Formy ochrony przyrody w Polsce. i Unii Europejskiej.

Transkrypt

1 Formy ochrony przyrody w Polsce i Unii Europejskiej. Jakub Jagiełło 1. WSTĘP Ochrona środowiska jest bardzo waŝna dla utrzymania dalszej egzystencji róŝnych form Ŝycia na Ziemi. To od Naszej dalszej opieki nad Matką Ziemią będzie zaleŝeć nasze zdrowie oraz Ŝycie następnych pokoleń. Powinniśmy nie tylko chronić, ale takŝe stwarzać dogodne warunki do odbudowania kruchego i jednocześnie istotnego dla człowieka środowiska. Powstanie dziury ozonowej, kwaśnych deszczów, spadek bioróŝnorodności, skaŝenie wody i gleby, zanieczyszczenie powietrza oraz wiele innych negatywnych czynników wpływających na pogorszenie środowiska naturalnego, wymusiło na Człowieku szukania ratunku przed tymi zagroŝeniami, do których w największym stopniu sam się przyczynił. Masowa industrializacja i urbanizacja, spełnienie nieograniczonych potrzeb konsumpcyjnych oraz coraz większe zapotrzebowanie na surowce naturalne np. ropę naftową, węgiel, gaz ziemny; sprawiły, Ŝe środowisko posiada bardzo małe szanse na zregenerowanie swojej energii i przywrócenia właściwej równowagi przyrodniczej. Pojedyncze działania, na rzecz ochrony przyrody, podejmowane były na świecie juŝ w XIX w. ale dopiero w latach 70-tych XX w. nastąpiło oŝywienie świadomości przyrodniczej człowieka i ujęcie problemów ochrony środowiska w polityce ekonomicznej wielu państw. Na róŝnorodnych Konwencjach przedstawiano najwaŝniejsze cele i zadania ogólnonarodowej ochrony środowiska. Opracowano programy oraz uchwalano wiele dyrektyw i rozporządzeń, wymuszających na rządach poszczególnych państw, działania mające chronić środowisko. O ile duŝe zainteresowanie Unii Europejskiej ochroną środowiska sięga lat 70 o tyle w Polsce stan ten uległ zmianie dopiero w latach 90, mimo iŝ pierwszą ustawę o ochronie przyrody uchwalono w naszym kraju juŝ w 1934 roku. 1

2 2. FORMY OCHRONY PRZYRODY W POLSCE Prawnymi formami ochrony przyrody w Polsce według hierarchii ich waŝności, są: a) parki narodowe b) parki krajobrazowe c) obszary chronionego obszaru d) obszary NATURA 2000 e) pomniki przyrody f) stanowiska dokumentacyjne g) uŝytki ekologiczne h) zespoły przyrodniczo-krajobrazowe i) ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów Parki narodowe stanowią najwaŝniejszą i obok rezerwatów przyrody najstarszą formę prawnej ochrony przyrody w Polsce, jak równieŝ na świecie. Jest to obszar wyróŝniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niŝ ha, na którym ochronie podlega cały zasób przyrody oraz walory krajobrazowe. Podstawowym celem ich tworzenia jest: zachowanie róŝnorodności biologicznej, zasobów i składników przyrody, przywrócenie właściwego stanu środowiska oraz odtworzenie zniekształconych siedlisk przyrodniczych, roślinnych, zwierzęcych i siedlisk grzybów. Parki narodowe są państwowymi jednostkami budŝetowymi a ich tworzenie i likwidacja następuje w drodze rozporządzenia Rady Ministrów. Rezerwaty przyrody to kolejna forma tzw. ochrony obszarowej, obejmująca obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, siedliska roślin, zwierząt i grzybów, a takŝe wyróŝniające się, wartościowe twory i składniki przyrody nieoŝywionej. Tworzenie i likwidacja rezerwatów przyrody następuje w drodze rozporządzenia wojewody. Parki krajobrazowe (prawnie ustanowione dopiero w ustawie z 1991r.) obejmują obszary chronione ze względu na ich wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównowaŝonego rozwoju. RównieŜ tworzone i likwidowane przez wojewodę po uzgodnieniu z właściwą radą gminy. Obszar chronionego krajobrazu to teren chroniony za względu na wyróŝniający się krajobraz o zróŝnicowanych ekosystemach, wartościowy ze względu na moŝliwość 2

3 zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. Wyznaczanie obszaru następuje w drodze rozporządzenia wojewody. Obszary NATURA 2000 to najnowsza (ujęta dopiero w ustawie z 2004r.) forma ochrony obszarowej w Polsce. Jej wprowadzenie związane jest z wejściem naszego państwa do Unii Europejskiej. Tryb tworzenia obszarów Natura 2000 wynika bezpośrednio z przepisów prawa wspólnotowego. Ogólnie moŝna stwierdzić, Ŝe są to obszary specjalnej ochrony ptaków i obszary specjalnej ochrony siedlisk. Ich sytuacja jest swoista, gdyŝ mogą występować na obszarze juŝ istniejącej innej formy ochrony przyrody lub być chronionym wyłącznie jako obszar Natura Specyficzne jest równieŝ samo wyznaczanie poszczególnych rodzajów obszarów Natura Obszary specjalnej ochrony ptaków, wyznacza samodzielnie polski minister ds. środowiska, przekazując listę tych obszarów Komisji Europejskiej. Rozporządzenie Ministra Środowiska z 21 lipca 2004 roku w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków wyznacza 72 takie obszary o łącznej powierzchni 3312,8 tys. ha, w tym obszary lądowe na powierzchni 2433,4 tys. ha, co stanowi 7,8% terytorium kraju. Natomiast tryb wyznaczania specjalnych obszarów ochrony siedlisk jest odmienny. Minister ds. środowiska, po uzyskaniu zgody Rady Ministrów, przekazuje projekt listy takich obszarów Komisji Europejskiej. Dotychczas Polska zaproponowała 184 specjalne obszary ochrony siedlisk o łącznej powierzchni 1171,6 tys. ha, co stanowi 3,6% terytorium kraju. Jednak do Komisji Europejskiej zgłoszony został w ostatnim czasie równieŝ projekt dodatkowych obszarów siedlisk tzw. Shadow List (lista cieni). Pomniki przyrody i stanowiska dokumentacyjne są to formy ochrony indywidualnej (obiektowej). Przy czym pomniki przyrody to pojedyncze elementy przyrody Ŝywej lub nieoŝywionej albo ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej wyróŝniającymi się od innych tworów, np.: okazałe drzewa, krzewy, źródła, wodospady, wywierzyska, skały, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Natomiast stanowiska dokumentacyjne to waŝne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowanie formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub elementów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmentów eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych a takŝe miejsca występowania kopalnych szczątków roślin i zwierząt. UŜytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe zaliczane są równieŝ do indywidualnych form ochrony, chociaŝ ze względu na ich charakter mogłyby być zaliczone do form ochrony obszarowej. UŜytki ekologiczne to pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania róŝnorodności biologicznej naturalne zbiorniki wodne, kępy 3

4 drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieuŝytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnaŝania lub miejsca sezonowego przebywania. Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi są fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne. Ustanawianie form ochrony indywidualnej następuje w drodze rozporządzenia wojewody albo w drodze uchwały zainteresowanej rady gminy. Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt a od niedawna równieŝ grzybów ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk, gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagroŝenia i zagroŝonych wyginięciem oraz objętą ochroną na podstawie umów międzynarodowych, a takŝe zachowanie bioróŝnorodności gatunkowej i genetycznej. W celu ochrony ostoi i stanowisk mogą by wyznaczone strefy ochrony. Rośliny, zwierzęta i grzyby gatunków zagroŝonych wyginięciem w środowisku przyrodniczym podlegają ochronie w ogrodach zoologicznych, ogrodach botanicznych lub bankach genów. W Polsce do 1970 roku obowiązywały dwie przestrzenne formy ochrony przyrody: parki narodowe i rezerwaty przyrody, które stanowiły 0,45% powierzchni kraju. WzmoŜony ruch turystyczny na terenie utworzonych wówczas 11 parków narodowych wymusił na Państwowej Radzie Ochrony Przyrody rozszerzenia ochrony na inne tereny. Stworzono więc Projekt Ochrony Krajobrazu w Polsce przewidujące wprowadzenie dwóch nowych form w postaci parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu. Wyodrębniono ze środowiska regiony, w których znajdują się ekosystemy reprezentujące dany krajobraz, ze zwróceniem szczególnej uwagi na te najmniej zmienione i najmniej zagroŝone zanieczyszczeniem, a mające wartość ze względu na występowanie organizmów stanowiących zasoby genetyczne. Przełomowym momentem w ewolucji form ochrony przyrody moŝna uznać: rozszerzenie celów wprowadzania nowych form ekologicznych na terenie kraju i kontynentu oraz uznanie konieczności systemowego podejścia do ochrony przyrody i krajobrazu traktując wprowadzane formy ochrony jako elementy nawzajem się uzupełniające. Wieloprzestrzenne formy ochrony przyrody tj. parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe oraz obszary chronionego krajobrazu tworzą krajowy system obszarów chronionych. System ten stanowi układ przestrzenny wzajemnie uzupełniających się form ochrony przyrody, łączonych korytarzami ekologicznymi (obszar pomiędzy dwoma lub 4

5 wieloma obszarami chronionymi, niezabudowany, umoŝliwiający migracje roślin i zwierząt). Jest to waŝne z punktu widzenia dostosowywania do prawa Unii Europejskiej pozwala powiązać tworzony w Polsce juŝ od dłuŝszego czasu krajowy system obszarów chronionych z ideą sieci obszarów chronionych, w szczególności sieci "Natura 2000". Wskazanie na konieczność łączenia ze sobą poszczególnych elementów systemu jest właśnie odwołaniem się do podstaw tworzenia takich sieci. Według stanu prawnego na dzień r. w Polsce utworzonych było 22 parków narodowych (ok. 307 tys. ha - 1,0 % pow. kraju), 1269 rezerwatów przyrody (ok. 144 tys. ha - 0,5 % pow. kraju), 119 parków krajobrazowych (ok. 2532,0 tys. ha - 8,1 % pow. kraju), obszarów chronionego krajobrazu (ok. 7228,2 tys. ha - 21,9 % pow. kraju). Ponadto innymi formami ochrony przyrody objęto ok. 0,3 % powierzchni. Obszary prawnie chronione zajmują obecnie 32,5 % powierzchni Polski. Doświadczenia ostatnich lat pokazują, Ŝe w miarę coraz lepszego rozpoznania walorów środowiska i stanu ich zagroŝenia, pojawiały się nowe argumenty na rzecz obejmowania ochroną kolejnych terenów bądź teŝ nadawania wyŝszej rangi ochrony. Na przykład wiele nowych parków narodowych powstało na bazie wcześniejszych parków krajobrazowych, a parków krajobrazowych na bazie wcześniej wyznaczonych obszarów chronionego krajobrazu. MoŜna stwierdzić, Ŝe obecnie przewaŝa kierunek ochrony przyrody polegający na kontynuacji obejmowania róŝnymi formami ochrony coraz to nowych obszarów i obiektów wraz z wprowadzaniem ograniczeń w stosunku do róŝnych rodzajów działalności gospodarczej. Ograniczenia te powodowane są obserwowaną degradacją środowiska w wyniku prowadzonej działalności gospodarczej. Wskazuje się w ten sposób na błędy w gospodarowaniu i nieprzestrzeganie praw przyrody. W przyszłości naleŝy oczekiwać, Ŝe kaŝdorazowo będzie następowało dostosowanie prowadzonej działalności gospodarczej do istniejących uwarunkowań środowiska, a więc zgodnie z zasadami zrównowaŝonego rozwoju. 3. FORMY OCHRONY ŚRODOWISKA W UE Jednym z najwaŝniejszych przedsięwzięć w dziedzinie ochrony przyrody w Unii Europejskiej jest stworzenie spójnej Europejskiej Sieci Ekologicznej specjalnych obszarów ochrony pod nazwą NATURA

6 Podstawę ku temu tworzą dwie dyrektywy europejskie: - Dyrektywa Rady 92/43/EWG z 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej flory i fauny, zwana dyrektywą siedliskową lub habitatową, - Dyrektywa Rady 79/409/EWG z 2 kwietnia 1979r. w sprawie ochrony dzikich ptaków, zwana popularnie dyrektywą ptasią. Unia Europejska jako jeden z głównych celów w zakresie ochrony środowiska określiła zatrzymanie degradacji bioróŝnorodności oraz ochronę i przywrócenie ekosystemów obszarów przyrodniczych do 2010r. Uznano jednak, Ŝe ochrona przyrody jest wtedy skuteczna, gdy obejmuje całą przestrzeń środowiska przyrodniczego, a nie tylko pojedyncze elementy. Sprzyja to rozwojowi idei wielkoprzestrzennych systemów ochrony przyrody, która znalazła swoje odzwierciedlenie w dokumencie przyjętym w 1995r. w Sofii tj. Paneuropejskiej Strategii RóŜnorodności Biologicznej i Krajobrazowej. Strategia ta słuŝy tworzeniu spójnego przestrzennie, europejskiego systemu ekologicznego, a efektem jej realizacji było opracowanie programu Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA Program NATURA 2000 stwarza szansę skutecznej ochrony przyrody, poniewaŝ w Unii Europejskiej obowiązują standardy prawne, których przestrzeganie jest konsekwentnie kontrolowane. Wyznaczone są równieŝ zasady ochrony przyrody, a takŝe mechanizmy jej finansowania. Program ten nie zakłada ograniczeń rozwoju gospodarczego, lecz jego realizację przy zachowaniu standardów i mechanizmów ochrony przyrody. Natura 2000 nie ma zastąpi krajowych systemów ochrony przyrody, ale ma je uzupełniać o określone obszary, które wpłynąć mogą na zachowanie dziedzictwa przyrodniczego w skali kontynentu. Obszary, które znajdują się w sieci NATURA 2000 mogą być bardzo zróŝnicowane od duŝych parków narodowych będących własnością państwa po niewielkie fragmenty terenów prywatnych. Sieć NATURA 2000 obejmuje: obszary specjalnej ochrony ptaków wyznaczony zgodnie z przepisami prawa Unii Europejskiej do ochrony populacji dziko występujących ptaków jednego lub wielu gatunków, w którego granicach ptaki mają korzystne warunki bytowania w ciągu całego Ŝycia, w dowolnym jego okresie albo stadium rozwoju. specjalne obszary ochrony siedlisk wyznaczony w celu trwałej ochrony siedlisk przyrodniczych lub populacji zagroŝonych wyginięciem gatunków roślin lub zwierząt lub w celu trwałej ochrony siedlisk przyrodniczych lub właściwego stanu ochrony tych gatunków 6

7 Program NATURA jest waŝny dla obszaru Unii Europejskiej i ma na celu stymulowanie rozwoju krajowych sieci ekologicznych i powiązanie ich z Siecią Europejską. Inną waŝną inicjatywą jest tworzenie ogólnoeuropejskiej sieci ochrony przyrody pod nazwą EECONET. Sieć NATURA 2000 ma składać się z obiektów zawierających naturalne siedliska i gatunki objęte dyrektywami, natomiast EECONET ma na celu zintegrowanie w jeden wspólny system istniejących obszarów chronionych w poszczególnych krajach europejskich. EECONET ma prowadzić do: - opracowania mapy ekologicznej dla całej Europy - opracowania strategii ochrony przyrody najmniej przekształconych obszarów w Europie - zachowania obszarów waŝnych dla migracji zwierząt - lepszej ochrony gatunków i siedlisk - opracowania przestrzennej struktury sieci obszarów najbardziej naturalnych EECONET składa się z: obszarów węzłowych korytarzy ekologicznych obszarów wymagających unaturalnienia 4. PODSUMOWANIE. Jedną z najwaŝniejszych form ochrony przyrody na świecie stanowi wyodrębnienie obszarów chronionych. Znajduje to potwierdzenie w wielu przedsięwzięciach międzynarodowych. Do najwaŝniejszych z nich moŝna zaliczyć działalność Światowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN). To właśnie IUCN zaproponowała przyjęcie ośmiu kategorii obszarów chronionych, z czego pięć zostało uznane przez Organizację Narodów Zjednoczonych (ONZ). Prawne formy ochrony przyrody na świecie mniej więcej pokrywają się z polskim i europejskim ustawodawstwem. W przeciwieństwie jednak do wyliczenia zaproponowanego przez IUCN, ochrona obszarowa w Polsce nie obejmuje pomników przyrody, które zalicza się do ochrony indywidualnej oraz ochrony gatunków i ich siedlisk. Ponadto unormowania polskie nie znają pojęcia obszarów czynnej ochrony zasobów przyrodniczych. JednakŜe, patrząc na cele ustanowienia tego obszaru, moŝna mniemać, iŝ jest to pojęcie zbliŝone do pojęcia: parków krajobrazowych, które funkcjonuje w polskim porządku prawnym. Na uwagę zasługują rezerwaty biosfery. Koncepcja ich utworzenia nie opiera się na umowie międzynarodowej, ale na międzynarodowym programie badawczym, realizowanym 7

8 w ramach celów i załoŝeń tzw. programu Człowiek i Biosfera. Znaczenie rezerwatów biosfery jest ogromne, poniewaŝ stanowią one naturalne obszary i są reprezentowane dla wielkich sfer biogeograficznych róŝnych typów ekosystemów. Z obszary Polski w Międzynarodowej Sieci Rezerwatów Biosfery znajduje się rezerwat Jeziora Łuknajno oraz Parki Narodowe: Babiogórski, Słowiński, Białowieski, Bieszczadzki, Karkonoski i Tatrzański. Inicjatywa ta stanowi dowód na to, Ŝe potrzebne jest sięganie do form ochrony obszarowej, która stanowi jedną z najwaŝniejszych form ochrony przyrody nie tylko na szczeblu krajowym, ale takŝe w skali międzynarodowej 8

9 BIBLIOGRAFIA: - Natura 2000 w Euroregionie Nysa, red. A. Zielińska, wyd. Jelenia Góra USTAWA z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz.U. z 2004 r. Nr 92, poz Rozdział 2 - Formy ochrony przyrody - Nowelizacja ustawy o ochronie przyrody z grudnia 2004r. Uprawnienia samorządów i organizacji ekologicznych. Tekst M. Bar z Centrum Prawa Ekologicznego - Podstawy ochrony przyrody. Stan i perspektywy ochrony przyrody w Polsce Tekst E. Gackiej-Grzesikiewicz z Instytutu Ochrony Środowiska - Internetowa Encyklopedia Wikipedia ( - Portal internetowy Polska.pl ( Polska Przyroda > Ochrona przyrody > Przepisy i formy ochrony - Międzynarodowe Prawo Ochrony Środowiska, Janina Ciechanowicz-McLean. Wyd Warszawa : Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis,