I. Wpływ zróżnicowanych dawek azotu na rozwój i plonowanie rzepaku jarego

Transkrypt

1 Tom XXVI ROŚLINY OLEISTE OILSEED CROPS 2005 Monika Jędrzejak, Andrzej Kotecki, Marcin Kozak, Władysław Malarz Akademia Rolnicza we Wrocławiu, Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin I. Wpływ zróżnicowanych dawek azotu na rozwój i plonowanie rzepaku jarego The effect of different N doses on the growth and yielding of spring rape Słowa kluczowe: rzepak jary, odmiany, nawożenie azotem, plon W latach w RZD Pawłowice k. Wrocławia przeprowadzono badania polowe i laboratoryjne nad reakcją pięciu odmian rzepaku jarego na nawożenie azotem. Doświadczenie założono metodą split plot, w czterech powtórzeniach, na dwa czynniki zmienne, którymi w kolejności były: odmiany rzepaku jarego odmiany populacyjne Bolero (DE), Licosmos (DE), Sponsor (SE), Star (DK) i mieszaniec złożony Margo (PL) oraz nawożenie azotem w kg N ha -1 60, 90 ( ), 120 ( ), 150 ( ). Najlepsze efekty uzyskano stosując nawożenie 120 kg N ha -1, (60 kg przedsiewnie + 60 kg pogłównie, w fazie formowania pąków kwiatowych), które w porównaniu z kontrolą (60 kg N ha -1 ) zwiększyło liczbę nasion z łuszczyny o 2,3%, masę nasion z łuszczyny o 3,9%, zawartość białka ogółem o 1,2%, plon nasion o 6,6%, a obniżyło zawartość tłuszczu surowego o 1,1% i wartość energetyczną nasion o 1%. Key words: spring rape, cultivars, N fertilisation, yield In field and laboratory experiments were carried out to investigate the effect of N fertilisation on five cultivars of spring rape at Pawlowice Reseach Station near Wroclaw, Poland. This was a split plot experiment with four replications, having two variable factors: I spring rape cultivars: population varieties Bolero (DE) Licosmos (DE), Sponsor (SE), Star (DK) and a hybrid Margo (PL); II. N fertilisation: 60, 90 ( ), 120 ( ), 150 ( ) kg N ha -1. Different weather conditions in years of the experiment had a more significant effect on the length of a vegetation period, numerical values of most of the morphological features, plant height, yield structure elements, seed yield and seed chemical content as well as crude fat and total protein yields than the type of a cultivar or N fertilisation. The cultivars had a bigger influence than N fertilisation on such features as length of vegetation period, plant height, number of branches on a plant, yield structure elements, total protein, crude fat and ash contents, the content of nitrogen free extract compounds and seed energy. But a cultivar type did not affect the seed yield. The best results were obtained with 120 kg N ha -1 (60 kg pre-sowing + 60 kg top dressing at bud forming stage). Compared to the control (60 kg N ha -1 ), such fertilisation increased the number of seeds per silique by 2.3%, seed weight per silique by 3.9%, total protein content by 1.2%, seed yield by 6.6%, but lowered crude fat content by 1.1% and seed energy by 1%.

2 126 Monika Jędrzejak... Wstęp Wierność plonowania rzepaku jarego warunkuje przebieg pogody, odmiana i prawidłowa agrotechnika, w tym ochrona roślin (Budzyński 1998, Kapeluszny 2001, Muśnicki i Toboła 1998, Stachecki i in. 1996, Toboła i Muśnicki 1999, 2000, Wałkowski 2000, 2001). Spośród makroelementów największy wpływ na plonowanie i cechy jakościowe rzepaku jarego ma nawożenie azotem (Mercik 1997). Efektywne wykorzystanie tego składnika warunkuje, między innymi, siew nasion w optymalnym terminie (Hocking 1993), a także właściwe proporcje wszystkich pozostałych składników mineralnych w glebie (Bartkowiak-Broda 2000). Jednym z czynników wpływających na wysokość dawki azotu jest przedplon. Dla rzepaku jarego dobrymi przedplonami są: ziemniak uprawiany na oborniku, strączkowe, motylkowe i motylkowe z trawami (Budzyński i Ojczyk 1996). Według Dembińskiego (1975) rzepak jary uprawiany po okopowych nawożonych obornikiem korzystał ze składników pokarmowych nie pobranych przez rośliny okopowe, a najbardziej uzasadnioną dawką było 80 kg N ha -1. Natomiast w stanowisku po zbożach, rzepak jary reagował korzystnie na nawożenie azotem w dawkach do 120 kg N ha -1. Kotecki i in. (2001a) określili indywidualną reakcję odmian rzepaku jarego na nawożenie azotem. Wykazano, że odmiany są mało zróżnicowane pod względem terminu rozpoczęcia kwitnienia oraz długości okresów: kwitnienia, wykształcania łuszczyn i dojrzewania. Nawożenie azotem miało istotny wpływ na liczbę rozgałęzień i łuszczyn na roślinie, masę 1000 nasion i plon. Najwyższą liczbę rozgałęzień uzyskano przy dawce 90 kg N ha -1, liczba łuszczyn i masa 1000 nasion wzrastały istotnie przy nawożeniu do 120 kg N ha -1, a plony do 150 kg N ha -1. Budzyński i Ojczyk (1996) stwierdzili, na glebach lżejszych, wzrost plonu do dawki 120 kg N ha -1, bez pogarszania się produktywności 1 kg azotu. Z kolei Ojczyk i Jankowski (1999) oraz Budzyński i in. (2000) wykazali przyrost plonu nasion odmiany Star do poziomu kg N ha -1. Dembiński i in. (1967) udowodnili istotny wpływ nawożenia azotem na kształtowanie cech morfologicznych rzepaku jarego oraz plonu nasion i wydajności tłuszczu surowego. Odmienne wyniki badań uzyskali Toboła i Muśnicki (2000), którzy stwierdzili, że plon nasion rzepaku jarego uprawianego na czarnych ziemiach właściwych wykazywał lekką tendencję wzrostową do dawki 80 kg N ha -1, jednak po jej przekroczeniu istotnie malał. W badaniach Cheema i in. (2001) plon nasion rzepaku jarego istotnie przyrastał do dawki 90 kg N ha -1. Celem przeprowadzonych badań było określenie reakcji odmian rzepaku jarego na nawożenie azotem. Na tle dawki 60 kg N ha -1, stosowanej przedsiewnie, badano wpływ pogłównego nawożenia azotem w fazie formowania pąków kwiatowych (0, 30, 60 i 90 kg N ha -1 ) na rozwój, plonowanie i skład chemiczny nasion.

3 Wpływ zróżnicowanych dawek azotu na rozwój i plonowanie Metodyka badań W latach w RZD Pawłowice k. Wrocławia przeprowadzono badania polowe i laboratoryjne nad reakcją pięciu odmian rzepaku jarego na pogłówne nawożenie azotem, przy jednakowym (60 kg kg N ha -1 ) nawożeniu przedsiewnym. Doświadczenie założono metodą split plot, w czterech powtórzeniach, na dwa czynniki zmienne, którymi w kolejności były: I. odmiany rzepaku jarego: odmiany populacyjne: Bolero (DE), Licosmos (DE), Sponsor (SE), Star (DK) mieszaniec złożony Margo (PL). II. nawożenie azotem w kg N ha -1 : 60, 90 ( ), 120 (60 +60), 150 (60+90). Doświadczenie zakładano corocznie na glebie należącej do działu gleb autogenicznych, rzędu brunatno-ziemnych, typu płowego, podtypu typowego, wytworzonej z gliny lekkiej na glinie średniej, zaliczanej do kompleksu przydatności rolniczej pszennego dobrego, klasy bonitacyjnej IIIb. Przedplonem rzepaku jarego w każdym roku badań była pszenica ozima odmiany Kobra. Nawozy fosforowo potasowe stosowano jesienią: fosfor w formie 46% superfosfatu potrójnego w ilości 70 kg P 2 O 5 ha -1, potas w postaci 60% soli potasowej w ilości 120 kg K 2 O ha -1. We wszystkich latach badań, przeciwko chwastom dwuliściennym stosowano po siewie herbicyd Butisan Star 416 SC (w dawce 3,5 dm 3 ha -1 ). Nasiona zaprawiano zaprawą nasienną Funaben T w dawce 400 g 100 kg -1 nasion. Wysiano 120 nasion o pełnej wartości użytkowej na 1 m 2, w następujących terminach: w 2001 roku 11 kwietnia, w 2002 roku 8 kwietnia, w 2003 roku 15 kwietnia. Rozstawa rzędów wynosiła 15 cm, a głębokość siewu 1,5 2 cm. We wszystkich latach badań pchełki ziemne (Phyllotreta sp.) zwalczano preparatem Decis 2,5 EC, a słodyszka rzepakowego (Meligethes aeneus F.) kolejno następującymi preparatami: Nurelle D550 EC, Zolone 350 EC, Cyperkill 25 EC. W pierwszym roku badań przed zakończeniem wegetacji rzepaku wykonano desykację preparatem Reglone. Na wszystkich poletkach, bezpośrednio po wschodach i przed zbiorem, określono zagęszczenie roślin na 2 mb, a następnie przeliczono liczbę roślin na 1 m 2. Bezpośrednio przed zbiorem rzepaku na 10 roślinach z każdego poletka określono następujące cechy biometryczne: wysokość roślin, wysokość do I plonującego rozgałęzienia, liczbę rozgałęzień I rzędu i liczbę łuszczyn na roślinie. Ponadto na 20 losowo pobranych łuszczynach z każdego poletka, pochodzących ze środkowej części pędu głównego, określono liczbę i masę nasion z jednej łuszczyny. Po oczyszczeniu nasion określono wielkość plonu nasion, który sprowadzono do wilgotności 13% oraz masę 1000 powietrznie suchych nasion.

4 128 Monika Jędrzejak... Nasiona badanych odmian rzepaku jarego zostały poddane następującym analizom chemicznym: sucha masa metodą suszarkową (przez suszenie rozdrobnionych nasion w temperaturze 90 C przez 4 godziny), azot ogólny zmodyfikowaną metodą Kjeldahla, przeliczono następnie na białko ogółem stosując współczynnik 6,25, tłuszcz surowy (ekstrakt eterowy) metodą odtłuszczonej reszty w aparacie Soxhleta, popiół surowy przez spalenie materiału roślinnego w piecu elektrycznym w temperaturze 600 C, włókno surowe (w śrucie) metodą Henneberga-Stohmanna. Na podstawie uzyskanych wyników analiz chemicznych obliczono w nasionach zawartość włókna surowego i bezazotowych związków wyciągowych oraz wartość energetyczną 1 kg suchej masy nasion w jednostkach owsianych i MJ. We wszystkich latach badań suma opadów od siewu do końca kwitnienia była podobna i wahała się od 147 do 155 mm, a długość tego okresu wynosiła średnio od 81 do 85 dni. W 2001 roku duża suma opadów podczas dojrzewania wydłużyła ten okres i spowodowała duże straty nasion na skutek osypywania (tab. 1). Wyniki badań W zależności od roku badań i odmiany liczba roślin na 1 m 2 po wschodach wynosiła od 61 do 111, co stanowiło od 51 do 92% wysianych nasion o pełnej wartości użytkowej. Zaniki roślin podczas wegetacji wynosiły od 2 do 18%. Długość okresu wegetacji zależała w większym stopniu od przebiegu pogody niż od odmiany (tab. 2). Różnice między latami dochodziły do 13 dni, a między odmianami wynosiły od 2 do 6 dni. Wszystkie odmiany reagowały jednakowo na nawożenie azotem. Odmiana miała istotny wpływ na wysokość roślin, wysokość do I rozgałęzienia oraz liczbę rozgałęzień I rzędu na roślinie (tab. 3). Wysokość roślin oraz wysokość do I rozgałęzienia były najwyższe u odmiany Licosmos i Margo, a najniższe u odmiany Sponsor. Największą liczbę rozgałęzień I rzędu na roślinie zanotowano u odmiany Licosmos, a najmniejszą u odmiany Star (tab. 3). Najniższą wysokość roślin zanotowano w 2003 roku, w którym niedobór wilgoci po wschodach przyczynił się do słabszego rozwoju roślin. W 2001 roku rośliny wytwarzały najmniej rozgałęzień I rzędu, a pierwsze rozgałęzienie, w porównaniu do lat 2002 i 2003, było osadzone najniżej. Najwyższą wysokość roślin, wysokość do I rozgałęzienia oraz liczbę łuszczyn na roślinie uzyskano w 2002 roku. Najwięcej rozgałęzień I rzędu rośliny wytworzyły w trzecim roku badań.

5 Długość okresów rozwojowych rzepaku jarego na tle warunków atmosferycznych Length of development periods of spring rape in different climatic conditions Tabela 1 Lata Years Wyszczególnienie Specification Siew wschody Seeding emergence Wschody początek pąkowania Emergence beginning of inflorescence emergence Początek pąkowania początek kwitnienia Beginning of inflorescence emergence beginning of flowering Kwitnienie Flowering Dojrzewanie Maturing Okres wegetacji Growth period 2001 liczba dni number of days suma opadów rainfall sum [mm] 15,2 52,8 14,7 64,7 196,5 343,9 średnia temperatura powietrza mean air temperature [ C] 5,6 14,4 14,5 16,9 19,5 15, liczba dni number of days suma opadów rainfall sum [mm] 26,7 36,5 10,2 81,7 26,8 182,0 średnia temperatura powietrza mean air temperature [ C] 9,8 19,8 16,6 18,9 20,4 17, liczba dni number of days suma opadów rainfall sum [mm] 9,1 76,7 0,0 64,4 43,5 190,5 średnia temperatura powietrza mean air temperature [ C] 11,9 16,0 19,0 19,5 20,8 18,2

6 Rozwój odmian rzepaku jarego Development of cultivars of spring rape Tabela 2 Rozwój roślin Development of plants 2001 Bolero Liczba dni od siewu Number of days since sowing Licosmos Margo Sponsor Star Siew Sowing Wschody Emergence Liście Leaves: Formowanie pędu Main steam formation Pąkowanie Inflorescence emergence Kwitnienie Flowering: początek beginning pełnia full koniec end Formowanie łuszczyn Silique formation Dojrzałość Maturity: zielona green żółta yellow pełna full

7 Wpływ zróżnicowanych dawek azotu na rozwój i plonowanie Tabela 3 Cechy morfologiczne rzepaku jarego przed zbiorem (średnie dla czynników z lat ) Morphological features of spring rape before harvesting (means for factors ) Czynnik Factor Wysokość roślin Height of plants [cm] Wysokość do I rozgałęzienia Height to the lowest branch [cm] Liczba rozgałęzień I rzędu Number of primary branches Liczba łuszczyn na roślinie Number of siliques per plant Odmiana Cultivar Bolero ,1 84 Licosmos ,9 88 Margo ,4 88 Sponsor ,1 78 Star ,9 84 NIR LSD α = 0, ,4 r. n. Nawożenie Fertilisation [N kg ha -1 ] , , , ,3 88 NIR LSD α = 0,05 r. n. r. n. r. n. 3 Lata Years , , ,5 84 NIR LSD α = 0, ,3 r. n. r. n. różnica nieistotna no significant difference Elementy struktury plonu kształtował czynnik genetyczny (tab. 4). Odmiany nie różniły się istotnie liczbą łuszczyn na roślinie. Natomiast nawożenie azotem istotnie kształtowało tę cechę i stabilizowała się ona przy dawce 90 kg N ha -1. Liczba nasion z łuszczyny była najwyższa u odmiany Licosmos, a masa nasion z łuszczyny i masa 1000 nasion u odmiany Star. Wzrastające nawożenie z 60 do 120 kg N ha -1 powodowało przyrost liczby nasion z łuszczyn o 2,3% i masy nasion w łuszczynie o 4,4%. Liczba nasion w łuszczynie była najwyższa w 2002 roku, a masa nasion z łuszczyny i masa 1000 nasion w 2003 roku. W trzyletnim cyklu badań najbardziej niesprzyjający dla plonotwórczego kształtowania elementów struktury plonu był 2001 rok. Masa nasion z łuszczyny i masa 1000 nasion w porównaniu z 2003 rokiem była niższa odpowiednio o 25 i o 24%.

8 132 Monika Jędrzejak... Elementy struktury plonu rzepaku jarego (średnie dla czynników z lat ) Yield components of spring rape (means for factors ) Czynnik Factor Odmiana Cultivar Liczba łuszczyn na roślinie Number of siliques per plant Liczba nasion z łuszczyny Number of seeds per silique Masa nasion z łuszczyny Weight of seeds in silique [mg] Tabela 4 Masa 1000 nasion Weight of 1000 seeds [g] Bolero 84 26,1 93,8 3,75 Licosmos 88 27,4 95,7 3,51 Margo 88 26,5 89,8 3,49 Sponsor 78 23,1 83,8 3,84 Star 84 26,4 98,3 3,88 NIR LSD α = 0,05 r. n. 0,6 3,6 0,12 Nawożenie Fertilisation [N kg ha -1 ] ,6 90,1 3, ,6 91,3 3, ,2 93,6 3, ,2 94,1 3,75 NIR LSD α = 0,05 3 0,5 2,2 r. n. Lata Years ,4 77,0 3, ,8 97,4 3, ,5 102,4 4,19 NIR LSD α = 0,05 r. n. 0,5 2,8 0,10 r. n. różnica nieistotna no significant difference Odmiany miały istotny wpływ na zawartość w nasionach białka ogółem, tłuszczu surowego, popiołu surowego, bezazotowych związków wyciągowych i wartość energetyczną nasion (tab. 5). Najwyższą zawartość białka ogółem, przy jednoczesnej najniższej zawartości tłuszczu surowego, zanotowano u odmiany Sponsor. Najwięcej tłuszczu surowego i bezazotowych związków wyciągowych oraz najmniej białka ogółem i popiołu surowego miała odmiana Licosmos. Najniższą zawartość bezazotowych związków wyciągowych zanotowano u odmiany Bolero, a najwyższą popiołu u odmian: Bolero, Margo i Sponsor. Wartość energetyczna nasion była ściśle związana z zawartością tłuszczu i była najwyższa u odmiany Licosmos, a najniższa u odmiany Sponsor. Nawożenie azotem miało wpływ na zawartość w nasionach białka ogółem i tłuszczu surowego oraz na wartość energetyczną nasion (tab. 5). Pod wpływem wzrastającej dawki azotu z 60 do 120 kg N ha -1 zwiększyła się istotnie zawartość białka ogółem (o 1,2%), a obniżyła zawartość tłuszczu surowego o 1,1% i wartość energetyczna nasion o 1%.

9 Skład chemiczny i wartość energetyczna nasion rzepaku jarego (średnie dla czynników z lat ) Chemical content and energetic value of spring rape seeds (means for factors ) Czynnik Factor Odmiana Cultivar białko ogółem total protein tłuszcz surowy crude fat Zawartość Content [%] włókno surowe crude fibre popiół surowy crude ash bezazotowe związki wyciągowe nitrogen free extract Tabela 5 Wartość energetyczna Energetic value [1 kg s.m. nasion d.m. seeds] jednostki owsiane oats units Bolero 23,7 43,2 6,4 4,5 22,2 1,941 11,49 Licosmos 22,6 43,2 6,4 4,3 23,5 1,944 11,51 Margo 23,5 42,9 6,5 4,5 22,5 1,935 11,46 Sponsor 24,9 41,6 6,3 4,5 22,6 1,912 11,31 Star 23,5 42,2 6,4 4,4 23,4 1,922 11,38 NIR LSD α = 0,05 0,4 0,5 r. n. 0,1 0,9 0,010 0,06 Nawożenie Fertilisation [N kg ha -1 ] 60 22,8 43,4 6,5 4,4 22,8 1,944 11, ,5 43,0 6,3 4,5 22,7 1,948 11, ,0 42,3 6,3 4,4 22,9 1,925 11, ,3 41,8 6,5 4,4 23,0 1,915 11,34 NIR LSD α = 0,05 0,4 0,5 r. n. r. n. r. n. 0,009 0,05 Lata Years ,7 40,1 6,5 5,2 25,5 1,872 11, ,5 45,4 6,0 4,2 20,9 1,990 11, ,8 42,4 6,7 3,9 22,2 1,930 11,43 NIR LSD α = 0,05 0,3 0,4 0,3 0,1 0,7 0,008 0,05 r. n. różnica nieistotna no significant difference MJ

10 134 Monika Jędrzejak... Czynnik genetyczny nie miał wpływu na plon nasion, wydajność tłuszczu surowego i wartość energetyczną z 1 ha, natomiast kształtował istotnie wydajność białka ogółem, która była najwyższa u odmiany Sponsor, a najniższa u odmiany Licosmos (tab. 6). Tabela 6 Plon nasion rzepaku jarego, wydajność tłuszczu surowego i białka ogółem oraz wydajność energetyczna nasion (średnie dla czynników z lat ) Seed yield, crude fat, total protein and seeds energetic value (means for factors ) Czynnik Factor Plon nasion Seed yield [t ha -1 ] tłuszcz surowy crude fat [t] Wydajność z 1 ha Yield per 1 ha białko ogółem total protein [t] jednostki owsiane oats units Odmiana Cultivar Bolero 2,22 0,95 0, Licosmos 2,15 0,92 0, Margo 2,24 0,96 0, Sponsor 2,29 0,95 0, Star 2,28 0,96 0, NIR LSD α = 0,05 r. n. r. n. 0,04 r. n. r. n. Nawożenie Fertilisation [N kg ha -1 ] 60 2,13 0,92 0, ,23 0,95 0, ,27 0,96 0, ,32 0,97 0, NIR LSD α = 0,05 0,08 0,03 0, Lata Years ,54 0,58 0, ,48 1,12 0, ,69 1,14 0, NIR LSD α = 0,05 0,14 0,06 0, MJ Pod wpływem wzrastającej dawki azotu z 60 do 150 kg N ha -1 plon nasion zwiększył się o 8%, wydajność tłuszczu surowego o 5%, białka ogółem o 14%, a wartość energetyczna nasion o ponad 7%. Należy podkreślić, że plon nasion stabilizował się przy dawce 120 kg N ha -1, wartość energetyczna plonu nasion i wydajność tłuszczu surowego z 1 ha przy 90 kg N ha -1, a białka ogółem przy 150 kg N ha -1. Plon nasion, wydajność tłuszczu surowego i białka ogółem oraz wartość energetyczna plonu nasion z 1 ha zależały od układu warunków meteorologicznych w latach (tab. 6). Plony nasion w poszczególnych latach były zróżnicowane i wahały się średnio od 1,54 t ha -1 w 2001 roku do 2,69 t ha -1 w 2003 roku. Najwyższy plon nasion, wydajność tłuszczu surowego i białka ogółem oraz wydajność energetyczną nasion uzyskano w trzecim roku badań.

11 Wpływ zróżnicowanych dawek azotu na rozwój i plonowanie Dyskusja Według wielu autorów (Barszczak i Barszczak 1995, Grendy i Marquard 1989) nawożenie azotem zwiększa liczbę rozgałęzień I rzędu. Tezy tej nie potwierdzają badania własne Koteckiego i in. (1999) oraz Markusa i in. (2002). Natomiast w badaniach Koteckiego i in. (2001a) istotny wpływ na liczbę rozgałęzień I rzędu miało nawożenie do 90 kg N ha -1, a w doświadczeniu przeprowadzonym przez Kozaka (1999) do 120 kg N ha -1. W badaniach własnych nie wykazano wpływu czynnika genetycznego oraz układu warunków pogodowych na kształtowanie liczby łuszczyn na roślinie, która zależała przede wszystkim od nawożenia azotem, a istotny wzrost tej cechy notowano do dawki 90 kg N ha -1. Kotecki i in. (2001a) wykazali przyrost liczby łuszczyn z rośliny pod wpływem nawożenia azotem do dawki 150 kg ha -1, a Jasińska i in. (1997) oraz Kozak (1999) do 160 kg ha -1. Korzystne oddziaływanie tego makroskładnika na liczbę łuszczyn na roślinie zanotowali również Wójtowicz i Wielebski (1998), a w badaniach Markusa i in. (2002) wpływ nawożenia azotem był nieistotny. Badania własne potwierdzają wcześniejsze doniesienia Kozaka (1999) oraz Koteckiego i in. (1999, 2001a), że elementy struktury plonu zależą od układu warunków klimatycznych. Jasińska i in. (1997), niezależnie od gatunku rośliny przedplonowej, stwierdzili korzystny wpływ nawożenia do 80 kg N ha -1 na masę nasion z łuszczyny, a Kozak (1999) wykazał istotny wpływ nawożenia do 160 kg N ha -1 na liczbę nasion w łuszczynie. Natomiast Kotecki i in. (1999) oraz Wójtowicz i Wielebski (1998a) nie potwierdzili istotnego wpływu nawożenia azotem na elementy struktury plonu. W badaniach własnych nawożenie do 120 kg N ha -1 zwiększało istotnie liczbę i masę nasion w łuszczynie. Górnik i Grzesik (1998), Kotecki i in. (1999) oraz Kulka i Górecki (1995) wykazali, że w warunkach niskich temperatur i dużej sumy opadów podczas dojrzewania nasion wzrasta zawartość tłuszczu surowego, a obniża białka ogółem. Powyższe wyniki nie znajdują potwierdzenia w badaniach Adomas (2003) i własnych, ponieważ najwyższą zawartość tłuszczu w nasionach odnotowano w 2002 roku, charakteryzującym się niedoborem opadów i wysoką temperaturą powietrza podczas dojrzewania nasion. Najmniej tłuszczu gromadziły nasiona rzepaku jarego w 2001 roku, w którym dojrzewanie przebiegało w warunkach niskich temperatur powietrza i obfitych opadów. Doświadczenia wazonowe Dembińskiej (1970) udowodniły, że okresowe niedobory wody podczas rozwoju rzepaku spowodowały spadek zawartości tłuszczu w nasionach o blisko 2% i wzrost zawartości białka o 1%. Według Koteckiego i in. (2001b) zawartość tłuszczu jest przede wszystkim cechą odmianową modyfikowaną przez układ warunków wilgotnościowo-termicznych i nawożenie azotem.

12 136 Monika Jędrzejak... Dotychczasowe badania wskazują na silne oddziaływanie czynników siedliskowych i agrotechnicznych na gromadzenie białka w nasionach (Kulka i Górecki 1995, Muśnicki i in. 1997). W badaniach Adomas (2003) najwyższą koncentrację białka uzyskano w warunkach niedoboru wilgoci podczas kwitnienia oraz przy wysokich opadach od początku do pełni wykształcania łuszczyn. W badaniach własnych wykazano istotny wpływ czynnika genetycznego i nawożenia azotem na zawartość białka ogółem w nasionach. Według wielu autorów (Budzyński 1998, Muśnicki i Toboła 1998, Wójtowicz i Wielebski 1998) uzyskanie plonu nasion rzepaku jarego na poziomie 3 t ha -1 warunkują: dostatek wilgoci w okresie wegetacji wiosennej, wczesny termin siewu i wysokie nawożenie azotem. W badaniach własnych plon nasion i wydajność tłuszczu surowego zależały przede wszystkim od układu warunków wilgotnościowo-termicznych oraz nawożenia azotem, a w małym stopniu od czynnika genetycznego. Najniższy plon nasion uzyskano w wilgotnym i chłodnym 2001 roku, natomiast najwyższy w relatywnie suchym i ciepłym 2003 roku, w którym również masa nasion w łuszczynie i masa 1000 nasion były najwyższe. Badania Koteckiego i in. (2001a) wykazały, że niedobór opadów podczas pąkowania i kwitnienia obniża plony nasion, a wyniki prac Zająca i in. (2003) świadczą o tym, że susza w lipcu i sierpniu obniżała plony nasion z powodu opadania zawiązków kwiatowych. W korzystnych warunkach hydrotermicznych, przy wczesnym siewie, Muśnicki i Toboła (1998) uzyskali z odmiany Star 4 t nasion z 1 ha. W badaniach własnych plony nasion rzepaku wzrastały do dawki 150 kg N ha -1, jednak istotny przyrost plonów notowano do dawki 120 kg N ha -1. Podobne efekty uzyskali Budzyński i Ojczyk (1996), a zwyżka plonów, w porównaniu z kontrolą bez nawożenia azotem, wynosiła 41%. Cytowani autorzy twierdzą, że nawożenie do 120 kg N ha -1 należy zastosować jednorazowo przedsiewnie, a powyżej 120 kg w dwóch dawkach od 2/3 do 3/4 przedsiewnie, a pozostałą część w fazie pąkowania. Wnioski Na podstawie trzyletnich badań nad reakcją odmian rzepaku jarego na nawożenie azotem, można wyciągnąć następujące wnioski, które odnoszą się przede wszystkim do warunków przyrodniczych południowo-zachodniej Polski: 1. Zróżnicowany w latach badań układ warunków pogodowych w większym stopniu niż czynnik odmianowy i nawożenie azotem kształtował: długość okresu wegetacji, wartości liczbowe większości cech morfologicznych, elementy struktury plonu, plon nasion i ich skład chemiczny oraz wydajność tłuszczu surowego i białka ogółem.

13 Wpływ zróżnicowanych dawek azotu na rozwój i plonowanie Czynnik odmianowy w większym stopniu niż nawożenie azotem wpływał na: długość okresu wegetacji, wysokość roślin, liczbę rozgałęzień na roślinie, elementy struktury plonu, zawartość: białka ogółem, tłuszczu, popiołu surowego i bezazotowych związków wyciągowych oraz wartość energetyczną nasion i nie różnicował plonu nasion. 3. Najlepsze efekty dało nawożenie 120 kg N ha -1 (60 kg przedsiewnie + 60 kg pogłównie, w fazie formowania pąków kwiatowych), które w porównaniu z kontrolą (60 kg N ha -1 ) zwiększyło liczbę nasion z łuszczyny o 2,3%, masę nasion z łuszczyny o 3,9%, zawartość białka ogółem o 1,2%, plon nasion o 6,6%, a obniżyło zawartość tłuszczu surowego o 1,1% i wartość energetyczną nasion o 1%. Literatura Adomas B Plon i jakość nasion rzepaku jarego (Brassica napus var. oleifera f. annua), łubinu żółtego (Lupinus luteus L.) oraz łubinu wąskolistnego (Lupinus angustifolius L.) w zależności od stosowanych środków ochrony roślin. Rozprawy i monografie, UWM w Olsztynie, z. 75. Barszczak T., Barszczak Z Wpływ nawożenia azotowego, wilgotności i zakwaszenia gleby na plony oraz zawartość tłuszczu i białka w nasionach odmian rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XVI (1): Bartkowiak-Broda I Postęp genetyczny i hodowlany w rzepaku a potrzeby pokarmowe roślin. W: Zbilansowane nawożenie rzepaku aktualne problemy. Red. W. Grzebisz, AR Poznań: Budzyński W Reakcja rzepaku jarego na termin siewu i sposób odchwaszczania. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XIX (1): Budzyński W., Jankowski K., Zielonka R Efektywność nawożenia azotem rzepaku jarego w różnych warunkach ochrony przed szkodnikami. Cz. 1. Nawożenie i ochrona a plon nasion. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XXI (2): Budzyński W., Ojczyk T Produkcja surowca olejarskiego. ART Olsztyn. Cheema M.A., Hussain A., Shah S.H., Basara S.M.A Effects of time and rate of nitrogen and phosphorus application on the growth and the seed and oil yields of canola (Brassica napus L.). Agronomy and Crop Science, 186: Dembińska H Wpływ wiosennych okresowych niedoborów wody na rozwój i na strukturę plonu rzepaku ozimego przy różnych sposobach dawkowania azotu. Rocz. Nauk Rol., A, 97 (1): Dembiński F Rośliny oleiste. PWRiL, Warszawa. Dembiński F., Jaruszewska H., Krzywińska F., Krasnodębski P Wpływ różnej wilgotności gleby i nawożenia azotowego na skład kwasów tłuszczowych oleju z nasion rzepaku jarego. Pam. Puł., 25: Górnik K., Grzesik M Genetyczne, siedliskowe i materalne uwarunkowanie jakości nasion. Post. Nauk Rol., 45/50 (5): Grendy A., Marquard R Studies on the effect of nitrogen fertilization and growth regulators on seed yield and some quality criteria of oilseed rape (Brassica napus L.). Fett Wissenschaft Technologie, 91:

14 138 Monika Jędrzejak... Hocking P.J Effect of sowing time and plant age on critical nitrogen concentrations in canola (Brassica napus L.). Plant and Soil, 155/156: Jasińska Z., Kotecki A., Kozak M Wpływ następczy roślin strączkowych i nawożenia azotem na rozwój i plon rzepaku jarego. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XVIII (1): Kapeluszny J Optymalny okres regulowania zachwaszczenia w rzepaku jarym na glebie lessowej. Fragm. Agron., 18 (2): Kotecki A., Kozak M., Malarz W Wpływ zabiegów ochrony roślin, nawożenia azotem i gęstości siewu na rozwój i plonowanie rzepaku jarego. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XX (2): Kotecki A., Kozak M., Malarz W. 2001a. Wpływ nawożenia azotem na rozwój i plonowanie pięciu odmian rzepaku jarego, Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XXII (1): Kotecki A., Kozak M., Malarz W., Aniołowski K. 2001b. Wpływ nawożenia azotem na skład chemiczny nasion pięciu odmian rzepaku jarego, Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XXII (1): Kozak M Wpływ przedplonów i nawożenia azotem na rozwój i plonowanie rzepaku. Cz. II. Następczy wpływ grochu i bobiku na rozwój i plonowanie rzepaku. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, Rol., LXXIV: Kulka K., Górecki R.J Lipidy rozwijających się nasion. Cz. I. Powstawanie lipidów. Post. Nauk Rol., 3: Markus J., Ostrowska D., Łoboda T., Pietkiewicz S., Lewandowski M Reakcja rzepaku jarego odmiany Star na gęstość siewu i nawożenie mineralne. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XXIII (1): Mercik S Nawożenie i jego wpływ na plonowanie roślin oraz na środowisko glebowe. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 439: Muśnicki Cz., Toboła P Reakcja rzepaku jarego podwójnie ulepszonego na termin siewu. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XIX (1): Muśnicki Cz., Toboła P., Muśnicka B Produkcyjność alternatywnych roślin oleistych w warunkach Wielkopolski. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XVIII (2): Ojczyk T., Jankowski K The effects of nitrogen fertilization on yield of protected and unprotected spring rape. Proc. 10th Intern. Rapeseed Congress, , Canberra, CD- ROM. Stachecki S., Paradowski A., Adamczewski K Chemiczne zwalczanie chwastów w rzepaku jarym. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XVII (2): Toboła P., Muśnicki Cz Zmienność plonowania jarych roślin oleistych z rodziny krzyżowych. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XX (1): Toboła P., Muśnicki Cz Efektywność nawożenia rzepaku jarego azotem. Zbilansowane nawożenie rzepaku (aktualne problemy). Red. W. Grzebisz, AR Poznań: Wałkowski T Rzepak jary. IHAR Poznań. Wałkowski T Wpływ terminu i gęstości wysiewu na plony rzepaku jarego odmiany populacyjnej Star i mieszańca złożonego Margo. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XXII (2): Wójtowicz M., Wielebski F Możliwość uprawy rzepaku jarego po wymarzniętej plantacji rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XIX (2): Zając T., Borowiec F., Gierdziewicz M Wpływ gęstości wysiewu rzepaku jarego na ulistnienie roślin i łanu, plon nasion, cechy morfologiczne oraz zawartość kwasów tłuszczowych w oleju. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XXIV (2):