SPRAWOZDANIE Z KONFERENCJI KULTURA - DIGITALIZACJA - ZESPOŁOWA GRA

Transkrypt

1 196 Edyta Bezzubik Biblioteka Uniwersytecka im. J. Giedroycia w Białymstoku SPRAWOZDANIE Z KONFERENCJI KULTURA - DIGITALIZACJA - ZESPOŁOWA GRA 6 listopada 2013 roku w Książnicy Podlaskiej im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku odbyła się konferencja Kultura - digitalizacja - zespołowa gra. Była ona podsumowaniem zadania digitalizacyjnego Elektroniczna Książnica Podlaska, realizowanego dzięki środkom Wieloletniego Programu Rządowego Kultura + Priorytet Digitalizacja. W ramach projektu zakupiono sprzęt do pracowni digitalizacji oraz zdigitalizowano ponad 9000 dokumentów, z których większość została udostępniona w Podlaskiej Bibliotece Cyfrowej. Finansowanie zadania zapewniło głównie Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, ale miał też miejsce wkład finansowy województwa podlaskiego oraz Książnicy Podlaskiej. Wśród zaproszonych na konferencję gości znaleźli się dr Sigitas Narbutas, dyrektor Biblioteki im. Wróblewskich Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie, Katarzyna Ślaska, zastępca dyrektora Biblioteki Narodowej w Warszawie i Jarosław Czuba, zastępca dyrektora Narodowego Instytutu Audiowizualnego. Udział w spotkaniu wzięli także przedstawiciele instytucji kultury i nauki miasta Białegostoku a także bibliotekarze z białostockich bibliotek. Hasłem przewodnim spotkania była współpraca, bez której - jak zaznaczyli wszyscy prelegenci - nie jest możliwa budowa elektronicznych zasobów cyfrowych. Dyrektor Sigitas Narbutas przedstawił doświadczenia i perspektywy digitalizacji w Bibliotece im. Wróblewskich Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie (BLAN). Początki zastosowania nowych technologii sięgają 1997 roku, kiedy zaczęto w drażać system informacyjny Alise (Advanced Library Information Service) działający w formacie katalogowania UK MARC. Obecnie biblioteka pracuje w systemie ALEPH (w formacie MARC 21). Kolejną rzeczą było rozpoczęcie digitalizacji zbiorów. Prace z tego zakresu można podzielić na dwa etapy. Pierwszy z nich to okres współpracy z innymi instytucjami litewskimi i zagranicznymi, głównie w ramach realizacji projektów międzynarodowych. Drugi etap, chociaż zbiega się czasowo z pierwszym, jednak wyróżnia się nowoczesnymi rozwiązaniami technicznymi i związanymi z nowymi możliwościami. Wśród działań pierwszego etapu należy wymienić realizację projektu Archiwum cyfrowe pergaminów chronionych w Bibliotece Litewskiej Akademii N auk. Zadanie miało miejsce przy wsparciu finansowym UNESCO, w latach Zdigitalizowano wówczas 121 dokumentów (pergaminy będące w dobrym stanie). Obrazy wykonano w formacie TIFF. K ażdy dokument otrzymał dwie kopie: jedna do umieszczenia w sieci Internet, druga była przenoszona na płyty CD aż w trzech egzemplarzach i trafiała do archiwum cyfrowego.

2 N r 28/2014 Edyta Bezzubik 197 W lata realizowano projekt ECH: TOPICC Urządzenia programowe dla ochrony niknącego dziedzictwa kulturowego, badań i uporządkowania prawa własności intelektualnej. W jego ramach utworzono bazę danych multimedialnych Musicalia, w której znalazły się 23 rękopisy muzyczne oraz 240 obrazów i materiałów audiowizualnych. W roku 2005 BLAN wraz z Narodowym Centrum Informacji Technicznej Uniwersytetu Nauk Technicznych i Ekonomicznych w Budapeszcie zrealizowała projekt Dodatkowe usługi dla programu >Pamięć Świata< (przygotowano spisy bibliograficzne starych książek technicznych i naukowych). Biblioteka im. Wróblewskich realizowała też projekt Baltic Connections, w ramach którego opisy dokumentów archiwalnych przechowywanych w bibliotece znalazły się w Archiwum Narodowym Holandii, a cyfrowe kopie dokumentów były prezentowane na wystawie wirtualnej. Ma też miejsce stała współpraca z Biblioteką Narodową Czech. W bazie Manuscriptorium znajduje się 1477 opisów bibliograficznych starodruków z wileńskiej biblioteki, a w latach biblioteki uczestniczyły w projekcie ENRICH. Drugi etap digitalizacji rozpoczyna wdrożenie nowej wersji systemu ALEPH , dzięki czemu powstał zintegrowany system informacyjny wszystkich bibliotek akademickich Litwy. Ze względu na wysoki koszt specjalnych urządzeń technicznych BLAN nie może na razie wykorzystać wszystkich możliwości programu. Ważnym działaniem w zakresie digitalizacji była realizacja projektu Rozwój wirtualnego systemu dziedzictwa elektronicznego. Projekt zainicjowała Litewska Biblioteka Narodowa im. M. Mazvydasa, a realizowany był od lutego 2010 roku do lipca 2012 roku. Był finalizowany z funduszy unijnych w ramach programu operacyjnego Litewska kultura w społeczeństwie informacyjnym. Efekt przedsięwzięcia to zdigitalizowanych dokumentów, w tym Biblioteka im. Wróblewskich zeskanowała i umieściła na stronie E-dziedzictwo 9496 obiektów. Materiały można zobaczyć na stronie archiwum cyfrowego biblioteki. Z najnowszych prac trzeba wymienić aktualnie urucham ianą instalację Wirtualnej Biblioteki Litewskiej A kademii N auk, która działa w systemie Primo. Istotne dla przyszłych działań jest także powstanie w 2010 roku Konsorcjum Litewskich Bibliotek Akademickich. W jego skład wchodzi 40 instytucji. Celem Konsorcjum jest wspieranie i rozwój infrastruktury informacyjnej nauki, integracja litewskiej przestrzeni badawczej obejmującej biblioteki tradycyjne i e-biblioteki, e-wydawnictwa, wyszukiwanie i udostępnianie informacji użytkownikom. W końcu 2012 roku Biblioteka im. Wróblewskich zakończyła opracowanie strategii rozwoju cyfrowego. Jest ona częścią programu digitalizacji litewskiego dziedzictwa kulturowego, jego ochrony i dostępności na szerszą skalę. Głównym celem jest zwiększenie dostępu użytkowników do zasobów cyfrowych, powiększenie zasobu literatury naukowej tworzonej na Litwie (tzw. naukowe archiwum cyfrowe), dostęp do literatury naukowej wydanej za granicą. Plany na przyszłość BLAN są bardzo bogate. To przede wszystkim poszerzanie zasobów cyfrowych chroniących dziedzictwo narodowe, umożliwienie łatwego i szybkiego dostępu do zasobów piśmiennictwa szerokiemu gronu użytkowników, wspieranie rozwoju badawczego szkół wyższych, realizowanie kulturalnych potrzeb społeczności,

3 198 SPRAWOZDANIE Z KONFERENCJI KULTURA - DIGITALIZACJA - ZESPOŁOWA GRA stworzenie masy krytycznej zdigitalizowanego materiału dotyczącego dziedzictwa kulturowego, a także literatury naukowej. Zakłada się też ulepszenie wyszukiwania informacji o dokumentach znajdujących się w zbiorach Biblioteki LAN, które są chronione. Powstaną indeksy pozwalające odnaleźć użytkownikowi bez znajomości języka litewskiego interesującego go dokumentu, możliwe będzie wyszukiwanie według słów kluczowych w obrazach pełnotekstowych. Podsumowując, Biblioteka im. Wróblewskich w Wilnie planuje dalszą digitalizację zabytków piśmiennictwa litewskiego, dokumentów rzadkich, kartografii, kolekcji rękopisów w języku litewskim, lituanica. Tworząc strategię biblioteki cyfrowej BLAN dąży do rozwiązań innowacyjnych w ochronie i udostępnianiu na szeroka skalę dziedzictwa kulturowego. W referacie Cyfrowa Biblioteka Narodowa POLONA Katarzyna Ślaska scharakteryzowała jedną z najstarszych i najważniejszych bibliotek cyfrowych w Polsce. Celem POLONY jest udostępnianie zbiorów Biblioteki Narodowej w Internecie. Jest narzędziem pozwalającym na powszechne otwarcie dla czytelników skarbca i magazynów narodowej książnicy. W przyszłości pozwoli również prezentować zbiory innych instytucji kultury. Na początek prelegentka podała prosty przepis na bibliotekę cyfrową. Podkreśliła konieczność współpracy przy digitalizacji i tworzeniu zasobów cyfrowych. Omówiła miejsce biblioteki cyfrowej w bibliotece tradycyjnej oraz przedstawiła ścieżkę digitalizacji w obrębie instytucji, czyli jak powinien wędrować obiekt biblioteczny, a potem skan, aby jak najszybciej został udostępniony czytelnikowi online. W wyniku przeprowadzonych na zlecenie BN i NASK informatycznych prac rozwojowych i badawczych powstało oprogramowanie komputerowe 2.0 CBN Polona, w którym Biblioteka Narodowa pracuje od czerwca 2013 roku. Wykonawcą prac badawczo-rozwojowych było Laboratorium EE. Nowe oprogramowanie daje możliwości uporządkowania ścieżki digitalizacji i jej pełną kontrolę. Powstał diagram ścieżki digitalizacji, w który zaangażowanych jest 9 osób: sugestor, kataloger, planista, magazynier, konserwator, reprograf, skanerzysta, kontroler oraz redaktor cyfrowy mający pieczę nad pozostałymi osobami. Redaktor pełni często kilka z tych ról jednocześnie, np. jest planistą, katalogerem i kontrolerem. Chociaż POLONA nie pracuje w systemie dlibra, dalej jest członkiem Federacji Bibliotek Cyfrowych w Polsce. Nowa szata biblioteki daje więcej możliwości zarówno dla bibliotekarzy, jak i użytkowników. Projektowana była przez młodych czytelników. M a dwa rodzaje wyszukiwania: tradycyjne przez wyszukiwarkę oraz fasetowe. Strona główna mająca układ kafelkowy ulega codziennie modyfikacji. Nowy portal daje możliwość wielokrotnego powiększenia obrazu, zawężania wyszukiwania. W zbiorach POLONY znajduje się kilkadziesiąt kolekcji tworzonych zarówno przez bibliotekarzy jak i osoby zaprzyjaźnione. Przeprowadzone wyszukiwania można zapamiętać, tworzyć zakładki w tekście, robić notatki przy poszczególnych obiektach. Dodatkowym udogodnieniem jest link do portalu Facebook, dający użytkownikom możliwość współtworzenia POLONY. Piszą tu historycy, historycy sztuki, socjologowie, filolodzy itd. Ich propozycje dotyczące digitalizacji czy funkcjonowania POLONY są wykorzystywane przez osoby tw o rzące bibliotekę. Biblioteka Narodowa stara się zaprezentować na Facebooku przynajmniej jeden zdigitalizowany obiekt dziennie. Plany na przyszłość to: poszerzenie

4 N r 28/2014 Edyta Bezzubik 199 współpracy z użytkownikami, rozbudowa funkcji społecznościowych, utworzenie repozytorium dla instytucji z zewnątrz oraz dla wydawców, współpraca z osobami prywatnymi w celu cyfryzacji ich zbiorów. Następnie zabrał głos zastępca dyrektora Narodowego Instytutu Audiowizualnego Jarosław Czuba. W swoim wystąpieniu Kolekcje i konsorcja - dlaczego razem? podkreślił ideę współpracy przy tworzeniu zasobów cyfrowych. Digitalizacja, to nie tylko skanowanie, to jeden z wielu elementów procesu tworzenia większej całości. Do digitalizacji potrzebny jest zespół ludzi. Proces digitalizacji prelegent podzielił na pięć części składowych: opracowanie, konteksualizacja, wzbogacanie, archiwizowanie, udostępnianie. Następnie została omówiona idea Wieloletniego Programu Rządowego Kultura + Priorytet Digitalizacja, którego operatorem jest Narodowy Instytut Audiowizualny. Dzięki realizacji programu powstało kilkadziesiąt pracowni digitalizacji na terenie całego kraju. Półtora roku temu utworzono też bazę projektów digitalizacyjnych ( gdzie ludzie opisują swoje doświadczenia przy realizacji projektów cyfryzacji i podpowiadają, jak należy się do tego przedsięwzięcia zabrać. Okazuje się, że biblioteki i archiwa są otwarte na cyfryzację swoich dokumentów i ich udostępnianie online. Gorzej jest z muzeami, które bardzo opornie podchodzą do digitalizacji i współpracy na tym polu z innymi instytucjami kultury i nauki. Problem stanowią metadane, które w muzeach są chronione prawem autorskim. Jedynie w Poznaniu udało się zrealizować projekt Cyryl, który tworzy kilkanaście instytucji: archiwa, muzea, instytucje pozarządowe. W projekcie realizowanym przez Książnicę Podlaską brało również udział Archiwum Państwowe w Białymstoku. Na koniec autor zachęcił instytucje do współpracy przy tworzeniu kolekcji cyfrowych, do tworzenia konsorcjów, gdyż tylko w zespole jesteśm y w stanie osiągnąć sukces na polu cyfryzacji naszych zasobów i ich udostępniania online. N a koniec Ewa Kołomecka, zastępca dyrektora Książnicy Podlaskiej w Białymstoku, podsumowała w swoim wystąpieniu realizację projektu Elektroniczna Książnica Podlaska. Zadanie składało się z dwóch etapów trwających od listopada 2011 roku do września 2013 roku. W ich w yniku utworzono pracownię digitalizacji, wyposażając ją w nowoczesny sprzęt, oraz zdigitalizowano ponad 9000 obiektów (książek, starych druków, czasopism, wybranych mikrofilmów, druków ulotnych, jednodniówek, kolekcji ze znakami własnościowymi). Ogółem wykonano ok skanów. Większość dokumentów została udostępniona w Podlaskiej Bibliotece Cyfrowej. Materiały do skanowania wybierano pod kątem ich wartości historycznej, nierzadko zabytkowej. Skanowanie objęło również dokumenty zagrożone degradacją oraz wskazane przez czytelników. Niemałą część stanowiły książki ze znakami proweniencji, pochodzące z księgozbioru Elizy Orzeszkowej, Wagów czy innych znanych osobistości Podlasia, Kresów i wschodniego Mazowsza. Większość materiałów miała charakter regionalny, gdyż Książnica Podlaska posiada największy w regionie zasób dokumentów dotyczących regionu (ok książek, ok. 840 tytułów czasopism regionalnych i lokalnych, kartografię, ikonografię, wybór rękopisów oraz dokumenty życia społecznego). Zakup w ramach projektu kamery cyfrowej umożliwił rejestrację wydarzeń kulturalnych mających miejsce w bibliotece i zamieszczanie ich fragmentów na

5 200 SPRAWOZDANIE Z KONFERENCJI KULTURA - DIGITALIZACJA - ZESPOŁOWA GRA stronach Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej. Dyrektor Książnicy podkreśliła zaangażowanie wielu pracowników biblioteki w prace digitalizacyjne; bez tego realizacja projektu nie byłaby możliwa. Istotna była też współpraca z Archiwum Państwowym w Białymstoku oraz bibliotekami białostockimi i z województwa podlaskiego. Współdziałanie trw a od 2006 roku, od powstania Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej, i prawie co roku lista instytucji tworzących PBC się zwiększa. Realizując projekt Elektroniczna Książnica Podlaska biblioteka współpracowała przede wszystkim z instytucjami kierującymi W PR Kultura + Priorytet Digitalizacja: z Narodowym Instytutem Audiowizualnym i Biblioteką Narodową. Istotna była też współpraca z Biblioteką im. Wróblewskich w Wilnie, z bibliotekami województwa podlaskiego, m. in. z bibliotekami publicznymi w Łomży, Mońkach i Suwałkach. Skany m ateriałów związanych z Podlasiem zamawiane były z Biblioteki Narodowej, Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego i z Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W pływ na realizację zadania mieli także autorzy, zwłaszcza regionalni literaci i wydawcy, którzy wyrazili zgodę na zamieszczenie utworów chronionych prawem autorskim w sieci Internet. W przyszłości Książnica Podlaska zamierza kontynuować digitalizację dokumentów należących do kolekcji dziedzictwa kulturowego oraz regionaliów, dokończyć sprowadzanie skanów materiałów dotyczących Białegostoku i Podlasia znajdujących się w bibliotekach rozsianych po Polsce lub za naszą wschodnią granicą. Część z tych publikacji znajdzie się na stronach PBC, dokumenty chronione prawem autorskim będą dostępne w lokalnej sieci komputerowej na terenie Książnicy. Konferencja zakończyła się wyjazdem do pracowni digitalizacji Książnicy Podlaskiej, która mieści się w Filii nr 9, gdzie zaprezentowano sprzęt zakupiony w ramach projektu.