MONITORING ZAWODÓW DEFICYTOWYCH I NADWYŻKOWYCH

Transkrypt

1 PRIORYTET 2 WZMOCNIENIE ROZWOJU ZASOBÓW LUDZKICH W REGIONACH DZIAŁANIE 2.1 ROZWÓJ UMIEJĘTNOŚCI POWIĄZANY Z POTRZEBAMI REGIONALNEGO RYNKU PRACY I MOŻLIWOŚCI KSZTAŁCENIA USTAWICZNEGO W REGIONIE MONITORING ZAWODÓW DEFICYTOWYCH I NADWYŻKOWYCH Raport wstępny Ryszard Marszowski Konrad Tausz Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Społecznego oraz budżet Państwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego

2 Raport współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Społecznego oraz budżet Państwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego w związku z realizacją projektu nr Z/2.02/I/2.1/24/05 Regionalne badanie rynku pracy Partner Wiodący: Dolnośląska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. ul. Wysockiego 10, Wałbrzych tel , darr@darr.pl Pozostali Partnerzy: Główny Instytut Górnictwa Pl. Gwarków 1, Katowice tel Dolnośląskie Centrum Informacji Zawodowej i Doskonalenia Nauczycieli Rynek 6, Wałbrzych Tel centrum@ciz.walbrzych.pl Koordynatorzy Projektu : Mariola Stanisławczyk Małgorzata Jeżewska Konrad Tausz Dorota Kwiatkowska Ciotucha 2-

3 Spis treści: 1. Uwagi wprowadzające Inwestowanie w rozwój zasobów ludzkich kluczem do poprawy konkurencyjności Przesłanki lokalnych przemian gospodarczych a rozwój zasobów pracy Monitoring zawodów deficytowych i nadwyżkowych jako metoda zbliżania edukacji do świata pracy Wybrane przykłady aplikacji monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych Rynek pracy aglomeracji wrocławskiej. Stan i perspektywy Analiza i diagnoza wybranych obszarów gospodarczych i społecznych powiatu katowice na rzecz ZPORR Absolwenci szkół średnich zawodowych na lokalnym rynku pracy powiatu kwidzyńskiego. Ocena stanu i przyszłe losy Rynek pracy powiatu zawierciańskiego. Wielowymiarowa analiza popytu na pracę i podaży zasobów pracy Kierunki rozwoju lokalnego rynku pracy powiatu cieszyńskiego do 2005 roku. Analizy wielowymiarowe i prognozy ostrzegawcze Rynek pracy w sektorze usług turystycznych w Polsce. Analiza podaży i popytu Śląski rynek pracy. Analiza wielowymiarowa Podsumowanie

4 1. UWAGI WPROWADZAJĄCE Podstawowym problemem społecznym i gospodarczym Polski w ostatnim okresie jest bezrobocie rozumiane jako nierównowaga na rynku pracy. Zjawisko bezrobocia powoduje wiele negatywnych skutków ekonomicznych, zarówno o charakterze makro (luka w tworzeniu produktu krajowego brutto, zmniejszenie dochodów budżetowych przy jednoczesnym zwiększeniu wydatków publicznych), jak i mikro (obniżenie standardu życia osób bezrobotnych i ich rodzin, stopniowe ubożenie prowadzące do braku możliwości zaspokojenia najbardziej pilnych i podstawowych potrzeb). Negatywnym skutkom ekonomicznym towarzyszą niekorzyści o charakterze społecznym (marginalizacja gospodarstw domowych, których członkowie zostali pozbawieni możliwości świadczenia pracy, frustracja i poczucie nieprzydatności, które wpływają negatywnie na zdrowie i kondycję fizyczną, także popadanie często w różnego rodzaju patologie społeczne, takie jak np. alkoholizm, narkomanię, różne formy przestępczości). Bezrobocie jako zjawisko społeczne pojawiło się w krajowej rzeczywistości z początkiem lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku wraz z rozpoczętymi przemianami ustrojowymi. Do głównych działań składających się od kilku lat na system zwalczania bezrobocia należą m.in. prace interwencyjne, programy specjalne, subsydiowanie zatrudnienia i staży absolwentów oraz szkolenia bezrobotnych i pracowników zagrożonych utratą pracy. W licznych opiniach stwierdza się, że w tych działaniach edukacja stanowi najbardziej efektywny element. Cytując uznany polski periodyk podejmujący problematykę rynku pracy Rynek Pracy 1 zasadniczymi przyczynami dużej liczby bezrobotnych są m.in.: zbyt niskie kwalifikacje zawodowe, brak umiejętności poszukiwania pracy, a często też niedocenianie wartości tych umiejętności dla uzyskania pracy, mała mobilność zawodowa, nieznajomość rynku pracy i oczekiwanie na pracę wyłącznie w posiadanym zawodzie, przypadkowość wyboru zawodu, związana często z miejscem zamieszkania, brak umiejętności obsługi niezbędnych obecnie narzędzi pracy takich jak: komputer, programy księgowe, Internet, brak możliwości uzyskania przez młodzież uprawnień niezbędnych przy wykonywaniu pracy zawodowej, 1 Rynek Pracy, nr 5/ r. 4-

5 niedostosowanie kierunków kształcenia młodzieży do możliwości i potrzeb lokalnego rynku pracy, stosowanie programów nauczania nie odpowiadających już w pełnym zakresie współczesnym wymogom rynku pracy. Z kolei oczekiwania pracodawców odnośnie kwalifikacji pracowników pozwalają wyodrębnić następujące wymagania: odpowiednie kwalifikacje, wielostronne umiejętności zawodowe, chęć do stałego podnoszenia kwalifikacji, znajomość specjalistycznych programów komputerowych. Również niezależne instytucje zewnętrzne dostrzegają takie same przyczyny dużego bezrobocia. Pracownicy muszą wykazywać się nowymi kwalifikacjami, gdyż nowe miejsca pracy powstają w zupełnie nowych działach gospodarki. Zdecydowana większość miejsc pracy powstaje w sektorze usług, a co za tym idzie od kandydatów wymaga się lepszego wykształcenia i przygotowania zawodowego. Jedną z determinant przy zmianie pracy jest edukacja i dlatego należy w nią inwestować i szkolić przyszłych pracowników, tym bardziej że w związku ze strukturą demograficzną ludności Polski wciąż mamy do czynienie z dużą liczbą bezrobotnych absolwentów wszystkich typów szkół. Jest to m.in. przesłanka warunkująca twierdzenie o niedostosowaniu systemu edukacji do potrzeb rynku pracy. Dlatego konieczne jest monitorowanie relacji zachodzących między strukturą zawodowo-kwalifikacyjną absolwentów a zapotrzebowanie zgłaszanym na nich przez pracodawców. Przez dwa ostatnie stulecia ekonomiści głosili, że występują trzy główne czynniki produkcji praca, kapitał i ziemia (bogactwo naturalne). Pod koniec XX wieku coraz częściej mówiło się o gospodarce opartej na wiedzy (knowledge-based economy). Oznacza to, że bogactwo narodów w coraz większym stopniu zależy od tworzenia i odpowiedniego wykorzystania wiedzy. Materialne czynniki produkcji (zasoby kapitału i pracy) mają coraz mniejszy wpływ na produktywność, konkurencyjność i efektywność, natomiast rośnie znaczenie wiedzy technicznej, ekonomicznej, organizacyjnej, pozwalającej tworzyć nowe technologie i produkty oraz sprawnie zarządzać nowoczesnym przedsiębiorstwem. Zależy to więc od zasobu i nowoczesności wiedzy ludzi, od jakości pracy, jakości wykształcenia i szkolenia, umiejętności ciągłego myślenia innowacyjnego i wdrażania nowych rozwiązań do procesów wytwarzania, dystrybucji i usług. 5-

6 Obecnie w globalnej gospodarce światowej przewagę uzyskują te kraje, które najszybciej dokonują transformacji w kierunku knowledge-based economy 2. W warunkach globalizacji i integracji inwestowanie w edukację i naukę staje się jedną z najważniejszych i najefektywniejszych form inwestycji. Jak wynika z przytoczonych poniżej badań najbardziej opłacalną inwestycją jest szkolnictwo, a inwestowanie w człowieka to główny czynnik wzrostu gospodarczego: 1. Badania nad czynnikami wzrostu gospodarki USA w okresie czterdziestu lat ( ) wykazały, że 58% wzrostu produktywności było efektem wzrostu wiedzy i kwalifikacji kadr 2. Szerokie badanie czynników wzrostu gospodarczego krajów Europy Zachodniej w latach , przeprowadzone przez Europejską Komisję Gospodarczą ONZ w Genewie, wykazało, że czynnik wiedzy i postępu techniczno-organizacyjnego wywierał w większości krajów największy wpływ na tempo wzrostu gospodarki. Udział tego czynnika w ogólnym wzroście gospodarczym kształtował się następująco: Niemcy 61%, Włochy 69%, Holandia 54%, Francja 62%, Norwegia 53%, Szwecja 73%, Wielka Brytania 46%. 3. Ostatnie badania Banku Światowego nad czynnikami wzrostu wskazują na główną rolę wykwalifikowanej pracy w rozwoju gospodarczym. Eksperci Banku szacują, że udział zasobów kapitału w globalnym bogactwie wynosi 16%, udział zasobów naturalnych 20%, a udział wykwalifikowanej pracy aż 64%. Z raportu ekspertów wynika, że inwestowanie w człowieka jest najważniejszym czynnikiem wzrostu i postępu społeczno-gospodarczego we współczesnych warunkach 3. W licznych publikacjach wynikających z badań naukowych i rozwojowych od wczesnych lat dziewięćdziesiątych stwierdza się, że nie wszystkie inwestycje w człowieka i nie każdy rozwój kształcenia i szkolenia zawodowego oraz prowadzą do wzrostu gospodarczego, do wzrostu dobrobytu i poprawy produktywności. Muszą to być inwestycje przemyślane i posiadać odpowiednią strukturę. Przede wszystkim kształcenie i szkolenie musi być skoordynowane z potrzebami gospodarki, a właśnie to jest słabością polskiego szkolnictwa i szkolenia zawodowego, które nie dostosowały się do szybko zmieniającej się gospodarki. Jednocześnie inwestycje w człowieka i w wiedzę, podobnie jak inwestycje w postęp techniczny muszą być efektywne. Wybór inwestycji dokonany na podstawie kryterium efektywności zapewni zastosowanie optymalnych form rozwoju szkolnictwa zawodowego i badań naukowych, a także 2 3 M. Kabaj, Efektywność kształcenia zawodowego w wybranych krajach. Przewaga systemu dualnego w Efektywność kształcenia zawodowego, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2000, s M. Kabaj, Efektywność kształcenia zawodowego w wybranych krajach. Przewaga systemu dualnego w Efektywność kształcenia zawodowego, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2000, s

7 utworzy systemy upowszechniania i wdrażania innowacji w możliwie największej skali. Wymaga to wdrożenia systemu bieżącej i perspektywicznej koordynacji edukacji i rynku pracy. Trzeba również opracować system współpracy szkół z przedsiębiorstwami, który umożliwi poprawę struktury i treści kształcenia, jego efektywności gospodarczej i społecznej, a następnie upowszechnienie dualnego kształcenia zawodowego. Są to warunki, które muszą być spełnione, aby inwestowanie w człowieka i w wiedzę nie prowadziło do kształcenia sfrustrowanych i potencjalnie bezrobotnych absolwentów, lecz przynosiło satysfakcję młodym ludziom i korzyści gospodarce. Wynika z tego wyraźnie, iż formy, metody i treści kształcenia powinny umożliwiać poszerzenie lub zmianę kwalifikacji zawodowych, wzrost kompetencji, zmianę zawodu, a w konsekwencji wzrost szans na lokalnym rynku pracy. Edukacja społeczeństwa powinna być zatem podstawą polityki zwalczania bezrobocia zarówno w skali kraju jak i poszczególnych jego regionów. 7-

8 2. INWESTOWANIE W ROZWÓJ ZASOBÓW LUDZKICH KLUCZEM DO POPRAWY KONKURENCYJNOŚCI W miarę zwiększania nakładów publicznych i prywatnych na kształcenie zawodowe najistotniejszym problemem staje się poprawa jego efektywności, czyli skuteczności w osiąganiu założonych celów. Edukacja zawodowa ma za zadanie wzbogacać wiedzę teoretyczną (techniczną i zawodową) ucznia i przygotować do jak najefektywniejszego wykonywania określonego zawodu lub grupy zawodów. Najczęściej za kryterium efektywności przyjmuje się to, czy absolwenci danej szkoły w ciągu określonego przedziału czasu znajdą zatrudnienie. Im większa liczba absolwentów znajdzie pracę, tym efektywność kształcenia jest wyższa. Poziom efektywności kształcenia uzależniony jest zarówno od tego, czy struktura i treść kształcenia dostosowane są do zmieniających się potrzeb przedsiębiorstw, jak również od sytuacji na rynku pracy. W sytuacji, gdy na rynku pracy wystąpi niedobór miejsc pracy w stosunku do liczby absolwentów, pojawi się zjawisko bezrobocia wśród absolwentów, niezależnie od struktury kształcenia. Jednak najczęściej przyczyną niskiej efektywności kształcenia i bezrobocia wśród absolwentów jest niedostosowanie struktury kształcenia do struktury popytu na pracę. Jedną z miar efektywności kształcenia zawodowego jest stopa bezrobocia młodzieży w stosunku do ogólnej stopy bezrobocia w danym kraju. W większości krajów można zauważyć, iż stopa bezrobocia wśród młodzieży jest znacznie wyższa w stosunku do stopy bezrobocia ogółem. Wynika to z dwóch czynników: młodzież najczęściej wchodzi na rynek pracy po raz pierwszy, podczas gdy dorośli jedynie zmieniają pracę, system i struktura kształcenia w większości krajów nie uwzględnia struktury popytu na prace; szkolnictwo wykazuje mniejszą dynamikę zmian dostosowawczych niż rynek pracy. Natomiast w krajach, w których od dłuższego czasu stosowany jest dualny system kształcenia zawodowego (Niemcy, Austria, Szwajcaria) stopa bezrobocia wśród młodzieży jest zbliżona lub nawet niższa od stopy bezrobocia ogółem. W krajach gospodarczo rozwiniętych możemy wyróżnić cztery główne systemy kształcenia: dualny (dwoisty), dualny dwuetapowy, rynkowy sterowany przez państwo (władze publiczne). 8-

9 Jak widać w poniższej tabeli głównymi kryteriami, które odróżniają wymienione wyżej systemy edukacji zawodowej są 4 : rola rynku i/lub państwa w regulacji struktur i treści kształcenia zawodowego, rola partnerów społecznych, głównie pracodawców w kształtowaniu i finansowaniu edukacji zawodowej, rola i miejsce uczniów w finansowaniu edukacji zawodowej. Tablica 1. Systemy edukacji zawodowej i szkolenia System Kraje Najważniejsze cechy Dualny Szwajcaria, Niemcy, Czechy, Austria, Węgry, Holandia i wiele krajów Ameryki Łacińskiej Nauka w szkole połączona ze stażem w przedsiębiorstwach. Możliwość podjęcia szkolenia spowodowana bliższą współpracą między organizacjami pracodawców, państwem i związkami zawodowymi. Dualny dwuetapowy Japonia Etap pierwszy: kształcenie w szkołach zawodowych i ogólnokształcących Etap drugi: staż w przedsiębiorstwach (od roku do czterech lat). Rynkowy USA, Wielka Brytania Interwencja państwa jest minimalna, a także ograniczony wpływ instytucji na strukturę edukacji. Sterowany przez państwo (instytucje publiczne) Francja, Hiszpania Szeroka interwencja państwa w planowaniu i regulacji kształcenia zawodowego. Struktura kształcenia ma charakter autonomiczny, system edukacji nie jest powiązany bezpośrednio z popytem rynku pracy na kwalifikacje. W strategii rozwoju systemów edukacji ważne jest określenie ich struktur, które powinny być adekwatne do celów długookresowych i struktury popytu na różne kwalifikacje. Ze względu na to, iż te cele nie zawsze są zgodne, powinno się dążyć do ich harmonizacji. W szkolnictwie średnim głównym problemem jest ustalenie odpowiednich proporcji pomiędzy kształceniem ogólnym a kształceniem zawodowym i technicznym. Możemy wyróżnić dwa całkowicie odmienne modele (strategie) kształcenia średniego: w pierwszym nacisk położony jest na kształcenie ogólne (lub programy ogólnokształcące) Portugalia (udział szkolnictwa ogólnokształcącego 76%), Hiszpania (60%), Japonia (72%) i częściowo Francja (47%), w drugim dominuje kształcenie zawodowe Austria (77%), Czechy (84%), Belgia (68%), Holandia (70%), Niemcy (77%), Szwajcaria (69%), Węgry (73%), Włochy (72%). U progu XXI wieku w krajach gospodarczo rozwiniętych udział kształcenia zawodowego i technicznego wynosi 70%, natomiast kształcenia ogólnokształcącego 30%. Taka struktura systemu kształcenia w krajach rozwiniętych gospodarczo powinna być wzorem odniesienia dla 4 M. Kabaj, Efektywność kształcenia zawodowego w wybranych krajach. Przewaga systemu dualnego w Efektywność kształcenia zawodowego, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2000, s

10 Polski, jednakże w założeniach dla reformy edukacji pod koniec lat dziewięćdziesiątych minionego wieku w Polsce przyjęto całkowicie odmienną strukturę kształcenia średniego 80 do 20 (czyli 80% uczniów szkół ogólnokształcących, a 20% szkół zawodowych, która jest charakterystyczna dla krajów słabo rozwiniętych gospodarczo (np. w Afryce) i rzadko występuje w krajach gospodarczo rozwiniętych. Wybór określonej struktury kształcenia powinien wynikać z prognozowanej struktury gospodarczej i popytu na określone kwalifikacje na rynku pracy. Wydaje się, że w założeniach reformy edukacji w Polsce nie uwzględniono bieżącej i prognozowanej sytuacji na rynku pracy w Polsce i przyjęto strukturę kształcenia znacznie odbiegającą od większości krajów Europy. Popyt na pracowników z wykształceniem zasadniczym, średnim technicznym i zawodowym w 1998 r. dwukrotnie przewyższał liczbę uczniów na tym poziomie i stanowił 87% ogólnego popytu (kształciło się na tym poziomie 43% uczniów). W szkołach wyższych kształciło się 35% ogółu uczniów szkół ponadpodstawowych, a popyt wynosił jedynie 5,5% całego popytu, dlatego bezrobocie wśród absolwentów szkół wyższych rosło znacznie szybciej niż bezrobocie w innych grupach absolwentów. Metody i formy kształcenia zawodowego to kolejne dwa aspekty, które również w dużej mierze wpływają na efektywność kształcenia. Można wyróżnić dwa systemy. pierwszy ma charakter szkolny uczeń pobiera naukę wyłącznie w szkole zawodowej, drugi ma charakter dualny uczeń pobiera naukę w szkole (jest więc uczniem), ale równocześnie jest stażystą (praktykantem), a więc pracownikiem w zakładzie pracy. Charakterystyczne dla tego systemu jest to, że odgrywa on znaczącą rolę lub dominuje w krajach Europy Zachodniej o najwyższym poziomie rozwoju, najwyższej kulturze pracy i wydajności oraz konkurencyjności (Niemcy 69% uczniów uczestniczy w systemie dualnym, a 31% w systemie szkolnym; Szwajcaria 87%; Austria 47%; Holandia 33% i Dania), a także w dwóch najbardziej rozwiniętych krajach Europy Środkowej Czechach (58%) i na Węgrzech (37%). Istotnym czynnikiem jest to, iż system kształcenia dualnego nie ogranicza się do szkolnictwa średniego. Jest on przystosowany do wszystkich poziomów kwalifikacji, a nie wyłącznie do najniższego. W krajach Unii Europejskiej, które w przeszłości nie stosowały systemu dualnego lub stosowały go w ograniczonym zakresie, możemy zaobserwować zmiany w kierunku jego wprowadzenia lub rozszerzenia (np. w Wielkiej Brytanii, Finlandii, Szwecji) 5. 5 M. Kabaj, Efektywność kształcenia zawodowego w wybranych krajach. Przewaga systemu dualnego w Efektywność kształcenia zawodowego, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2000, s

11 Dualny system kształcenia stwarza naturalną metodę koordynacji struktury kształcenia z potrzebami przedsiębiorstw. Komisja Europejska określa ten system jako najlepszy sposób kształcenia zawodowego. Kształcenie w systemie dualnym odbywa się w szkole zawodowej i w przedsiębiorstwach. Proces kształcenia trwa do czterech lat w zawodach i specjalnościach wymagających formalnego kształcenia. Szkolenie na stanowiskach pracy w przedsiębiorstwach, oparte na programach narodowych, prowadzone jest przez mistrzów i/lub specjalnie przygotowanych instruktorów. Szkolenie w przedsiębiorstwie jest uzupełnieniem kształcenia w szkole zawodowej i zawiera elementy wiedzy ogólnej i teoretycznej oraz elementy wiedzy związane z zawodem lub pracą. Podstawą prawną (formalną) odbywania stażu (praktyki) w przedsiębiorstwie jest kontrakt (umowa o pracę) między pracodawcą a praktykantem. Wysokość wynagrodzenia określona jest w układzie zbiorowym pracy. Powiązanie praktycznej nauki zawodu i kształcenia ogólnego ma ogromne znaczenie pozytywne w integracji młodych ludzi z życiem zawodowym i ułatwia przejście ze świata nauki do świata pracy (zatrudnienia). Przedsiębiorstwo nie ma obowiązku zatrudniania stażystów po egzaminach końcowych, jednak w wielu przypadkach przedsiębiorstwa decydują się na zatrudnienie praktykantów (w Niemczech 70% absolwentów znajduje zatrudnienie w przedsiębiorstwach, w których odbyli staże). W Niemczech około 55% uczniów dualnego systemu kształcenia po pięciu latach ciągle pracowało w zawodach, które zdobyli w tym systemie. Ale wielu młodych ludzi z łatwością znajduje pracę w innych zawodach, w których formalnie nie mają dyplomów, co świadczy o tym, że system nie jest nadmiernie usztywniony (przez wąskie specjalizacje) 6. Nie podlega więc najmniejszej wątpliwości fakt, że aby efektywność systemu kształcenia zawodowego była jak najwyższa warunkiem koniecznym jest zbliżenie szkoły zawodowej do świata pracy, przedsiębiorstwa, rynku pracy, potrzeb gospodarki, a także przedsiębiorstwa do szkoły. Zarówno w szkole, jak i w przedsiębiorstwie potencjalny pracownik zdobywa wiedzę, która wzajemnie się uzupełnia, dlatego należy je koniecznie zbliżyć. W wielu krajach europejskich to zbliżenie ma miejsce od dawna. Aby zbliżenie szkół i przedsiębiorstw było skuteczne, powinni się zainteresować i zaangażować w ten proces obydwaj partnerzy społeczni, a konkretnie muszą być spełnione trzy warunki: Otwarcie edukacji na świat pracy. Dopasowywanie założeń edukacji do potrzeb świata pracy, znajomość przedsięwzięć i percepcja zmian wyznaczających aktywność produkcji są 6 M. Kabaj, Efektywność kształcenia zawodowego w wybranych krajach. Przewaga systemu dualnego w Efektywność kształcenia zawodowego, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2000, s

12 elementami, które szkoła musi wziąć pod uwagę. Przedsiębiorstwa w Niemczech, Austrii i Szwajcarii pokrywają znaczną część (od ¼ do ½) kosztów dualnego kształcenia zawodowego młodzieży. Wejście przedsiębiorstwa w proces kształcenia, nie tylko wobec swoich pracowników, ale także młodych i dorosłych z zewnątrz. Kształcenie nie może być traktowane jedynie jako środek dostarczania przedsiębiorstwu wykwalifikowanych pracowników. Przedsiębiorstwo samodzielnie ponosi za to odpowiedzialność. Niektóre przedsiębiorstwa podejmują znaczący wysiłek, aby przeszkolić swój personel stosownie do innowacji technologicznych. Inne tego nie czynią i wyrzucają na ulicę robotników, którzy mogliby podlegać dalszemu kształceniu. Przedsiębiorstwa w Niemczech, Austrii, Francji i Wielkiej Brytanii uczestniczą w 50% kosztów ustawicznego kształcenia dorosłych. We Francji duże przedsiębiorstwa (pow zatrudnionych) przeznaczają powyżej 5% kosztów wynagrodzeń na szkolenie; małe przedsiębiorstwa (mniej niż 20 zatrudnionych) przeznaczają 1,2% wynagrodzeń. Wzmacnianie związków pomiędzy edukacją i przedsiębiorstwem jest poprzedzone przez rozwój systemu praktyk. Dzięki praktyce młodzi ludzie mogą zdobyć równocześnie umiejętności i doświadczenie potrzebne do funkcjonowania w przedsiębiorstwie. Jest to duży atut w momencie wejścia tych ludzi na rynek pracy. Promocja nauki na poziomie europejskim będzie dodatkową wartością zarówno dla młodych, jak i dla przedsiębiorstw. Zbliżenie pomiędzy edukacją i produkcją musi także pozwolić na zachęcenie i odnowienie kształcenia zawodowego, podstawowego i ustawicznego. Wdrożenie i funkcjonowanie systemu dualnego jest zdeterminowane zarówno długoletnią tradycją, jak również zaangażowaniem i motywami partnerów procesów edukacyjnego. W kilku najbardziej rozwiniętych krajach dualny system kształcenia zawodowego jest wykorzystywany w szerokim zakresie, chociaż władze publiczne, przedsiębiorcy i uczniowie mają pełną swobodę wyboru systemów kształcenia. Koszty kształcenia w tym systemie są wysokie, ale rozkładają się one zarówno na władze publiczne, przedsiębiorców i na uczniów (ale nie rodziców). Kształcenie w systemie dualnym oparte jest na trójstronnej formule finansowania. Oznacza ona, że trzech partnerów uczestniczyło w kosztach (inwestycjach) kształcenia: władze publiczne, pracodawcy i uczniowie. System kształcenia dualnego może być zatem potraktowany jako nowy model inwestycji w człowieka. W Szwajcarii władze publiczne pokrywają mniej więcej połowę kosztów kształcenia i dlatego są nim zainteresowane; uczniowie prawie 1/3, a pracodawcy 1/4. Uczniowie partycypują w kosztach kształcenia swoją pracą, za którą ponadto otrzymują 12-

13 wynagrodzenie. W Niemczech jest wyższy udział pracodawców w kosztach kształcenia niż w Szwajcarii i kształtuje się na poziomie 50%. Taki system edukacji stanowi formę inwestycji w człowieka, która realizowana jest wspólnym wysiłkiem i wspólną troską partnerów społecznych. W innych systemach edukacji zawodowej dominującą część wydatków ponoszą władze publiczne, a część rodzice i uczniowie. W krajach, w których dominuje dualny system kształcenia pracodawcy ponoszą znaczne koszty kształcenia, dlatego zainteresowani są aby system ten był możliwie jak najbardziej efektywny. Koszt kształcenia dualnego w przedsiębiorstwie obejmuje: wynagrodzenie stażysty, czas poświęcony stażyście przez mistrza lub instruktora, koszty administracyjne, koszty użycia maszyn i urządzeń do celów szkoleniowych. Dochód przedsiębiorstwa zatrudniającego stażystów obejmuje dotacje władz publicznych i organizacji pracodawców oraz wkład stażystów w produkcję. Dlatego konieczne jest rozróżnienie kosztów brutto i netto. Koszt brutto obejmuje wszystkie koszty ponoszone przez przedsiębiorstwo, koszt netto natomiast to koszt brutto pomniejszony o dochody przedsiębiorstwa uzyskane z tytułu zatrudnienia stażystów. W pewnych przedsiębiorstwach zatrudniających stażystów wkład praktykantów w produkcję przewyższa koszty ponoszone przez przedsiębiorstwo. Oznacza to, że przedsiębiorstwo nie tylko nie ponosi dodatkowych nakładów, ale odnosi korzyści. Dotyczy to małych przedsiębiorstw zatrudniających od 2 do 9 pracowników. Tezę tą potwierdzają badania przeprowadzone w Austrii, które wykazały, że małe przedsiębiorstwa, przyjmujące do 2 stażystów, zatrudniły łącznie ponad 31 tys. stażystów na ogólną liczbę 45 tys., to jest 69% 7. Struktura zatrudnienia stażystów według wielkości przedsiębiorstw obala powszechnie głoszoną tezę, że tylko w dużych przedsiębiorstwach można organizować staże, spełniające wszystkie warunki organizacyjne, techniczne i inne (w 1996 r. na ogólną liczbę 120 tys. stażystów w Austrii, 45 tys. stażystów, czyli blisko 40%, było zatrudnionych przez małe przedsiębiorstwa). 7 M. Kabaj, Efektywność kształcenia zawodowego w wybranych krajach. Przewaga systemu dualnego w Efektywność kształcenia zawodowego, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2000, s

14 Analiza kosztów i efektywności systemu dualnego nie może ograniczać się jedynie do kosztów bezpośrednich (netto) przedsiębiorstw. Efekty pośrednie mogą mieć również niezwykle istotne znaczenie. Znacznie niższa stopa bezrobocia absolwentów szkół zawodowych w systemie dualnym jest właśnie takim pozytywnym efektem pośrednim. Doskonale widoczne jest to zjawisko na przykładzie Niemiec i Francji, wykazujących zbliżoną ogólną stopę bezrobocia (Niemcy 10,3%, Francja 12,3%). Natomiast stopa bezrobocia młodzieży była 2,6 razy wyższa we Francji niż w Niemczech. Więcej niż połowa bezrobocia młodzieży we Francji była efektem złego dostosowania struktury i treści edukacji do potrzeb rynku pracy. Pociąga to ogromne dodatkowe wydatki z budżetu państwa, jak również powoduje ogromne koszty społeczne, moralne i rodzi wiele zjawisk patologicznych. Kolejnym efektem pośrednim systemu dualnego jest to, iż umożliwia on podział kosztów kształcenia między władze publiczne, przedsiębiorstwo i osoby kształcone (wkład pracy uczniów) co znacznie zwiększa inwestycje w edukację zawodową. Trzeci efekt pośredni kształcenia dualnego polega na tym, iż młodzi ludzie objęci tym systemem kształcenia otrzymują wynagrodzenie, co odciąża władze publiczne (stypendia) i rodziców od części kosztów utrzymania i kształcenia. Badania przeprowadzone w Austrii, Niemczech i Szwajcarii sugerują, że głównymi powodami zainteresowania przedsiębiorstw dualnym systemem kształcenia i zatrudnienia stażystów są: zapewnienie sobie kadr o wysokich kwalifikacjach, lepsza selekcja kandydatów dzięki kilkuletniej obserwacji, zmniejszenie kosztów rekrutacji i fluktuacji kadr. Chodzi głównie o zapewnienie przedsiębiorstwu odpowiednich pracowników, lepiej przygotowanych do pracy niż w tradycyjnym systemie kształcenia, to jest wyłącznie w szkołach zawodowych. Odsetek uczniów pobierających naukę w systemie dualnym jest najwyższy w pięciu krajach; mianowicie spośród absolwentów szkół podstawowych w Szwajcarii 60% wybiera kształcenie zawodowe dualne, w Niemczech 53%, w Czechach 49%, w Austrii 36% i na Węgrzech 27%. Źródłem takiej sytuacji są dwa ważne powody: 1. System kształcenia dualnego gwarantuje uzyskanie solidnego praktycznego i ogólnego wykształcenia, co stwarza szansę szybkiego i pewnego znalezienia zatrudnienia w trzech przypadkach na cztery w przedsiębiorstwie, w którym odbywało się praktykę (staż). 14-

15 2. Staż pracy ma formę stosunku pracy, za który otrzymuje się wynagrodzenie, którego wysokość zwiększana jest z roku na rok, w miarę postępu nauki. W Szwajcarii płace praktykantów stanowiły od 15 do 30% średnich płac w kraju, w Austrii najniższa płaca stażysty stanowiła 14% a najwyższa 71% średniej krajowej, natomiast w Niemczech praktykanci zarabiają na ogół od jednej trzeciej do dwóch trzecich stawki dorosłego pracownika. Płace praktykantów zwiększają się w miarę zdobywania wiedzy teoretycznej w szkole i praktycznej w przedsiębiorstwie. Powoduje to wzrost ich wydajności i podejmowanie zadań produkcyjnych wymagających wyższych kwalifikacji. Jak wynika z badań szwajcarskich wydajność praktykantów jest funkcją kwalifikacji, które zwiększają się w miarę upływu okresu stażu. W pierwszym roku wydajność stażysty sięga 19 21% wydajności wykwalifikowanego pracownika, w trzecim i czwartym roku osiąga 42 51%. Dzieje się tak dlatego, że stażyści ciągle przeznaczają 35 40% czasu na naukę teoretyczną w szkole i praktyczną w przedsiębiorstwie, a tylko pozostały czas na pracę produkcyjną w przedsiębiorstwie, w usługach lub biurze 8. Badania przeprowadzone w Austrii pokazują ewolucję struktury komponentów kształcenia dualnego, na które składają się: 1. nauka w szkole zawodowej, na którą przeznacza się 22% czasu w pierwszym roku i 18% w ostatnim roku; 2. nauka w firmie: 22% czasu w pierwszym roku i około 12% w ostatnim roku; 3. praktyka planowania robót oraz ocena realizacji (około 11% czasu w pierwszym roku i około 5% w ostatnim); 4. prosta praca produkcyjna (około 32% czasu w pierwszym roku i 25% w ostatnim); 5. złożona praca produkcyjna, wymagająca kwalifikacji i doświadczenia (8% w pierwszym roku i 33% w ostatnim roku). W systemie dualnym wykorzystanie czasu jest więc podporządkowane teoretycznej i praktycznej nauce zawodu i ma adekwatną i logiczną strukturę w każdym z czterech lat nauki. U źródeł polskiej reformy systemu kształcenia przyjmuje się, że około 80% młodych ludzi powinno uzyskać wykształcenie średnie, poświadczone egzaminem maturalnym, w celu podwyższenia ogólnego poziomu wykształcenia społeczeństwa. Jednak badania przeprowadzone w krajach Unii Europejskiej wskazują na zupełnie odmienną tendencję, a mianowicie taka, że poziom wykształcenia społeczeństwa wcale nie jest wyższy w państwach, w których udział 8 M. Kabaj, Efektywność kształcenia zawodowego w wybranych krajach. Przewaga systemu dualnego w Efektywność kształcenia zawodowego, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2000, s

16 kształcenia ogólnego jest większy niż zawodowego i technicznego. Większa efektywność kształcenia średniego występowała w krajach małym udziale kształcenia ogólnego. Badania wykazały również ścisłą zależność między udziałem kształcenia ogólnego i odsetkiem młodzieży opuszczającej szkoły bez ukończenia wykształcenia średniego 9. Tablica 2. Odsetek młodzieży opuszczającej szkoły bez ukończenia szkoły średniej (1996) Kraj Austria Belgia Niemcy Dania Hiszpania Finlandia Francja Grecja Irlandia Włochy Holandia Portugalia Szwecja Wielka Brytania Odsetek młodzieży w wieku opuszczającej szkoły bez ukończenia wykształcenia średniego Odsetek uczniów szkół ogólnokształcących Relacja , , , , , , , , , , , ,2 Unia Europejska (15) ,1 Z wyjątkiem trzech krajów (Holandii, Włoch i Danii) efektywność systemu edukacyjnego jest odwrotnie proporcjonalna do udziału kształcenia ogólnego. W Portugalii tylko 21% uczniów kończy szkoły średnie, a 79% nie kończy; w Hiszpanii odpowiednio 34 i 66%, w Wielkiej Brytanii 50 i 50%. Najwyższą efektywność uzyskują kraje o dużym udziale kształcenia zawodowego: w Austrii 77% uczniów kończy szkołę średnią, a 23 nie kończy, w Niemczech odpowiednio 78 i 22%. Podane powyżej wielkości i fakty należy wziąć pod uwagę przy formułowaniu założeń reformy polskiego systemu kształcenia, z drugiej strony pamiętając, że nasz kraj znajduje się na niższym poziomie rozwoju, przy czym w strukturze podaży kandydatów do szkół średnich znaczący udział ma młodzież pochodzenia wiejskiego gorzej przygotowana i mniej zamożna. Istnieje pewien optymalny poziom udziału kształcenia ogólnego, którego nie można przekroczyć, gdyż doprowadzi to do znacznego spadku efektywności procesu kształcenia średniego. Wynika to prawdopodobnie ze struktury zdolności udziału młodzieży o wysokiej percepcji wiedzy ogólnej i abstrakcyjnej lub wysokiej percepcji wiedzy zawodowej i technicznej (bardziej praktycznej) oraz zdolności manualnych. 9 M. Kabaj, Efektywność kształcenia zawodowego w wybranych krajach. Przewaga systemu dualnego w Efektywność kształcenia zawodowego, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2000, s

17 3. PRZESŁANKI LOKALNYCH PRZEMIAN GOSPODARCZYCH A ROZWÓJ ZASOBÓW PRACY Zapoczątkowane w 1989 r. procesy transformacji gospodarki wywołały zmiany w wielu dziedzinach życia społeczno-gospodarczego. Procesy przekształceń i ich przebieg wpływają zarówno na stan gospodarki, jej rozwój, jak i na sytuację społeczeństwa, dlatego też transformacja systemowa staje się wyzwaniem nie tylko gospodarczym, ale także społecznym, ponieważ w okresie przemian pojawiają się zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki społeczne. W procesie przebudowy systemu gospodarczego w Polsce zmiany zachodzą również w sferze zatrudnienia. Po wielu latach po II Wojnie Światowej powróciło do Polski zjawisko bezrobocia, w którym podaż zasobów pracy znacznie przewyższa popyt na nie 10. Bezrobocie staje się dolegliwym problemem społecznym, ponieważ brak pracy przynosi ujemne skutki ekonomiczne w postaci zagrożenia ubóstwem bezrobotnych i ich rodzin, jak również negatywne skutki społeczne wynikające ze wzrastającej ilości sytuacji krytycznych i przypadków patologii społecznej. Sytuacja na rynku pracy w kraju jest znacznie zróżnicowana przestrzennie, jak również w zależności od wykonywanych zawodów, wykształcenia, określonych przedziałów wieku, płci itp. Przeciętny obywatel najbardziej zainteresowany jest lokalną sytuacją społeczno-gospodarczą w pobliżu swego miejsca zamieszkania, w gminie czy powiecie. Na sytuację społeczną i ekonomiczną kraju składają się wszystkie lokalne sytuacje występujące na terenie całego kraju. Sytuacje lokalne są znacznie zróżnicowane w zależności od ich struktury gospodarczej, przekształceń własnościowych, stanu infrastruktury itp. Stąd jednym z najważniejszych celów makroekonomicznej polityki gospodarczej jest dążenie do zapewnienia wzrostu gospodarczego, zmniejszenia bezrobocia, ograniczenia inflacji i stwarzania szans wyrównywania poziomu rozwoju gospodarek lokalnych. Nierównomierności w poziomie rozwoju gospodarczego poszczególnych regionów na obszarze Polski, są następstwem długiego procesu historycznego. Przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przyniósł głębokie przekształcenia w strukturach gospodarki poszczególnych regionów. Przekształcenia te wiążą się z dynamiką produkcji poszczególnych działów, zjawiskami recesji i bezrobocia oraz procesami przekształceń własnościowych. Dlatego każdy z regionów powinien dążyć do rozwoju lokalnego w celu wyrównywania poziomu rozwoju wszystkich regionów w kraju. Powinien to być proces zamierzony, który jest 10 S. Szumpich, Teoretyczne i praktyczne aspekty bezrobocia w wymiarze lokalnym w Teoretyczne i praktyczne aspekty przeciwdziałania bezrobociu w gminach, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa, Katowice 2001, s

18 rezultatem wspólnego wysiłku mieszkańców i w wyniku którego społeczność lokalna zdobywa większą autonomię w definiowaniu i zaspokajaniu własnych potrzeb, rozwiązywaniu swoich problemów i określaniu swojego losu. Jednak rozwój lokalny nie musi być koniecznie rezultatem wspólnej zamierzonej działalności ludności, a może być konsekwencją korzystnej kombinacji projektów indywidualnych, które po części zbieżne są ze wspólnym interesem całej zbiorowości. Rozwój lokalny nie wyklucza również określonego działania państwa, gdyż często jest ono niezbędne do uruchomienia lub wsparcia pewnej inicjatywy. Państwo powinno mobilizować i przyśpieszać różnego rodzaju aktywności na terenie całego kraju oraz usuwać bądź łagodzić najbardziej drastyczne nierówności pomiędzy poszczególnymi regionami w kraju. Rozwój gospodarczy nie może odbywać się bez równoczesnego rozwoju społecznego, gdyż w krótszym lub dłuższym okresie czasu taka polityka zakończy się niepowodzeniem. Rozwój społeczny obejmuje kształtowanie ludzkich zdolności, jak również tworzenie warunków do pełnego wykorzystania tych zdolności, a jednym z podstawowych warunków pełnego wykorzystania tych zdolności przez ludzi jest możliwość wykonywania przez nich pracy. Rozwój społeczny wraz z rozwojem gospodarczym mają prowadzić do przemian w strukturze nieczynnych zasobów pracy i tworzenia nowych miejsc pracy. Głównym wyzwaniem zarówno dla polityki społecznej i gospodarczej staje się walka z bezrobociem. Krajowa polityka społeczna to polityka państwa uprawiana na różnych szczeblach władzy i administracji, dzielimy ją na: centralną, regionalną i lokalną i polega na racjonalnej działalności państwa i innych podmiotów, która zmierza do kształtowania ogólnych warunków pracy i bytu ludności, pożądanych struktur społecznych oraz stosunków społeczno-kulturalnych, mających na celu najbardziej efektywne i sprawiedliwe zaspokajanie potrzeb obywateli, ich rodzin oraz całego społeczeństwa na poziomie możliwym do osiągnięcia w danym okresie. Regionalna polityka społeczna to ta, którą realizuje dany podmiot, mający uprawnienia do zarządzania regionem oraz dysponowania środkami przyznanymi z budżetu państwa i innymi pochodzącymi ze źródeł pozabudżetowych. Uprawniony podmiot może prowadzić własną politykę, zgodną z ogólnymi zasadami polityki społecznej, prowadzonej przez rząd. Polityka regionalna prowadzona jest przez podmioty szczebla regionalnego i koncentruje się na rozwiązywaniu problemów społecznych danego regionu. Podmioty lokalne mają bowiem najlepsze rozeznanie potrzeb i problemów społeczności danego regionu. Społeczność lokalna powinna również mieć wpływ na zaspokajanie tych potrzeb. Może to polegać na uczestnictwie w procesie decyzyjnym, pobudzaniu decyzji lub kontroli działania. 18-

19 Polityka regionalna odnosi się do obszaru określonego województwa, a polityka lokalna obejmuje obszar powiatu, który tworzą gminy w nim zgrupowane. Różne lokalne działania w określonych dziedzinach polityki społecznej mogą być realizowane wspólnie przez różnego rodzaju związki międzykomunalne, w tym organizacje samorządowe gmin, czy powiatów lub województw, gdyż powinno istnieć współdziałanie i spójność polityki społecznej na różnych szczeblach terytorialnych. Efektem centralnej, regionalnej i lokalnej polityki społecznej powinien być zrównoważony rozwój społeczno-gospodarczy, czyli rozwój najbardziej sprzyjający społeczeństwu i harmonijny. Władze lokalne, dążąc do rozwoju społeczno-gospodarczego regionu i obniżania bezrobocia, często wykorzystują do tego celu różnego rodzaju programy lokalne. Określają sposób, w jaki mogą przyczynić się do ożywienia gospodarczego na obszarze gmin lub powiatów, jak również zwiększyć liczbę aktywnych zawodowo, a tym samym, w jakich obszarach poprawić warunki bytu i zamieszkania społeczności lokalnej. Opierają się one na pracy z określonymi ludźmi, pomagając im w różnych formach w tworzeniu nowych miejsc pracy, przy wykorzystaniu również elementu samopomocy. Najczęściej podejmowane inicjatywy lokalne w rozwiązywaniu problemów bezrobocia to 11 : inwestycje infrastrukturalne, które umożliwiają powstawanie nowych miejsc pracy (zwłaszcza okresowych) lub stwarzają przyjazne warunki do inwestowania w danej miejscowości dla potencjalnych inwestorów, tworzenie okresowych miejsc pracy dla bezrobotnych poprzez organizację prac interwencyjnych i robót publicznych przeciwdziałanie grupowym (lawinowym) zwolnieniom pracowników, przekwalifikowanie zawodowe osób bezrobotnych oraz zmiany w kierunkach kształcenia, działania doraźne. Do przedsięwzięć infrastrukturalnych zaliczyć można rozbudowę sieci wodociągowej, kanalizacji, telefonizacji, budowę dróg i uzbrajanie terenów. Przy ich realizacji powstaje najwięcej nowych miejsc pracy, a dodatkowo po ich zakończeniu powstają sprzyjające warunki do inwestowania w tych miejscowościach. Okresowe miejsca pracy są tworzone w ramach prac interwencyjnych i robót publicznych. Najwięcej okresowych miejsc pracy tworzy się zazwyczaj w większych ośrodkach miejskich. 11 S. Szumpich, Teoretyczne i praktyczne aspekty bezrobocia w wymiarze lokalnym w Teoretyczne i praktyczne aspekty przeciwdziałania bezrobociu w gminach, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa, Katowice 2001, s

20 Podstawowe trudności występujące przy tworzeniu nowych miejsc to brak środków finansowych, niedostosowanie przepisów prawnych dotyczących robót publicznych do warunków w terenie i brak doświadczenia samorządów w rozwiązywaniu bezrobocia w tej formie. Praktyka przeciwdziałania zwolnieniom pracowników opiera się na 12 : odraczaniu terminów płatności lub umarzaniu należności podatkowych na rzecz budżetu gminy, czy powiatu, podmiotom zadłużonym; obniżeniu stawek podatkowych od nieruchomości dla jednostek gospodarczych zagrożonych upadłością; przejmowaniu części zadłużonych przedsiębiorstw, udzielaniu poręczeń kredytowych lub udzielaniu nie oprocentowanych kredytów z kasy miasta przedsiębiorstwom dotkniętym przejściowymi trudnościami; zamówienie na wykonawstwo inwestycji komunalnych; okresowym partycypowaniu w części kosztów pewnych grup pracowników; udziale w programowaniu restrukturyzacji i oddłużaniu przedsiębiorstw; udostępnianiu wolnych obiektów osobom chętnym do prowadzenia działalności gospodarczej. Zmiany w kierunkach kształcenia obejmują m.in. uruchomienie nowych kierunków kształcenia powiązanych z restrukturyzacją gospodarki na danym terenie i potrzebnymi na dany okres wymaganiami lokalnych rynków pracy oraz rozszerzenie treści programowych dla zawodów pokrewnych w stosunku do aktualnych kierunków kształcenia. W państwach członkowskich Unii Europejskiej zostały opracowane różnorodne programy dla rynku pracy, które głownie koncentrują się na kreowaniu specjalnych form okresowego zatrudnienia, szczególnie dla długotrwale bezrobotnych, aby pomóc im uniknięcia skutków trwałej dezaktywizacji zawodowej. Wszystkie kraje, które zostały dotknięte zjawiskiem bezrobocia, wprowadzają w życie różnorodne działania mające na celu ograniczanie rozmiarów tego zjawiska. Te inicjatywy podejmowane są zarówno przez władze na szczeblu ogólnokrajowym, jak również przez władze na szczeblu lokalnym. Cykl działania w ramach lokalnych akcji rozwoju obejmuje 4 etapy 13 : 12 S. Szumpich,, s S. Szumpich, Teoretyczne i praktyczne aspekty bezrobocia w wymiarze lokalnym w Teoretyczne i praktyczne aspekty przeciwdziałania bezrobociu w gminach, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa, Katowice 2001, s

21 1. Działania doraźne na rzecz dostosowania miejscowego rynku pracy w krótkim okresie czasu, nie mające u swoich podstaw rozwiązań kompleksowych. 2. Działania bardziej uporządkowane nastawione na dłuższy okres czasu: bardziej spójna polityka szkoleniowa, restrukturyzacja kluczowych sektorów gospodarki, tworzenie instytucji wspomagających małe i średnie przedsiębiorstwa, przyspieszenie transferu technologii i rozpowszechniania innowacji, tworzenie ośrodków poradnictwa, gromadzenia i przepływu informacji. 3. Budowa kompleksowego, zintegrowanego systemu strategii rozwoju lokalnego: tworzenie programu rozwoju, funkcjonowanie instytucji zajmujących się doradztwem, gromadzeniem, przetwarzaniem i rozpowszechnianiem informacji, tworzy się sieć lokalnego wspierania przedsiębiorczości, powstaje infrastruktura techniczna na potrzeby inwestorów, tworzy się odpowiedni system zachęt dla inwestorów. 4. Podjęte wcześniej działania stwarzają szansę zahamowania procesu regresu gospodarczego i towarzyszącego mu wzrostu bezrobocia i dają szansę rozpoczęcia procesu rozwoju gospodarczego. Transformacja gospodarcza w Polsce spowodowała konieczność znalezienia nowych ekonomicznych zasad dalszego funkcjonowania ośrodków lokalnych, mających w poprzednich latach stosunkowo ustabilizowane podstawy rozwoju. Upadek, w danym regionie, nawet niewielkich, ale ważnych zakładów produkcyjnych powoduje znaczący wzrost bezrobocia, a to pociąga za sobą zmniejszenie popytu na wyroby i usługi, co w konsekwencji prowadzi do dalszego wzrostu bezrobocia. Dla łagodzenia skutków bezrobocia dla społeczności lokalnych podejmuje się szereg różnorodnych działań doraźnych lub ujętych w formie programów. Jednak warunkiem koniecznym jest to, aby programy te nie były przygotowywane wbrew lub z pominięciem lokalnej społeczności, gdyż w takiej sytuacji nie przyniosą one spodziewanych rezultatów. Ludzie będą tylko wtedy uczestniczyć w tych inicjatywach i programach oraz identyfikować się z ich celami, gdy będą mieli możliwość współdecydowania o kształcie, treści i ostatecznej postaci różnych programów lokalnych przeciwdziałania bezrobociu. 21-

22 4. MONITORING ZAWODÓW DEFICYTOWYCH I NADWYŻKOWYCH JAKO METODA ZBLIŻANIA EDUKACJI DO ŚWIATA PRACY Bezrobocie stało się jedną z największych dolegliwości współczesnej gospodarki rynkowej, dlatego prezentowane w literaturze przedmiotu badania dotyczące rynku pracy koncentrują się wokół bezrobocia i edukacji, to jest na kwestii zbliżenia edukacji do potrzeb gospodarki. Poza tym można znaleźć w literaturze wiele informacji na temat badań nad jednostkowymi uwarunkowaniami oraz społecznymi konsekwencjami bycia bezrobotnym. Tego typu badania mogą posłużyć do modelowania działań zmierzających do ograniczenia psychospołecznych skutków pozostawania bezrobotnym. Kolejna grupa badań skupia się na charakterystyce problemu bezrobocia na danym obszarze (województwo, powiat) lub na określonej grupie zawodowej. Liczne analizy teoretyczne skupiają się na rozpoznawaniu strukturalnych przyczyn bezrobocia oraz mechanizmów przyczyniających się do jego utrwalania. Jak pisze E. Kwiatkowski w analizach tych mniejszą wagę przywiązuje się do związków, jakie łączą teorię z polityką gospodarczą, dlatego przedstawił wpływ stanowisk teoretycznych dotyczących oddziaływania polityki gospodarczej na wielkość bezrobocia. Koncentrował się na kluczowych obszarach polityki ekonomicznej, które mają bezpośrednie znaczenie dla kształtowania się bezrobocia, tj. na polityce makroekonomicznej, polityce regulacji rynku pracy oraz polityce państwa na rynku pracy. Na podstawie przeprowadzonych przez E. Kwiatkowskiego dociekań i analiz można dojść do następujących wniosków: polityka makroekonomiczna ma ograniczone znaczenie jako instrument redukcji bezrobocia może jedynie przynieść krótkookresowe efekty w zakresie redukcji bezrobocia koniunkturalnego; sytuacja na rynku pracy uzależniona jest od jego elastyczności, szczególnie elastyczności w zakresie zatrudnienia, czasu pracy, płac i podaży siły roboczej; do poprawy sytuacji na rynku pracy w dużej mierze mogą przyczynić się aktywne formy ograniczenia bezrobocia (chociaż nie są w stanie kreować stałych miejsc pracy). Wymienione wyżej trzy czynniki mogą się wzajemnie uzupełniać i wpływać na różne elementy struktury bezrobocia 14. Podobne wnioski wysuwają autorzy opracowania, w którym przedstawiają wyniki badań nad oceną skuteczności podstawowych metod ograniczenia bezrobocia, wykorzystywanych w krajach wysoko rozwiniętych (Holandii, Hiszpanii, Portugalii, Szwecji, Stanach Zjednoczonych, Japonii). Przeprowadzone analizy odnosiły się do 15 : 14 E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s Rynek pracy w wybranych krajach. Metody przeciwdziałania bezrobociu, E. Kryńska (red.), IPiSS, Warszawa

23 makroekonomiczne i demograficzne uwarunkowania rynków pracy (analizą objęto m.in. poziom, dynamikę i strukturę PKB, relacje między PKB a zatrudnieniem, struktury gospodarcze i zmiany strukturalne, problemy równowagi oraz wybrane zmienne demograficzne), skuteczność polityki rynku pracy i efektywność programów przeciwdziałania bezrobociu (analizowano dwa modele rynku pracy substytucyjny i komplementarny, wybrane czynniki determinujące wzrost zatrudnienia, w tym elastyczność, wpływ instrumentów pasywnych i aktywnych na sytuację na rynku pracy, niekonwencjonalne metody ograniczenia bezrobocia), regulacje prawne dotyczące świadczeń z tytułu bezrobocia (zakres podmiotowy ubezpieczeń, wymiar i okres wypłat świadczeń, finansowanie systemu ubezpieczeń od bezrobocia oraz systemy o charakterze pomocy dla bezrobotnych), modele zbiorowych stosunków pracy. Dostarczone w wyniku przeprowadzonych analiz wnioski mogą mieć zastosowanie w warunkach polskich przy formułowaniu założeń i działań mających na celu ograniczanie bezrobocia. Wielu cennych informacji dotyczących bezrobocia strukturalnego dostarcza opracowanie M. Sochy i U. Sztanderskiej Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce. Autorzy wskazują w nim podstawowe czynniki struktury i rozwoju bezrobocia (duża nierównomierność stopy bezrobocia, czas trwania bezrobocia, rola poszczególnych czynników w determinowaniu tego czasu, w tym wykształcenia, zawodu, a także wieku). Zwracają szczególną uwagę na zagrożenie związane z utratą kapitału ludzkiego 16. Do prac, które w części lub całości poświęcone są propozycjom rozwiązań dotyczących ograniczenia lub przeciwdziałania bezrobociu możemy zaliczyć publikację M. Kabaja, w której autor przedstawia program przeciwdziałania ubóstwu i bezrobociu 17. Program proponuje nowe metody zmniejszania skali ubóstwa, bezrobocia oraz marginalizacji społecznej przez prozatrudnieniowy i przyjazny ubogim wzrost gospodarczy. Zaproponowano zmiany w strukturze wydatków na programy rynku pracy preferujące formy aktywne (szkolenie, przekwalifikowanie, prace interwencyjne, roboty publiczne, pożyczki na rozwój małych i średnich przedsiębiorstw). Przedmiotem szczególnego zainteresowania autora było bezrobocie długookresowe, gdyż zdaniem autora jest ono główną przyczyną ubóstwa. W programie znalazły 16 M. Socha, U. Sztanderska, Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa