Pruskie kasaty klasztorne na Œl¹sku na tle procesów sekularyzacyjnych w Polsce i Europie

Transkrypt

1 Pruskie kasaty klasztorne na Œl¹sku na tle procesów sekularyzacyjnych w Polsce i Europie The Prussian dissolution of monasteries in Silesia against a background of secularization processes in Poland and Europe

2 Konferencjê patronatem honorowym objêli The Honorary Patronage over the conference took MARIAN GO ÊBIEWSKI MAREK APIÑSKI RAFA DUTKIEWICZ MAREK BOJARSKI WALDEMAR IREK ARCYBISKUP WROC AWSKI ARCHBISHOP OF WROC AW MARSZA EK WOJEWÓDZTWA DOLNOŒL SKIEGO MARSHAL OF LOWER SILESIAN VOIVODESHIP PREZYDENT WROC AWIA MAYOR OF WROC AW REKTOR UNIWERSYTETU WROC AWSKIEGO RECTOR OF WROC AW UNIVERSITY REKTOR PAPIESKIEGO WYDZIA U TEOLOGICZNEGO WE WROC AWIU RECTOR OF PONTIFICAL FACULTY OF TEOLOGY IN WROC AW

3 Miêdzynarodowa konferencja naukowa Pruskie kasaty klasztorne na Œl¹sku na tle procesów sekularyzacyjnych w Polsce i Europie Wroc³aw, listopada 2010 KSIÊGA STRESZCZEÑ International scientific conference The Prussian dissolution of monasteries in Silesia against a background of secularization processes in Poland and Europe Wroc³aw, November 2010 BOOK OF SUMMARIES Wroc³aw 2010

4 Redakcja naukowa Scientific editors Marek Derwich, Marek L. Wójcik Przek³ad Translation Adriana Kurowska-Mitas (wstêp i streszczenia introduction and summaries) Marek L. Wójcik (pozosta³e other texts) Redakcja i korekta Technical editor and proofreader Maria Derwich Projekt ok³adki Cover designer Mateusz Matuszyk Sk³ad Typesetting Marek J. Battek Konferencjê i zwi¹zane z ni¹ publikacje sponsoruj¹ Conference and all publications related to the conference are sponsored by Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy szego Gmina Wroc³aw Urz¹d Marsza³kowski Województwa Dolnoœl¹skiego Fundacja Polska MiedŸ Polskie Towarzystwo Historyczne Rektor Uniwersytetu Wroc³awskiego Dziekan Wydzia³u Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wroc³awskiego Ministry of Science and Higher Education Commune of Wroc³aw Marshal Office of Lower Silesian Voivodeship Polish Copper Foundation Polish Historical Society Rector of Wroc³aw University Dean of Historical and Pedagogic Sciences Department of Wroc³aw University Copyright 2010 by Wroc³awskie Towarzystwo Mi³oœników Historii ISBN Wydawca Published by Wroc³awskie Towarzystwo Mi³oœników Historii, oddzia³ Polskiego Towarzystwa Historycznego ul. Szewska 49, PL Wroc³aw tel.: (+48) , faks: (+48) atohistoria@gmail.com Druk Printing SILESIA, Wydawnictwo i us³ugi Marek J. Battek ul. Czarnoleska 9, Wroc³aw

5 Spis treœci Wstêp Streszczenia Spis referatów Spis uczestników Program konferencji Informacje praktyczne Table of Contents Introduction Summaries List of Papers List of Participants Programme of conference Practical information

6 Organizatorzy Organizers Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego Wroc³awskie Towarzystwo Mi³oœników Historii, oddzia³ Polskiego Towarzystwa Historycznego Fundacja Lubi¹ Oœrodek Kultury i Sztuki we Wroc³awiu Instytucja Kultury Samorz¹du Województwa Dolnoœl¹skiego Institute of History at the University of Wroc³aw Wroc³aw Society of History Enthusiasts, the branch of Polish Historical Society Lubi¹ Foundation The Culture and Art Centre in Wroc³aw The Institution of Culture of the Regional Government of Lower Silesian Voivodeship Komitet Organizacyjny Organization Committee MAREK DERWICH MAREK L. WÓJCIK przewodnicz¹cy chairman sekretarz secretary KATARZYNA BOCK ANNA GALAR STANIS AW JUJECZKA MATEUSZ MATUSZYK PAWE SKRZYWANEK BART OMIEJ STAWIARSKI PIOTR SZUKIEL

7 Wstêp Fala kasat klasztornych z koñca XVIII i pierwszej po³owy XIX w. objê³a niemal ca³¹ Europê katolick¹. Wywar³a ogromny wp³yw nie tylko na dotkniête ni¹ klasztory i zakony, ale tak e na dzieje Koœcio³a i wiele dziedzin ycia, nie tylko zakonnego. Jej nastêpstwa zmieni³y obraz religijny, kulturowy, spo³eczny i gospodarczy Europy. Konferencja zosta³a zorganizowana z okazji 200-lecia edyktu króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III, kasuj¹cego niemal wszystkie klasztory znajduj¹ce siê na Œl¹sku pruskim. Jej celem jest ukazanie genezy, przebiegu i skutków zachodz¹cych wówczas tutaj dramatycznych procesów na tle kasat klasztornych w nowo ytnej i wspó³czesnej Europie od XVI do XX w. Obrady maj¹ charakter interdyscyplinarny. Bior¹ w nich udzia³ nie tylko historycy ró nych specjalnoœci i epok, ale tak e historycy sztuki i kultury, archiwiœci i bibliotekoznawcy. Konferencja otwiera obchody Jubileuszu 200-lecia utworzenia w 1811 r. Pañstwowego Uniwersytetu Wroc³awskiego. * Organizacja konferencji by³a mo liwa dziêki wsparciu finansowemu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wy szego, Gminy Wroc³aw, Urzêdu Marsza³kowskiego Województwa Dolnoœl¹skiego, Fundacji Polska MiedŸ, Polskiego Towarzystwa Historycznego, Rektora Uniwersytetu Wroc³awskiego, Dziekana Wydzia³u Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wroc³awskiego. Przy organizacji konferencji, oprócz cz³onków Komitetu Organizacyjnego, aktywnie pomagali cz³onkowie Sekcji Studenckiej Wroc³awskiego Towarzystwa Mi³oœników Historii. Wszystkim im z serca dziêkujemy! Marek Derwich, Marek L. Wójcik

8 Introduction A wave of monastery dissolutions of the end of the 18 th and the first half of the 19 th c. overwhelmed nearly the whole Catholic Europe. It exerted a huge influence not only on the monasteries and orders it affected, but also on the history of the Church and many areas of life, not only of the monastic one. Its consequences changed the religious, cultural, social and economic landscape of Europe. The conference has been organized to commemorate the 200 th anniversary of the Prussian king Frederick William III s edict dissolving almost all monasteries of the Prussian Silesia region. Its purpose is to present the origins, the course and the outcomes of the then ongoing dramatic processes against the background of monastery dissolutions in modern and contemporary Europe of the period between the 16 th and the 20 th c. Sessions are of interdisciplinary character. The participants are not only historians of various specialties and epochs, but also art and culture historians, archivists and library science specialists. The conference opens the commemoration of 200 th anniversary of the State University of Wroc³aw establishment in the year * The organization of the conference has been possible thanks to the financial support of Ministry of Science and Higher Education, Commune of Wroc³aw, Office of the Marshal of Lower Silesian Voivodeship, Polish Copper Foundation, Polish Historical Society, Rector of Wroc³aw University, Dean of Historical and Pedagogic Sciences Department of the Wroc- ³aw University. Apart from Organization Committee members, there have been members of Student Section of Wroc³aw Society of History Enthusiasts working on organizing the conference. We thank all of them from the bottom of our hearts! Marek Derwich, Marek L. Wójcik

9 STRESZCZENIA SUMMARIES

10 10 Ewa ANDRYSIAK Katedra Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu ódzkiego Losy ksiêgozbioru kanoników regularnych laterañskich w Kaliszu po likwidacji ich klasztoru w 1810 r. A Na wstêpie autorka przypomina dzieje klasztoru kanoników regularnych laterañskich w Kaliszu (fundowanego w 1358 r. przez króla Kazimierza Wielkiego i istniej¹cego tu a do kasaty dokonanej przez w³adze pruskie), a tak e sylwetki najwybitniejszych zakonników zwi¹zanych z kultur¹ piœmienn¹ i bibliotek¹ klasztoru. Krótko przedstawia te dzieje i zasób biblioteki klasztornej. G³ówna czêœæ pracy poœwiêcona jest rekonstrukcji losu ksiêgozbioru po zlikwidowaniu klasztoru w 1810 r. Po rewizji przeprowadzonej w 1819 r. przez S.B. Lindego wskazana przez niego najbardziej wartoœciowa czêœæ ksiêgozbioru trafi³a do Biblioteki Publicznej w Warszawie. Nastêpnie, w 1834 r., zosta³a wywieziona do Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu. Czêœæ tego zbioru powróci³a do kraju na mocy traktatu pokojowego podpisanego w Rydze w 1921 r. Obecnie znajduje siê zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Z ksiêgozbioru pozostawionego w klasztorze tylko niewielka czêœæ trafi³a do biblioteki Szko³y Wojewódzkiej Kaliskiej oraz do biblioteki kapitu³y kolegiackiej w Kaliszu, któr¹ w roku 1980 przewieziono do biblioteki seminaryjnej we W³oc³awku.

11 11 Ewa ANDRYSIAK Fates of the library of the Lateran Canons from Kalisz after the dissolution of their monastery in 1810 In the first place the author recalls the history of Lateran Canons monastery in Kalisz (founded in the year 1358 by the king Casimir the Great and existing here until its dissolution carrried out by Prussian authorities), as well as the profiles of the most distinguished monks associated with the monastery written culture and library. The history and resources of the monastic library have been briefly outlined. The main body of the present paper has been devoted to reconstruction of the fate of the book collection after the monastery dissolution in the year After the inspection carried out in 1819 by S.B. Linde the most valuable part of the collection that he named ended up in the Public Library in Warsaw. Next, in 1834, it was transported to the Emperor s Public Library in Petersburg. Part of this collection returned to the country on the strength of the peace treaty signed in Riga in At present, it is located in the collections of the Warsaw University Library. It was only a little part of the book collection left in the monastery that found its way to the library of Kalisz Regional School and to the library of collegiate chapter in Kalisz, which itself was transferred to the seminary library in W³oc³awek in the year A

12 12 Aleksander ANDRZEJEWSKI, Leszek KAJZER Instytut Archeologii Uniwersytetu ódzkiego Od ksi¹ êcego pa³acu do ³¹ki, czyli klasztory po kasacie A W tekœcie niniejszym omawiamy przemiany, jakie zasz³y w kilku zespo³ach klasztornych znajduj¹cych siê na terenie pañstwa pruskiego w wyniku wprowadzenia dekretu kasacyjnego króla Fryderyka Wilhelma III z dnia 30 X 1810 r. Klasztory te by³y po³o one na Œl¹sku (Rudy, Jemielnica), w Wielkopolsce (O³obok) i w Prusach ( ¹ki Bratiañskie obecnie Nowe Miasto Lubawskie). Nie jest to zestawienie przypadkowe. Z jednej strony s¹ to bowiem zespo³y klasztorne, które poddaliœmy badaniom archeologiczno-architektonicznym, z drugiej zaœ obiekty, których obraz budowlany po likwidacji klasztorów uleg³ bardzo zró nicowanym, a zarazem bez ma³a modelowym zmianom. W przypadku obu œl¹skich zespo³ów cysterskich likwidacja klasztorów, a w jej efekcie zmiana u ytkowania obiektów nie wi¹za³a siê ze zniszczeniem zabudowañ. W Jemielnicy ograniczono siê do rozebrania pojedynczego elementu (skrzyd³a wschodniego), co nie zmieni³o w sposób zasadniczy obrazu ca³ego kompleksu. W Rudach przekszta³cenie klasztoru w ksi¹ êc¹ rezydencjê spowodowa³o wiêksze przemiany budowlane, z których za najistotniejsze nale y uznaæ przekszta³cenia (i multiplikacjê) systemów komunikacyjnych, dodanie urz¹dzeñ sanitarnych oraz zmianê wystroju poszczególnych pomieszczeñ, szczególnie w amfiladowych traktach recepcyjnych. Inwestycje te mia³y przeobraziæ dawny klasztor w wygodny pa³ac. Pierwotn¹ bry³ê raczej wiêc wzbogacono i przekszta³cono, ni zubo ono. O³obok to przyk³ad zespo³u klasztornego, z którego zachowa³ siê praktycznie tylko budynek koœcio³a. Równoczeœnie badania terenowe wykaza³y, e mury klasztorne zosta³y ju totalnie unicestwione, gdy rozbiórka klasztoru mia³a cel przede wszystkim ekonomiczny, obliczony na odzyskanie, a potem spieniê enie maksymalnej masy materia³ów budowlanych, w które uprzednio zainwestowano a 4 tys. talarów. Jeszcze inaczej u³o y³y siê po kasacie losy zespo³u franciszkanów reformatów w ¹kach Bratiañskich. Klasztor i koœció³ po po arze i planowej rozbiórce znik³y bowiem ca³kowicie z powierzchni ziemi, a teren pierwotnie przez nie zajêty sta³ siê ³¹k¹. Równoczeœnie badania archeologiczno-architektoniczne wykaza³y, e prace rozbiórkowe mia³y charakter dzia³añ czysto porz¹dkowych, polegaj¹cych tylko na rozebraniu murów znajduj¹cych siê ponad powierzchni¹ gruntu i zachowaniu w stanie nienaruszonym partii fundamentowych. Celem ich by³o wiêc raczej usuniêcie pozosta³oœci zabudowañ, a potem uporz¹dkowanie terenu, ni pozyskanie budulca w celach zarobkowych. Zmiany budowlane czynione w klasztorach po kasacji mo na wiêc sprowadziæ do dwóch modeli zachowawczych i dwóch z gruntu odmiennych sposobów rozbiórki, czyli destrukcji murów.

13 13 Aleksander ANDRZEJEWSKI, Leszek KAJZER From a ducal palace to a meadow monasteries after dissolutions In the present text we discuss the transformations that occurred in several monastery complexes located in the area of the Prussian state as a result of putting into effect the dissolution edict issued by the king Frederick William III on 30 th October Those monasteries were located in Silesia (Rudy, Jemielnica), Great Poland (O³obok) and Prussia ( ¹ki Bratiañskie the present Nowe Miasto Lubawskie). It is by no means a random selection. For, on one hand, those are monastery complexes which we have subjected to archaeological and architectural scrutiny, while on the other hand, those are buildings whose construction sight underwent very diverse and, at the same time, almost representative changes after the dissolution of monasteries. In case of both Silesian Cistercian complexes the dissolution of monasteries, and change in the purpose of the facilities as its consequence, did not imply the destruction of the buildings. In Jemielnica it was only one single element that was pulled down (the eastern wing), which did not radically affect the picture of the whole complex. In Rudy, transforming the monastery into a ducal residence caused more significant construction changes, of which the most substantial were the transformation (and multiplication) of the communication systems, adding sanitary facilities, as well as the change in the interior decor of particular rooms, especially in the enfilade reception sections. Those investments were supposed to transform the former monastery into a comfortable palace. The original mass was thus enriched and altered rather than impoverished. O³obok provides an example of a monastery complex of which practically only the church building was preserved. At the same time the field research has shown that the monastery walls were utterly devastated, since the demolition of the monastery had mainly an economic purpose; it was intended to regain and subsequently sell as much of the building material as possible, in which as much as 4 thousand thalers had been invested before. A still different fate befell the complex of Franciscan-Reformati monks in ¹ki Bratiañskie after the dissolution. The monastery and the church were altogether wiped off the surface of the earth after the fire and planned demolition, while the area originally occupied by them turned into an actual meadow. At the same time the archaeological and architectural research has shown that the demolition works were of purely maintenance character, consisted mainly in demolishing the walls located above the land level and preserving the foundations parts untouched. Their purpose was thus to remove the remains of the former buildings and subsequently cleanse the area, rather than gain the building material for earning profits from sales. The construction alterations made in monasteries after the dissolution might thus come down to two conservative models and two thoroughly different methods of demolition, or destruction of walls. A

14 14 Ondøej BASTL Archiv hlavního mìsta Prahy Losy zakonników ze skasowanych klasztorów czeskich B Wskutek reform Koœcio³a przeprowadzonych przez cesarza Józefa II zlikwidowano w monarchii habsburskiej wiele klasztorów eñskich i mêskich. Cz³onkowie wspólnot ze zlikwidowanych placówek mieli kilka mo liwoœci prowadzenia dalszego ycia. Zakonnice mog³y przenieœæ siê do innych klasztorów, najlepiej nale ¹cych do tych zgromadzeñ, których dzia³alnoœæ oœwiatow¹ lub charytatywn¹ wspiera³ cesarz. Mog³y równie przejœæ na emeryturê i rozpocz¹æ ycie œwieckie (w gestii biskupa le a³o rozwi¹zanie œlubów zakonnych). Cz³onkowie zakonów mêskich mogli natomiast porzuciæ ycie zakonne i podj¹æ obowi¹zki duszpasterskie. Rozwi¹zanie to wspiera³ sam cesarz, który potrzebowa³ ksiê y do nowych parafii i innych instytucji powsta³ych w wyniku reform Koœcio³a. Jednak nie wszyscy duchowni np. ze wzglêdu na chorobê czy te wiek musieli korzystaæ z tego rozwi¹zania.

15 15 Ondøej BASTL Fates and activities of religious from the suppressed Czech monasteries As a result of Church reforms, carried out by emperor Joseph II, numerous female and male monasteries became suppressed in the Habsburg Monarchy. The clergy from the suppressed monasteries had many opportunities to continue their monastic life: in case of nuns they could transfer to other orders or sisters congregations, most willingly to those whose activities, for example the educational or charitable work, children upbringing and others, were supported by the emperor. They could also retire and lead secular life (it was within the bishop s authority to dissolve monastic vows). The members of male orders, however, were offered another alternative, namely to become a priest not belonging to any of the orders. This solution was promoted by the emperor himself, as he needed priests for new parishes and local churches which came into being in consequence of the emperor s church reforms in the field of administration. It was not every clergyman, though, who had to accept this solution regardless of the reason either, for example illness or age. B

16 16 Magdalena BILSKA-CIEÆWIERZ P³ock Kasaty kolegiat na obszarze archidiecezji gnieÿnieñskiej i losy ich maj¹tku B W przeddzieñ rozbiorów na obszarze archidiecezji gnieÿnieñskiej znajdowa³o siê 12 kolegiat, z których wiêkszoœæ powsta³a jeszcze przed pocz¹tkiem XVI w. Papie Pius VII dokona³ rozgraniczenia diecezji w Królestwie Polskim w 1818 r., a w zaborze pruskim w 1821 r. Czêœæ archidiecezji gnieÿnieñskiej wraz z Gnieznem zosta³a po³¹czona z diecezj¹ poznañsk¹, podniesion¹ do rangi arcybiskupstwa. Reszta ziem dawnej archidiecezji gnieÿnieñskiej znalaz³a siê w granicach Kongresówki i wesz³a w sk³ad metropolii warszawskiej. Tylko kolegiaty kruszwicka (z dawnej diecezji w³oc³awskiej) oraz œw. Jerzego w GnieŸnie pozosta³y w obrêbie arcybiskupstwa gnieÿnieñsko-poznañskiego. Kolegiata w Kamieniu znalaz³a siê na terenie biskupstwa che³miñskiego i wkrótce zosta³a zlikwidowana. Do archidiecezji warszawskiej przy³¹czono kolegiaty w owiczu i êczycy, a do diecezji kujawsko-kaliskiej kolegiaty w Kaliszu, Uniejowie, Wieluniu, asku, Wolborzu, Sieradzu i Choczu. Kolegiata kurzelowska znalaz³a siê w obrêbie diecezji kielecko-krakowskiej. 17 IV 1819 r. arcybiskup warszawski Franciszek Malczewski wyda³ dekret, na mocy którego zlikwidowano wiêkszoœæ klasztorów i kolegiat. W archidiecezji warszawskiej pozostawiono jedynie kolegiatê ³owick¹, ze wzglêdu na wa ne funkcje koœcielne pe³nione przez jej cz³onków. W diecezji kujawsko-kaliskiej natomiast pozostawiono kolegiatê kalisk¹, przy której w owym czasie rezydowali biskupi. Ocala³a równie kolegiata œw. Jerzego w GnieŸnie. Koœcio³y zlikwidowanych korporacji kanonickich przekszta³cano zwykle w parafie. Maj¹tki skasowanych kapitu³ przejê³y rz¹dy zaborcze. Gromadzone przez stulecia archiwa i ksiêgozbiory oraz rozmaite dobra ruchome uleg³y rozproszeniu.

17 17 Magdalena BILSKA-CIEÆWIERZ Dissolutions of the collegiate churches of the archdiocese of Gniezno and the fates of their properties On the eve of the partitions in the region of the archdiocese of Gniezno there were 12 collegiate churches, majority of which had come into being still before the beginning of the 16 th c. Pope Pius VII established the demarcation of dioceses in the Kingdom of Poland in 1818 and in the Prussian partition territory in Some part of Gniezno archdiocese, along with Gniezno, was combined with the diocese of Poznañ, which itself was raised to the status of archbishopric. The remaining lands of Gniezno archdiocese went then within the borders of the Congress Poland and got included in the Warsaw archdiocese. It was only the collegiate church of Kruszwica (of the former W³oc³awek diocese) and St. George s in Gniezno that remained within Gniezno-Poznañ archbishopric. The collegiate church in Kamieñ came within Che³mno bishopric and was soon closed down. The collegiate churches in owicz and êczyca were joined with the Warsaw archdiocese, while the ones in Kalisz, Uniejów, Wieluñ, ask, Wolborz, Sieradz and Chocz to the Kujawy- Kalisz diocese. The collegiate church in Kurzelów went into the borders of Kielce- Kraków diocese. On 17 th April 1819 the archbishop of Warsaw, Franciszek Malczewski, issued an edict on the strength of which majority of monasteries and collegiate churches became suppressed. In the archdiocese of Warsaw he left only the owicz collegiate church for the fact that its members performed important church functions. In the Kujawy-Kalisz diocese the collegiate church of Kalisz, at which bishops resided at that time, was left. It was also the St. George s collegiate church in Gniezno that was preserved. Churches of the suppressed canonic corporations were usually converted into parishes. The properties of the dissolved chapters were taken over by the partitioners governments. The archive material and book collections, having been amassed for centuries, as well as variety of movables got dispersed. B

18 18 Katarzyna BOCK Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego Losy konwentu i maj¹tku klarysek wroc³awskich po kasacie w 1810 r. B Wœród 13 kontemplacyjnych klasztorów eñskich z obszaru diecezji wroc³awskiej objêtych edyktem kasacyjnym Fryderyka Wilhelma III znalaz³ siê klasztor sióstr klarysek we Wroc³awiu, ufundowany w po³owie XIII w. z inicjatywy ksiê - nej Anny, ony Henryka Pobo nego. Tu przed sekularyzacj¹ sytuacja materialna zgromadzenia zamieszkuj¹cego zabudowania przy pl. Rycerskim (obecnie pl. Nankiera) by³a z³a: mimo pokaÿnego uposa enia, sk³adaj¹cego siê m.in. z 14 rozproszonych wokó³ Wroc³awia wsi, siostry musia³y zaci¹gn¹æ po yczkê na swoje utrzymanie. Ostatnia ksieni klarysek wroc³awskich, Jadwiga de Stensch, pe³ni³a swoj¹ funkcjê od 1780 r. Jej troska o nale ¹ce do konwentu miejscowoœci zaznaczy³a siê m.in. fundacj¹ kaplicy we wsi Klarenkranst (dziœ Chrz¹stawa Wielka) oraz przebudow¹ budynku plebanii w Nippern (dziœ Mrozów). Ksieni zmar³a w lutym 1815 r., jako goœæ zgromadzenia sióstr urszulanek, które dziêki swej edukacyjnej dzia³alnoœci uniknê³y kasaty, a w zamian za swoj¹ dotychczasow¹ siedzibê przy ul. Szewskiej otrzyma³y od pañstwa w 1811 r. zabudowania klasztorne klarysek. Urszulanki zezwoli³y Jadwidze i 20 innym cz³onkiniom zgromadzenia œw. Klary na do ywotni pobyt w ich dawnej siedzibie i przestrzeganie regu³y franciszkañskiej. Na mocy edyktu kasacyjnego uposa enie klasztorne klarysek przesz³o na w³asnoœæ pañstwa i zosta³o wystawione na licytacjê, natomiast przechowywane w klasztorze rêkopisy zasili³y zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej oraz Archiwum Pañstwowego we Wroc³awiu.

19 19 Katarzyna BOCK Fates of the community and property of the monastery of St. Clare in Wroc³aw after the dissolution in 1810 Among 13 contemplative female monasteries of the diocese of Wroc³aw which were subject to the secularization edict issued by Frederick William III s, there was the monastery of St. Clare in Wroc³aw, founded in the middle of the 13 th c. on the initiative of Duchess Anna, Henryk Pobo ny s (Henry the Pious s) wife. Just before secularization the financial situation of the congregation inhabiting the buildings at Rycerski Square (the present Nankier Square) was bad: despite quite a large benefice, comprising, among other things, 14 villages scattered around Wroc³aw, the sisters were forced to take a loan to cover the costs of their upkeep. The last prioress of St. Clare s sisters in Wroc³aw, Jadwiga de Stensch, had held her function since Her concern for the places which belonged to the monastery manifested itself for example in founding the chapel in the village of Klarenkranst (the present Chrz¹stawa Wielka) as well as by conversion of the parish building in Nippern (the present Mrozów). The prioress died in February 1815, as the guest of Ursuline sisters congregation, who thanks to their educational activities escaped secularization, and were granted by the state in return for their previous residence place in Szewska Street St. Clare s sisters monastery buildings in the year Ursuline sisters offered Jadwiga and 20 other members of St. Clare s congregation a lifetime accommodation and allowed their observance of Franciscan rule. On the strength of secularization edict the state came into the ownership of the monastic benefice of St. Clare s sisters which was then put up for auction, whereas the manuscripts safeguarded in the monastery contributed to the collection of the University Library and the National Archive in Wroc³aw. B

20 20 Urszula BOÑCZUK-DAWIDZIUK Muzeum Uniwersytetu Wroc³awskiego Zbiory malarstwa, rzeÿby i grafiki pozyskane przez Uniwersytet Wroc³awski w wyniku sekularyzacji klasztorów w 1810 r. B Sekularyzacja œl¹skich klasztorów i fundacji koœcielnych dokonana na mocy edyktu króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III z 30 X 1810 r. poprzedzi³a utworzenie pruskiego uniwersytetu we Wroc³awiu. W wyniku kasaty na w³asnoœæ pañstwa przesz³y nieruchomoœci i znaczny maj¹tek ruchomy, które rok póÿniej zasili³y nowo otwarte wydzia³y na wroc³awskiego uniwersytetu (Universitas litterarum Vratislaviensis). Przebieg kasaty mia³ istotny wp³yw na proces tworzenia trzech uniwersyteckich placówek naukowych: biblioteki, archiwum i muzeum. Ich znacz¹cym maj¹tkiem sta³y siê zbiory dzie³ sztuki pochodz¹ce z sekularyzowanych œl¹skich klasztorów i fundacji koœcielnych. W ten sposób wroc³awski uniwersytet jako spadkobierca pokasacyjnych zbiorów dzie³ sztuki sta³ siê jednym z najwiêkszych beneficjentów procesu sekularyzacji. Referat prezentuje wyniki badañ archiwalnych na temat liczby dzie³ sztuki zinwentaryzowanych w dobrach klasztornych i koœcielnych podczas sekularyzacji (w latach ). Ich dalsze losy by³y uwarunkowane przypisaniem do jednej z czterech kategorii, zgodnie z którymi dany obiekt by³ przeznaczony do: zachowania w zbiorach pañstwowych, sprzedania, wymienienia na inne dzie³a sztuki lub zwrócenia Koœcio³owi. Celem pracy jest charakterystyka dzie³ malarskich i rzeÿbiarskich zachowanych w zbiorach uniwersyteckich oraz próba uchwycenia skali rozproszenia sekularyzowanych dzie³ sztuki.

21 21 Urszula BOÑCZUK-DAWIDZIUK The collections of painting, sculpture and graphics obtained by Wroc³aw University as a result of secularization of monasteries in 1810 The secularization of Silesian monasteries and church foundations, carried out on the strength of the edict issued by the Prussian king Frederick William III on 30 th October 1810, preceded the opening of the Prussian university in Wroc³aw. As a result of the secularization the state came into ownership of real estate and remarkable number of movables which one year later became acquired by the newly opened departments at the Wroc³aw university (Universitas litterarum Vratislaviensis). The course of secularization vitally affected the process of setting up three university academic establishments: library, archives and museum. Art collections coming from the secularized Silesian monasteries and church foundations became their remarkable asset. That is how the Wroc³aw university, the inheritor to the post-secularization art collections, became one of the greatest beneficiaries of the secularization process. The paper presents the outcome of the archive research with respect to the number of art works catalogued in the monastery and church estates during secularization (in the years ). Their further fates were determined by one of the four categories they were assigned to, according to which a given object was meant to: either be preserved in the national collections, or be sold, or be exchanged for other works of art or else returned to the Church. The purpose of the present work is the characterization of paintings and sculptures preserved in the university collections as well as the attempt to comprehend the scale of dispersal of the secularized works of art. B

22 22 Karl BORCHARDT Monumenta Germaniae Historica, München Kasata komandorii joannickich na Œl¹sku B Z kilku wzglêdów kasata komandorii joannickich na Œl¹sku stanowi przypadek wyj¹tkowy, ró ny od kasat w innych rejonach œrodkowej Europy. W wieku XVI masowa kasata na Œl¹sku habsburskim nie by³a mo liwa, mimo silnych sympatii protestanckich wielu œl¹skich ksi¹ ¹t, szlachty i miast. Jedynie niektóre komandorie zosta³y odkupione przez w³adze protestanckie, szczególnie zaœ komandoria Bo ego Cia³a we Wroc³awiu, któr¹ kupi³o miasto Wroc³aw. Inne komandorie by³y przez kilka lat zarz¹dzane przez urzêdników o sympatiach protestanckich. Odrodzenie katolickie, jakie nast¹pi³o w czasie wojny trzydziestoletniej oraz po niej, umo liwi³o wykupienie koœcio³a Bo ego Cia³a w roku 1692, a tak e zatrzymanie miejskiej parafii Kozanowa oraz odzyskanie piêciu z oœmiu innych œl¹skich parafii miejskich. Wielki Klasztor czeski militarno-religijnego zakonu Œwiêtego Jana z Jerozolimy zachowa³ zatem wiêkszoœæ swoich œl¹skich komandorii. Pruski podbój Œl¹ska w roku 1740 nie dotkn¹³ maj¹tków takich katolickich instytucji religijnych jak zakon joannitów, choæ król pruski próbowa³ usun¹æ prohabsburskich komturów z tutejszych komandorii. Dopiero w latach zarówno katolickie, jak i protestanckie maj¹tki koœcielne w Prusach zosta³y przejête w celu uzyskania œrodków na sfinansowanie wojny z Napoleonem w latach W monarchii habsburskiej nigdy jednak nie dosz³o do kasaty w³asnoœci joannitów. Korona pruska wykorzysta³a do op³acenia s³u by przeciw Napoleonowi dawne posiad³oœci joannitów na Œl¹sku, szczególnie zaœ Oleœnicê Ma³¹ i osiów, podarowane genera³owi Ludwigowi Yorck von Wartenburg. Wielki Klasztor czeski oraz czeski ksi¹ ê Ko³owrat, którego ród przyczyni³ siê do wykupu komandorii Bo ego Cia³a w 1692 r., na pró no usi³owali odzyskaæ posiad³oœci joannitów na Œl¹sku. Nawet w latach , kiedy przywrócono zakon joannitów w Prusach, nie zwrócono zakonnikom dawnych komandorii.

23 23 Karl BORCHARDT Secularization of the Hospitaller Commanderies in Silesia In several aspects the secularization of the Hospitaller commanderies in Silesia is a special case, different from what happened elsewhere in Central Europe. During the 16 th c. a wholesale secularization in Habsburg Silesia was not possible, despite strong Protestant leanings of many Silesian princes, nobles and towns. Only some commanderies were pawned away to Protestant authorities, notably in 1540 the commandery of Corpus Christi in Breslau to the town of Breslau. Others were administered by officers or officials with Protestant sympathies for a couple of years. The Catholic revival during and after the Thirty Years War made it possible to redeem Corpus Christi in 1692, to keep the town parish of Cosel and to win back five of eight other Silesian town parishes. So the Grand Priory of Bohemia of the military-religious order of St. John of Jerusalem retained most of its Silesian commanderies. The Prussian conquest of Silesia in 1740 did not affect the property of Catholic religious institutions such as the Hospitallers, although the Prussian king tried to exclude pro-habsburg commanders from the Silesian commanderies. It was only in that church property, Catholic and Protestant alike, was secularized in Prussia to pay for the war with Napoleon. In the Habsburg monarchy, however, the Hospitaller property was never secularized. The Prussian crown used some former Hospitaller estates in Silesia to reward services against Napoleon, especially Klein Oels and Lossen that were given to General Ludwig Yorck von Wartenburg. The Grand Priory of Bohemia and the Bohemian Count Kolowrat whose family had contributed to the redemption of Corpus Christi in 1692 tried in vain to regain Hospitaller estates in Silesia. Even in , when the Order of St. John was restored in Prussia, the former commanderies were not returned. B

24 24 ks. Andrzej BRU DZIÑSKI Uniwersytet Papieski Jana Paw³a II w Krakowie Kasaty klasztorów mêskich w Krakowie na prze³omie XVIII i XIX w. B Wiek XVIII, naznaczony zdecydowanym wp³ywem ideologii oœwiecenia, bardzo niechêtnie nastawionej do wiary i Koœcio³a, by³ œwiadkiem szczególnej walki z zakonami, pojmowanymi jako najwierniejsza gwardia Koœcio³a. Ideologia oœwieceniowa mia³a swych zwolenników nie tylko w osobach œwieckich w³adców, którym odpowiada³o uszczuplenie wp³ywów i znaczenia Koœcio³a, ale tak- e w niektórych przedstawicielach hierarchii koœcielnej. Przedstawicieli obu tych grup znajdujemy w Krakowie, gdzie pod koniec XVIII w. urz¹d sprawowa³, najpierw jako koadiutor, a potem jako administrator biskup p³ocki, póÿniejszy prymas Polski Micha³ Jerzy Poniatowski. Ten królewski brat by³ gorliwym zwolennikiem ideologii oœwieceniowej. Mimo braku odpowiednich uprawnieñ od Stolicy Apostolskiej doprowadzi³ on w Krakowie do kasaty kilku klasztorów mêskich. Dzia³ania te t³umaczy³ dba³oœci¹ o polepszenie losu materialnego zakonników oraz chêci¹ pomocy szpitalom i studentom uniwersytetu krakowskiego. Zlikwidowano wówczas klasztory: karmelitów bosych na Weso³ej, duchaków œw. Ducha oraz ³óbek bernardynów. Po trzecim rozbiorze Polski, gdy Kraków znalaz³ siê we w³adaniu Austriaków, kasaty by³y kontynuowane przez katolickich w³adców. Skasowano klasztory bo- ogrobców œw. Jadwigi na Stradomiu, trynitarzy na Kazimierzu, œw. Marka kanoników od pokuty oraz œw. Micha³a i Józefa karmelitów bosych. W krótkim czasie w Krakowie przesta³y istnieæ wielowiekowe instytucje o du ym znaczeniu spo³ecznym i kulturalnym.

25 25 ks. Andrzej BRU DZIÑSKI Dissolutions of male monasteries in Cracow at the turn of 18 th and 19 th c. The 18 th c., marked with distinct influence of the Enlightenment ideology, with its unfriendly attitude towards faith and the Church, witnessed a peculiar battle with religious orders, which were perceived as the most faithful guard of the Church. The Enlightenment ideology had its supporters not only among lay sovereigns, who were quite happy with the diminishing influential power and meaning of the Church, but also among some representatives of church hierarchy. Representatives of both those groups could be found in Cracow, where towards the end of the 18 th c. the office was held first as a coadjutor and later as an administrator by the bishop of P³ock, later the primate of Poland, Micha³ Jerzy Poniatowski. This king s brother was a fervent supporter of Enlightenment ideology. In spite of not being appropriately entitled by the Holy See, he brought about the dissolution of several male monasteries. He accounted for those actions with the caring efforts to improve the material status of the monks and also by the willingness to aid hospitals and students of Cracow university. At that time the following monasteries underwent dissolution: the Discalced Carmelites monastery in Weso³a Street, the one of the Holy Spirit brethren, and ³óbek of the Observants. After the third partition of Poland, when Cracow went under the Austrian rule, the dissolution process was continued by the Catholic sovereigns. The monasteries of St. Jadwiga s congregation of the Holy Sepulchre at Stradom, of Trinitarians at Kazimierz, St. Mark s canons of penance and St. Michael s and Joseph s Discalced Carmelites were dissolved. Very soon the age-old institutions of a considerable social and cultural meaning ceased to exist. B

26 26 o. S³awomir BRZOZECKI OP Instytut Leksykografii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Paw³a II Kasata klasztorów w Wilnie w 1844 r. B W postêpowaniu Rosji wobec zakonów wyró nia siê dwa okresy, które wyraÿnie oddziela rok Do tego czasu zaborca rosyjski nie prowadzi³ tak restrykcyjnej polityki jak Prusy czy Austria. Zakony z terenów dawnej Rzeczypospolitej tylko pod panowaniem rosyjskim mia³y zapewnione warunki rozwoju (mimo ograniczenia egzempcji klasztorów i oddania ich pod jurysdykcjê biskupów). Dopiero po st³umieniu powstania listopadowego, w lutym 1832 r., car Miko³aj I wyda³ dekret, na mocy którego skasowano na terytorium Rosji 196 klasztorów. Nastêpnie zamkniêto nowicjaty, przejêto maj¹tki klasztorne oraz wprowadzono podzia³ na klasztory etatowe i nadetatowe. By³y to dzia³ania obliczone na skazanie zakonów na wymarcie. Proces ten wyda³ siê jednak w³adzom zbyt d³ugi, wiêc postanowi³y go przyspieszyæ. Jednym z tego przejawów by³a kasata czterech klasztorów wileñskich w 1844 r. Wilno w tym okresie by³o postrzegane jako skupisko zakonów i dlatego w³adzom zale a³o na os³abieniu œrodowiska zakonnego w mieœcie. Zlikwidowano dwie placówki dominikanów (œw. Ducha i œw. Jakubów na ukiszkach) i po jednej karmelitów bosych (œw. Teresy przy Ostrej Bramie) oraz misjonarzy (Wniebowst¹pienia Pañskiego na Suboczu). W³adze diecezji wileñskiej, broni¹c siê przed zamkniêciem koœcio³ów lub przejêciem ich przez prawos³awnych, erygowa³y przy nich parafie, a opiekê nad nimi przejê³o duchowieñstwo diecezjalne.

27 27 o. S³awomir BRZOZECKI OP Dissolution of monasteries in Wilno in 1844 In the Russian proceedings towards monastic orders two periods are distinguished, clearly divided by the year By that date the Russian partitioner had not employed such a restrictive policy as Prussia or Austria. The orders from the former Commonwealth territories had the proper conditions for development ensured (despite the limitations put on monasteries exemption or their coming within bishops jurisdiction). Only after the suppression of the November Uprising, in February 1832, tsar Nicholas I issued an edict on the strength of which 196 monasteries were dissolved in the territory of Russia. Further on, novitiates were closed down, monastic properties were taken over and the division into regular employment and over-staffed monasteries was introduced. Those were actions designed to doom the orders to extinction. The process seemed too long for the authorities though, and therefore they decided to speed it up. One of its manifestations was dissolution of four Vilnius monasteries in the year Vilnius was at that time perceived as a monastic centre and therefore the authorities insisted on weakening the monastic milieu in the city. Two Dominican institutions were dissolved (The Holy Spirit and St. James at ukiszki), one of the Discalced Carmelites (of St. Theresa at the Gate of Dawn) and one of the Lazarists (of the Ascension at Subocz). The Vilnius diocese authorities, defending themselves against the closedown of churches or taking them over by the Orthodox, would found parishes by the churches, which the diocesan clergy were to look after. B

28 28 El bieta BYLINOWA Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Starych Druków Pocysterskie ksiêgozbiory z Koprzywnicy, Sulejowa i W¹chocka w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie B W 1819 r. skasowano klasztory cysterskie w Królestwie Polskim, w tym opactwa w Koprzywnicy, Sulejowie i W¹chocku. Wszystkie trzy by³y zasobne w dobra kultury, które po przejêciu postanowiono udostêpniæ publicznoœci. Pe³nomocnictwa do odbioru ksi¹ ek posiada³ Samuel Bogumi³ Linde, dyrektor Biblioteki Publicznej przy Królewskim Uniwersytecie Warszawskim. Przebywa³ on w Sulejowie przed 29 VI, w W¹chocku oko³o 19 VII, a w Koprzywnicy przed 25 VIII 1819 r. i po pospiesznej lustracji bibliotek zarekwirowa³ tam odpowiednio: 2312, 2438 i 2572 woluminy. Blisko 200 lat póÿniej w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie odnaleziono kilkanaœcie procent z przekazanych wówczas pocysterskich ksi¹ ek: 375 starych druków z W¹chocka, 293 z Sulejowa i 262 z Koprzywnicy. Analizê zawartoœci treœciowej dawnych ksiêgozbiorów najlepiej prowadzi siê na podstawie inwentarzy i katalogów. Zachowane Ÿród³a pozwalaj¹ jednak na przeprowadzenie takich badañ (i podejmowano ju ich próby) jedynie w wypadku biblioteki w¹chockiej. Autorka zaprezentuje studium proweniencyjne zachowanych egzemplarzy ze wszystkich trzech bibliotek. Poka e typowe klasztorne zapiski w³asnoœciowe, pieczêcie i charakterystyczne nalepki biblioteczne, które w wypadku wielu ksi¹ ek, zw³aszcza z Koprzywnicy, s¹ jedynym œladem przynale - noœci do zakonnej kolekcji. Przedstawi Ÿród³a wp³ywu druków do bibliotek oraz zestawi poprzednich w³aœcicieli. Byli to, oczywiœcie, opaci (np. Miko³aj Le eñski, biskup Otto Schenking, Justyn Bernard Zaruski) i przeorzy (np. Andrzej G³adysz, Miko³aj Wojciech Gniewosz, Bernard Wa yñski) oraz wybitni profesi (np. Jan Kostecki, Franciszek Edmund Rzezawski, Zefiryn Stoczewski). Zachowa³o siê, co ciekawsze, po kilka, kilkanaœcie ksi¹ ek nale ¹cych do mniej znanych mnichów, np. Alberyka Balickiego, Wincentego Hajka, a tak e osób jeszcze niezidentyfikowanych z nazwiska, jak Maciej, profes w¹chocki.

29 29 El bieta BYLINOWA Post-Cistercian libraries from Koprzywnica, Sulejów and W¹chock at the collection of Warsaw University Library In the year 1819 Cistercian monasteries became dissolved in the Kingdom of Poland, in that the abbeys of Koprzywnica, Sulejów and W¹chock. All three of them were rich in cultural achievements, which having been taken over became accessible to the public. Samuel Bogumi³ Linde, the Public Library director at the Royal University of Warsaw, was authorized to collect the books. He stayed in Sulejów before 29 th June, in W¹chock around 19 th July, while in Koprzywnica before 25 th August 1819, and after a hasty inspection of the libraries he requisitioned from there respectively: 2312, 2438 and 2572 volumes. Nearly 200 years later, in the University Library in Warsaw there were found more than ten per cent of the post-cistercian books handed over at that time: 375 old prints from W¹chock, 293 from Sulejów and 262 from Koprzywnica. An analysis of the content of old book collections is most efficiently conducted on the basis of inventories and catalogues. The preserved sources enable us to do such research (and attempts have already been made) solely in case of the W¹chock library. The author shall present a provenance study of the preserved copies from all three libraries. She will show typical monastic ownership notes, stamps and characteristic library stickers, which in case of many books, especially those from Koprzywnica, are the only trace of belonging to a given monastic collection. She will also present the sources of intake of the old prints to the libraries as well as draw up a list of previous owners. Those were obviously the abbots (e.g. Miko³aj Le eñski, bishop Otto Schenking, Justyn Bernard Zaruski) and priors (e.g. Andrzej G³adysz, Miko³aj Wojciech Gniewosz, Bernard Wa yñski) as well as distinguished professed monks (e.g. Jan Kostecki, Franciszek Edmund Rzezawski, Zefiryn Stoczewski). What is interesting, a few, up to a dozen or so, books which belonged to less known monks were also preserved, e.g. to Alberyk Balicki, Wincenty Hajek, and also to people still unidentified by name, such as Maciej, the professed monk of W¹chock. B

30 30 Maria CUBRZYÑSKA-LEONARCZYK Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Starych Druków Kolekcje klasztorne w zbiorze starych druków Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie historia i wspó³czesnoœæ C Badania losów ksiêgozbiorów zakonnych ka ¹ postrzegaæ skutki aktu supresyjnego z 17 IV 1819 r. jako klêskê ywio³ow¹, masoñski spisek, represje zaborcy, w najlepszym zaœ razie jako planowe, systematyczne rozpraszanie zbiorów. Rzadko w tym kontekœcie porusza siê propañstwow¹, modernizacyjn¹ politykê S.K. Potockiego i wykonawcy jego poleceñ w zakresie rewizji zbiorów bibliotecznych S.B. Lindego. Ofiarnoœæ Potockiego zaowocowa³a m.in. oddaniem w³asnych zbiorów graficznych do publicznego u ytku w utworzonym na Uniwersytecie Warszawskim Gabinecie Rycin. Linde natomiast odby³ trudn¹ podró przez szeœæ województw i ocali³ od zatracenia blisko 50 tys. ksi¹ ek. Dzisiaj nale a³oby rozwa aæ motywacje dzia³añ tych zas³u onych dla polskiej kultury ludzi. Nie jest bowiem prawd¹, e ksi¹ nice zakonne u pocz¹tku XIX w. by³y zadbane i kwit³o w nich ycie intelektualne. Œwiadectwa nie tylko Lindego, ale i samych zakonników, a tak e póÿniejsze badania archiwalne wskazuj¹, i odgrywa³y rolê magazynów dawnej œwietnoœci, z których wykradano b¹dÿ co jakiœ czas wynoszono cenniejsze obiekty w celu ich spieniê enia i podreperowania sytuacji materialnej klasztoru. Z tych to w³aœnie kolekcji powsta³a m.in. obecna Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego. Autorka omawia kilka etapów wp³ywu ksi¹ ek klasztornych do uniwersyteckiej biblioteki, jak te dotkliwe ich ubytki. Nie stracono wszak e wszystkiego, jak nieraz czytamy w ró nych opracowaniach. Prowadzone od wielu lat mozolne badania proweniencyjne pozwoli³y zidentyfikowaæ 71 bibliotek zakonnych, z których ka da dostarczy³a zbiorom Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego co najmniej 10 egzemplarzy. Powy ej 100 egzemplarzy ujêto dla 21 bibliotek. Najwiêksze wp³ywy pochodzi³y z klasztoru jezuitów z Kalisza (ponad 1000), z om y (ponad 700), po kilkaset ksi¹g pochodzi³o od benedyktynów ³ysogórskich i sieciechowskich, bo ogrobców z Miechowa, norbertanów z Witowa i Hebdowa, cystersów z W¹chocka, L¹du, Koprzywnicy i Sulejowa itd. Przy uwzglêdnieniu materia³ów archiwalnych (np. spisów kasacyjnych) stanowi¹ one istotne Ÿród³o do odtworzenia roli kulturowej dawnych bibliotek zakonnych. Niestety nie widaæ zbyt wielu badaczy zachowanych ksi¹g. atwiej napisaæ, e ksi¹g tych nie ma.

31 31 Maria CUBRZYÑSKA-LEONARCZYK Monastic collections in the early imprints department of the Warsaw University Library: history and present time The research into the fates of monastic book collections imposes a perception of the suppression act of 17 th April 1819 as being a natural disaster, Masonic conspiracy, partitioner s repressions and in the best case as planned and systematic dispersal of collections. Hardly ever in this context is the S.K. Potocki s pro-state, modernization-oriented policy raised or S.B. Linde s, the executor of his orders within the scope of reviewing the library collections. Potocki s devotion resulted in, among other things, handing over of his own graphic collections for the public use in the Hall of Prints founded at the Warsaw University. Linde, in turn, made a difficult journey through six voivodeships and saved nearly 50 thousand books from destruction. Today the motivation behind the actions of those two people, who rendered great services to the Polish culture, would be considered. For it is not true that the monastic libraries at the beginning of the 19 th c. were well cared for or that intellectual life was thriving there. It was not only Linde, but the monks themselves and also the later archival research, that testified to their role as mere storehouses of former splendour, out of which the more valuable objects were from time to time either stolen or carried away in order to sell them and thus bolster monastery s finances. It was of those collections that, among others, the present Warsaw University Library was created. The author discusses a few stages of the intake of monastic books to the university library as well as their severe losses. Not everything was lost, though, as we often read in various research works. The laborious provenance-oriented research has been conducted for many a year, which has made it possible to identify 71 monastic libraries, of which each provided at least 10 copies to the Warsaw University Library collections. Above 100 copies were gathered for 21 libraries. The greatest intakes were from the Jesuits of Kalisz (more than 1000), from om a (more than 700), several hundred books from the Benedictines of ysa Góra and Sieciechów, the Holy Sepulchre congregation from Miechów, the Norbertines from Witów and Hebdów, the Cistercians from W¹chock, L¹d, Koprzywnica and Sulejów, etc. Should the archival material be taken into consideration (e.g. dissolution lists), they could provide a significant basis for reconstruction of the cultural role of old monastic libraries. Unfortunately not many researchers of the preserved books may be seen. It is easier to say that those books do not exist. C

32 32 Marianna CZAPNIK Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Starych Druków Losy ksiêgozbiorów klasztornych owicza w XIX w. C Tematem referatu s¹ dzieje zgromadzeñ zakonnych dzia³aj¹cych w owiczu od XV w. oraz ich losy po drugim rozbiorze Polski, ze szczególnym uwzglêdnieniem ksiêgozbiorów zgromadzonych przez poszczególne klasztory. owicz, od pocz¹tków swojego istnienia a do 1793 r., by³ w³asnoœci¹ arcybiskupów gnieÿnieñskich. W XVI XVII w. nale a³ do wa niejszych oœrodków ycia intelektualnego, religijnego i politycznego w Rzeczypospolitej. W mieœcie mia³o swoje siedziby szeœæ zakonów: dominikanie, bernardyni, bonifratrzy, bernardynki, pijarzy i misjonarze. Ka dy klasztor mia³ ksiêgozbiór niezbêdny do pe³nienia funkcji na³o onych na dane zgromadzenie. Do najwiêkszych nale a³y biblioteki bernardynów (oko³o 4 tys. woluminów), misjonarzy (oko³o 15 tys.) i pijarów (2465). Ksiêgozbiory powstawa³y dziêki darom fundatorów i dobrodziejów osób duchownych i œwieckich zwi¹zanych z dworem prymasów i kolegiat¹ ³owick¹. Po drugim rozbiorze, w 1793 r., owicz na 13 lat dosta³ siê pod zabór pruski. Pod nowymi rz¹dami zamkniêto klasztory bernardynów (w 1806 r.) i bonifratrów (w 1807 r.). Do koñca XIX w. opuœci³y owicz pozosta³e zgromadzenia: dominikanie (w 1818 r.), misjonarze (w 1819 r.), pijarzy (w 1864 r.) i bernardynki (w 1898 r.). Biblioteki uleg³y rozproszeniu i czêœciowej dewastacji. W owiczu pozosta³ niewielki zespó³ ksi¹g przechowywany w Bibliotece Kapitulnej. Ksi¹ - ki z proweniencjami zakonów ³owickich znajdujemy obecnie w bibliotekach: seminaryjnej w Warszawie i W³oc³awku, uniwersyteckiej i publicznej w Warszawie, a tak e w muzeum w Nieborowie i innych instytucjach. Do czasów wspó³czesnych przetrwa³y jedynie niewielkie fragmenty z bogatych ongiœ bibliotek klasztornych prymasowskiego owicza.