WYKORZYSTANIE ŚLADU EKOLOGICZNEGO DO OCENY POZIOMU EKSPLOATACJI ŚRODOWISKA NATURALNEGO NA ZIEMI

Transkrypt

1 FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 256 (48), Wojciech BROCKI WYKORZYSTANIE ŚLADU EKOLOGICZNEGO DO OCENY POZIOMU EKSPLOATACJI ŚRODOWISKA NATURALNEGO NA ZIEMI USING OF ECOLOGICAL FOOTPRINT TO APPRISE OF LEVEL OF EXPLOATATION NATURAL ENVIRONMENT ON THE EARTH Katedra Rozwoju Obszarów Wiejskich i Gospodarki Żywnościowej, Akademia Rolnicza ul. Żołnierska 47, Szczecin Abstract. Earth is overexploited. Scientists use phrase of Ecological Footprint as a natural resources management tool that measures how much land and water area a human population requires to produce the goods it consumes and to absorb its wastes under prevailing technology. Słowa kluczowe: deficyt ekologiczny, przeeksploatowanie zasobów, ślad ekologiczny. Key words: ecological deficit, ecological footprint, overexploatation resources. WSTĘP Działalność człowieka, związana z jego egzystencją, ze środowiskiem, w którym przebywa i pracuje, wywiera wpływ na to środowisko. Antropogeniczne oddziaływanie wpływa negatywnie na glebę, wodę i powietrze. Pierwsze skutki pojawiły się wraz z rozwojem epoki industrialnej. Negatywne skutki oddziaływania człowieka na środowisko zaczęto dostrzegać w 50. latach XX wieku. W 60. latach XX wieku zwrócono uwagę na spektakularny przypadek rozbicia tankowca Torrey Canyon oraz zanieczyszczenie atmosfery spowodowane burzliwym rozwojem transportu drogowego. Okazuje się, że poziom eksploatacji środowiska naturalnego przekracza jego wydajność. MATERIAŁ I METODY W niniejszym artykule zastosowano metodę analizy opisowej materiałów dotyczących oddziaływania człowieka na środowisko, opublikowanych przez międzynarodowe organizacje ekologiczne w ciągu ostatnich kilku lat. Spośród kilkudziesięciu analizowanych opracowań w pracy wykorzystano 13. WYNIKI DYSKUSJA Od kilku lat w światowej literaturze funkcjonuje pojęcie śladu ekologicznego. Stanowi on syntetyczny miernik oznaczający skalę oddziaływania człowieka na środowisko poprzez: hodowlę, uprawę pól, wyrąb lasów, rybołówstwo, budownictwo i energetykę. Uwzględnienie większej ilości rodzajów oddziaływań człowieka na środowisko na obecnym etapie mogłoby utrudnić obliczanie śladu ekologicznego. Prawdopodobnie w miarę doskonalenia metodologii zakres przedmiotowy składników śladu ekologicznego będzie się rozszerzał.

2 54 W. Brocki Oddziaływanie człowieka na środowisko Oddziaływanie człowieka na środowisko posiada dwa aspekty: zużywania zasobów, i przekształcenia środowiska. Oba aspekty mają swój wymiar ilościowy i jakościowy. Zasoby naturalne mogą być niewyczerpywalne (słońce, wiatr) oraz wyczerpywalne (odnawialne i nieodnawialne). Zasoby odnawialne to głównie zasoby ożywione (rośliny i zwierzęta), których rozmiar zależy od skali i charakteru działalności człowieka. Intensywna eksploatacja zasobów ożywionych prowadzi do zmniejszenia ich wielkości odtworzenia. W przypadku eksploatacji zasobów nieodnawialnych nie tylko zmniejsza się ilość pozostałych do pozyskania zasobów, ale pogarsza się ich jakość oraz dostępność (np. w przypadku węgla kamiennego). W przypadku nadmiernej eksploatacji zasobów odnawialnych mogą one stać się zasobami nieodnawialnymi, np. degradacja, słodka woda, zanikanie gatunków (Muilerman 2005). Zużywaniu zasobów naturalnych towarzyszy zanieczyszczenie środowiska odpadami w formach gazowej, płynnej i stałej. Skutki zanieczyszczenia środowiska są zauważalne często w bardzo oddalonych od miejsca prowadzenia działalności regionach świata. Zanieczyszczenia stałe często bywają wypłukiwane z ziemi i poprzez rzeki docierają do mórz i oceanów. Zmieniają w ten sposób swój charakter z lokalnego na globalny. Zmieniają też postać ze stałej na płynną, a poprzez parowanie z zanieczyszczonej wody na gazową. W tej postaci przedostają się do atmosfery, degradując po kolei środowisko lądowe, później wodne, na końcu zanieczyszczając powietrze. W postaci deszczów duża ich część wraca z powrotem do środowiska, z którego wyszły lub trafia do innego środowiska. Proces ten można nazwać globalizacją zanieczyszczenia środowiska. Środowisko naturalne ma zdolność do regeneracji. Jednakże w sytuacji jego intensywniejszej eksploatacji od możliwości odtwarzania następuje proces przeeksploatowania środowiska naturalnego. Może on mieć charakter lokalny lub globalny. Typowym przykładem oddziaływania człowieka na środowisko, którego zasięg na przestrzeni lat zmieniał się z lokalnego na globalny, jest zanieczyszczenie atmosfery. Jedną z form degradacji środowiska jest jego przekształcanie poprzez zwiększanie wielkości pól uprawnych, pastwisk, urbanizację, rozwój przemysłu, czemu towarzyszy wyrąb lasów itp. Negatywne skutki oddziaływania człowieka na środowisko przedstawia tab.1. Zwraca uwagę występowanie zjawisk takich, jak: przeeksploatowanie zasobów morskich, zanieczyszczenie, degradacja czy deforestacja na wielu kontynentach. Świadczą one o globalizacji negatywnych oddziaływań człowieka na środowisko i zmniejszeniu zdolności środowiska do regeneracji. Ślad ekologiczny W oparciu o statystyki prowadzone przez ONZ od 1961 roku wiadomo, że od drugiej połowy 80. lat XX wieku intensywność eksploatacji środowiska naturalnego przekracza możliwości jego odtwarzania. Oszacowano, ze w 2003 roku poziom eksploatacji Ziemi o 25% przekroczył jego wydajność (Ecological Footprint ). Dla oceny oddziaływania człowieka na środowisko wprowadzono pojęcie ślad ekologiczny (ang. ecological footprint).

3 Tabela 1. Negatywne skutki antropomorficznego oddziaływania na środowisko Wyszczególnienie Ziemia Lasy Bioróżnorodność Słodka woda Afryka Azja i Pacyfik Europa Ameryka Łacińska i Karaiby Północna Ameryka Zachodnia Azja Rejony polarne pustynnienie deforestyzacja nieodpowiednie pogorszenie jakości i niesprawiedli we posiadanie pustynnienie zmiany wykorzystania wykorzystanie erozja problemy własnościowe pestycydy różnicowanie majątkowe erozja Źródło: Global Environmertal... (2002). deforestacja ubytki lasów naturalnych zrównoważone zarządzanie lasami deforestyzacja zrównoważone zarządzanie lasami zdrowotność lasów stare lasy zagrożenie tundry zagrożenie lasów północnych środowiska handel mięsem dzikich zwierząt ubytki w środowisku i ubytki lasów obce gatunki intensyfikacja rolnictwa organizmy genetycznie modyfikowane ubytki w środowisku i degradacja zasobów i nielegalny handel destrukcja i degradacja środowiska bioinwazja ubytki i degradacja środowiska gatunków ubytki ozonu zmienność zasobów braki ograniczony dostęp zróżnicowanie jakości zmniejszanie się powierzchni bagien braki ilość i jakość wody polityka i ramy prawne spadek ilości per capita jakość wody gruntowe jakość wody w Wielkich Jeziorach wzrost zapotrzebowania na wodę jakość wody obce gatunki Obszary przybrzeżne i morskie erozja i degradacja brzegów i wzrost poziomu morza zasobów górnicze i spowodowane rozwojem gospodarczym erozja brzegów destrukcja i zmiany środowiska zasobów rybnych przekształcenia ekosystemów zasobów morskich rozwój obszarów przybrzeżnych i urbanizacja zasobów morza rybołówstwa Atmosfera Obszary miejskie Katastrofy jakość zróżnicowanie klimatu i susze szybka urbanizacja stałe dostawy wody jakość ubytki ozonu gospodarka odpadami i emisja gazów cieplarnianych dostawy wody stratosferyczne braki ozonu emisja gazów cieplarnianych ubytki ozonu jakość stratosferyczne ubytki ozonu zmiana klimatu i emisja gazów cieplarnianych substancje pochłaniające ozon stratosferyczne ubytki ozonu szereg zanieczyszczeń jakość gospodarka odpadami dostawy wody odpady stałe dostawy wody jakość konflikty zbrojne wulkany trzęsienia ziemi sztormy i powodzie trzęsienia ziemi katastrofy spowodowane działalnością człowieka huragany trzęsienia ziemi rozprzestrzenianie się szkodliwych substancji i zmiany rozrost miast klimatu ekologiczny przełom pożary lasów przekształcenia odpady stałe warunki sanitarne i odpady erupcje ropy konflikty zbrojne erupcje ropy inwazja szkodników

4 56 W. Brocki Ślad ekologiczny to [ ] miernik poziomu, na którym ląd i wody są wykorzystane przez osoby indywidualne, miasta, kraje lub ludzkość do zaspokojenia potrzeb poprzez eksploatację zasobów oraz poziomu absorpcji wszelkich zanieczyszczeń przezeń generowanych, przy użyciu współczesnej technologii (Footprint Term ). Powierzchnia lądów i wód oraz związana z tym wydajność ekosystemów jest stała. Zmienne są: ludność, poziom eksploatacji zasobów i poziom technologiczny, mający wpływ na poziom eksploatacji zasobów oraz generowania i likwidacji zanieczyszczeń. Produktywna biologicznie przestrzeń obejmuje obszary lądowe i wodne, stanowiące powierzchnię 11,2 mld hektarów. Obszary skrajne i nieproduktywne są wyłączone z tej przestrzeni. Na produktywnej biologicznie przestrzeni odbywa się około 90% całkowitej produkcji ziemskiej biomasy (Wackernagel 2002). Zmiany śladu ekologicznego w czasie pokazuje rys. 1. a 1,5 Wydajność Ziemi = 1 1,0 0,5 0, Rok możliwości wykorzystanie b 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 [globalne hektary na osobę] Ludność [mln] , Rok biowydajność ślad ekologiczny ludność Rys.1. Zmiany śladu ekologicznego w czasie: a ślad ekologiczny ludzkości, b ślad ekologiczny i biowydajność na osobę Źródło: Global... (2005), Footprint... (2005). Rysunek 1a pokazuje ciągle zmieniającą się intensywność wykorzystania możliwości biologicznych Ziemi. Biowydajność Ziemi na stałą wartość 1. W 1961 r. poziom wykorzystania

5 Wykorzystanie śladu ekologicznego do oceny możliwości produkcyjnych Ziemi wynosił 49%. W ciągu 40 lat wzrósł 2,5-krotnie, osiągając 121% (Maps Page ). Na rysunku 1b przedstawiono zmiany biowydajności Ziemi na osobę, śladu ekologicznego na osobę oraz zmiany ludności Ziemi. Po okresie silnego wzrostu w 60. latach XX wieku, w 70. latach ślad ekologiczny ustabilizował się na poziomie 2 2,5 globalnego hektara na osobę (globalny hektar jest wartością określającą średnią produktywność dla całej Ziemi). Tymczasem biowydajność Ziemi wynosi obecnie 1,8 globalnego hektara na osobę. W latach ludność Ziemi zwiększyła się dwukrotnie. Przy względnej stabilizacji wartość śladu ekologicznego w ciągu ostatnich trzydziestu lat wśród wielu jego komponentów najbardziej istotny był wzrost absorpcji dwutlenku węgla na osobę (Humanity s ). Wiązało się to ze znacznym wzrostem zużycia energii (Living Planet ). Wzrost absorpcji dwutlenku węgla, przypadający na osobę, w połączeniu ze wzrostem ludności świata, oprócz wzrostu emisji innych zanieczyszczeń gazowych, miał wpływ na narastanie efektu cieplarnianego. Konsekwencją dysproporcji między śladem ekologicznym i biowydajnością Ziemi jest deficyt ekologiczny. W skali globalnej wynosi on 0,4 globalnego hektara na osobę. Deficyt ekologiczny w wybranych państwach świata, przypadający na 1 osobę, przedstawia tab. 1. Wartości ujemne oznaczają nadwyżkę ekologiczną, stanowiącą przeciwieństwo deficytu ekologicznego. Tabela 1. Deficyt ekologiczny przypadający na jednego mieszkańca w wybranych państwach w 2001 r. Świat Ludność [mln] Ślad ekologiczny [globalne ha na osobę] Biowydajność [globalne ha na osobę] Deficyt ekologiczny [globalne ha na osobę] 6148,1 2,2 1,8 0,4 Australia 19,4 7,7 15,2 7,5 Bangladesz 140,9 0,6 0,3 0,3 Bośnia 8,5 1,2 15,6 14,4 Chiny 1292,6 1,5 0,8 0,7 Czechy 10,3 5,0 2,8 2,2 Gabon 1,3 1,7 20,1 18,4 Niemcy 82,3 4,8 1,9 2,9 Japonia 127,3 4,3 0,8 3,5 Nepal 24,1 0,6 0,5 0,1 Polska 38,7 3,6 2,0 1,6 Rosja 144,9 4,4 6,9 2,5 Nowa Zelandia 3,8 5,4 14,5 9,1 Wielka Brytania 59,1 5,4 1,5 3,9 USA 288,0 9,5 4,9 4,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie Results Page... (2005). Deficyt ekologiczny oznacza skalę oddziaływania człowieka na środowisko (na osoby, państwa, regionu, świata), przy której zostaje przekroczona wartość biologiczna przestrzeni dostępnej dla populacji (Ecological Footprint ). Zależy on od powierzchni, zaludnienia, wydajności biologicznej środowiska oraz intensywności jego eksploatacji. Dlatego w korzyst-

6 58 W. Brocki nej sytuacji są państwa słabo zaludnione, o dużej powierzchni, takie jak Australia, gdzie intensywność oddziaływania jest niewiele niższa niż w USA, a w odróżnieniu od USA występuje tam duża nadwyżka ekologiczna. Małe oddziaływanie, przypadające na osobę, występuje w krajach rozwijających się (Nepal, Bangladesz). Obecnie około 20% światowej populacji żyje w państwach bogatych, zużywając około 50% światowych zasobów. Konsumpcja zasobów rośnie zarówno w państwach rozwiniętych, jak i rozwijających się, przy czym w tych drugich w znacznie szybszym tempie. W Chinach np. zużycie paliw kopalnych i spożycie mięsa podwoiło się w ciągu ostatnich 10 lat (Muilerman i Black 2005). Dlatego pewne jest to, że zarówno globalne, jak i lokalne wartości mierników będą narastały. Jedynym rozwiązaniem mogą być zmiany technologiczne oraz zmniejszenie oddziaływania na środowisko w dziedzinach uwzględnionych przy ustalaniu śladu ekologicznego, czyli w: hodowli, uprawie pól, wyrębie lasów, rybołówstwie, budownictwie i energetyce (Wackernagel 2002). WNIOSKI 1. Poziom eksploatacji zasobów naturalnych na Ziemi podwoił się w ciągu ostatnich 20 lat. 2. W drugiej połowie 80. lat XX wieku oddziaływanie człowieka na środowisko naturalne zaczęło przekraczać wydajność ekosystemów na Ziemi. 3. Obecnie ślad ekologiczny na osobę jest o 25% większy niż biowydajność na osobę. 4. Należy w jak najkrótszym czasie zmniejszyć oddziaływanie człowieka na środowisko, czemu sprzyja upowszechnienie koncepcji zrównoważonego rozwoju. PIŚMIENNICTWO Ecological Footprint: Overview footprint_overview, dostęp Footprint and Biocapacity per Person world_efos.gif, dostęp Footprint Term Glossary glossary, dostęp Global Demand vs. Supply dostęp Global Environmental Outlook Past, present and future perspectives UNEP, Earthscan Publications Ltd, London. Humanisty s Footprint global_footprint, dostęp Living Planet Report WWF International, Gland, Switzerland. Living Planet Report WWF International, Gland, Switzerland. Maps Page. Growth in the Ecological Footprint content = maps_page, dostęp Muilerman H., Black H Towards a sustainable use of natural resources, environment/envecs/ /waste/muilerman.pdf, dostęp

7 Wykorzystanie śladu ekologicznego do oceny Results Page (hectareversion) dostęp Wackernagel M., Monfreda C., Dembling D Ecological footprint of nations. Sustainability Issue Brief November 2002, Oakland USA. Wackernagel M., Schulz N. B., Deumling D., Linares A. C., Jenkins M., Kapos V., Monfreda C., Loh J., Myers N., Norgaard R., Randers J Tracking the ecological overshoot of the human economy. PNAS 99 (14),