Liczebność i miejsca lęgowe grzywacza Columba palumbus na Cmentarzu Komunalnym w Legnicy w latach

Transkrypt

1 FAUNA MIAST Ochronić różnorodność biotyczną w miastach P. Indykiewicz, L. Jerzak, T. Barczak (red.) SAR Pomorze, Bydgoszcz 2008 s.: Grzegorz Jędro 1, Paweł Czechowski 2 Ludwik Tomiałojć 3, Leszek Jerzak 4 1 Krzesiński Park Krajobrazowy, Kłopot Cybinka, rufinus@o2.pl 2 Instytut Turystyki i Rekreacji PWSZ, ul. Armii Krajowej Sulechów, paczech@wp.pl 3 Muzeum Przyrodnicze, Uniwersytet Wrocławski ul. Sienkiewicza 21, Wrocław, tomilu@biol.uni.wroc.pl 4 Wydział Nauk Biologicznych, Uniwersytet Zielonogórski ul. Z. Szafrana 1, Zielona Góra, l.jerzak@wnb.uz.zgora.pl Liczebność i miejsca lęgowe grzywacza Columba palumbus na Cmentarzu Komunalnym w Legnicy w latach Number and nest sites of Wood Pigeon Columba palumbus in cemetery in Legnica, W-Poland, in Abstract: This study was carried out in the city cemetery in the town of Legnica, W-Poland, in We were looking for wood pigeons nests two times in each year (in May and in July). The breeding density in May was respectively 28.4 breeding pairs/10 ha, 26.4 bp./10 ha, 33.2 bp./10 ha and in July respectively 12.8 bp./10 ha, 10.4 bp./10 ha, 22.8 bp./10 ha. Most nests (75%) were constructed on the ends of branches, the rest near trunk. Average nest high was 8.2 m (with a range of m). The density of breeding pairs was the highest observed as compared to other Polish populations. The number of breeding pairs in Legnica s cemetery was higher than in Keywords: Columba palumbus, wood pigeons, urban population, cemetery, Legnica, Poland Wstęp Grzywacz wykazuje silną tendencję do zasiedlania obszarów zurbanizowanych. W Europie obserwuje się ekspansję właśnie takich populacji z zachodu na wschód. Pierwsze informacje o zasiedlaniu przez grzywacza osiedli ludzkich pochodzą z lat 20. i 30. XIX wieku, z miast w Dolnej Saksonii, z Paryża i Londynu (Tomiałojć 1976). W Polsce od ponad 150 lat jest obserwowany powolny wzrost liczebności tego gatunku połączony z kolonizacją osiedli ludzkich, a spowodowany m.in. osłabieniem presji drapieżników (Tomiałojć 1980). W latach 70. i 80. nastąpił wyraźny wzrost liczebności w większych miastach całego kraju (np. w Legnicy, Lesznie, Poznaniu, Gorzowie Wlkp., Koszalinie i Słupsku). Jedynie od połowy lat 70. we Wrocławiu i od paru lat w Szczecinie nastąpił silny spadek liczebności spowodowany rosnącą presją ze strony drapieżników (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Badania prowadzone przez Tomiałojcia (1970) w latach 60. ubiegłego wieku na Cmentarzu komunalnym w Legnicy wykazały

2 472 Grzegorz Jędro i in. jedne z najwyższych zagęszczeń grzywacza w Polsce. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie aktualnej liczebności i wybranych parametrów ekologii lęgowej grzywacza na tym samym obszarze. Teren badań Legnica jest miastem leżącym w południowo-zachodniej Polsce i trzecim, co do wielkości miastem województwa dolnośląskiego. Położone jest ono na Nizinie Śląskiej u podnóża Pogórza Sudeckiego w widłach rzek Kaczawy i Czarnej Wody. Powierzchnia miasta równa się 53,3 km 2. Liczba mieszkańców wynosi ok. 106 tysięcy. Cmentarz komunalny przy ulicy Wrocławskiej zajmuje obecnie powierzchnię ok. 35 ha. Leży do dziś na brzegu miasta, granicząc od południa i zachodu z ruchliwymi ulicami, a od północy i wschodu z linią kolejową i dalej z terenami rolniczymi. Na cmentarzu są różne typy roślinności, zarówno pod względem składu gatunkowego i wiekowego, jak i stopnia zwarcia drzewostanów. Znaczna część starodrzewu cmentarza pochodzi z początku 19. wieku. Duże części pokryte są krzewami i niewielkimi drzewami, a starsze drzewa (lipy Tilia sp., klony Acer sp. i kasztanowce zwyczajne Aesculus hippocastanum) rosną tylko wzdłuż alejek. Partie grobów są poprzecinane żywopłotami z żywotników Thuja sp. W części wschodniej znajdują się dwa stawy, a w zachodniej mauzoleum. Teren jest intensywnie odwiedzany przez ludzi. Materiał i metody badań Obserwacje prowadzono w latach , w następujących terminach: kontrola I 23 maja (2004 r.), 23 maja (2005 r.), 5 czerwca (2006 r.); kontrola II 27 lipca, 31 lipca i 1 sierpnia. Terminy poszczególnych kontroli przedstawiono w tabeli 1. Corocznie dokonywano tylko dwóch kontroli, które były dostosowane do szczytów przystępowania grzywacza do lęgów. Pierwsza kontrola była przeprowadzana na przełomie maja i czerwca, a druga na przełomie lipca i sierpnia. Kontrola trwała zazwyczaj 3,5 godziny. Pomimo jednorazowości skontrolowania w poszczególnych okresach lęgu uzyskane wyniki są zgodne w ogólnym zarysie ze zmianami zachodzącymi równolegle w legnickim Parku Centralnym (L. Tomiałojć dane niepubl.). Obserwacje prowadzono na 25 h najbardziej zadrzewionej części cmentarza. Dla takiej też powierzchni wyliczano zagęszczenia. Wyszukiwano wszystkie zajęte gniazda grzywacza. Do określenia, czy gniazdo jest zajęte przyjęto następujące kryteria: obecność przynajmniej jednego dorosłego ptaka w gnieździe lub bezpośrednio przy nim, obecność świeżych gałązek w gnieździe, świadczących o tym, że gniazdo jest nowe, obecności młodych w gnieździe. Szacowano także wysokość, na jakiej umieszczone było gniazdo (z dokładnością do 0,5 m). Notowano sposób umiejscowienia gniazda na drzewie (przy pniu lub na bocznej gałęzi). Gatunek drzewa oznaczano, korzystając z przewodnika Szwedlera i Sobkowiaka (1998).

3 Liczebność i miejsca lęgowe grzywacza Wyniki badań W sezonie lęgowym 2004 r. podczas pierwszej kontroli zlokalizowano 71 zajętych gniazd, natomiast podczas drugiej kontroli 32 gniazda. W 2005 r. stwierdzono odpowiednio: 66 i 26 zajętych gniazd, natomiast w 2006 r., odpowiednio: 83 i 57 gniazd. Liczebność dla poszczególnych okresów w okresie badań oraz wyliczone zagęszczenie przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Liczebność i zagęszczenie grzywacza Columba palumbus na Cmentarzu komunalnym w Legnicy w latach Rok Kontrola Liczebność Zagęszczenie (pary) (par/10 ha) I 71 28,4 II 32 12,8 I 66 26,4 II 26 10,4 I 83 33,2 II 57 22,8 W 2004 r. podczas pierwszej kontroli stwierdzono, że 41 gniazd (17,8%) umiejscowionych było na bocznej gałęzi, natomiast 30 gniazd (42,2%) przy pniu drzewa. Średnia wysokość umiejscowienia gniazd równała się 8,2 m (SD = 2,5; N = 71). Największa liczba gniazd budowana była na lipach (40%), następnie na klonach (26%) i kasztanowcach (15%). Podczas drugiej kontroli na bocznej gałęzi zlokalizowane było 31 gniazd (96,9%), przy pniu 1 gniazdo (3,1%). Średnia wysokość umieszczenia gniazd równała 9,2 m (SD = 2,3; N = 32). Najwięcej gniazd zbudowanych było na lipach (44%), klonach (28%) i kasztanowcach (19%). W roku 2005 podczas pierwszej kontroli 51 gniazd (77,3%) posadowionych było na bocznej gałęzi, natomiast przy pniu 15 (22,7%). Średnia wysokość umiejscowienia gniazd równała się 8,0 m (SD = 2,7; N = 66). Najczęściej zajmowane były lipy (31%), kasztanowce (29%) i klony (21%). Druga kontrola wykazała, że na bocznej gałęzi umiejscowionych było 21 gniazd (80,8%), przy pniu 5 gniazd (19,2%). Średnia wysokość umiejscowienia gniazd równała się 8,4 m (SD = 2,6; N = 26). Największy udział w zasiedlanych gatunkach drzew miały klony (34%) i lipy (27%). W latach podczas badań grzywacze umieściły 252 gniazda na bocznej gałęzi, a 83 gniazda (24,8%) przy pniu drzewa. Wysokość posadowienia wszystkich gniazd wahała się w przedziale 3-16 m. Średnia wysokość umieszczenia gniazd równała się 8,2 m (SD = 2,35; N = 335). Gniazda stwierdzono na 14 gatunkach drzew. Największa liczba gniazd zbudowana została na lipach (36,4%), następnie klonach (26,3%) i kasztanowcach (20,0%). Pozostałą część (17,3 %) stanowiły: drzewa owocowe, brzoza Betula sp., dąb Quercus sp., robinia akacjowa Robinia pseudoacacia, jesion Fraxinus excelsior, tuja Thuja occidentalis, sosna pospolita Pinus silvestris, cis Taxus baccata, świerk Picea sp., czeremcha pospolita Prunus padus i modrzew Larix sp.

4 474 Grzegorz Jędro i in. Dyskusja Stwierdzone zagęszczenia par lęgowych grzywacza należą do jednych z najwyższych w kraju. Wyższe wartości przedstawiał Tomiałojć (1970) dla Parku Centralnego w Legnicy (153,25 par/10 ha) oraz Antczak (2004) w Koszalinie (44,5 par/10 ha) i Słupsku (51,5 par/10 ha). Porównując do danych z lat 70. ubiegłego wieku, jakie podaje Tomiałojć (1970) z Cmentarza komunalnego w Legnicy zagęszczenia par lęgowych w sezonach było większe. Po 40 latach na cmentrarzu nastąpił średnio 2,4-krotny wzrost liczebności w I lęgu (ze średnio 30 par/10 ha w latach 60. do średnio 73 par/10 ha obecnie). Jest to podobnej skali wzrost, jak w Parku Centralnym w Legnicy (Tomiałojć 2005). Tak duże zagęszczenia par lęgowych może wynikać m.in. z faktu, że ptaki dorosłe wylatują na żer poza obręb miasta, gdzie zdobywają dodatkowy pokarm. Tak jest prawdopodobnie w odniesieniu do badanej powierzchni. Również wpływ na zwiększającą się populację lęgową grzywacza może mieć to, że gatunek ten jest jednym z najbardziej typowych urbanizujących się gatunków, który w środowisku miejskim zwiększył wielokrotnie swoje zagęszczenie i wykazuje bardzo małą płochliwość w porównaniu z przedstawicielami populacji leśnej (Dyrcz 1963). Duży wpływ na kształtowanie się populacji może mieć natężenie ruchu ludzi (Brożek 1978). Penetracja ludzka, zmniejszająca presję drapieżników, może mieć wpływ na wysoką liczbę gnieżdżących się par. We wszystkich badanych latach liczebność grzywacza była wyższa w czasie kontroli majowych niż w czasie lipcowych. Odwrotną sytuację zaobserwowano w Parku Centralnym w Legnicy, gdzie liczebność w czasie kontroli lipcowej była wyższa lub podobna jak w majowych, choć w latach liczebności były w lipcu bardzo niskie prawdopodobnie w wyniku zaburzeń i wypłaszania grzywaczy przez następujące dwa czynniki. Pojawiający się od 2000 r. w parku (może i na cmentarzu?) kruk Corvus corax oraz organizowane ostatnio w parku (w lipcu) hałaśliwe festyny nocne z masowymi wystrzałami i fajerwerkami ogni sztucznych (Tomiałojć 1980, L. Tomiałojć dane niepubl.). Jedną z przyczyn mniejszej liczebność grzywacza podczas kontroli lipcowej może być także niszczenie gniazd m.in. przez docierającą tu ostatnio wronę siwą Corvus cornix i licznie obserwowane na cmentarzu wiewiórki Sciurus vulgaris oraz przesiedlanie się grzywaczy z cmentarza w głąb miasta. Grzywacz jest bardzo słabo wybiórczy pod względem wyboru miejsc lęgowych. Gnieździ się na drzewach dostępnych w danym miejscu oraz na budynkach (Tomiałojć 1980). W okresie badań ptaki zakładały gniazda na gatunkach drzew najczęstszych rosnących na cmentarzu. Najbardziej preferowanym gatunkiem była lipa. Podobnie było w Parku Centralnym w Legnicy (Tomiałojć 1970) oraz w parkach Koszalina i Słupska (Antczak 2004). Dyrcz i in. (1991) podają, że najchętniej zajmowanym gatunkiem była lipa 24%, a następnie klony i kasztanowce po 11%. Problemem przy analizowaniu wyboru drzewa gniazdowego dla całego okresu badań (trzech lat) jest fakt, że część grzywaczy co roku buduje gniazda na tych samych drzewach. Zwiększa to udział tych drzew, a zaniża udział drzew, na których gniazdo było tylko w jednym roku. Średnia wysokość zakładania gniazd na badanej powierzchni w Legnicy równała się 8,2 m. Tomiałojć (1980) podawał średnią wysokość 14,3 m dla parku w Legnicy i 9,9 m w Parku Słowackiego we Wrocławiu. Przyczyną różnic, które mogły wpłynąć na wysokość zakładanych gniazd w różnych populacjach prawdopodobnie była wysokość drzew i sposób ich pielęgnacji, choć nie jest wykluczony też wpływ pojawiającej się wrony siwej mogącej częściej niszczyć gniazda wysoko umiejscowione.

5 Liczebność i miejsca lęgowe grzywacza Bibliografia Antczak J., 2004: Ptaki lęgowe parków miejskich Słupska i Koszalina. [w:] P. Indykiewicz, T. Barczak (red.) Fauna miast Europy Środkowej 21. wieku. Wyd. LOGO. Bydgoszcz: Brożek C., 1978: Ptaki cmentarza Rakowickiego w Krakowie. Prz. zool., 22 (1): Dyrcz A., 1963: Badania porównawcze nad awifauną środowiska leśnego i parkowego. Acta Ornith., 7: Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J., 1991: Ptaki Śląska. Uniwersytet Wrocławski. Zakład Ekologii Ptaków, Wrocław. Szwedler I., Sobkowiak M., 1998: Spotkania z przyrodą. Rośliny. Oficyna Wydawnicza MULTICO, Warszawa. Tomiałojć L., 1970: Badania ilościowe nad synantropijną awifauną Legnicy i okolic. Acta Ornith., 12: Tomiałojć L., 1976.:The urban population of the Woodpigeon Columba palumbus Linnaeus, 1758, in Europe its origin, increase and distribution. Acta Zool. Cracov., 21: Tomiałojć L., 1980: The impact of predation on urban and rural Woodpigeon (Columba palumbus) populations. Polish Ecol. Studies, 5: Tomiałojć L., 2005: Wpływ ptaków krukowatych na różne populacje grzywacza. [w:] L. Jerzak, B.P. Kavanagh, P. Tryjanowski (red.) Ptaki krukowate Polski. Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań: Tomiałojć L., Stawarczyk T., 2003: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław.