardzo przypadkowe Filozofia Grecka Filozofia - zarówno w znaczeniu semantycznym (czyli jako termin słownikowy), jak i w aspekcie merytorycznej treści, jest specyficznym tworem Greków. O ile bowiem wszystkie inne elementy składowe kultury greckiej mają identyczny odpowiednik u innych ludów Wschodu, które wcześniej niż Grecy osiągnęły bardzo wysoki stopień rozwoju, o tyle nie można natrafić na taki sam odpowiednik filozofii, albo przynajmniej na coś co można by przyrównać do tego, co Grecy, a potem za Grekami wszyscy na Zachodzie nazywali i dotąd nazywają filozofią. 2:35 Brak dogmatu i stróżów dogmatu pozostawiał szerszy zakres wolności dla spekulacji filozoficznych, które nie natrafiały na przeszkody o charakterze religijnym podobne do tych, jakie napotkałyby u ludów wschodnich, a które tylko z wielkim trudem dałoby się przezwyciężyć. 2:48 1

2 Historycy bardzo mocno podkreślali szczególne miejsce wolności, które wyróżnia Greków spośród innych ludów Wschodu. Człowiek Wschodu był trzymany w ślepym posłuszeństwie władzy religijnej i władzy politycznej. 2:51 Filozofia wcześniej powstała w koloniach, aniżeli w Grecji macierzystej; powstała najpierw we wschodnich koloniach w Azji Mniejszej, następnie w zachodnich koloniach w Italii, a dopiero potem spłynęła do Grecji macierzystej. 2:52 Dlaczego tak się stało? Dlatego, że - jak to już dawno zauważono - kolonie dzięki ich aktywności i handlowi, mogły osiągnąć dobrobyt, a następnie stworzyć kulturę. 2:52 To właśnie najbardziej sprzyjające warunki społeczno-ekonomiczne kolonii umożliwiły powstanie w nich i rozkwit filozofii, która przedostawszy się potem do Grecji macierzystej osiągnęła najwyższy poziom nie w Sparcie lub innych miastach, lecz właśnie w Atenach [k9/k7], to znaczy w tym państwie, w którym - a przyznał to sam Platon - istniał najwyższy stopień wolności, jaką Grecy kiedykolwiek się cieszyli. 2:52 Tak więc, filozofia powstała na przełomie VII i VI w. p.n.e., w koloniach jońskich na wybrzeżach Azji Mniejszej. W drugiej zaś połowie VI w., mniej więcej w trzecim pokoleniu filozofów, ośrodek filozofii przeniósł się ze wschodnich kolonii do zachodnich, do Italii południowej (tzw. Wielkiej Grecji) i Sycylii, gdzie panowały plemiona doryckie. Przyczyny tej zmiany były natury zewnętrznej: to wojny perskie spowodowały zniszczenie miast jońskich, przerwały rozkwit naukowy Jonii i zmusiły do szukania nowego środowiska dla nauki. 1:22 Były tedy dwa ośrodki w pierwszym okresie filozofii greckiej i już starożytni historycy rozróżniali dwa szeregi rozwojowe filozofii: joński i italski. Rozwijały się w różnych warunkach geograficznych i etnicznych - i w każdym z nich filozofia miała odmienny charakter. Filozofia jońska nawiązała do przedfilozoficznych umiejętności, italska zaś do wierzeń i mitów religijnych. Jonia i Wielka Grecja miały swój styl filozoficzny, pierwsza bardziej empiryczny, druga bardziej spekulatywny. 1:22 Pierwszy okres filozofii starożytnej skończył się w zupełnie wyraźnym momencie, w chwili, gdy rozpoczął się złoty wiek kultury greckiej. Był to przełom również i dla filozofii: ośrodek jej przeniósł się wówczas do Aten. Zmienił się zarówno zakres jej zagadnień, jak i sposób ich traktowania. 1:23 W rozwoju filozofii greckiej trzeba również uwzględnić udział myślicieli Egipskich. Platon, chociaż podziwia Egipcjan, podkreśla ich nastawienie praktyczne i antyspekulatwne w przeciwieństwie do teoretycznego nastawienia Greków. Arystoteles przypisuje Egipcjanom wyłącznie odkrycie matematyki. 2:38 Pierwszy okres filozofii starożytnej: Jońscy filozofowie przyrody Tales z Miletu 27,3 E [k10, k11 /k6] (Milet - miasto jońskie na wybrzeżu Karii przy ujściu rzeki Meander, obecnie Menderes w Turcji) Żył prawdopodobnie od 624 do 547 r. p.n.e. - polityk, technik, inżynier, kupiec, podróżnik i uczony, który zarówno towary jak i umiejętności przywoził z obcych stron. 1:23 O Talesie, który prawdopodobnie nie napisał żadnego dzieła, informacji dostarcza nam Arystoteles, przekazując o nim co następuje: 2

3 1. Tales był inicjatorem filozofii physis, gdyż jako pierwszy twierdził o istnieniu jedynej zasady, która jest przyczyną wszystkich istniejących rzeczy i powiedział, że zasadą tą jest woda. 2. Twierdził, że świat jest pełen bogów. 3. Powiedział, że magnes posiada duszę, ponieważ ma zdolność poruszania (a więc dusza jest zasadą ruchu). 2:75-76 Rozumie się, że wśród tych twierdzeń istotne jest twierdzenie pierwsze. Otóż - jak słusznie napisano - twierdzenie to jest najbardziej podstawowe i można by powiedzieć, że jest pierwszym filozoficznym twierdzeniem tego, co zwykło się nazywać kulturą zachodnią. 2:76 Zasadą (principium, arche) - jest to, z czego się rzeczy wywodzą, dzięki czemu są, w co się rozpadną. Taką zasadę ci pierwsi filozofowie (a być może już nawet Tales) nazywali dosłownie physis, czyli określali słowem, które oznacza nie naturę we współczesnym znaczeniu tego słowa, ale właśnie rzeczywistość pierwszą, pierwotną i podstawową; oznacza więc - jak to zostało dobrze powiedziane - to co jest pierwotne, podstawowe i trwałe, w przeciwieństwie do czegoś, co jest wtórne, pochodne i przemijające. 2:77 [Są to cechy Kategorii 6.] Przedmiotem dociekań Talesa i jego bezpośrednich następców była przyroda. 1:25 Zagadnieniem Talesa było pochodzenie świata. Ale nie pytał już, kto świat zrobił, lecz jakim świat był od początku. Chodziło mu nie o to, co było przed światem, lecz co było własnym świata początkiem. 1:24 Przejście od praktycznej umiejętności do teoretycznej nauki dokonało się w Grecji między VII a VI wiekiem. Czy właśnie Tales go dokonał? W każdym razie filozofowie greccy szukając swych przodków dochodzili zawsze do niego, a przed niego wyjść nie umieli. Jest tedy dość prawdopodobne, że jego filozoficzna teoria była pierwszą teorią naukową, jaka pojawiła się w Europie, a może i w ogóle na ziemi. 1:24 Anaksymander z Miletu [k10, k11 /k6] Anaksymander pochodził z Miletu, podobnie jak Tales, którego był uczniem. Urodził się zapewne w 609 lub 610 r., a umrzeć miał wkrótce po r. 547 lub :26 [k6] Miał napisać pierwsze w Grecji dzieło filozoficzne: traktowało ono o przyrodzie. 1:26 Anaksymander własności zasady ustalał nie na podstawie obserwacji, jak Tales, lecz na drodze dedukcji; przez rozumowanie dochodził do tego, jaka zasada być musi, aby mogła z niej powstać przyroda. 1:28 Przyroda powstaje z bezkresu - ale w jaki sposób powstaje? Jak odbywa się przekształcanie się materii? To było drugie wielkie zagadnienie Anaksymandra i innych filozofów z Miletu. 1:28 Stawanie odbywa się nie przez przemianę żywiołów, lecz przez wyłanianie się przeciwieństw. [...] Co powoduje ten proces? Powoduje go wieczny ruch. Ruch jest nieodłączny od materii. 1:28 Opis Anaksymandra jest pierwszą niemitologiczną kosmogonią, jaką posiadamy: nie odwołuje się do bogów, lecz kolejne etapy świata wywodzi z przyjętej zasady. 1:28 Jak wszyscy wcześni filozofowie greccy, Anaksymander zajmował się również specjalnymi kwestiami z zakresu przyrodoznawstwa. Był, jak się zdaje, pierwszym Grekiem, który wykonał mapę; obliczał odległość i wielkość gwiazd; miał zaawansowane poglądy kosmograficzne. 3

4 Zajmował się też istotami organicznymi i wyprowadzając zwierzęta lądowe od morskich, a ludzi od zwierząt innych gatunków, stworzył coś w rodzaju pierwszej teorii descendencji. 1:28 Inaczej niż Tales, Anaksymander utrzymywał, że zasadą nie jest woda, ale apeiron, to znaczy bezkres - coś nieskończonego czy nieograniczonego. 2:81 Anaksymander uważał wskazaną przez siebie prazasadę za boską, ponieważ jest ona nieśmiertelna i niezniszczalna. 2:83 Cechą wyróżniającą rozumienie tego, co boskie u Anaksymandra i presokratyków jest i pozostaje niezmiennie naturalizm w tym sensie, że zamiast w tym, co boskie, widzieć coś różnego od świata, oni widzą w nim właśnie istotę świata., physis wszystkich rzeczy i nie przypisują mu żadnej z tych cech, które - stosując późniejsze kategorie - moglibyśmy nazwać duchowymi, nie przypisują mu nawet tego, co jest najwyższe w człowieku, to znaczy myślenia. 2:84 Jak nieskończona jest zasada, tak samo nieskończona jest liczba światów, które z zasady powstają. Światy zaś są nieskończone i co do następowania po sobie w czasie, i co do współistnienia w przestrzeni. Znaczy to, że świat się skończy, a następnie nieskończoną ilość razy odrodzi, a także, że równocześnie istnieje nieskończenie wiele kosmosów, z których każdy ma początek i koniec, ale cykl ten powtarza się w nieskończoność. 2:86 Ziemia znajduje się w środku i ma kształt cylindryczny, a utrzymuje się tam dzięki swoistej równowadze działających sił: Ziemia unosi się w powietrzu, nie podtrzymywana przez żadną podporę, stojąc w miejscu nieruchomym, dzięki równej odległości od wszelkich innych rzeczy. 2:87 Anaksymenes z Miletu [k10, k11 /k6] Anaksymenes był trzecim w szeregu filozofów z Miletu. Żył prawdopodobnie między 585 a 525 r. Dzieło jego, również traktujące o przyrodzie, pisane było prostą, niewyszukaną prozą. Umysłowością swa różnił się od Anaksymandra: miał się doń jak fizyk do metafizyka. 1:26 Pogląd Anaksymenesa na zasadę świata nie zawiera nic szczególnego; ale nie w tym leżał punkt ciężkości jego filozofii. Miał temperament raczej fizyka niż filozofa, więcej niż ogólną teorią zajmował się szczegółowymi zastosowaniami. 1:29 Anaksymenes pojął powietrze jako zasadę z natury obdarzoną ruchem. To właśnie ze względu na swoją bardzo ruchliwą naturę powietrze o wiele lepiej niż bezkres Anaksymandra o wiele lepiej nadaje się do tego, aby pojąć je jako zasadę będącą w wiecznym ruchu. 2:91 Heraklit z Efezu 27,3 E [k10/k7] Pochodził z Efezu, był potomkiem najpierwszego efeskiego rodu; spędził życie w koloniach Azji Mniejszej, podobnie jak pierwsi filozofowie przyrody. Lata jego dojrzałości przypadają na przełom VI i V w. Odstąpiwszy wysoką godność dziedziczną bratu odsunął się od życia czynnego, pełen pesymizmu i niechęci do ludzi. 1:30 [k7] Dzieło jego składało się z trzech traktatów: kosmologicznego, politycznego i teologicznego.; rozszerzył zatem, w porównaniu z filozofami przyrody, zakres badań. Już nie tylko obserwacja zewnętrznego świata, jak u pierwszych Jończyków, lecz introspekcja stanowiła podłoże jego teorii. 1:30 4

5 Heraklit wynosi wywody filozoficzne trzech Milezyjczyków na zdecydowanie wyższy poziom, a w znacznej mierze kieruje je także ku nowym zagadnieniom. 2:93 Wytworzył doktrynę podobną do jońskiej; i on szukał arche i znalazł ją w innym jeszcze rodzaju materii: w ogniu. 1:30 Rozważał nie tylko początek przyrody, ale i jej własności. I znalazł, że zasadniczą jej własnością jest zmienność. Obrazem rzeczywistości jest - rzeka. Wszystko płynie, nic nie trwa, niepodbna wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki, bo już inne napłynęły w nią wody. Obrazem rzeczywistości jest również śmierć: obawiamy się jednej śmierci, a już wielu śmierciom ulegliśmy. 1:31 W nieustannym napływie rzeczy zacierają się granice między przeciwieństwami. Nie ma nigdzie wyraźnej granicy, są wszędzie tylko ciągłe przejścia, np. między dniem a nocą, młodością a starością. Więc - jak wnioskuje Heraklit - dzień i noc w osnowie swej są jednym i tym samym, podobnie młodość i starość, a tak samo sen i jawa, życie i śmierć, dobro i zło; podobnie też wszelkie inne własności są względne. Przekonanie o zmienności i ciągłości zjawisk doprowadziło tedy Heraklita do relatywizmu. 1:31 Stawanie się jest więc ciągłym ścieraniem się przeciwieństw, które kolejno po sobie następują, jest nieustanną walką jednego przeciw drugiemu, jest wieczną wojną. Skoro zaś - jak widzieliśmy - rzeczy posiadają byt jedynie w wiecznym stawaniu się, to z konieczności wojna jawi się jako fundament rzeczywistości: Wojna jest matką wszystkich rzeczy i wszystkich królową. Jednak - zwróćmy na to uwagę - ta wojna jest równocześnie pokojem, ten konflikt jest jednocześnie harmonią, tak że wieczna zmiana rzeczy i powszechne stawanie się jawią się jako harmonia lub synteza przeciwieństw, to znaczy jako nieustanne jednanie się ze sobą walczących stron i godzenie się prowadzących ze sobą spór. Mówi fragment: Rzeczy przeciwstawne łączą się, a z różnicujących się od siebie powstaje najcudowniejsza harmonia i wszytko powstaje przez walkę. I inny: Nie rozumieją tego, jak coś, co się z czymś nie zgadza, zgadza się ze sobą; wszak istnieje harmonijne połączenie, działające w przeciwnych kierunkach, jak w łuku i lutni. 2:96 Dlaczego Heraklit wskazał, że właśnie w ogniu tkwi natura wszystkiego, staje się jasne, jeśli tylko zwróci się uwagę na fakt, że ogień w sposób paradygmatyczny wyraża cechy wiecznej zmienności, konfliktu, harmonii. 2:99 Heraklit wypowiedział też kilka poglądów na temat duszy, które wychodzą poza poglądy jego poprzedników. [...] W bardzo pięknym fragmencie czytamy: Choćbyś wszystkie drogi przeszedł, nie dotrzesz do granic duszy: tak głęboki jest jej logos. [...] Wyobrażenie głębi powstało właśnie dla oznaczenia cechy charakterystycznej duszy, a jest nią to, że posiada ona szczególną właściwość, która nie ma związku ani z miejscem, ani z rozciągłością. 2:101 Heraklitejskim językiem wyraża on wierzenie orfickie, według którego życie ciała przynosi śmierć duszy, a śmierć ciała jest życiem duszy. I wraz z orfikami Heraklit przypuszczalnie uznawał nagrody i kary po śmierci, a zatem osobową nieśmiertelność, jak to wyraźnie stwierdza: Po śmierci czeka ludzi wiele takich rzeczy, których się nie spodziewają ani nawet sobie nie wyobrażają. Jest to jednak ten porządek myśli, który nie harmonizuje z wizją całości, bo w niej nie ma miejsca dla duszy rozumianej osobowo ani dla życia pozagrobowego. A jednak jest to porządek myśli, który wielokrotnie napotykamy u presokratyków, nie pogodzony i nie dający się pogodzić z ich nauką o physis. 2:102 Jeszcze kilka jego poglądów moralnych, które prawdopodobnie zostały zainspirowane bardziej jego orficką wizją duszy aniżeli jego nauką o rzeczywistości. Szczęście - mówi fragment - nie może polegać na przyjemnościach ciała: gdyby tak było, szczęśliwe byłyby woły przy żłobie. A 5

6 inny bardzo piękny fragment dalej myśl tę precyzuje: Trudna jest walka z pożądaniem, gdyż to, czego ono chce, kupuje kosztem duszy. 2:102 Atomiści Leucyp z Miletu [k10, k11 /k6] Przypuszczalna data urodzenia Leucypa to r. Leucyp opuścił ojczysty Milet przypuszczalnie w okresie rewolucji, która miała miejsce w r., udał się prawdopodobnie do Elei, a z Elei do Abdery, gdzie założył swoją szkołę. W 440 r. dwudziestoletniego Demokryta miał już uczyć atomizmu, który się rozwijał i utrwalał dzięki współpracy nauczyciela z uczniem. 2:190 [K6] Zasadniczy zrąb atomistycznej teorii, jej główne pojęcia i tezy były stworzone, jak się zdaje, przez Leucypa; Demokryt natomiast rozbudował teorię i powiązał z doświadczeniem. Leucyp żył współcześnie z empedoklesem i Anaksagorasem; pierwotny atomizm stanowił zjawisko równoległe z ich teoriami. 1:47 Leucypowi można przypisać autorstwo dwu dzieł: Wielki porządek i O rozumie. Wydaje się bardzo prawdopodobne, że dzieła Leucypa zostały włączone do dzieł ucznia. Fundamenty pod doktrynę atomizmu położył Leucyp, a systematycznie ją rozwinął i sprawił, że odniosła sukces, jego uczeń Demokryt. 2:190 Leucyp był przekonany, że ma dowody, które pozostając w zgodzie z doświadczeniem, nie podważają ani stawania się, ani niszczenia, ani ruchu, ani mnogości bytów. [...] Byt nie jest jednością, lecz jest nieskończoną mnogością bytów, które dzięki ich maleńkim objętością są niewidoczne. One zaś poruszają się w próżni (próżnia bowiem istnieje), a gdy się schodzą razem sprawiają powstawanie; gdy się zaś rozprzęgają, sprawiają niszczenie. 2:192 Filozofia materialistyczna nie uznaje niczego niematerialnego oprócz próżni, ale próżnię słusznie definiuje jako nie-byt. Przed Platonem nie spotykamy stwierdzenia, że istnieje rzeczywistość niematerialna (i w jej odkryciu właśnie tkwi wielkość Platona), nie ma przed nim rozróżnienia między dwoma poziomami rzeczywistości: materialnej i niematerialnej. 2:195 Ciekawe, że Leucyp i Demokryt - jak wiadomo - przeszli do historii jako ci, którzy przyjmują, że świat powstaje dzięki przypadkowi, dokładnie wbrew temu, co było nie tylko ich intencją, lecz także rzeczywistą wartością ich dociekań. 2:198 Leucyp, jak informuje Aetios przytaczając jedyny fragment filozofa, jaki do nas dotarł w postaci dosłownej, wyraźnie głosił powszechną konieczność: Wszystko jest według Leucypa wytworem konieczności, którą jest przeznaczenie. Mówi on bowiem w swym dziele O rozumie: Nic nie powstaje bez przyczyny, lecz wszystko z jakiejś racji i wskutek konieczności. I to samo utrzymywał Demokryt, jak informuje Diogenes Laertios: Wszystko dzieje się wskutek konieczności, bo ruch wirowy jest przyczyną wszelkiego powstawania rzeczy; to nazywa on koniecznością. 2:198 Demokryt z Abdery 24,9 E [k9, k10 /k9] 6

7 Urodził się w Abderze w 460 a zmarł w 360 r. 1:47,2:191 W Abderze uczył się od Leucypa; poza tym kształcił się w długich podróżach. Ciche i nauce oddane życie spędził w rodzinnym mieście, z dala od publicznego i ruchliwego życia, jakie wiedli współcześni mu filozofowie-sofiści w Atenach. 1:47 Odbył długie podróże [k9] na wschód, odwiedzając dla celów poznawczych Egipt, Azję Mniejszą i Persję, trwoniąc w ten sposób niemal zupełnie posiadłości (bardzo duże), jakie pozostawił mu w spadku ojciec. Zmarł w bardzo późnym wieku, kilkanaście lat po Sokratesie. 2::191 Wszystkie jego dzieła zaginęły. Były między nimi pisma etyczne, była teoria wszechświata, traktaty o planetach, o przyrodzie, o naturze człowieka, o duszy, o kształtach, o barwach, o obrazach, traktat logiczny, rozprawa o dźwiękach, o ogniu, o zarodkach, o kamieniach, traktaty geometryczne i arytmetyczne, astronomia, uranografia, geografia, pisma o rytmach i harmonii, o poezji, o piękności wyrazów, pisma gramatyczne, techniczne, medyczne, agronomiczne, hodowlane, strategiczne. Niektóre z tych tematów były zapewne opracowane przez Demokryta po raz pierwszy. Był człowiekiem o wyjątkowej wszechstronności naukowej; w następnych generacjach dokonała się już specjalizacja naukowa, a szczególniej oddzielenie pracy filozoficznej od pracy na polu nauk specjalnych. Z dzieła przezeń dokonanego widać iż był umysłem myślącym konkretnie i plastycznie, wybierającym zawsze teorię możliwie najprostszą i najnaturalniejszą. 1:47 Teorię atomów Demokryt uzupełnił przez teorię natury negatywnej: oto atomy posiadają tylko własności matematyczne, nie posiadają natomiast jakości zmysłowych. Naprawdę istnieją tylko atomy i próżnia, a słodycz i gorycz, ciepło i barwy są subiektywne; mniema się i wyobraża, że istnieją postrzegane własności, tymczasem nie istnieją, a istnieją tylko atomy i próżnia. Demokryt nie posiadał jeszcze wyrazu subiektywny, a chcąc podkreślić, że jakaś własność nie leży w samej naturze rzeczy, nazywał ą umowną. Własności zmysłowe były dlań subiektywne, miały jednakże pewną podstawę w układzie atomów: np. białe przedmioty są złożone z gładkich atomów, czarne z szorstkich i nierównych. 1:49 [k10] Dotarły do nas liczne fragmenty z dzieł Demokryta o charakterze etycznym.... Demokryt uważa szczęście za cel życia i sądzi, że szczęście polega nie na przyjemnościach ciała, ale na przyjemnościach duszy: Ani ciało, ani bogactwo nie czynią człowieka szczęśliwym, lecz prawość i mądrość. 2:202 Demokryt wychwala zwycięstwo człowieka nad jego pożądaniami zmysłowymi, które uznaje za niższe i wychwala panowanie nad sobą. 2:202 [...] Wychwala nadto nie tylko sprawiedliwość i dobroć, lecz także wolę czynienia dobra. [...] W konsekwencji stwierdza dalej, że trzeba się trzymać z dala od zła nie ze strachu, że straci się dobrą opinię u innych, ale z szacunku dla samego siebie. [...] Nie ze strachu, lecz z powinności należy się powstrzymywać od przestępstwa. Nie mów ani nie czyń nic złego, nawet gdy jesteś sam; ale naucz się bardziej wstydzić się przed sobą samym aniżeli przed innymi. 2:203 Oddzielał czyny moralne od tych, które są spełniane pod przymusem, pod naciskiem innych lub dla przypodobania się innym. Nie z bojaźni, lecz z obowiązku należy się wystrzegać błędów. 1:51 Istotę tej etyki stanowiło: że najwyższym dobrem jest zadowolenie, a środkiem pozyskania go - rozum. Zadowolenie jest to stan harmonii, ciszy, spokoju ducha. Osiąga się go przez umiar, bo nawet rozkosze, jeśli nadmierne, obracają się w przeciwieństwo rozkoszy, najprzyjemniejsze 7

8 rzeczy stają się wówczas najmniej przyjemne. Brak zarówno jak nadmiar powodują w duszy wzruszenia, które naruszają spokój duszy. 1:52 Ksenofanes z Kolofonu [k10/k7] 27,2333 E, 37,95 N Ksenofanes urodził się w jońskim Kolofonie, prawdopodobnie ok. 570 r. przed Chrystusem. Z pozostałych po nim fragmentów dowiadujemy się, że mając około 25 lat musiał wyemigrować z rodzinnego miasta, z powodu zajęcia miasta w imieniu Cyrusa przez Arpagosa. Z Jonii powędrował na Sycylię i do południowej Italii i przez całe życie wędrował, wyśpiewując własne utwory poetyckie. Umarł w bardzo podeszłym wieku. 2:130 [k10] Tematyka kosmologiczna, która była charakterystyczna dla spekulacji jońskich, a po części także pitagorejskich, ulega znacznej przemianie u Ksenofanesa. Tradycyjnie uważano, Ksenofanesa, który urodził się w jońskim Kolofonie, ale dość wcześnie przeniósł się do kolonii zachodnich i przebywał na Sycylii i w południowej Italii, za założyciela szkoły eleackiej. Jednak tę tezę historiograficzną obecnie już zarzucono, a współczesne studia idą w tym kierunku, by Ksenofanesa stanowczo odłączyć od filozofów z Elei. Następujące racje pokazują, że Ksenofanes nie mógł być założycielem szkoły eleackiej. Po pierwsze, poruszał przede wszystkim tematykę teologiczną, podczas gdy tematyka, którą zajmowali się eleaci, była wyłącznie tematyką ontologiczną, Po drugie, jego dialektyka druzgocząca tradycyjnie przyjmowane opinie nie ma nic wspólnego z dialektyką eleacką, Po trzecie... 2:129 Ksenofanes twierdzi: Jeden bóg, najwyższy pośród bogów i ludzi, ani kształtem, ani myślą niepodobny do ludzi. Niektórzy interpretatorzy nie wahali się rozumieć tego fragmentu w taki sposób, jak gdyby mówił: istnieje jeden tylko i jedyny Bóg, i w konsekwencji mówić o monoteizmie u Ksenofanesa. jest to jednak interpretacja zdecydowanie antyhistoryczna. [ha, ha, ha!] Jest ona bowiem, po pierwsze, niezgodna z duchem całej umysłowości greckiej, dla której - jak zobaczymy - zawsze pozostał całkowicie obcy problem, czy Bóg jest jeden, czy też jest wielu bogów. 2:133 Ksenofanes nie uprawiał fizyki na sposób Jończyków, ani tym bardziej fizyki zjawisk rozumianych po permanidejsku. W niektórych fragmentach przyjmował za zasadę ziemię: Z ziemi bowiem powstaje wszystko i wszystko w końcu obraca się w ziemię. 2:136 [...] Być może jest coś z prawdy w tezie Untersteinera, według której Ksenofanesa koncepcja ziemi-zasady jest tylko koncepcją Gaji, bogini-ziemi (Gaja znaczy właśnie ziemia), która to koncepcja przekształca się z mitu w logos, zachowując jeszcze swój pierwotny sens religijny. 2:137 Ksenofanes wyraził także bardzo ważne idee moralne, a w szczególności głosił - zwalczając rozpowszechnione uprzedzenia - zdecydowaną wyższość wartości, które my nazwalibyśmy duchowymi, takich jak cnota, inteligencja, mądrość nad wartościami czysto witalnymi, jak na przykład fizyczną siłą atletów. Wartości duchowe przynoszą państwu lepszy ustrój i więcej szczęścia aniżeli witalne. 2:137 Pierwszy okres filozofii starożytnej: Italscy filozofowie przyrody Permanides z Elei 15,2 E [k6/k9] 8

9 Urodził się w Elei i tam mieszkał. Żył współcześnie z Heraklitem, jego wiek męski przypadał około roku 500. Według tradycji słuchał Ksenofanesa. Koło roku napisał swe dzieło filozoficzne, wierszowane, ale zupełnie niepoetyczne. 1:34 [k6] Punkt wyjścia rozważań Permanidesa o bycie był niezmiernie prosty. Polegał na jednej tautologicznie brzmiącej tezie: Trzeba z konieczności powiedzieć i myśleć, że tylko to, co jest, istnieje. Bo byt jest, a niebytu nie ma. Czyli polegał na samej tylko (jak się dziś mówi) ontologicznej zasadzie tożsamości. Ale z prostej tej zasady Permanides wywnioskował bardzo wiele: wywnioskował wszystkie własności bytu. Tautologiczne twierdzenie, że byt jest, a niebytu nie ma, stało mu się podstawą do wszelkich dalszych twierdzeń z teorii bytu. 1:35 Teoria Heraklita była w zgodzie z doświadczeniem, ze zmysłowym obrazem świata, Permanides zaś drogą czystego rozumowania doszedł do innych wyników. Mniemał, że wyniki rozumowania, a nie zjawiska, dają właściwy obraz bytu, że trafnie pojmiemy rzeczywistość, gdy abstrahując od zmienności i różnorodności zjawisk zwrócimy uwagę na jej podłoże proste i niezmienne, jednolite i ciągłe. 1:35 [k6] Metoda dedukcyjna Z faktami doświadczenia, które Heraklit umiał trafnie opisać i uogólnić, Permanides był w jawnej niezgodzie. Za to po raz pierwszy świadomie i systematycznie zastosował rozumowanie dedukcyjne. Był prototypem tych filozofów, którzy odrzucili doświadczenie jako źródło poznania i całą wiedzę wywodził z założonych a priori przesłanek ogólnych. Zaufał wyłącznie tylko rozumowi i dedukcji. Z dwóch rodzajów poznania, które był wyróżnił, uznawał tylko myślowe; poznanie zaś zmysłowe uważał za niewiarygodne, gdyż dawało zupełnie odmienny obraz świata. 1:35... Upojony tym poczuciem konieczności, jakie daje dedukcja, zaufał jej wyłącznie. Operując jedynie pojęciami, wytworzył sobie przekonanie, że byt ma cechę trwałości, a trwałość wyklucza zmianę. A że doświadczenie niepodobne było do permanidejskiego bytu, przeto łączność między bytem a doświadczeniem, między wiedzą rozumową, a wiedzą o faktach, została zerwana. Permanides był, o ile sądzić możemy, wielkim myślicielem, jednakże stworzył najniebezpieczniejszy precedens. I nieraz potem w dalszym rozwoju filozofia wpadała w błąd eleatów. 1:36 [Czyż nie jest to pierwowzór współczesnego rozwoju nauki - K6 - na podstawie paradygmatów, i czy nie jest to ta sama ignorancja faktów która odrzuca obecnie poza naukę całe dziedziny wiedzy?] Zenon z Elei [k6/k9] Żył prawdopodobnie między r. 490 a 430; należał do tego pokolenia, które wydało już nowego pokroju filozofów przyrody, Empodoklesa i Anaksagorasa. Zenon z Elei był najwybitniejszym i najsamodzielniejszym z następców Permanidesa. O życiu jego i charakterze nic prawie nie wiadomo. Dzieło jego O przyrodzie, pisane schematyczną prozą w formie pytań i odpowiedzi, stało się później wzorem dla formy dialogowej. 1:37 Wydoskonalił sztukę prowadzenia sporów, wykazywania na drodze samego tylko zestawiania pojęć, prawdy własnej i zwłaszcza cudzego fałszu: był przez to twórcą dialektyki, jak zaświadcza Arystoteles. 1:37 9

10 Wykazywał argumenty przeciw ruchowi, do których należy tzw. dychotomia: Przedmiot, gdy znajduje się w ruchu i ma przebyć jakąś drogę, musi przebyć najpierw połowę tej drogi, potem połowę drogi pozostałej, potem połowę reszty i tak w nieskończoność. Jakkolwiek tedy mała jest droga, którą przedmiot ma przejść, zawsze musi przejść nieskończoną ilość odcinków, a tego w skończonym przeciągu czasu dokonać niepodobna, ruch więc jest niemożliwy. 1:37 [myślenie analityczne - k6] Szkoła megarejska Megara 23,4 E [k9/k7] Szkoła megarejska była założona przez Euklidesa. Należał on do najbliższego Sokratesowi grona, ale łączyły go z Sokratesem stosunki raczej osobiste niż filozoficzne. W filozofii swej był bliski eleatom, twierdził, że istnieje tylko jedność. Szkoła jego zwana była erystyczną, gdyż zaszczepił w niej erystykę, t. j. kunszt prowadzenia sporów i przekonywania przeciwnika bez względu na to, gdzie słuszność. Erystyka byłą dialektyką zdeprawowaną, przez to, że utraciła swój cel: szukanie prawdy. Zresztą operowała tymi samymi sposobami, co dialektyka Zenona: tropiła sprzeczności i antynomie; gdzie zaś ich nie było, tam je wytwarzała. 1:39 [Tu już świta myśl neoliberalizmu...!] Empedokles z Agrygentu Agrigento 13,7 E [k5/k6] [k5] Empedokles urodził się w Agrygencie (obecnym Girgenti), najbogatszego wówczas miasta na Sycylii. Żył prawdopodobnie od 490 do 430 r. p.n.e.; przebywał na Sycylii i w Wielkiej Grecji. Był lekarzem, kapłanem, cudotwórcą, poetą i filozofem. Sam siebie uważał za istotę natchnioną, prawie boską; był czczony i wielbiony przez tłumy, które podziwiały jego cuda. Jak wynika z opisów były to cuda techniki, owoce pomysłowości i znajomości przyrody. W końcu utracił łaski tłumów i umarł na wygnaniu w Peloponezie. 1:41 [k6] Dzieło Empedoklesa, filozoficzny poemat O naturze, zdradzało raczej stylem swym niż treścią, że autor był poetą. Filozofia Empedoklesa była wyłącznie filozofią przyrody, pokrewną filozofii Jończyków. 1:40 Jego teoria materii mówi: Nie może nic powstać z tego, czego nie ma, jest niemożliwe i niesłychane, by to, co jest, zginęło. 1:41 Empedokles zerwał z monistycznym tłumaczeniem świata przez jedną jedyną zasadniczą materię, jak to czynili pierwsi filozofowie. Empedokles przyjął cztery jakościowo różne składniki świata, czyli cztery rodzaje materii. Każdy odrębny stan skupienia Empedokles miał za odrębny rodzaj materii (stan ognisty wydawał się wówczas stanem czwartym obok stałego, płynnego i gazowego). Owe cztery pierwotne rodzaje nazywał korzeniami wszechrzeczy ; potem utarła się nazwa żywiołów i pierwiastków. 1:41 Uznał dwie siły: miłość i niezgodę. cztery żywioły poruszane przez dwie siły - oto Empedoklejski obraz świata. 1:42 Poza ogólną teorią świata Empedokles posiadał sporo wiadomości szczegółowych o przyrodzie; niektóre były luźnymi pomysłami ale inne zastosowaniami ogólnej teorii. Szczególne uzdolnienie okazywał w ujmowaniu zjawisk biologicznych. Powstanie istot organicznych 10

11 wyobrażał sobie jako dzieło przypadku: członki połączyły się jak przypadek zdarzył, lecz wiele przypadkowych układów - głowy bez szyi i tułowia, oczy bez twarzy, postacie ludzkie z głowami wołów - nie zachowało się. 1:42 Jednym z podstawowych założeń postrzegania było dla Empedoklesa, iż postrzeganie możliwe jest tylko przy bezpośrednim zetknięciu organu zmysłowego z postrzeganą rzeczą. Założenie to zmusiło go do przyjęcia hipotezy, która znalazła potem w Grecji prawie powszechne uznanie. Mianowicie fakt, iż widzimy rzeczy odległe, tłumaczył tym, że z rzeczy oddzielają się wypływy i z oczu także, i tamte wypływy spotykają się z tymi. 1:42 Empedokles jest pierwszym myślicielem, który próbuje rozwiązać aporie eleackie i usiłuje z jednej strony ocalić zasadę, że nic nie powstaje i nie ginie, i że byt trwa zawsze, a z drugiej ocalić zjawiska, które potwierdza doświadczenie. 2:171 Jako przyczyny łączenia się i rozdzielania elementów Empedokles wprowadza miłość i nienawiść (przyjaźń i niezgodę), które pojmuje jako siły kosmiczne, a równocześnie (tak samo zresztą, jak elementy) jako bóstwa. 2:174 Obok Poematu o naturze Empedokles napisał Poemat oczyszczający, w którym bronił, koncepcji orficko-pitagorejskich i przedstawiał siebie jako ich proroka i orędownika. 2:177 Pisze: Bo ja już byłem kiedyś chłopcem, dziewczyną, rośliną, ptakiem, niemą rybą wynurzającą się z morza. 2:178 Ludzie, którzy zdołają się oczyścić (a Empedokles pokazywał reguły i przepisy tych oczyszczeń), będą się stopniowo wcielać w istoty coraz doskonalsze i wieść życie coraz bardziej szlachetne, dopóki nie uwolnią się całkowicie z cyklu narodzin i nie staną się znowu bogami pośród bogów. 2:178 Fizyka Empedoklesa jest czymś zupełnie różnym od fizyki współczesnej, a naturalizm Empedoklesa nie jest współczesnym nam materializmem. Cztery elementy Empedokles uważał za boskie i nazywał je także imionami bóstw; tak samo za boskie uważał miłość i nienawiść.... tak więc naturalizm Empedoklesa od początku ma charakter mistyczny, a z tym dobrze harmonizuje orficka mistyka Poematu oczyszczającego. 2:179 Anaksagoras z Klazomenaj (Kladzomen) Clasomenes 26,9 E [k10/k7] Anaksagoras, ur. około 500 r., zm. zapewne 428/427, był pierwszym filozofem, który osiadł w Atenach [k9/k7]. Urodził się w Klazomenach w Jonii. Dopiero jako dorosły człowiek przeniósł się do Aten, gdzie właśnie rozpoczynał się wiek złoty i gdzie odtąd przez szereg pokoleń miała być stolica filozofii. 1:43 [k10] Filozofia Anaksagorasa była współczesna filozofii Empedoklesa i oparta na tych samych założeniach. 1:43 Wytworzył w filozofii teorię analogiczną do tej, jaką prawie jednocześnie głosił Empedokles. Stanowił natomiast typ człowieka zupełnie inny niż Empedokles: bardziej trzeźwy i prosty, pozbawiony aspiracji poetyckich i politycznych, nie grający roli proroka. Chciał być tylko i wyłącznie badaczem. Żył w dobrowolnym ubóstwie, nie ceniąc innych dóbr niż umysłowe. Zaważył on w dziejach filozofii teorią ducha będącego poza światem i poruszającego świat. 1:46 W wyraźnym przeciwieństwie do Empedoklesa, Anaksagoras miał - jak by się dziś powiedziało - postawę metafizyka, nie fizyka: jego teoria ducha była śmiałym pomysłem metafizycznym, ale bez wartości dla wyjaśniania poszczególnych zjawisk. To samo dotyczy jego 11

12 teorii materii, która była śmiałą metafizyczną próbą ujęcia natury rzeczy, ale nie dawała podstawy do naukowego ich badania, a nawet wiarą swą w wierność zmysłów niweczyła zabiegi Greków ku odnalezieniu jedności wśród różnorodności i zmienności zjawisk. 1:46 Pitagorejczycy Pitagoras z Samos 27 E [k10/k7] Pitagoras żył w VI w. p, n. e.; 570 r. jest podawany jako rok jego urodzenia, a 497 jako rok śmierci. Urodził się, podobnie jak i inni filozofowie VI wieku, we wschodnich jońskich koloniach, mianowicie na wyspie Samos. Ale w wieku lat około czterdziestu opuścił Jonię, która wszczynała wówczas walkę z Persami, i po licznych podróżach osiadł w koloniach zachodnich, w Wielkiej Grecji, gdzie znalazł pomyślniejsze warunki dla rozwoju życia umysłowego. Tam też roztoczył akcję reformatorską: jako jej narzędzie w mieście Krotonie [k6/k8]założył związek zwany pod nazwą pitagorejskiego; związek ten przetrwał swego twórcę i trudno dziś podzielić sprawiedliwie zasługi między założyciela związku a późniejszych jego członków. 1:53 Późniejsi pitagorejczycy chętnie własne pomysły przypisywali założycielowi związku, chcąc je poprzeć jego autorytetem i dać im, jak to było w Grecji zwyczajem, pozory odwiecznej mądrości. W ten sposób stworzyli fikcyjną postać Pitagorasa, jako twórcy tego, co było dziełem szeregu pokoleń. 1:53 Sam Pitagoras [k10/k7] dał zapewne początek religijnym, etycznym i politycznym ideom, głoszonym przez pitagorejski związek. Mniej natomiast jest pewne, czy był także inicjatorem idei naukowych pitagoreizmu; w każdym razie nie stworzył całej nauki pitagorejskiej, która należy do późniejszej fazy w rozwoju kultury umysłowej i była dziełem wielu jednostek. 1:53 Rozwój pitagoreizmu przebiegał, zdaje się, w ten sposób: w pierwszym okresie, staropitagorejskim, za Pitagorasa i jego bezpośrednich następców w VI w., pitagoreizm miał charakter religijny i był potęgą polityczną; w drugim okresie, młodopitagorejskim, w drugiej połowie V i IV w., za Archytasa i Eudoksosa, religijna więź związku osłabła i na czoło wysunęły się zadania naukowe pitagoreizmu; temu to okresowi zawdzięcza on swe miejsce w dziejach nauki i filozofii. [Szkoła pitagorejska jest tu przykładem tego, jak wielki wpływ na rozwój dziedzin twórczych ma pole Ziemi. Pitagoras przeniósł na inne tereny bliskie sobie elementy religijnej filozofii orfickiej, zakładając w tym celu szkołę filozoficzną. Jednak już najbliższe pokolenia kontunuatorów zdryfowały w kierunku zainteresowań zgodnych z polem Ziemi - naukowych. Zarówno w przypadku miejsca szkoły, jak i miejsc urodzenia uczniów-kontynuatorów odegrała tu rolę Kategoria 6] [k10] Związek pitagorejski, choć brał czynny udział w walkach partyjnych w Grecji, nie był zasadniczo związkiem politycznym, lecz etycznym; przyłączył się do politycznej partii arystokratycznej w nadziei, że przez nią urzeczywistni swe surowe i konserwatywne hasła moralne. Były to hasła doryckie; i już w starożytności uświadamiano sobie różnicę między surowym, doryckim trybem myślenia i życia, jaki Pitagoras wprowadził w Wielkiej Grecji, a jońskim, jaki panował we wschodnich koloniach. 1:54 Z całą pewnością Pitagoras był pierwszym filozofem, który głosił naukę metempsychozy, to znaczy taką doktrynę, według której dusza musi wiele razy wcielać się na nowo w następujących 12

13 po sobie bytowaniach w ciele, nie tylko w postaci człowieka, lecz również w różnych postaciach zwierząt, po to, by odpokutować popełnioną pierwotnie winę. 2:118 Jest jednak zupełnie nieprawdopodobne, żeby - jak sądził Wilamowitz - twórcą tej doktryny był sam Pitagoras. [Dlaczego nie?, sama wymyśliłam też taką teorię mając ok. 11 lat zanim po kilku latach usłyszałam w radiu o reinkarnacji, i dziwiąc się że całe rzesze wiernych wyznają taką prymitywną hipotezę.] Obecnie wszyscy badacze zgodni są co do tego, że Pitagoras przejął ją z orfizmu, który z całą pewnością wcześniejszy jest od Pitagorasa. 2:118 Tak więc dusza jest nieśmiertelna, istnieje przed ciałem i nadal istnieje także po odłączeniu się od ciała. Związek z ciałem nie tylko nie odpowiada jej naturze, ale jest jej wręcz przeciwny. Dusza bowiem ma naturę boską i wieczną, podczas gdy każde ciało jest z natury śmiertelne i zniszczalne. Połączenie duszy z ciałem - jak powiedziano - jest karą za jakąś mroczną, pierwotną winę, którą dusza popełniła, a równocześnie jest zadośćuczynieniem za tę winę. W konsekwencji życie człowieka zostało oparte na zupełnie nowych podstawach w porównaniu z tymi, które - od Homera poczynając - świat grecki przyjmował jako pewne. 2:119 Człowiek ma żyć nie dla ciała, które jest więzieniem, niewolą duszy, miejscem, w którym ona spłaca ową pierwotną winę, ale dla duszy. 2:119 O ile jednak orfizm i pitagoreizm zgadzają się w tym, że sens życia upatrują w pozaziemskim celu eschatologicznym, a w oczyszczeniach widzą środek służący wyzwoleniu duszy z cyklu reinkarnacji i doprowadzeniu jej do ponownego połączenia się z tym, co boskie, bo ona ma boską naturę, o tyle różnią się zdecydowanie właśnie w doborze środków i sposobów uznanych za pomocne do oczyszczenia duszy. Orficy uważali, że środkami oczyszczającymi były obchody i religijne praktyki świętych misteriów (one stopniowo miały wznosić duszę aż do odczucia w sobie boga i ekstatycznego zjednoczenia się z nim), a tym samym nadal pozostali w kręgu mentalności magicznej, zdając się niemal całkowicie na cudotwórczą moc obrzędów. Pitagorejczycy natomiast za drogę oczyszczenia przede wszystkim uważali naukę. [...] Życie pitagorejskie różniło się zdecydowanie od życia orfickiego właśnie dzięki kultowi nauki, która stała się najwznioślejszym misterium, a zatem najskuteczniejszym narzędziem oczyszczenia. 2:119 W ten sposób pitagorejczycy zapoczątkowali ów typ życia, który nazwano (albo - być może - oni sami go tak nazwali) bios theoretikos, to znaczy życie kontemplacyjne. 2:120 Uczeni pitagorejscy Nazwiska pitagorejczyków mało są znane; tłumaczy się to tym, że rywalizacja i chęć wyróżnienia się osobistego [K5], typowa cecha Greków, była potępiana przez pitagoreizm. 1:55 Rozkwit naukowy szkoły przypadał na przełom V i IV w., czas tzw. młodych pitagorejczyków ; wówczas wybitnymi członkami szkoły byli Archytas z Tarentu [k6/k9] i Timaios z Lokri [k6/k7], których Platon odwiedzał we Włoszech, w następnej zaś generacji Eudoksos z Knidos (Azja mniejsza, obecnie Turcja) [k10, k11/ k6], Filolaos z Krotony (albo z Tarentu) [ur: Krotona k6/k8 albo Tarent k6/k9] i Eurytas pod koniec V w. przenieśli naukę pitagorejską do samej Grecji i założyli związek w Tebach, a jeden z ich uczniów, Ksenofil, miał także szkołę w Atenach. 1:55 Poniżej znajduje się lista pitagorejczyków z wczesnego okresu myśli pitagorejskiej o znanym miejscu urodzenia (dane zaczerpnięte ze strony internetowej 13

14 Alkmajon z Krotony [k6/k8] Amyklas z Tarentu [k6/k9] Archippos z Tarentu [k6/k9] Archytas z Tarentu [k6/k9] Arion z Lokroj [k6/k7] Brotinos z Metapontu [k6/k9] Damon Syrakuz [k6/k6] Demokedes z Krotony [k6/k8] Echekrates z Fliuntu [k8,k9 /k7] Echekrates z Tarentu [k6/k9] Echekrates z Lokroi [k6/k7] Ekfantos z Syrakuz [k6/k6] Eurytos z Krotony [k6/k8] Fantos z Fliuntu [k8,k9 /k7] Filolaos z Tarentu [k6/k9] Fintias z Syrakuz [k6/k6] Hikates z Syrakuz [k6/k6] Hippazos z Metapontu [k6/k9] (lub Krotony [k6/k8]) Hipokrates z Chios [k10/k7] Ikkos z Tarentu [k6/k9] Ion z Chios [k10/k7] Kalifon z Krotony [k6/k8] Kleinias z Tarentu [k6/k9] Ksenofilos z Chalkis [k9/k7] Likos z Tarentu [k6/k9] Lyzis z Tarentu [k6/k9] Menestor z Syberis [k6/k8] Ocellus z Lukanii [k6/k9] Opsimos z Regium [k6/k7] Permeniskos z Metapontu [k6/k9] Petron z Himery [k5/k7] Poliklet z Argos [k9 /k6,k7] N, E Proros z Cyreny [k8 /k3] Simos z Posejdonii [k5,k6 /k9] Teodor z Cyreny [k8/k3] Timajos z Lokroj [k6/k7] Na 36 pitagorejczyków 28 posiada cechy etniczne Kategorii 6, tj. 78% z nich. A więc jest to Kategoria dominująca. I ta Kategoria w przypadku matematyki i podejścia analitycznego, jak też porządkującego jest tą oczekiwaną. Całe zestawienie wygląda następująco: K3-2 K5-2 K6-28 K7-11 K8-10 K9-18 K10-2 Widać tu również pewien wpływ Kategorii 9 - ogólnie filozoficznej. 14

15 [k6] Prace naukowe, jakie uprawiano w związku pitagorejskim, dotyczyły przede wszystkim matematyki. Tak zwani pitagorejczycy zajęli się pierwsi matematyką i pchnęli ją naprzód, pisze Arystoteles. Pierwsi zaczęli opracowywać naukowo dziedzinę, którą przed nimi rachmistrze i geometrzy zajmowali się praktycznie, a kapłani - symbolicznie; pitagorejczycy umieli znaleźć drogę naukową pomiędzy symboliką a praktyką. 1:55 W geometrii odkryli dwa najważniejsze twierdzenia elementarne: o sumie kątów w trójkącie i twierdzenie noszące imię Pitagorasa, choć zapewne nie przez niego samego odkryte. Stawiali sobie również zadania konstrukcyjne, przy których rozwiązaniu powstały terminy: parabola, elipsa i hiperbola. 1:56 Zajmowali się też akustyką: w związku z muzyką, która, wedle ich wierzeń, miała moc oczyszczającą. I tu zrobili doniosłe odkrycia: najpierw, że przyczyną dźwięku jest ruch, a następnie, że dźwięki muzyczne wykazują matematyczną prawidłowość. [...] Zagadkowe zjawisko, jakim jest harmonia, otrzymało wyjaśnienie: jest stosunkiem liczbowym, powstaje dzięki liczbie. 1:56 Spekulację liczbową wprowadzili i do nauki o przyrodzie. Za ciało najdoskonalsze, bo posiadające najprostszą budowę, mieli kulę i na tej podstawie pojmowali świat jako kulę. Dookoła środka świata wyobrażali sobie szereg sfer - jako kule koncentryczne, do których przymocowane są ciała niebieskie. Ponieważ liczbę 10 uważali za najdoskonalszą, a znali tylko 5 planet, niebo gwiazd stałych, Słońce, Ziemię i Księżyc, razem 9 sfer, więc postulowali istnienie jeszcze jednej, nie znanej planety i sfery. 1:58 Przyrodnicze dociekania pitagorejczyków miały za przedmiot przede wszystkim wielkie zagadnienia budowy kosmosu. Najpierw odznaczyli się w poszukiwaniach kształtu Ziemi... Poznanie kulistości Ziemi było przewrotowym odkryciem.... Drugi pomysł tej samej zapewne generacji pitagorejczyków zrywał z dawniejszym demokrytejskim przypuszczeniem, że wszechświat wypełniony jest ziemskim żywiołem, powietrzem; twierdzili, że powietrze okala tylko Ziemię, przestrzeń zaś wszechświata jest próżnią, wypełnioną eterem. Zatem gwiazdy, poruszające się w próżni, nie mogą być poruszane przez nacisk powietrza, lecz tylko przez tkwiącą w nich samych siłę. 1:58 Odkrycia pitagorejskich uczonych szły szybko jedno za drugim. Uświadomiwszy sobie kulistość Ziemi wpadli na myśl, że Ziemia może krążyć dookoła swej osi, i nie poruszając jej centralnego miejsca we wszechświecie tłumaczyli jej ruchem osiowym zjawiska astronomiczne. Hipoteza obrotu Ziemi dookoła osi była znana, jak widzimy z Platona, koło połowy IV w. p. n. e. Wszelako przeważała wśród pitagorejczyków inna: że mianowicie Ziemia krąży dookoła idealnego środka systemu planetarnego; jest to tzw. system pitagorejski. [...] Na myśl o podwójnym ruchu Ziemi nie wpadli, niemniej do nauki Kopernika było już blisko. 1:58-59 Sprawa harmonijności świata była dla nich specjalnie drażliwa wobec dualizmu ich filozofii, który wszędzie kazał im dopatrywać się przeciwieństw. Jednak mimo te zawarte w nim przeciwieństwa mniemali, że świat jest zestrojony harmonijnie. I oni to za jego porządek i harmonię dali mu nazwę kosmosu czyli ładu. 1:59 Drugi okres filozofii starożytnej 15

16 W V wieku ośrodek życia umysłowego w Grecji przeniósł się z kolonii do ziem macierzystych: Ateny stały się stolicą greckiej kultury. Był to złoty wiek tej kultury, wiek Peryklesa, czas pokoju i bogactwa, rozkwitu cywilizacji, sztuki i nauki, czas Sofoklesa, Eurypidesa i Arystofanesa, Fidiasza i Polikleta. 1:65 Okres ten od dawna uznany jest za okres klasyczny filozofii greckiej. 1;65 Umysłowość grecka uległa w owym czasie gwałtownej przemianie; rychło wyzbyła się pierwotności i naiwności. Nie tylko zwiększyła się intensywność życia umysłowego, ale również zmienił się jego kierunek: gdy dotąd przedmiotem zainteresowania i badań Greków była głównie przyroda, teraz stał się nim człowiek i jego dzieła. Przemiana objawiła się też w filozofii, która teraz weszła w okres humanistyczny. 1:65 W poprzednim okresie brakło jeszcze nauk specjalnych obok filozofii, ona sama była generalną nauką. W tym natomiast weszły na drogę szybkiego postępu zarówno matematyka i astronomia pitagorejczyków, jak medycyna Hipokratesa, historia Tucydydesa, lingwistyka itd.; utworzyły one zasób wiedzy trudny już do objęcia przez jeden umysł i wymagały podziału pracy. 1:65 W V wieku powstał w Atenach [23,8 E k9/k7] nowy typ filozofii, zupełnie różny od dotychczasowej filozofii przyrody. Orientacja jej była humanistyczna, a zasadnicze stanowisko relatywistyczne. Przedstawicielami jej byli sofiści, wśród których najbardziej oryginalnym myślicielem był Protagoras. 1:66 Ogólnie biorąc zakresem dociekań sofistów było to, co oni sami nazywali obyczajami, a co się dziś nazywa kulturą 1:68 Sofiści byli również pierwszymi, którzy na większą skalę zajmowali się estetyką czy, ściślej mówiąc teorią sztuki. W tej dziedzinie pionierem był nie Protagoras lecz Giorgiasz. Ich teoria sztuki nie miała jeszcze tak szerokiego zakresu jak nowożytna. [...] Otóż estetyka wytworzona przez sofistów, pierwsza estetyka Grecka, była tylko teorią poezji. Inspirowana zaś była przede wszystkim przez poezję sceniczną. Operowała trzema pojęciami: naśladownictwa, iluzji i oczyszczenia. [...] Z czasem wyszły z niej trzy wielkie teorie estetyczne: jedna z nich kładła w sztuce nacisk na naśladownictwo, druga na iluzję, trzecia na wyładowanie uczuć. 1:70-71 Protagoras z Abdery 24,9 E [k9, k10 /k9] Był najbardziej filozoficznym umysłem wśród sofistów. Żył zapewne od 482 do 411r. Urodził się w Abderze. Wiele podróżował po różnych miastach greckich zgodnie ze zwyczajami wszystkich sofistów i niejeden raz przebywał w Atenach, gdzie odniósł wspaniałe sukcesy u publiczności. Był pierwszym filozofem w nowym stylu, mniej badaczem, więcej nauczycielem, 1:67, 2:247 mówcą, popularyzatorem. Pierwszy wystąpił z minimalizmem poznawczym [nieufność do wiedzy, negatywna opinia o zdolnościach poznawczych człowieka], i położył podstawy sensualizmu [prawdę poznajemy tytko przy pomocy zmysłów], relatywizmu [nie ma prawdy powszechnej, bo prawda jest dla każdego inna], praktycyzmu [użyteczność praktyczna], konwencjonalizmu [pewne prawdy są wynikiem umowy i uchodzą za obowiązujące]. Był pierwszym w Grecji filozofem-relatywistą. [...] Nie zajmował się budowaniem systemu przyrody, nie zajmował się też teologią. 1:71 Gorgiasz z Leontinoi [k5,k6 / k6,k7] 16

17 Gorgiasz urodził się w Leontinoi na Sycylii ok. 485/480 r. i żył ponad sto lat ciesząc się doskonałym zdrowiem ciała i duszy. 2:259 Podczas gdy Protagoras wychodzi od relatywizmu i na nim nadbudowuje swoją metodę antylogii, Gorgiasz, dorównujący mu prawie w sławie i zdolnościach, wychodzi ze stanowiska nihilizmu. 2:259 Napisał dzieło, w którym bronił następujących, ściśle ze sobą powiązanych tez: nie istnieje byt, to znaczy nic nie istnieje; gdyby nawet byt istniał, nie mógłby być poznany; gdyby nawet uznać, że mógłby być poznany, nie mógłby być przekazany ani wyjaśniony innym. Dowód tych trzech twierdzeń nie jest bynajmniej tylko pokazem retorycznej zręczności, jak niektórzy uważali, ale ma ściśle określony cel; wykluczyć w sposób radykalny możliwość istnienia albo osiągnięcia, a w każdym razie wyrażenia obiektywnej prawdy. 2: [Warto tu przedstawić fragment tekstu Gorgiasza, w którym roztrząsa dylematy związane z dualizmem psychofizycznym, które to zagadnienie było dla mnie punktem wyjścia w poznawaniu istoty Kategorii:] Nie jest możliwe przedstawić sobie myślą koloru, lecz trzeba go zobaczyć, ani dźwięku, lecz trzeba go usłyszeć. A nawet jeśli można poznać i powiedzieć, to wszystko, co się poznaje, to w jakiż sposób ten, kto to słyszy, potrafi sobie pojęciowo przedstawić ten sam przedmiot? Nie jest bowiem możliwe, aby ta sama pomyślana rzeczywistość znajdowała się równocześnie w dwu oddzielonych od siebie podmiotach: jedno bowiem byłoby dwoma. A przyjąwszy nawet - mówi - że ta sama pomyślana rzeczywistość znajdowałaby się w wielu podmiotach, nic nie zmusza, żeby ukazała im się jako podobna, ponieważ oni nie pod każdym względem są do siebie podobni, ani też nie znajdują się w takim samym stanie. Z drugiej strony, nawet ten sam podmiot w sposób oczywisty nie doświadcza podobnych postrzeżeń w tym samym czasie, ale postrzeżenia słuchowe różne od wzrokowych, a także w sposób różny obecnie i w przeszłości. Tak więc z trudnością jeden mógłby mieć postrzeżenia identyczne z postrzeżeniami drugiego. 2:264 W ten sposób rozbrat między bytem i myślą staje się równie radykalnym rozejściem między słowem, myślą i bytem. 2:264 Sekstus Empiryk w ten sposób streszcza stanowisko Gorgiasza: Jeśli prawdą jest, że są rzeczy pomyślane, które nie istnieją, to prawdą jest także odwrotność, to znaczy, że byt nie jest przedmiotem myśli; a wyrażając to jeszcze krócej Jeśli przedmioty myślenia nie są czymś istniejącym, byt nie jest przedmiotem myślenia. 2:263 [k7] Sztuka, tak samo jak retoryka, zmierza nie do prawdy, ale do poruszenia uczuć. Jednak podczas gdy retoryka, poprzez poruszenie uczuć chce osiągnąć cele praktyczne, dążąc do wywołania przekonań i opinii odnośnie do zagadnień etycznych, społecznych i politycznych, sztuka ma na oku cele nie tylko teoretycznie, ale i praktycznie bezinteresowne. 2:269 Sokrates z Aten [k9/k7] 38,0 N, 23,75 E Sokrates ( ) urodził się w Atenach i w Atenach spędził całe swe życie. Był człowiekiem, w którym myśliciel w nierozerwalny sposób zespolił się z działaczem. Gdy tego wymagały potrzeby kraju, służył jako żołnierz i jako urzędnik - prytan; podczas wojny dawał 17

18 dowody męstwa, podczas pokoju - rozwagi i odwagi cywilnej, występując sam jeden przeciw roznamiętnionemu tłumowi. Na ogół jednak nie brał udziału w sprawach państwowych; całkowicie bowiem poświęcił się działalności nauczycielskiej.. 1:72 Działanie jego polegało na tym, że uczył ludzi cnoty, a ściślej mówiąc uczył ich rozumu, aby przez to doprowadzić do cnoty. 1:72 Zyskał popularność, ale popularność jego nie była połączona z uznaniem. Ogół widział w nim tylko dziwaka; przeciętny Ateńczyk nie traktował na serio człowieka, który zaprząta sobie głowę cudzymi sprawami, a nie może się zdobyć na nowy płaszcz. 1:72 Pism nie zostawił uczył tylko ustnie. Pracował na dwóch tylko polach: na polu etyki oraz logiki, którą uważał za niezbędną dla etyki. 1:73 [k7] Ksenofont mówi: Sokrates nie rozprawiał o naturze wszechrzeczy tak, jak czyni większość filozofów, ani nie dociekał, jak powstał tak zwany w języku sofistów kosmos, ani pod działaniem jakich koniecznych przyczyn zachodzą wszelkie zjawiska na niebie. Przeciwnie, jasno dowodził, że kto zaprząta sobie głowę takimi sprawami, jest głupcem. 2:311 Nie wiemy, czy Sokrates przestał studiować filozofów przyrody i uczęszczać do ich szkół stopniowo, czy też na skutek nagłego przełomu, chociaż bardziej prawdopodobne wydaje się pierwsze przypuszczenie. W każdym razie jest pewne (i o tym należy zawsze pamiętać), że Sokrates w jakimś momencie swego duchowego rozwoju ostrym cięciem odrzucił owe doświadczenia z filozofią przyrody i wszystko, co się z tym wiązało, nie podejmując żadnej próby znalezienia wyjścia pośredniego czy przezwyciężenia. 2:314 Tak więc Sokrates wszystkie swoje zainteresowania przeniósł całkowicie z przyrody na człowieka i dopiero w tym momencie rozpoczął swoje nauczanie w Atenach. 2:314 Ksenofont dodaje: Sam natomiast zawsze, kiedy rozważał sprawy ludzkie, starał się zbadać, czym w swej istocie jest pobożność, a czym bezbożność, czym piękno, a czym brzydota, czym sprawiedliwość, a czym niesprawiedliwość, czym rozsądek, a czym szaleństwo, czym męstwo, a czym tchórzostwo, czym państwo, a czym mąż stanu, czym władza nad ludźmi, a czym władca i podobnie rozprawiał o istocie innych rzeczy. 2:315 Czym jest człowiek? Dopiero odpowiedź Sokratesa jest niedwuznaczna: człowiekiem jest jego dusza, ponieważ dusza jest tym, co odróżnia człowieka od każdej innej rzeczy. 2:316 Dla Sokratesa dusza jest naszą myślącą i działającą świadomością, naszym rozumem i siedliskiem naszej aktywności myślenia i działania etycznego. Krótko mówiąc, dla Sokratesa dusza jest świadomym ja, jest intelektualną i moralną osobowością. 2:317 Taka koncepcja duszy niemal nie występowała przed Sokratesem. 2:318 Całą naukę Sokratesa można streścić w tych zbieżnych co do treści zdaniach: poznać samych siebie i troszczyć się o siebie samych. A poznanie samego siebie nie oznacza poznania swego imienia ani swego ciała, ale zwrócenie się ku swemu wnętrzu i poznanie swojej duszy. Tak samo troska o siebie nie oznacza już troski o swoje ciało, lecz troskę o swoją duszę. 2:319 Czym jest cnota? Odpowiedź Sokratesa jest dobrze znana: cnota (wszystkie cnoty razem i każda z osobna) jest wiedzą, czyli poznaniem, a przeciwieństwo cnoty, czyli wada jest brakiem wiedzy i poznania, to znaczy ignorancją. 2:326 W ten sposób Sokrates dokonuje przewrotu na tradycyjnej skali wartości, której trzymali się dotąd wszyscy Grecy, i której w zasadzie nie naruszyli także sofiści. Podstawowe wartości tradycyjne wiązały się bowiem głównie z ciałem: życie, zdrowie, tężyzna fizyczna, piękno, albo też z dobrami zewnętrznymi lub związanymi ze stroną zewnętrzną człowieka: bogactwo, władza, 18

19 sława i im podobne. Tymczasem wyraźne przyznanie duszy hierarchicznej wyższości w stosunku do ciała oraz utożsamienie prawdziwego człowieka z duszą, a nie z ciałem, pociągało za sobą jeżeli nie całkowite odrzucenie, to przynajmniej przesunięcie na drugi plan owych wartości fizycznych i zewnętrznych oraz idące za tym wysunięcie na plan pierwszy wewnętrznych wartości duszy, a w szczególności wartości wiedzy, która je wszystkie w sobie łączy. 2:327 Lektura niektórych tekstów może wywołać wrażenie, że Sokrates po prostu całkowicie odrzucił dobra i wartości tradycyjne. Tak jednak nie jest. [...] Sokrates, ponieważ nie pojmował ciała jako przeciwieństwa duszy, mógł jeszcze w pewnym stopniu przychylnie oceniać tradycyjne wartości, pod warunkiem, że były one podporządkowane duszy i znajdowały się pod jej kontrolą i panowaniem. 2:328 Według niego cnota nie jest i być nie może zwykłym dostosowaniem się do obyczajów, zwyczajów, ani nawet do ogólnie uznanych przekonań; ona musi być czymś umotywowanym racjonalnie, opartym na poznaniu i poznawczo uzasadnionym. I w tym znaczeniu Sokrates mówi po prostu, że cnota jest poznaniem. Oczywiście nie jakimkolwiek poznaniem, nie jest - na przykład - poznaniem, na którym opierają się rozmaite techniki czy sztuki, ale poznaniem najważniejszym i najwznioślejszym: wiedzą o tym, czym jest człowiek, i o tym, co jest dla człowieka dobre i pożyteczne (dzisiaj powiedzielibyśmy: o najwyższych wartościach etycznych). 2:332 Szczególnie odkrywcze okazuje się pojęcie panowania nad sobą, wyraźnie nazwane największym dobrem dla człowieka. 2:335 Enkrateia jest panowaniem nad sobą w stanach przyjemności i bólu, w trudnościach, w naporze impulsów i namiętności. Jednym słowem jest panowaniem nad swoją zwierzęcą naturą.... Zaszczepienie enkrateia w duszy oznacza uczynienie duszy panią ciała, rozumu, panem instynktów. 2:336 Czym właściwie różni się człowiek oddany rozkoszom zmysłowym (który nie panuje nad sobą) od nierozumnego zwierzęcia? Później tezę tę wyraził w bardzo uszczypliwy sposób także Platon, sugestywnie porównując człowieka, który zupełnie nie panuje nad sobą, do charadriosa, bardzo żarłocznego dzikiego ptaka, który według wyobrażeń starożytnych bez wytchnienia równocześnie żarł i wydalał. Jest jednak jeszcze coś więcej, Sokrates wyraźnie utożsamiał wolność z enkrateia. Czyniąc to ukazał zupełnie nową perspektywę. Przed nim bowiem wolność była rozumiana niemal wyłącznie w sensie prawnym i politycznym; od Sokratesa natomiast nabiera znaczenia moralnego: wolność jest panowaniem natury rozumnej nad zwierzęcą. 2:337 [Przedłużeniem tego myślenia w przyszłości będzie katolicki pogląd, że wolność to wolność od wyrzutów sumienia. A idąc dalej można tu być może skojarzyć też wolność realizacji pozytywnych cech Kategorii.] Panowanie nad sobą (enkrateia) jest panowaniem nie woli, ale panowaniem rozumu i poznania nad podnietami zmysłowymi. Wolność (eleutheria) nie jest wolną wolą, wolnością chcenia, ale wolnością logosu, czyli zdolnością rozumu do narzucenia swoich wymogów wymogom zwierzęcej natury ludzkiej. 2:340 Inaczej rzecz się przedstawia, jeśli idzie o szczęście, grecką eudaimonia. Bezdyskusyjne jest to, że Sokrates dążył do osiągnięcia szczęścia, i że jego filozofowanie chciało nauczyć ludzi być naprawdę szczęśliwymi. Sokrates zatem jest zdecydowanie eudaimonistą: zresztą eudaimonistami byli wszyscy filozofowie greccy. Dopiero po Kancie da się pomyśleć naukę etyczną, która w jakiejś mierze nie byłaby edajmonistyczna. 2:343 Powiedzenie jednak, że Sokrates jest eudajmonistą i że uczył, jak osiągnąć eudaimonia, nic nie znaczy, dopóki się nie uściśli, w czym upatrywał szczęście. Aby to jednak ustalić, trzeba odwołać 19

20 się znowu do psyche i jej arete. Szczęścia nie dają bowiem ani dobra zewnętrzne, ani dobra ciała, ale dają je dobra duszy, czyli udoskonalenie duszy za pośrednictwem cnoty, która jest poznaniem i wiedzą. Udoskonalenie duszy cnotą (poznaniem) oznacza dla człowieka - jak widzieliśmy - urzeczywistnienie najprawdziwszej jego natury, bycie w pełni sobą, pełną akceptację siebie, i to właśnie prowadzi człowieka do szczęścia. 2:343 [znów nasuwa się skojarzenie z realizacją dominującej Kategorii] Zdolności parapsychiczne W głównym punkcie oskarżenia skierowanego przeciw Sokratesowi (to znaczy w związku z oskarżeniem o to, że nie wierzy w bogów, w których wierzy państwo, a właściwie na dowód tego) stwierdzano, że Sokrates wprowadzał nowe daimonia, które oskarżyciele rozumieli jako nowe bóstwa. Użyty termin bardzo jasno wskazuje, że oskarżyciele odwołali się do faktu, iż Sokrates wielokrotnie twierdził, że w bardzo określonych okolicznościach dostrzegał w sobie boskie i nadnaturalne zjawisko, które właśnie określał mianem daimonion. 2:361 Oto co Platon każe powiedzieć Sokratesowi w Obronie: To pochodzi stąd, że jekeście to nieraz ode mnie słyszeli, mam jakieś bóstwo, jakiegoś ducha, o czym i Meletos na żart w swoim oskarżeniu pisze. To u mnie tak już od chłopięcych lat: głos jakiś się odzywa, a ilekroć się zjawia, zawsze mi coś odradza, cokolwiek bym przedsiębrał, a nie doradza nigdy. 2:361 Ilekroć Platon porusza sprawę sokratejskiego daimonion, zawsze powtarza: chodzi o jakiś znak lub głos, o którym Sokrates wyraźnie mówił, że jest głosem Boga, to znaczy głosem, który dochodził do niego od Boga. Ksenofont mówi to samo, a różni się od Platona jedynie tym, że utrzymuje, iż daimonion miał mówić Sokratesowi nie tylko, czego nie ma czynić, lecz także pozytywnie podpowiadał, co czynić powinien. Jasne jest zatem, że Sokrates uważał daimonion za pewnego rodzaju boskie objawienie, które zostało mu dane, za zupełnie wyjątkowy przywilej udzielony mu przez bóstwo, jednym słowem za doświadczenie, które w jakiś sposób wykraczało poza granice tego co ludzkie. 2:361 Daimonion nie ma nic wspólnego z kręgiem prawd filozoficznych. Boski głos bynajmniej nie objawia Sokratesowi mądrości ludzkiej, ani też nie poddaje mu żadnego z ogólnych czy szczegółowych twierdzeń jego etyki. Według Sokratesa zasady filozoficzne czerpią swoją moc wyłącznie z logosu, a nie z boskiego objawienia. 2:364 Po wykluczeniu dziedziny filozofii, a także dziedziny samego podstawowego wyboru etycznego życia Sokratesa, pozostaje jedynie dziedzina szczególnych działań i zdarzeń w życiu Sokratesa. I dokładnie do tej właśnie dziedziny odsyłają wszystkie teksty dotyczące sokratejskiego daimonion, jakimi dysponujemy. Boski znak zabraniał raz po raz wykonywania określonych działań (oddalania się z jakiegoś miejsca, przejścia przez rzekę, włączania do swego grona pewnych osób), i nie podjęcie tych działań okazywało się później bardzo pożyteczne. Najbardziej ważkim zakazem, jaki głos boży skierował do Sokratesa, był bez wątpienia zakaz czynnego zajmowania się polityką. 2:364 [Mamy tu do czynienia z odpowiednikiem Jungowskiego Filemona, czy innych doradców duchowych jakimi dysponują niektórzy wyjątkowi ludzie. Jest to zdolność parapsychiczna związana z K7] Arystyp z Cyreny [k8/ k2,k3] 21,8 E, 32,8 N Arystyp z Cyreny żył od ok. 435 do 366 r. p.n.e. 20