RAPORT z badania osób bezdomnych przeprowadzonego w Poznaniu w dniach 7/8 lutego 2013 roku

Transkrypt

1 RAPORT z badania osób bezdomnych przeprowadzonego w Poznaniu w dniach 7/8 lutego 2 roku

2 Spis treści WSTĘP... Założenia... Realizatorzy badania:... 4 WYNIKI BADANIA Płeć badanych Miejsce przeprowadzenia badania Wiek osób bezdomnych Wykształcenie osób bezdomnych (dorosłych) Okres bycia bezdomnym Okres pobytu w miejscu badania Przyczyny bezdomności Ostatnie miejsce zameldowania osób bezdomnych Niepełnosprawność wśród osób bezdomnych Samoocen stanu zdrowia osób bezdomnych Rejestracja osób bezdomnych w Powiatowym Urzędzie Pracy Aktywność zawodowa osób bezdomnych Źródło utrzymania osób bezdomnych Liczba osób bezdomnych w Poznaniu i w niektórych innych miastach Dane uzupełniające z innych badań WNIOSKI Z BADAŃ REKOMENDACJE... 2

3 WSTĘP Założenia Badanie zostało przeprowadzone na terenie Miasta Poznania na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (pismo Wojewody Wielkopolskiego koordynatora badania w województwie z 7 stycznia 2 roku). Badanie miało polegać na dotarciu w terminie 7/8 lutego 2 roku do wszystkich osób bezdomnych przebywających w tych dniach na terenie miasta Poznania w: ogrzewalniach i noclegowniach, schroniskach, domach dla osób bezdomnych, hostelach, mieszkaniach wspieranych, chronionych, treningowych, wynajmowanych, szpitalach, hospicjach, zol-ach, innych placówkach, zakładach karnych i aresztach śledczych, izbach wytrzeźwień, pogotowiach socjalnych, miejscach niemieszkalnych, pustostanach, domkach i altankach, innych miejscach. Mając na względzie skalę tego badawczego przedsięwzięcia oraz fakt, że liczba osób bezdomnych przebywających na terenie Miasta Poznania wzrosła w ostatnich latach MOPR w Poznaniu przy okazji tego badania postanowił przyjrzeć się zjawisku bezdomności w nieco szerszym zakresie: poprzez rozszerzenie kwestionariusza wywiadu o kilka dodatkowych pytań: imię i nazwisko osoby objętej badaniem, okres bycia bezdomnym, okres przebywania w danym miejscu, w którym realizowano badanie, rodzaj niepełnosprawności, rejestrację w PUP, podejmowanie aktywności zawodowej, źródło utrzymania, ocenę własnego stanu zdrowia. Ponadto badania zostały również przeprowadzone również wśród osób bezdomnych ostatnio zameldowanych na pobyt stały w Poznaniu a obecnie przebywających w placówkach poza Poznaniem, które to placówki zapewniają schronienie w wyniku zlecenia realizacji takiego zadania przez Miasto Poznań oraz w innych placówkach na podstawie skierowania MOPR. Celem badań była diagnoza sytuacji osób bezdomnych, która ma pozwolić lepiej przygotować się do podjęcia działań, które w przyszłości będą skutkować zmniejszeniem liczby osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością m.in. poprzez przyjrzenie się tym aspektom sytuacji osób bezdomnych, które w dużym stopniu determinują ich szanse na wyjście z bezdomności (jak np. okres bycia bezdomnym, podejmowanie aktywności zawodowej czy też stan zdrowia) oraz obserwowanie zmiany sytuacji poszczególnych osób bezdomnych w sytuacji, gdy badania będą powtarzane w kolejnych latach.

4 Realizatorzy badania: Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Poznaniu, Komenda Miejska Policji w Poznaniu, Straż Miejska Miasta Poznania, Straż Ochrony Kolei, Ośrodek dla Bezdomnych nr, 6-4 Poznań, ul. Michałowo 68, Miejskie Centrum Interwencji Kryzysowej ul. Dolne Chyby, 62-8 Przeźmierowo Pogotowie Społeczne, Poznań, ul. Borówki 2, ul. Borówki 4, ul. Jawornicka 5, ul. Bydgoska 6/7, Stowarzyszenie MONAR Wielkopolskie Centrum Pomocy Bliźniemu MARKOT: o Dom Readaptacji Społecznej dla Osób Bezdomnych, Uzależnionych i Niepełnosprawnych, Rożnowice, 64-6 Rogoźno, o Dom Readaptacji Społecznej dla Rodzin Eksmitowanych oraz Noclegownia dla Osób Bezdomnych, ul. Borówki 8, 6-4 Poznań, o Dom Readaptacji Społecznej dla Osób Objętych Eksmisją, ul. Starołęcka 6/8, 6-6 Poznań, Dom Pomocna Dłoń, Błońsko 7a, 64-8 Jabłonna, Schronisko św. Brata Alberta, ul. Widłakowa, 6-68 Poznań, Dom Samotnej Matki, ul. Kierska, 62-9 Rokietnica, Dom dla Ludzi Bezdomnych, ul. Pogodna 55, 6-4 Poznań, Dom dla osób Bezdomnych i Najuboższych MONAR-MARKOT w Gościejewie, Gościejewo 52a, 64-6 Gościejewo, Dom Charytatywny "Przystań", Poznań, ul. Krańcowa, Zgromadzenia Sióstr Albertynek, pokój interwencyjny, Poznań, ul. Ściegiennego, Areszt Śledczy w Poznaniu, Centrum Wczesnej Redukcji Szkód, Tanie noclegi AGRICOLA, Poznań, ul. Babimojska 9 (hostel), Placówki medyczne (szpitale, ZOL), Placówki świadczące usługi dla bezdomnych poza Poznaniem. 4

5 WYNIKI BADANIA. Płeć badanych Mężczyźni (w tym dzieci) 7 osób (78,5%) Kobiety (w tym dzieci) 99 osób (2,%) (brak możliwości zidentyfikowania płci) osoby (,2%) Razem 9 osoby Płeć osób badanych mężczyźni 74% kobiety 8% dzieci 8% dorośli; 86 dzieci; 7 5

6 2. Miejsce przeprowadzenia badania MIEJSCE MĘŻCZYŹNI KOBIETY DZIECI Noclegownia 6 Schronisko, dom dla osób bezdomnych, hostel Mieszkania wspierane, chronione, treningowe Szpitale, ZOL-e, inne placówki zdrowia Areszt śledczy 8 Izba wytrzeźwień Miejsca niemieszkalne 6 5 Pustostany, domki, altany działkowe Inne miejsca 2 4 RAZEM 695 (75,%) 65 (7,7%) 7 (7,%) RAZEM 6 (,9%) 657 (7,4%) 46 (4,9%) (,%) 8 (,9%) (,%) 66 (7,%) 82 (8,8%) 4 (,6%) 9 Miejsce przeprowadzenie badania (miejsce pobytu osób bezdomnych) Schronisko, dom dla osób bezdomnych, Pustostany, domki, altany działkowe Miejsca niemieszkalne Mieszkania wspierane, chronione, Ogrzewalnia, noclegownia Inne miejsca Areszty śledczy Izba wytrzeźwień Szpitale, ZOL, inne placówki zdrowia 82 (8,8%) 66 (7,%) 46 (4,9%) 6 (,9%) 4 (,6%) 8 (,9%) (,%) (,%) 657 (7,4%) Miejsca niemieszkalne w których przebywały badane osoby bezdomne to: brama, bunkier, garaż, klatka schodowa, namiot, park, piwnica, pod balkonem, przyczepa, kempingowa, rondo komunikacyjne, sklep, strych, szałas, szopa, śmietnik, teren miasta Poznania, wagon. 2 Inne miejsca w których przebywały badane osoby bezdomne to: dworzec MPK, dworzec PKP, miejsce wydawania posiłków, skup złomu. 6

7 Zdecydowana większość osób bezdomnych przebywała w różnego typu placówkach, których usługi są adresowane właśnie do tych osób łącznie w noclegowniach, schroniskach, domach dla osób bezdomnych, hostelach oraz mieszkaniach chronionych i treningowych przebywało 79 osób (79%). Miejscem pobytu osób bezdomnych w dniu badania były także miejsca niemieszkalne (brama, bunkier, garaż, klatka schodowa, namiot, park, piwnica, pod balkonem, przyczepa, kempingowa, rondo komunikacyjne, sklep, strych, szałas, szopa, śmietnik, teren miasta Poznania, wagon), pustostany, domki, altany działkowe oraz inne miejsca (dworzec MPK, dworzec PKP, miejsce wydawania posiłków, skup złomu). W tych wszystkich miejscach nie będących miejscami traktowanymi jako mieszkalne przebywało łącznie 82 osoby (2%). Ta liczba osób jest zbliżona do danych uzyskanych wcześniej w wyniku opracowywania tzw. mapy bezdomności na terenie Miasta Poznania. Pozostałe miejsca pobytu osób bezdomnych to specyficzne miejsca krótkotrwałego pobytu (izba wytrzeźwień oraz zakład opiekuńczo-leczniczy) a także pobytu przymusowego (areszt śledczy). W tych miejscach w dniu badania przebywało tylko 2 osób bezdomnych (,%). Dzieci poniżej 8 roku życia przebywały tylko w placówkach dla osób bezdomnych (69 dzieci) oraz w miejscach określonych jako pustostany, domki, altany działkowe (4 dzieci) z co najmniej z jednym z rodziców.. Wiek osób bezdomnych WIEK DOROSŁYCH OSÓB BEZDOMNYCH MĘŻCZYŹNI KOBIETY RAZEM Od 8 do lat (4,%) 27 (6,4%) 57 (6,%) Od do 4 lat 97 (4,%) (8,2%) 27 (,6%) Od 4 do 5 lat 5 (22,%) 5 (2,2%) 88 (2,2%) Od 5 do 6 lat 256 (6,9%) 45 (27,%) (2,%) Od 6 do 7 lat 5 (9,4%) 26 (5,7%) 6 (7,%) Od 7 do 8 lat 8 (2,6%) (,6%) 9 (2,%) Od 8 do 8 lat (,4%) (,%) (,%) (,4%) (,6%) 7 (,7%) RAZEM

8 WIEK DZIECI LICZBA OSÓB Do roku 7 Od 2 do lat 6 Od 4 do 6 lat 4 Od 7 do 2 lat 24 Od do 7 lat 9 RAZEM 7 Wiek osób bezdomnych Od do 7 lat Od 8 do lat Od do 4 lat Od 4 do 5 lat Od 5 do 6 lat Od 6 do 7 lat Od 7 do 8 lat Od 8 do 8 lat 7 (7,5%) 57 (6,%) 27 (,6%) 88 (2,2%) 6 (7,%) 9 (2,%) (,%) 7 (,7%) (2,%) 2 4 Wśród badanych osób bezdomnych jest 86 osób dorosłych (92%) oraz 7 dzieci (8%). Najmłodszy badany to dziecko, które w czasie badania miało miesiąc, najstarszy bezdomny miał 8 lata. Najwięcej osób bezdomnych jest w przedziale wiekowym od 5 do 6 lat to osób (2%) Spośród badanych bezdomnych 484 osoby (52%) mają więcej niż 5 lat. Średni wiek dorosłej osoby bezdomnej to 5 lat (mężczyzny 5,5 roku, kobiety 46 lat) Spośród badanych dzieci najwięcej jest dzieci małych (do lat) 2 oraz dzieci w wieku szkolnym (7-2 lat) Wykształcenie osób bezdomnych (dorosłych) WYKSZTAŁCENIE Niepełne podstawowe Podstawowe Gimnazjalne MĘŻCZYŹNI 8 (,%) 74 (25,%) 4 (,6%) KOBIETY 4 (2,4%) 57 (4,5%) 5 (,%) RAZEM 2 (,4%) 2 (26,9%) 9 (,%) 8

9 Zawodowe 7 (48,5%) 62 (7,6%) 99 (46,4%) Średnie 8 (9,9%) 29 (7,6%) 67 (9,4%) Wyższe 2 (2,9%) 5 (,%) 25 (,4%) 4 (2,%) (,8%) 7 (2,%) RAZEM Wykształcenie (osoby dorosłe) Zawodowe 99 (46,4%) Podstawowe Średnie 67 (9,4%) 2 (26,9%) Wyższe Niepełne podstawowe Gimnazjalne 25 (2,9%) 2 (,4%) 9 (,%) 7 (2,%) 2 4 Osoby bezdomne najczęściej deklarowały wykształcenie zawodowe (4%) i podstawowe (25%) a najrzadziej wykształcenie gimnazjalne. W odniesieniu do dzieci nie analizowano wykształcenia nawet jeżeli było podane w kwestionariuszu z uwagi na niezakończony proces edukacji. 5. Okres bycia bezdomnym OKRES BYCIA BEZDOMNYM MĘŻCZYŹNI KOBIETY OSOBY BEZ ZIDENTYFIKOWANEJ PŁCI RAZEM Do miesiąca 2 (2,9%) 5 (2,5%) (,%) 26 (2,8%) Od 2 do 6 miesięcy 47 (6,4%) 5 (7,4%) (,%) 62 (6,6%) Od 7 do miesięcy (,8%) 7 (,5%) (,%) 2 (2,2%) Od roku do 2 lat 46 (2,%) 42 (2,%) 2 (66,7%) 9 (2,4%) Od do 5 lat 55 (2,2%) 52 (26,%) (,%) 28 (22,%) 9

10 Od 6 do lat 62 (22,%) 44 (22,%) (,%) 26 (22,%) Od do 2 lat 5 (8,5%) 2 (,%) (,%) 55 (6,6%) Od 2 do lat (4,%) (,5%) (,%) (,%) Od do 6 lat 4 (,5%) (,%) (,%) 4 (,4%) 8 (2,5%) (6,5%) (,%) (,%) RAZEM 7 (,%) 99 (,%) 9 (, %) Okres bycia bezdomnym Do miesiąca Od 2 do 6 miesięcy Od 7 do miesięcy Od roku do 2 lat Od do 5 lat Od 6 do lat Od do 2 lat Od 2 do lat Od do 6 lat 26 (2,8%) 62 (6,6%) 2 (2,2%) (,%) 4 (,4%) (,%) 9 (2,4%) 28 (22,%) 26 (22,%) 55 (6,6%) osób dorosłych pozostających w bezdomności najkrócej (do 2 lat) to osoby w wieku od 8 do 8 lat (średnia wieku to 49 lat). 82 osoby dorosłe pozostające w bezdomności więcej niż 2 ale nie więcej niż lat to osoby w wieku od 8 do 79 lat (średnia wieku to 5 lat). 5 osoby dorosłe pozostające w bezdomności od do 2 lat to osoby w wieku od 2 do 8 lat (średnia wieku to 5 lata). 6 osób dorosłych pozostających w bezdomności najdłużej (powyżej 2 lat) to osoby w wieku od 4 do 74 lat (średnia wieku 59 lat). Średni okres czasu bycia bezdomnym to w przypadku osób dorosłych 7 lat. Mężczyźni pozostają bezdomni dłużej niż kobiety w przedziałach o krótszej bezdomności (od do 5 lat) bowiem jest 6,6% kobiet i 52,% mężczyzn.

11 6. Okres pobytu w miejscu badania OKRES POBYTU W MIEJSCU BADANIA MĘŻCZYŹNI KOBIETY OSOBY BEZ ZIDENTYFIKO WANEJ PŁCI RAZEM Kilka dni 24 (,%) (,5%) 25 2,7% Od do tygodni 5 (4,8%) 2 (,%) 7 4,% Od do miesięcy 48 (47,6%) 94 (47,%) ,4% Od roku do 2 lat (8,2%) 5 (26,6%) 86 9,9% Od do 5 lat 8 (,4%) (5,%) 2,% Od 6 do lat 56 (7,7%) 8 (4,%) 64 6,9% Od do 2 lat 2 (,%) 6 (,%) 29,% Inne odpowiedzi ( rok w Poznaniu, kilka lat, 2 lat w Poznaniu-2x) 4 (,5%) (,%) 4,4% 25 (,4%) 5 (2,5%) (,%),5% RAZEM 7 (,%) 99 (,%) (,%) 9 Okres pobytu w miejscu badania Kilka dni Od do tygodni Od do miesięcy Od roku do 2 lat Od do 5 lat Od 6 do lat Od do 2 lat Inne odpowiedzi 25 (2,7%) 7 (4,%) 86 (9,9%) (2,%) 64 (6,9%) 29 (,%) 4 (,4%) (,5%) 442 (47,4%) 2 4 5

12 MIEJSCE POBYTU A OKRES POBYTU KILKA DNI OD DO TYGODNI OD DO MIESIĘCY OD ROKU DO 2 LAT OD DO 5 LAT OD 6 DO LAT OD DO 2 LAT INNE ODPO- WIEDZI BRAK DANYCH RAZEM Noclegownia Schronisko, dom dla osób bezdomnych, hostel Mieszkania wspierane, chronione, treningowe Szpitale, ZOL-e, inne placówki zdrowia 5 (,9%) 7 (2,6%) 7 (9,4%) 27 (4,%) Areszt śledczy Izba wytrzeźwień Miejsca niemieszkalne Pustostany, domki, altany działkowe Inne miejsca 24 (66,7%) 5 (5,7%) 5 (2,6%) 2 (8,7%) 24 (52,2%) 7 (,8%) 7 (5,2%) 6 (5,5%) 2 (,5%) 7 (,%) 4 (5,%) (7,5%) (,5%) (2,9%) (,2%) 2 (5,9%) 7 (25,8%) 9 (2,2%) (29,4%) 22 (,%) (5,9%) (2,9%) 8 (2,%) 22 (26,8%) 5 (4,7%) (5,2%) 4 (7,%) 4 (,8%) (,5%) 5 (6,%) 4 (,8%) (2,5%) (,%) 7 (,6%) 8 (9,7%) 7 (2,6%) 6 (,%) 657 (,%) 46 (,%) (,%) 8 (,%) (,%) 66 (,%) 82 (,%) 4 (,%) Osoby bezdomne w miejscach badania przebywają od kilku dni do 2 lat. Kilkudniowe oraz wieloletnie pobyty dotyczą najczęściej osób przebywających w schroniskach, domach dla bezdomnych i hostelach czyli w miejscach pobytu największej liczby osób bezdomnych. Najczęściej osoby bezdomne pozostawały w danym miejscu nie dłużej niż rok. Jednakże ponad 27% wszystkich badanych (25 osoby) przebywają w tych placówkach od roku do 5 lat (a 6% - 5 osoby dłużej niż 6 lat). Średni okres pobytu miejscu badania to 2 lata. Mężczyźni przebywali w miejscu badania nieco krócej niż kobiety w przedziałach o krótszym pobycie (od do 5 lat) jest bowiem 6,6% kobiet i 52,% mężczyzn, co w wskazuje na częstsze przemieszczanie się bezdomnych mężczyzn pomiędzy placówkami. 2

13 7. Przyczyny bezdomności PRZYCZYNY BEZDOMNOŚCI MĘŻCZYŹNI KOBIETY LICZBA WSKAZAŃ % badanych Eksmisja, wymeldowanie ,6% Konflikt rodzinny ,2% Uzależnienie ,7% Przemoc w rodzinie ,% Utrata noclegów w miejscu byłej pracy 4,5% Opuszczenie placówki opiekuńczowychowawczej 7 5 2,% Zadłużenie ,4% Bezrobocie, brak pracy ,4% Opuszczenie zakładu karnego 9 9,% Zły stan zdrowia, niepełnosprawność ,7% RAZEM Przyczyny bezdomności Eksmisja, wymeldowanie Konflikt rodzinny Bezrobocie, brak pracy Uzależnienie Zły stan zdrowia, niepełnosprawność Zadłużenie Opuszczenie zakładu karnego Przemoc w rodzinie Utrata noclegów w miejscu byłej pracy Opuszczenie placówki op.-wych Przyczyny bezdomności poddano analizie tylko w odniesieniu do osób dorosłych. Łącznie 849 osób dorosłych wskazało 649 przyczyn bezdomności w 8 kategoriach. Osoby badane miały wskazać nie więcej niż przyczyny bezdomności i większość tak wskazywała, jednakże kilkadziesiąt osób wskazywało też więcej niż przyczyny (od 4 do 6). Najczęściej badani jako przyczynę bezdomności wskazywali eksmisję/wymeldowanie (45% badanych), konflikt rodzinny (6%) i bezrobocie/brak pracy (%).

14 8. Ostatnie miejsce zameldowania osób bezdomnych WOJEWÓDZTWO LICZBA OSÓB % Wielkopolskie ,2% Dolnośląskie,2% Kujawsko-pomorskie 9,% Lubelskie 4,4% Lubuskie 5,6% Łódzkie 7,8% Małopolskie,% Mazowieckie 6,6% Opolskie 4,4% Podkarpackie,% Podlaskie 2,2% Pomorskie 7,8% Śląskie 4,5% Świętokrzyskie 2,2% Warmińsko-mazurskie 7,8% Zachodniopomorskie,4% Rumunia 9,%,5% RAZEM 9,% 4

15 Ostatnie miejsce zameldowania województwo wielkopolskie; 786 brak danych; pozostałe województwa; 5 Rumunia; 9 Ostatnie miejsce zameldowania -Poznań i pozostałe miejsowości Poznań; 644; 69% pozostałe miejscowości (w tym brak danych); 289; % MIEJSCE POBYTU A POCHODZENIE OSÓB BEZDOMNYCH Noclegownia Stowarzyszenie MONAR W.C.P.B. MARKOT Poznań, ul. Borówki 8 (noclegownia) Schronisko, dom dla osób bezdomnych, hostel POZNAŃ SPOZA POZNANIA BRAK DANYCH RAZEM LICZBA MIEJSC W PLACÓWKACH MIEJSKICH I NA PODSTAWIE UMÓW Z MIASTEM (% mieszkańców Poznania przebywających w dniu badania w stosunku do tych miejsc) (57%) 5

16 Pogotowie Społeczne Poznań, ul. Borówki 2 (wszystkie lokalizacje) Ośrodek dla Bezdomnych nr Poznań, ul. Michałowo 68 Stowarzyszenie MONAR W.C.P.B. MARKOT Poznań, ul. Borówki 8 Stowarzyszenie MONAR W.C.P.B. MARKOT Rożnowice Stowarzyszenie MONAR W. C. P. B MARKOT Poznań, ul. Starołęcka 6/8 Dom dla Ludzi Bezdomnych Poznań, ul. Pogodna MCIK - hostel 2 Dom Samotnej Matki Kiekrz 4 4 Schronisko Brata Alberta Poznań, ul. Widłakowa Stowarzyszenie MONAR Dom dla Bezdomnych i Najuboższych Gościejewo 52a Dom Charytatywny "Przystań" Poznań, ul. Krańcowa pokój interwencyjny Zgromadzenia Sióstr Albertynek Tanie noclegi Agricola ul. Babimojska 9 (hostel) Inne placówki w Polsce, w których przebywają osoby bezdomne skierowane przez MOPR w Poznaniu (Drezdenko, Głogów, Kołaczkowo, Piła, Żary, Chudobczyce) Mieszkania wspierane, chronione, treningowe Błońsko - Dom pomocna Dłoń (2 mieszkanie, 9 schronisko) MCiK ul. Dolne Chyby Szpitale, ZOL-e, inne placówki zdrowia Areszt śledczy Izba wytrzeźwień 2 66 (98%) 2 (poza zimą 95) 75 (45%) 2 (2%) 75 (%) (29%) 4 (%) 5 (9%) 42 (26%) 29 2 Nie dotyczy (%) Nie dotyczy Nie dotyczy (8%) (w tym 2 mieszkanie i 9 schronisko) 6 (5%) Nie dotyczy Miejsca niemieszkalne Nie dotyczy 6

17 Pustostany, domki, altany działkowe Nie dotyczy Inne miejsca Nie dotyczy RAZEM (poza zimą 76) Poznaniacy w placówkach to 54 osoby, czyli 7% Osoby bezdomne objęte badaniem mają ostatnie miejsce zameldowania na pobyt stały we wszystkich województwach. 84% pochodzi z województwa wielkopolskiego, poza tym osoby bezdomne częściej przybywały do Poznania z województw zachodnich i południowych niż z pozostałej części Polski. Na terenie Poznania przebywało również 9 obywateli Rumuni a co do osób nie ustalono ostatniego miejsca zameldowania. Spośród badanych osób 69% (644) ma ostatnie miejsce zameldowania na terenie Poznania i to są osoby względem których Miasto Poznań ma obowiązek udzielania pomocy jako tzw. gmina właściwa miejscowo. To oznacza, że w stosunku do pozostałych osób (około 2%, choć w tej grupie są również ci badani co do których nie ustalono ostatniego miejsca zameldowania) takiego zobowiązania już nie ma. W różnego typu placówkach dla osób bezdomnych (noclegownia, schronisko, hostel, mieszkanie wspierane) w trakcie badania przebywało 79 osób, tym 54 osoby pochodzące z Poznania i 7 pochodzące z poza Poznania lub bez wskazanego miejsca pochodzenia. W placówkach miejskich i na podstawie umów z miastem Poznań było w tym czasie 74 miejsc, czyli osoby bezdomne pochodzące z Poznania stanowiły zajmowały 7% miejsc. 9. Niepełnosprawność wśród osób bezdomnych NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ MĘŻCZYŹNI KOBIETY Lekki stopień niepełnosprawności (lub jego odpowiednik) Umiarkowany stopień niepełnosprawności (lub jego odpowiednik) Znaczny stopień niepełnosprawności (lub jego odpowiednik) Nieokreślony stopień niepełnosprawności Brak niepełnosprawności (w tym brak danych) RAZEM LICZBA OSÓB 4 (,%) 6 (2,4%) (,5%) (,%) 677 (72,7%) 9 (, %) 7

18 Niepełnosprawność Brak 677 (72,7%) Umiarkowany stopień 6 (2,4%) Nieokreślony stopień (, Lekki stopień 4 (,%) Znaczny stopień (,5%) Rodzaj niepełnopsrawności Umiarkowany stopień niepełnosprawności 6 Lekki stopień niepełnosprawności 4 Znaczny stopień niepełnosprawności Nieokreślony stopień niepełnosprawności W badanej grupie 27% osób deklarowało, że ma orzeczoną niepełnosprawność. Najczęstszym rodzajem niepełnosprawności jest stopień umiarkowany (2%) i lekki.. Samoocen stanu zdrowia osób bezdomnych STAN ZDROWIA LICZBA OSÓB % Bardzo dobry 72 7,7% Dobry 48 7,% Dostateczny ,4% Zły 52 6,% 87 9,% RAZEM 9,% 8

19 Ocena stanu zdrowia 9% Bardzo dobry 8% Dobry 7% Zły 6% Dostateczny % NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ A OCENA STANU ZDROWIA Bardzo dobry liczba osób Dobry liczba osób Dostateczny liczba osób Zły liczba osób Brak danych liczba osób Suma liczba osób Lekki stopień niepełnosprawności (2,9%) 26 (25, %) 45 (4,2%) 27 (26,%) (2,9%) 4 (,%) Umiarkowany stopień niepełnosprawności (,9%) 6 (,8%) 54 (46,5%) 45 (8,8%) (,%) 6 (,%) Znaczny stopień niepełnosprawności (,%) 7 (2,2%) 9 (27,%) 7 (5,5%) (,%) (,%) Nieokreślony stopień niepełnosprawności (,%) (,%) 2 (66,67%) (,%) (,%) (,%) Brak niepełnosprawności 68 (,%) 298 (44,%) 64 (24,2%) 6 (9,%) 84 (2,4%) 677 (,%) Stan swojego zdrowia osoby bezdomne oceniają najczęściej jako dobry (7%) lub dostateczny (29%). Osoby niepełnosprawne w stopniu lekkimi umiarkowanym najczęściej oceniały stan zdrowia jako dostateczny a osoby niepełnosprawne w stopniu znacznym jako zły. Wśród osób bez orzeczonej niepełnosprawności najczęściej stan zdrowia oceniano jako dobry. 9

20 . Rejestracja osób bezdomnych w Powiatowym Urzędzie Pracy REJESTRACJA W PUP MĘŻCZYŹNI KOBIETY RAZEM Tak Nie Razem 26 (4,8%) 77 (6,7%) 28 (4,5%) 62 (,%) (24,%) (7,%) 4 (2,9%) 7 (,%) 249 (2,9%) 477 (62,9%) 2 (4,2%) 758 Nie 477; 6% Rejestracja w PUP 2; 4% Tak 249; % Rejestracja w PUP z podziałem na płeć % 2% 4% 6% 8% Tak 24,% 4,8% Nie 6,7% 7,% 4,5% 2,9% MĘŻCZYŹNI KOBIETY Rejestrację w Powiatowym Urzędzie Pracy deklaruje prawie % badanych, co oznacza, że większość tych osób nie korzysta z oferty aktywizacyjnej PUP a także nie ma dostępu do Dane dotyczą osób w wieku produkcyjnym wg GUS to osoby w wieku zdolności do pracy tj. mężczyźni w wieku od 8 do 64 lat i kobiety od 8 do 59 lat. Osoby w wieku produkcyjnym stanowią (758) stanowią 8,2% badanych. 2

21 świadczeń opieki zdrowotnej z tytułu bezrobocia. Mężczyźni częściej niż kobiety rejestrują się w PUP. 2. Aktywność zawodowa osób bezdomnych AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA OSÓB W WIEKU PRODUKCYJNYM Nie pracuje Praca dorywcza / na czarno Umowa zlecenie / o dzieło Etat / część etatu Praca dorywcza / na czarno oraz Umowa zlecenie / o dzieło Własna działalność gospodarcza Razem MĘŻCZYŹNI KOBIETY RAZEM 42 (67,8%) 2 (9,5%) 8 (6,%) 2 (,2%) (,2%) (,2%) 9 (,%) 62 (,%) 86 (62,8%) 2 (6,8%) (9,5%) 2 (8,7%) (,%) (,%) (2,2%) 7 (,%) 57 (66,9%) 44 (9,%) 5 (6,7%) 2 (4,%) (,%) (,%) 22 (2,9%) 758 (,%) Aktywność zawodowa osób w wieku produkcyjnym Nie pracuje Praca dorywcza / na czarno Umowa zlecenie / o dzieło Etat / część etatu Praca dorywcza i Umowa jw. Własna działalność gospodarcza 44 (9,%) 5 (6,7%) 2 (4,%) (,%) (,%) 22 (2,9%) 57 (66,9%)

22 Nie pracuje Praca dorywcza / na czarno Umowa zlecenie / o dzieło Etat / część etatu Praca dorywcza i Umowa jw. Własna działalność gospodarcza Aktywność zawodowa osób w wieku produkcyjnym z podziałem na płeć % % 2% % 4% 5% 6% 7% MĘŻCZYŹNI KOBIETY AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA OSÓB W WIEKU PO-PRODUKCYJNYM MĘŻCZYŹNI KOBIETY RAZEM Nie pracuje 68 (9,9%) 24 (85,8%) 92 (9,2%) Praca dorywcza / na czarno 6 (8,%) (,%) 6 (5,8%) Umowa zlecenie / o dzieło (,%) 2 (7,%) 2 (2,%) Etat / część etatu (,%) (,%) (,%) (,%) 2 (7,%) 2 (2,%) Razem 74 (,%) 28 2 Zdecydowana większość badanych w wieku produkcyjnym nie podejmuje żadnej aktywności zawodowej (67%). Prace dorywcze podejmuje 9% badanych w wieku produkcyjnym a pracę legalną (umowy cywilno-prawne oraz etatowe) wykonuje niecałe 7%. W ujęciu % mężczyźni niż kobiety częściej podejmują prace dorywcze / na czarno a kobiety częściej niż mężczyźni podejmują prace legalne (umowy cywilno-prawne oraz etatowe). Aktywność zawodową podejmuje też 8 osób w wieku poprodukcyjnym. Miejsce zamieszkania osób podejmujących legalną aktywność zawodową przedstawia się następująco (dotyczy wszystkich osób dorosłych bez względu na wiek) 22

23 LEGALNE ZATRUDNIENIA A MIEJSCE ZAMIESZKANIA Umowa zlecenie / o dzieło SCHRONISKO, DOM DLA OSÓB BEZDOMNYCH, HOSTEL MIESZKANIA WSPIERANE, CHRONIONE, TRENINGOWE MIEJSCA NIEMIE- SZKALNE PUSTOSTANY, DOMKI, ALTANY DZIAŁKOWE RAZEM Etat / część etatu Własna działalność gospodarcza. Źródło utrzymania osób bezdomnych ŹRÓDŁO UTRZYMANIA Zasiłki / posiłki z MOPR Praca dorywcza / legalna Renta / emerytura MĘŻCZYŹNI 262 (5,8%) 5 (2,5%) 75 (,%) Inne 4 62 (8,5%) Zasiłki / posiłki z MOPR oraz praca dorywcza / legalna Zasiłki / posiłki z MOPR oraz renta / emerytura Praca dorywcza / legalna oraz renta / emerytura (4,%) 5 (,7%) (,4%) Zasiłki / posiłki z MOPR 5 oraz inne źródło 5 (,7%) Praca dorywcza / na czarno oraz inne źródło (żebractwo 4x / alimenty x) Renta / emerytura oraz inne źródło (zasiłek pielęgnacyjny) Nie dotyczy (dzieci) (,%) (,%) 2 (4,%) 6 (4,9%) KOBIETY 46 (2,%) 6 (8,%) (5,6%) 2 (,6%) 7 (,5%) (,5%) (,5%) (,5%) 4 (2,%) (,5%) 4 (7,%) 4 (7,%) OSOBY BEZ ZIDENTYFIKOW ANEJ PŁCI RAZEM 8,% 86 9,9% 6,4% 8 8,9% 7 4,% 6,7% 4,4% 8,9% 5,5%,% 6 2,4% 7 7,8% 4 W tym: świadczenie integracyjne z CIS (2), pomoc innych (męża, konkubenta, rodziny, znajomych, obcych (2)), na utrzymaniu domu / ośrodka dla bezdomnych (6), żebractwo (6), alimenty (4), zasiłek dla bezrobotnych (), oszczędności (2), zasiłek chorobowy / świadczenie rehabilitacyjne (2), renta rodzinna (), śmietniki (), własna inicjatywa (), brak wskazania źródła (6). 5 Inne źródła to: alimenty (2), pomoc innych osób (2), pomoc Caritas (), wynagrodzenie partnera (), oszczędności (), świadczenie integracyjne z CIS (). 2

24 Razem 7 (,%) 99 (,%) 9 (,%) Źródło utrzymania Zasiłki / posiłki z MOPR Praca dorywcza / legalna Renta / emerytura Inne Zasiłki / posiłki z MOPR oraz praca dorywcza / Zasiłki / posiłki z MOPR oraz inne źródło Zasiłki / posiłki z MOPR oraz renta / emerytura Praca dorywcza / na czarno oraz inne źródło Praca dorywcza / legalna oraz renta / emerytura Renta / emerytura oraz inne źródło Nie dotyczy (dzieci) 86 (9,9%) 6 (,4%) 8 (8,6%) 7 (4,%) 8 (,8%) 6 (,6%) 5 (,5%) 4 (,4%) (,%) 9 (2,8%) 7 (7,8%) 8 (,%) Liczba osób bezdomnych w Poznaniu i w niektórych innych miastach (dane tylko z miasta Poznania bez danych z placówek poza Poznaniem) MIASTO LICZBA BEZDOMNYCH LICZBA MIESZKAŃCÓW Katowice 5 9.4,7% Łódź ,6% Poznań ,5% Kraków ,% Wrocław ,2% Białystok ,% Olsztyn ,8% (Wielkopolska) ,8% % 24

25 Liczba badanych osób bezdomnych Łódź Kraków Poznań Wrocław Katowice Białystok Olsztyn Odsetek osób bezdomnych w liczbie wszystkich mieszkańców,2%,7%,6%,5%,%,5%,%,2%,%,8%,8%,5%,% -,5% Osoby bezdomne w Wielkopolsce i w Poznaniu cała Wielkopolska 8 Poznań 25

26 5. Dane uzupełniające z innych badań Centrum Badania Jakości Życia działające przy UAM w Poznaniu na zlecenie Miasta Poznania prowadzi cykliczne badania jakości życia. Mieszkańcy Poznania pytani są m.in. czy zadowoleni są z własnych warunków mieszkaniowych, sytuacji materialnej i stanu zdrowia, czy czują się w Poznaniu bezpiecznie, jak oceniają stan środowiska w mieście, czy zadowoleni są z działań policji i straży miejskiej, służby zdrowia oraz administracji samorządowej, jak oceniają warunki komunikacji miejskiej oraz poziom kształcenia w poznańskich szkołach. Badania takie były realizowane w latach 22, 2, 24, 26, 28 i 2 na reprezentatywnej próbie mieszkańców miasta. W 29 roku przeprowadzono analogiczne badania wśród mieszkańców Poznania zagrożonych marginalizacją i wykluczeniem społecznym (tzw. kategorie wysokiego ryzyka wykluczenia) 6. Analizowanie jakości życia przez pryzmat zagrożeń marginalizacją i wykluczeniem społecznym z jednej strony miało poszerzyć spektrum zmiennych uwikłanych w generowanie i kształtowanie obu zjawisk, z drugiej zaś opisywać, a następnie monitorować segmenty populacji miejskiej o różnym stopniu zagrożenia wykluczeniem. Autorzy badania powołując się na Narodową Strategię Integracji Społecznej dla Polski (2) wśród kategorii społecznych podatnych na wykluczenie społeczne w Polsce wymienili m.in. osoby bezdomne wśród innych, których poziom konsumpcji jest poniżej potrzebnego do przetrwania oraz wśród osób przemieszczających się w dół struktury społecznej. W innej klasyfikacji zaś (kategorie społeczne poważnie zagrożone wykluczeniem społecznym w Polsce) wskazali wprost osoby bezdomne jako kategorię zagrożoną wykluczeniem. Badanie w 29 roku było prowadzone wśród reprezentatywnej próby mieszkańców Poznania: Poznaniacy zagrożeni marginalizacją i wykluczeniem społecznym nie będący klientami pomocy społecznej (próba celowo-losowa): o gospodarstwo domowe z rodziną wielodzietną, o jednoosobowe gospodarstwa domowe osób powyżej 8 roku życia, o gospodarstwo domowe z osobą / osobami niepełnosprawnymi. Poznaniacy zagrożeni marginalizacją i wykluczeniem społecznym będący klientami pomocy społecznej (próba celowo-losowa): o gospodarstwa domowe w których znajdują się osoby bezrobotne, o gospodarstwa domowe w skład której wchodzą osoby starsze powyżej 8 roku życia, o gospodarstwa domowe w których znajdują się osoby uzależnione, o gospodarstwa domowe w skład której wchodzą osoby ekstremalnie ubogie, tj. utrzymujące się wyłącznie z zasiłku socjalnego, o osoby bezdomne. 6 Źródło danych: Raport z badań: Jakość życia mieszkańców Poznania zagrożonych marginalizacją i wykluczeniem społecznym (badania wybranych kategorii wysokiego ryzyka wykluczenia), Centrum badania jakości życia (Zbigniew Woźniak Ryszard Cichocki Piotr Jabkowski Andrzej Siatkowski),

27 Poniżej zaprezentowano wybrane wyniki z tego badania zestawione i porównane z badaniami z 28 roku przeprowadzonymi wśród wszystkich mieszkańców Poznania. osoby bezdomne różnią się znacząco w swoich wypowiedziach od innych badanych osób w zakresie: o oceny własnej sytuacji życiowej oceniają ją negatywnie(podobnie jak osoby uzależnione) a więc gorzej niż inne osoby zagrożone marginalizacją i wykluczeniem społecznym i znacznie gorzej niż ogół mieszkańców Poznania, o nie spodziewają się zmiany (poprawy własnej sytuacji życiowej, podobnie jak większość osób zagrożonych marginalizacją i wykluczeniem społecznym ale w odróżnieniu od ogółu mieszkańców Poznania, którzy spodziewają się poprawy sytuacji, o negatywnie oceniają swój stan zdrowia (analogicznie jak osoby niepełnosprawne i w wieku 8+) a więc znacznie gorzej niż ogół mieszkańców Poznania, o negatywnie oceniają swoje możliwości finansowe (analogicznie jak inne osoby zagrożone marginalizacją i wykluczeniem społecznym) i gorzej niż ogół mieszkańców Poznania, o negatywnie oceniają możliwość otrzymania pomocy materialnej (podobnie jak osoby uzależnione) a więc gorzej niż inne osoby zagrożone marginalizacją i wykluczeniem społecznym i niż ogół mieszkańców Poznania, osoby bezdomne oraz pozostałe osoby zagrożone marginalizacją i wykluczeniem społecznym a także ogół mieszkańców Poznania są natomiast zgodne w jednej kwestii wszystkie mają wysokie poczucie związku z miastem Poznań. Częścią prezentacji wyników badania był ranking globalny kategorii społecznych zagrożonych wykluczeniem (im niższa pozycja w rankingu, tym większe zagrożenie marginalizacją i wykluczeniem oraz obniżeniem wskaźników jakości życia): 27

28 . Rodziny wielodzietne; 2. Sędziwi starcy (8 i więcej lat) prowadzący jednoosobowe gospodarstwo domowe;. Osoby niepełnosprawne; 4. Sędziwi starcy korzystający z pomocy społecznej; 5. Osoby bezrobotne korzystające z pomocy społecznej; 6. Osoby bezdomne korzystające z pomocy społecznej; 7. Osoby uzależnione korzystające z pomocy społecznej; 8. Osoby utrzymujące się wyłącznie z zasiłku pomocy społecznej. 28

29 WNIOSKI Z BADAŃ. Większość badanych bezdomnych ma przynajmniej okresowo zapewnione miejsce schronienia w placówkach w Poznaniu lub poza Poznaniem oraz w innych tymczasowych miejscach. Prawie wszystkie dzieci objęte badaniem również przebywają w placówkach (4 dzieci przebywa wraz z rodzicami w altankach działkowych). Bezdomni śpiący pod chmurką stanowią zdecydowaną mniejszość wśród badanych. Odnosząc się do Polskiej typologii bezdomności sporządzonej na podstawie Europejskiej typologii bezdomności i wykluczenia mieszkaniowego ETHOS 28 (FEANSTA) 7 badani bezdomni mieszczą się w kategoriach operacyjnych: o Bez miejsca zamieszkania (BEZMIESZKANIOWOŚĆ) schroniska, domy dla bezdomnych, hostele, szpitale, ZOL-e, areszt śledczy (76,%, 72 osób), o Bez dachu nad głową (BEZDACHOWOŚĆ) noclegownie, miejsca niemieszkalne, inne miejsca (4,6%, 6 osób), o Nieodpowiednie/nieadekwatne zakwaterowanie pustostany, domki, altanki działkowe (8,8%, 82 osoby), o Pozostali (,%, osoby) w dniu badania przebywali w izbie wytrzeźwień, która nie została ujęta w typologii, jednakże pobyt w izbie wytrzeźwień to z założenia pobyt bardzo krótki, więc prawdopodobnie poza okresem badania osoby te przebywają, w którymś z miejsc wymienionych powyżej. 2. Badane osoby bezdomne w większości znajdują się w sytuacji rodzinnej, społecznej i zawodowej skrajnie odmiennej od typowej dla ich wieku. Średni wiek dorosłych osób bezdomnych (5 lat, w tym: mężczyzny 5,5 roku, kobiety 46 lat) wskazuje, że z perspektywy faz/etapów rozwoju człowieka dorosłego większość badanych osób to dorośli wieku średniego (biologicznie nazywany też okresem względnej stabilizacji i pełni życia ). Okres ten zwyczajowo cechuje stabilizacja rodzinna i zawodowa, poczucie sprawstwa i odpowiedzialności, względnie dobry stan zdrowia. Badani bezdomni to zaś na ogół osoby żyjące poza rodziną, niepracujące zawodowo, niezaradne, dosyć często niepełnosprawne i/lub przewlekle chore.. Osoby bezdomne objęte badaniem są dość mobilne w zakresie zmiany miejsca pobytu. Średni okres czasu bycia bezdomnym to w przypadku osób dorosłych 7 lat, zaś średni okres pobytu miejscu badania to 2 lata, co oznacza, że (prawdopodobnie z różnych powodów) osoba bezdomna zmienia miejsce swojego pobytu choć generalnie nie zmienia się jej sytuacja życiowa. 4. Przyczyny bezdomności wskazywane przez badanych sugerują, że bezdomność jest skutkiem wcześniejszych trudnych sytuacji życiowych, które we właściwym czasie nie zostały pokonane/rozwiązane. Bezdomność w tej sytuacji wydaje się być nieuchronną i ostatnią konsekwencją wieloletnich trudności. Tylko 2,7% (22 osób) jako przyczynę bezdomności wskazało uzależnienie a w opiniach osób pracujących z osobami bezdomnymi w placówkach na terenie Poznania (i poza Poznaniem na podstawie umowy z Miastem) z uzależnieniem boryka się większość osób bezdomnych. Zaprzeczanie tej chorobie może stanowić istotną barierę w wychodzeniu z bezdomności. 7 Za: Gminny Standard wychodzenia w bezdomności, Pomorskie Forum Na Rzecz Wychodzenia Bezdomności, Gdańsk

30 5. Część osób bezdomnych ma zasoby, które mogą być czynnikami zwiększającymi szanse wyjścia z bezdomności: mają wykształcenie zawodowe, średnie i wyższe (6,4%, 59 osób), są zarejestrowani w PUP (2,9% osób w wieku produkcyjnym, 249 osób), podejmują aktywność zawodową w formach legalnych i nielegalnych (,2% osób w wieku produkcyjnym, 229 osób) w opiniach osób pracujących z osobami bezdomnymi w placówkach na terenie Poznania (i poza Poznaniem na podstawie umowy z Miastem Poznań) w okresie od wiosny do jesieni jest znacznie więcej osób bezdomnych, które podejmują różne formy aktywności zawodowej, deklarują bardzo dobry bądź dobry stan zdrowia (45%, 42 osób), posiadają źródła dochodu inne niż świadczenia z pomocy społecznej (4,7%, 8 osób). 6. Osoby bezdomne są kategorią osób najbardziej zagrożonych wykluczeniem społecznym. Osoby bezdomne korzystające z pomocy społecznej w powyżej cytowanym globalnym rankingu kategorii społecznych zagrożonych wykluczeniem zostały umieszczone na 6 z 8 pozycji (im niższa pozycja w rankingu, tym większe zagrożenie marginalizacją i wykluczeniem oraz obniżeniem wskaźników jakości życia). Jednakże kategorie osób z 7 i 8 miejsca w rankingu (osoby uzależnione korzystające z pomocy społecznej oraz osoby utrzymujące się wyłącznie z zasiłku pomocy społecznej) charakteryzują się cechami, które często współistnieją z bezdomnością (problem uzależnienia oraz utrzymywanie się wyłącznie ze świadczeń pomocy społecznej). 7. Miasto Poznań dysponuje wystarczającą liczbą miejsc noclegowych do udzielenia schronienia dla osób bezdomnych, których ostatnim miejscem zameldowania na pobyt stały jest Poznań (czyli w stosunku do osób, co do których ma w tym zakresie obowiązek wynikający z ustawy o pomocy społecznej). W swoich jednostkach organizacyjnych (ODB nr i MCiK) oraz w placówkach prowadzonych przez organizacje pozarządowe na podstawie umów Miasto Poznań dysponuje zimą 74 miejscami. W dniu badania miejsca w tych placówkach były zajęte przez Poznaniaków tylko w 7%.

31 REKOMENDACJE. Wzmocnienie długofalowych i interdyscyplinarnych (partnerskich) działań w zakresie przeciwdziałania bezdomności i wychodzenia z bezdomności przez instytucje miejskie, organizacje pozarządowe oraz inne podmioty działające w tym obszarze. Cel poprawa skuteczności działań w zakresie przeciwdziałania i wychodzenia z bezdomności (prewencji, interwencji i integracji). 2. Przygotowanie się do wdrożenia standardów dotyczących pracy z osobami bezdomnymi (wypracowywanych obecnie w ramach projektu systemowego Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej, w zadaniu nr 4 w zakresie standaryzacji pracy z bezdomnymi) we wszystkich instytucjach i organizacjach świadczących usługi dla osób bezdomnych w Poznaniu i dla mieszkańców Poznania. Cel zapewnienie wszystkim osobom bezdomnym usług o oczekiwanej jakości.. Zapewnienie i prowadzenie miejsc w mieszkaniach chronionych / treningowych / innych, w których będzie świadczona specjalistyczna pomoc w zakresie przygotowania się osób bezdomnych do samodzielnego życia (w tym sukcesywne zwiększanie liczby miejsc w tych mieszkaniach). Cel nabywanie przez osoby bezdomne umiejętności samodzielnego funkcjonowania poza schroniskiem. 4. Zracjonalizowanie sposobu wykorzystania miejsc schronienia w placówkach miejskich oraz w placówkach prowadzonych przez organizacje pozarządowe (w zakresie miejsc dotowanych przez Miasto Poznań). Cel zapewnienie miejsc schronienia dla osób bezdomnych pochodzących z Poznania, które zgłaszają potrzebę pomocy w tym zakresie. Sporządziła: Agnieszka Ignasiak, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Poznaniu Poznań, 2 rok