S owacki. SzatAnio JAN ZIELI SKI. Jan Zieliƒski

Transkrypt

1 JAN ZIELI SKI Jan Zieliƒski S owacki (ur. 1952) krytyk literatury i sztuki, t umacz, edytor, dyplomata. Przez wiele lat cz onek zespo u czasopisma Res Publica Nowa, nast pnie wyk adowca literatury polskiej na uniwersytecie we Fryburgu Szwajcarskim. Od 2007 roku profesor Uniwersytetu Kardyna a Stefana Wyszyƒskiego w Warszawie. Autor takich ksià ek jak: P pek powieêci (1983), Leksykon polskiej literatury emigracyjnej (1989), Ludwig von Tetmajer Przerwa (1995), Józef Czapski. Krótki przewodnik po d ugim yciu (1997), Nasza Szwajcaria (1999), Rekontra i inne mackiewicziana (2004). Mieszka w Bernie. SzatAnio S owacki w SzatAniele jawi si nam pod wieloma wzgl dami jako cz owiek, który dla wspó czesnych m odych ludzi móg by si staç kimê w rodzaju guru, któremu wystawiç by mogli zupe nie inny pomnik ni wczeêniejsze pokolenia. Akcent

2 JAN ZIELI SKI S owacki SzatAnio

3 PETER GREEN Aleksander Wielki JACKIE WULLSCHLÄGER Andersen. ycie baêniopisarza PATRICIA BOSWORTH Diane Arbus STEFAN ZWEIG Balzac GEORGE R. MAREK Beethoven. Biografia geniusza JÓZEF HEN Boy- eleƒski. B azen wielki mà JONATHAN WILSON Marc Chagall ROBERT HUGHES Goya. Artysta i jego czas MYRA FRIEDMAN Janis Joplin. ywcem pogrzebana IMRE KERTÉSZ Dossier K. BENEDETTA CRAVERI Kochanki i królowe. W adza kobiet ROBERT HARVEY Libertadores. Bohaterowie Ameryki aciƒskiej MICHEL HOUELLEBECQ H.P. Lovecraft. Przeciw Êwiatu, przeciw yciu MAURIZIO VIROLI UÊmiech Machiavellego FRANCIS WHEEN Karol Marks JÓZEF SZCZUBLEWSKI Modrzejewska. ycie w ods onach PASCAL BONAFOUX Monet NORBERT ELIAS Mozart. Portret geniusza ATLE NÆSS Munch HENRY GIDEL Picasso FRANÇOIS ROSSET, DOMINIQUE TRIAIRE Jan Potocki GERHARD GNAUCK Marcel Reich-Ranicki. Polskie lata JÜRGEN TRIMBORN Riefenstahl. Niemiecka kariera TEPHEN GREENBLATT Shakespeare. Stwarzanie Êwiata JÓZEF SZCZUBLEWSKI Sienkiewicz. ywot pisarza WIKTOR SZK OWSKI Lew To stoj FRANTZ VAILLANT Rolad Topor. Zduszony Êmiech JULIA FREY Toulouse-Lautrec CHARLES NICHOLL Leonardo da Vinci. Lot wyobraêni VICTOR BOCKRIS Andy Warhol. ycie i Êmierç BOGUS AW KIERC Rafa Wojaczek. Prawdziwe ycie bohatera

4 JAN ZIELI SKI S owacki SzatAnio

5 Copyright by Wydawnictwo W.A.B., 2009 Wydanie II, poprawione i uzupe nione Warszawa 2009

6 Spis rzeczy SzatAnio 9 1. Krzemieniec i Wilno 17 Miejsca 17 Ludzie 30 Familia 30 On i Ona 44 Wygląd 57 Okruchy 58 Lektury 63 Walka Greka 65 Obrazy 71 Teatr 72 Muzyka 75 Duch Warszawa 77 Miejsca 77 Okruchy 80 Ludzie 81 Lektury 86 Teatr 87 Muzyka Podró na Zachód 92 Miejsca 92 Wygląd 98 SPIS RZECZY 5

7 Okruchy 98 Ludzie 99 Lektury 101 Obrazy 103 Teatr 108 Muzyka 112 Duch 113 Narkotyki Pierwszy Pary 129 Miejsca 129 Wygląd 131 Ludzie 133 Okruchy 145 Dzia acz 145 Lektury 158 Obrazy 161 Teatr 164 Muzyka 166 Duch Genewa 169 Miejsca 169 Wygląd 176 Okruchy 177 Przemytnik 177 Ludzie 183 Genewska podpórka 186 Dwaj przyjaciele w górach 189 Genewska ona 197 Lektury 200 Teatr 202 Muzyka SPIS RZECZY

8 Duch Pierwsze W ochy 207 Miejsca 207 Ludzie 218 Towarzysz romansowych wędrówek 218 Lektury 227 Teatr 227 Muzyka Podró na Wschód 231 Miejsca 231 Wygląd 241 Okruchy 242 Ludzie 243 Marzenia Pigmalionów 246 Muzyka 256 Duch 256 Rycerz Jerozolimski Drugie W ochy 263 Miejsca 263 Ludzie 266 Ojciec? 267 Obrazy 280 Teatr 281 Muzyka 282 Duch Drugi Pary. mierć 287 Miejsca 287 No yczki 295 Próba powrotu 300 Ludzie 307 Krystalizator 313 SPIS RZECZY 7

9 Umi owani uczniowie 316 więta anarchia 327 Ostatni przyjaciel 330 Wygląd 342 Okruchy 348 Lektury 357 Teatr 359 Muzyka 360 Duch 363 Piętna cie liter ycie po miertne wybrane momenty 376 Wykaz róde ilustracji 387 Indeks nazwisk 390

10 SzatAnio Wkrótce jedynak wyrós na m odzie ca; W duszy kipia o mu wcią jak w wulkanie, Nagle zapragną laurowego wie ca; Więc w gorączkowym porywów tych stanie, Z my lą anielską, często potępie ca, Wzlata w zenity lub spada w otch anie, e się w nastroju tym zdawa szalonym, Anio em albo Szatanem wcielonym. (Karol Adam Kruzer, Juliusz S owacki, IX) O krzy Cię proszę modlitwą gwa towną, O krzy i si ę pod rozdarciem ćwieka, Ca emu wiatu lampą tak cudowną Stać się gdzie większa jasno ć dla cz owieka? Panie! Nie jest to, Panie, modlitwa nabo na Albo pro ba rycerza, który o krew wo a, Panie! bo z ych inaczej pokonać nie mo na, Tylko w mierci godzinie mi o cią anio a. (Juliusz S owacki, Przypowie ci i epigramaty, XXXI) Pokazać to, co w nim by o szata skie, i to, co by o anielskie. Pokazać naocznie, jak jedno przechodzi w drugie, jak piasek szata ski powoli wypala się w górnej pó kuli klepsydry duszy, jak w ciąg ym arze natchnienia, który zdaje się topić szk o po rodku, opada w dolną pó kulę czysty i z oty u el anielski. SZATANIO 9

11 Pokazać dzieje faustowskiej transakcji i udanego odkupienia. M ody ch opak, skrajnie ambitny, marzy o jednym: o s awie. Idzie do wile skiego ko cio a i tam zawiera solenny pakt. Jakich s ów u y? Jedna z wersji brzmi: nie będę przed grobem moim niczego ąda, a za to za grobem o wszystko się upomnę. Inna: O Bo e! daj mi s awę po mierci, a za to niech będę najnieszczę liwszym, pogardzonym i nie poznanym w moim yciu. Jeszcze inna: ja mam cię ką i samotną drogę [...], bo mi tak przeznaczono by o, bo o takie ycie cierpiące sam prosi em Anio ów będąc dzieckiem.... Modli się do Boga i anio ów, ale kto inny wys ucha tej arliwej pro by. Nie by to pakt z Panem Zastępów czy anio ami, tylko z anio em upad ym, z Szatanem. Bo przecie o s awę nie mo na się z Bogiem wadzić czy targować. To resort szata ski. I dlatego, kiedy wspomina ów moment w pamiętniku pisanym w roku 1832 w Pary u, sam przyzna : przekonany jestem, e to z y duch pochwyci moje przymierze, a w spisie tre ci tego rozdzia u pamiętnika napisa wprost: Przymierze z Szatanem. Przymierza z Szatanem by y zresztą wtedy w modzie. W latach ukaza a się w Pary u powie ć Frédérica Soulié, na romantyczną mod ę będąca amalgamatem ró nych gatunków, jak opowie ć fantastyczna, powie ć epistolarna, komedia obyczajowa, a zatytu owana Les mémoires du diable. Jej bohater, baron de Luizzi, zawiera pakt z diab em, który spe ni wszystkie jego zachcianki w zamian za duszę chyba e arystokrata dowiedzie, i przed up ywem dziesięciu lat zazna szczę cia. De Luizzi doprowadza do ruiny trzy kobiety, które go pokocha y; w ko cu, opętany przez Z ego, nie jest w stanie udowodnić, i osiągną szczę cie, i trafia do piekie. 10 SZATANIO

12 Taka perspektywa wiele t umaczy. Wyja nia, dlaczego guwerner Józef Massalski nazywa S. pó diablęciem i porównywa do przekornego a dokuczliwego kar a z Pie ni ostatniego minstrela Waltera Scotta. Wyja nia wiele innych momentów z dzieci stwa. A tak e dziwne postępki m odego cz owieka, o których on sam opowiada w listach bez większej enady. Mając w pamięci ten pakt z Szatanem zawarty w wile skim ko ciele, atwiej zrozumiemy cyniczne wyznanie S. w li cie do Ody ca z 22 kwietnia 1832 roku ( jak szatan ob ąkiwam m odą, szesnastoletnią panienkę ) czy wreszcie tajemniczy dopisek Eglantyny Pattey w li cie poety do matki, gdzie Juliusz zostaje wręcz nazwany diab em wcielonym wy szego rzędu (il est diabolique au superlatif). Innego wymiaru nabierze wówczas lektura Poemy Piasta Dantyszka tego wiadectwa zstąpienia do piekie. atwiej będzie zrozumieć, skąd we wczesnych utworach S. tyle postaci diabolicznych, tyle czarnych charakterów, skąd się bra tych dzie nihilizm. atwiej będzie się domy lić, dlaczego autor has a Slowacki w Grand dictionnaire universel du XIX e siècle Larousse a (tom XIV, wydanie z roku 1875) napisa, nie ca kiem chyba ci le: Ta tendencja do negowania wszystkiego, co dobre, sprawi a, e Mickiewicz nada S owackiemu przydomek «Sz atana poezji». To jedna po owa obrazu. Druga, inna zupe nie, to sylwetka anielskiego, przeanielonego, natchnionego poety ostatnich lat. Sylwetka cz owieka, który miewa mistyczne objawienia, i twórcy, który duchowo wnika w kolejne wcielenia Króla-Ducha. Gdzie umiejscowić ten punkt, w którym szk o klepsydry jest najcie sze, w którym w tyglu transmutacji z y piasek przemienia się w z oty py? S. chętnie eksplorowa granice SZATANIO 11

13 przemierzanej przestrzeni. Wspina się na wysokie góry i na dachy najwy szych budowli. Schodzi do podziemnych jaski, tuneli, kana ów i katakumb. Tak, jakby chcia za ycia przekroczyć granicę między tym a tamtym wiatem. Z punktu widzenia przemiany z szata sko ci w anielsko ć jedno takie miejsce jest bez wątpienia najwa niejsze, rozstrzygające: podziemna Bazylika Grobu Pa skiego w Jerozolimie, gdzie spędzi noc z 14 na 15 stycznia 1837 roku. To wtedy dokona a się wreszcie ta metamorfoza, stopniowo przygotowywana. Nastąpi o wypowiedzenie paktu Szatanowi i zawarcie nowego: z Chrystusem. Oczywi cie i teraz zmiana nie jest ca kowita; anielsko ć ma jeszcze, zw aszcza na początku, szata skie przymieszki. Jeszcze będzie we florenckich salonach ba amuci damy z towarzystwa, jeszcze będzie smaga bli nich zjadliwą ironią. Ale stopniowo coraz bardziej wycofuje się ze wiata. Przygotowuje się na objawienie tego, który skromnym szlacheckim wózkiem przyjecha z Litwy. Sam szuka druidycznych natchnie nad oceanem w male kim Pornic. Umacnia się duchowo. Stopniowo coraz mniej dba o s awę indywidualną, pisarską. Wa niejsze staje się dla niego sianie ziarna. Przyjąć taką perspektywę oznacza te mówić innym językiem ni ten, który się zazwyczaj w biografiach wielkich ludzi stosuje. Nie silić się na (z regu y fa szywy) ton obiektywnej relacji, starać się nie wpadać w pu apki pozytywizmu. Przywiązać się do swego bohatera tego się chyba nie da uniknąć ale go nie bronić, nie wybielać przez tendencyjny dobór faktów i przemilczenia. Pisać zatem o jego satanistycznych ciągotach. I o druidyzmie. Pisać o fanfaronadach. O bufonadzie. O skrajnej ambicji i jej konsekwencjach. O chorobliwej zawi ci. O za ywaniu narkotyków. O przypuszczalnym homoseksualizmie. O po- 12 SZATANIO

14 ciągu do ma ych dziewczynek (wtedy do ć rozpowszechnionym i tolerowanym; dzi nazwaliby my go pewnie sk onno cią do pedofilii). O organizowaniu przemytu (na granicy szwajcarsko-francuskiej). O tych wszystkich rzeczach, o których się na ogó, zw aszcza w Polsce, w biografiach wielkich pisarzy nie pisze. Pokazać te, e przy ca ej sk onno ci do mistycyzmu by to cz owiek mocno zainteresowany wiatem zewnętrznym, zafascynowany wręcz postępem cywilizacji. Cz owiek, który pasjonowa się rozwojem technicznym, prowadzi obserwacje astronomiczne, umia (skutecznie) grać na gie dzie i inwestowa w akcje kolei elaznych, a więc w przysz o ć. Niestrudzony podró nik, pomimo cherlawej kondycji i chronicznej choroby piersiowej podejmujący trudy dalekich woja y europejskich i zamorskich, wspinający się na szczyty Alp i na piramidy. Rzekomy samotnik i mizantrop, przez którego ycie przewiną się ca y t um ludzi najró niejszego pokroju, s awnych i anonimowych. W dodatku okazuje się, e ycie jednego z największych polskich poetów, pomimo istnienia wielu rozmaitych róde i do ć szczegó owego kalendarium, znane jest pobie nie i kryje w sobie wiele miejsc ciemnych oraz bia ych plam. Na taki stan rzeczy wp ynę a nie tylko ostatnia wola poety, który nakaza przyjacio om spalenie papierów osobistych, oraz zniszczenia wojenne, które przerzedzi y pozosta ą po nim spu ciznę rękopi mienną. Tak e jakby pech, albo dziwne zaniedbania historyków literatury. Jak bowiem inaczej wyt umaczyć, e spo ród trzech wa nych listów S. z roku 1832, dotyczących zabiegów wokó przek adów jego poezji na język angielski, listów do Hipolita B otnickiego, Juliana Ursyna Niemcewicza i Karola Sienkiewicza, znany jest dzi i przedrukowywany SZATANIO 13

15 tylko ten ostatni, mimo e wszystkie trzy zosta y og oszone drukiem przez Kallenbacha, i to ju w XX wieku, konkretnie w roku 1920, bodaj e we lwowskiej Gazecie Wieczornej? Zagubi y się te gdzie w rocznikach dziewiętnastowiecznych czasopism wa ne listy do Krasi skiego, które opublikowa Julian Klaczko. Uprzedzam z góry, e i ja do tych listów nie dotar em, choć niejedną zagadkę uda o mi się, sądzę, rozwik ać, niejedną nową postawić hipotezę. Nadal na opracowanie czeka solidna, szczegó owa, wielotomowa kronika ycia S owackiego na wzór tej, którą otrzymuje stopniowo, od lat, jego wielki rywal Mickiewicz. Owszem, zale a o mi na napisaniu biografii nowej, innej, niekonwencjonalnej. Opartej przy ca ym szacunku do poprzedników, bez których w takim przypadku po prostu nie mo na się obej ć równie na w asnych badaniach: archiwalnych, bibliotecznych, a tak e topograficznych. W jakiej mierze mo e być ona te czytana jako przewodnik po miejscach z osobą S. związanych. Niniejsza ksią ka ma w pewnym stopniu charakter przyczynkarski. Wynika to z sytuacji: ka dy czytelnik polski posiada ju pewną wiedzę o S. przede wszystkim o jego twórczo ci, lecz tak e o yciu. Chcąc opowiedzieć o tym yciu na nowo, nie ograniczając się do tyle razy cytowanych autobiograficznych fragmentów, trzeba szukać obok, wchodzić na rzadziej uczęszczane cie ki, nawet je li czasem wiodą na manowce. Droga okrę na równie dobrze (a na pewno ciekawiej) prowadzi do celu, co szeroka, wydeptana przez t um poprzedników aleja. Nie ma sensu spekulować, jaki on sam by by dzi, w okresie New Age i internetu. Ale warto chyba spojrzeć na jego 14 SZATANIO

16 ycie tak, jakby by, jakby móg być naszym wspó czesnym. Ró nice i tak się poka ą, a podobie stwa sprawią, e ta ksią ka otrzyma szansę, której nie mają szkolne opowie ci o wielkim poecie. Nie będę ukrywa : chodzi o mi tak e o napisanie takiej biografii Juliusza S., która trafi do pokolenia moich synów. Do generacji maturzystów rocznik plus minus Do m odych ludzi, których trudno czym zadziwić.

17

18 1. Krzemieniec i Wilno Miejsca Podró na ten wiat rozpoczą w Krzemie cu na Wo yniu, w poniedzia ek 23 sierpnia starego stylu (i tego dnia będzie do ko ca ycia obchodzi urodziny), a 4 wrze nia nowego stylu roku Pa skiego 1809, o godzinie siódmej wieczorem. Po latach matka opisze mu ten dzie w li cie, który niestety do nas nie dotar. Znamy natomiast reakcję syna: Zdawa o mi się, e mi stró mój anio opowiada, jak to by o ko o mnie w pierwszej chwili ycia mojego. S ysza em, jak po mszy Babunia wchodzi a na wschodki domu, ko o którego ros y dwie topole s ysza em, jak drzwi otwiera a i pyta a o mnie... Choć w a ciwie, zgodnie z chi ską rachubą ycia ludzkiego i z ca o ciową wizją cz owieka, nale a oby tę datę przesunąć wstecz o dziewięć miesięcy. Sam S. w li cie do matki (tak!) spekulowa na temat swego poczęcia, czyniąc jej artobliwe wyrzuty, i ojciec, p odząc go, mia g owę zaprzątniętą sztuką, którą pisa, i e ten brak skupienia udzieli się te jego m odziutkiej onie: Biada wielka, e mój ojciec, kiedy mi da ycie, zajęty by nadto swoją tragedią Mindowe i tobie, kochana Mamo, musia nią g owę nabić. Bez tego nieszczę liwego wydarzenia by bym wcale do rzeczy cz owiekiem nie lunatykiem nie po miertno-chodzącym. 1 KRZEMIENIEC I WILNO 17

19 Sp odzony zatem pod znakiem literatury, otrzyma w spadku nazwisko znaczące. Znaczące na terenie Krzemie ca, gdzie ojciec, Euzebiusz, by od 1806 roku profesorem wymowy i poezji w Gimnazjum Wo y skim. I znaczące uniwersalnie, przez skojarzenie ze S owem, przez S owo Logos w nie wpisane i w nim zawarte. Temu spadkowi, temu przes aniu S owa pozostanie wierny w najwy szym mo liwym stopniu. Do tego znaczącego nazwiska dojdą wkrótce, następnego dnia po narodzinach, podczas chrztu z wody, dwa imiona: Juliusz Euzebiusz. Drugie po ojcu, to oczywiste. Ale w pierwszym kry o się chyba istotne przes anie, pro ba (egzaltowanej matki?) o los niezwyk y, wysoki. Juliusz imię Cezara, imię cesarskiej (wręcz boskiej!) dynastii. O którym cesarzu mo na by o my leć z nadzieją latem roku 1809, z czyim imieniem wiązać losy nowo narodzonego syna? Przypomnę kilka dat. 13 maja 1809 roku burmistrz Wiednia wręcza klucze do miasta Napoleonowi I. 10 czerwca Francuzi wkraczają do Rzymu; 6 lipca wywo ą papie a, pod stra ą, na po udnie Francji. Tego samego dnia Napoleon pokonuje Austriaków w krwawej bitwie pod Wagram. Zdobywszy Rzym, cesarz Francuzów staje się jakby nowym wcieleniem Cezara. Ta identyfikacja funkcjonowa a w wiadomo ci wspó czesnych, sam Bonaparte od niej nie stroni. Kiedy podczas rewii przed pa acem Schönbrunn student Staps próbowa go zasztyletować, Napoleon spyta pojmanego zamachowca, czy pozazdro ci s awy Brutusowi. Student, zdaje się, nie wiedzia za dobrze, kto to by Brutus, ale dzieje staro ytne zna doskonale profesor Gimnazjum Wo y skiego, t umacz Tytusa Liwiusza i Cycerona. A kim by Cezar i jakie nadzieje mo na wiązać ze mia o kroczącym na wschód Napoleonem, musia KRZEMIENIEC I WILNO

20 a wiedzieć tak e jego m odziutka ma onka, zafascynowana kulturą francuską. Stąd Juliusz. Krzemieniec ówczesny by po o ony na przecięciu kilku peryferii, tak i w pewnym sensie stawa się centrum. W niepodleg ej Rzeczypospolitej by miastem powiatowym województwa wo y skiego. Kilkaset kilometrów na pó noc trzeba by o jechać do Wilna, dawnej stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, do którego i Krzemieniec niegdy nale a (aczkolwiek wcale nie przez ca y czas; od unii lubelskiej województwo wo y skie o czym ma o kto pamięta przez ponad dwie cie lat wchodzi o w sk ad Korony). Podró zabiera a cztery dni. Prawie w tej samej odleg o ci na pó nocny zachód le a a Warszawa dawna stolica Polski, od której Krzemieniec odpad wraz z drugim rozbiorem, w 1793 roku. Podró trwa a dwa-trzy dni. Du o dalej na pó nocny wschód znajdowa y się Petersburg i Moskwa, stolica cesarstwa rosyjskiego, do którego Krzemieniec w roku 1809 formalnie nale a. Ale zaledwie kilkana cie kilometrów na zachód od miasta, w Brodach, zaczyna o się inne cesarstwo, austriackie jedna z potęg ówczesnej Europy (tędy, przez dom bankierski Hausner et Violland, będą pó niej przechodzić listy do rodziny od podró ującego po zachodniej Europie i Bliskim Wschodzie S.). Stolicą guberni by (od 1804 roku) ytomierz. Do najbli szego morza, Czarnego, trzeba by o jechać kilkaset kilometrów na po udniowy wschód, do Odessy (za o onej ca kiem niedawno, w roku 1794, na miejscu zdobytej przez Rosjan tureckiej twierdzy, ale ju w 1805 roku podniesionej do rangi miasta gubernialnego). Dzi Krzemieniec le y w granicach niepodleg ej Ukrainy. Krzemieniec to miejsce magiczne ze względu na wznoszącą się nad miastem Górę Królowej Bony, zwaną te Zam- 1 KRZEMIENIEC I WILNO 19

21 kową. Nie przypadkiem zapewne jeden z niewielu zachowanych rysunków S. z wczesnego dzieci stwa (rok 1814?) przedstawia tę w a nie górę. Zwie czona ruinami zamku jak koroną, pokazuje ona równocze nie dwie strony: prawą s oneczną, pe ną ro linno ci i lewą mroczną, ponurą. Znamienne, e cztery schematycznie narysowane domki znajdują się jakby pod opieką tej jasnej, pogodnej strony. Owa dualistyczna wizja powróci w pó niejszym poemacie Godzina my li: Tam stoi góra, Bony ochrzczona imieniem, Większa nad inne miastu panująca cieniem; Stary posępny zamek, który czo em trzyma, Ró ne przybiera kszta ty chmur amany wirem; I w dzie strzelnic b ękitnych spogląda oczyma, A w nocy jak korona, kryta alu kirem, Często szczerby wiekowe przesuwa powoli Na srebrzystej księ yca wschodzącego twarzy. Po latach, mieszkając w Genewie u podnó a najwy szej góry Europy, S. będzie do Góry Królowej Bony stosować to, co inny krzemie czanin Karol Sienkiewicz powiedzia o Mont Blanc: e ciga ludzi jak sumienie. Krzemieniec cieszy się szczególnymi względami Zygmunta Starego. Najpierw król odda miasto wraz z zamkiem we w adanie swemu nie lubnemu synowi, biskupowi wile skiemu Januszowi, a kiedy ten awansowa na arcybiskupa pozna skiego, starostwo krzemienieckie przypad o królowej Bonie. Ksią ę Janusz nakaza wykuć w skale zamkowej niezmiernie g ęboką studnię. Bona równie dba a o swych poddanych: fortecę wyposa ono w nowe dzia a (z których największe nosi o zabawną nazwę Piszczyk), mieszczanie otrzymali ądane przywileje. Jak pisa lustrator w 1542 roku, 20 1 KRZEMIENIEC I WILNO

22 zamek po o ony by na górze tak wysokiej i przepa cistej, e nie dolatywa a do niego wypuszczona z do u strza a. Dostęp do twierdzy by tylko od wschodu, przez groblę, zwaną te szyją, na której znajdowa y się mosty. Czarną datą w dziejach Krzemie ca jest rok Wtedy to s ynny z okrucie stwa Maksym Krzywonos zają miasto na czele siedmiu tysięcy Kozaków i, jak się zdaje, przy pomocy sprzyjających mu Rusinów, którzy nie przy o yli się do obrony grodu. Przez dziesięć tygodni Krzywonos i jego ludzie rezydowali na zamku, upiąc okoliczne wsie i miasteczka. Akta szlacheckie poniszczyli, wrzucając je do studni księcia Janusza, kasę miejską zrabowali. Od tego czasu Krzemieniec nie potrafi podnie ć się z upadku. S ynne mury ufundowali oko o roku 1720 ksią ęta Janusz i Micha Wi niowieccy. Chroni y one budynki klasztorne, nale ące najpierw do jezuitów, a po kasacie zakonu do bazylianów. Ko cio em parafialnym opiekowali się franciszkanie; w klasztorze jeszcze w po owie XIX wieku mo na by o oglądać wizerunek fundatorki, królowej Bony. Zamoyscy wznie li tu w 1760 roku ko ció Reformatów. Stanis aw August Poniatowski zwiedza miasto 15 i 16 pa dziernika 1781 roku, w drodze do Wi niowca. W lustracji z roku 1789 znajdujemy opis, który w sporej mierze by chyba nadal po dwudziestu latach aktualny: Zamczysko stare na wysokiej górze, w którym mur tylko cyrkularny, we 2 miejscach po znacznej czę ci rozwalony; w murze brama, na niej wie a górna powiatowa, a na dole cha upka; na boku muru izba z sklepieniem, o 1 oknie z kratą elazną; w tej izbie archiwum grodzkie, dosyć niewygodnie konserwuje się; pod tą izbą wie a dolna; z tej izby 2 izdebek opustosza ych. 1 KRZEMIENIEC I WILNO 21